NEDERLANDS CHE
REIZEN.
ZESDE DEEL.






NEDERLANDSCHE
REIZEN,
tot bevordering van den koophandel, na de meest afgelegene gewesten des aard k'l o o t s.
Doormengd met vreemde Lotgevallen, en menigvuldige Gevaaren, die de Nederlandfche Reizigers hebben doorgeikan.
MET P L A AT E N.
ZESDE DEEL.
Te AMSTERDA M, By PETRUS CONRADI.
Te II A R L I N G E N, By V. van der PLAATS. MDCCLXXXV.






INHOUD
DES
ZESDEN DEELS.
Togt van Pieter Willemsz Verhoeven, na de Oostindiën, in den jaare 1607, enz. i . . Bladz. 1 Looptin Zee, in 't begin van Wintermaand, met 13 fchepen, zes uit Texel, en zeven uit de Maas. De Vloot verzamelt by 't Eiland Maio ; berigt wegens hetzelve, en overgroote vrugtbaarheid. Gevaar voor de Hollandfche fchepen, door dit Eiland als eene ververfchingplaats te doen dienen. Naamen der fchepen van de geheele Vloot, nevens derzelver grootte en ftërkte; de manfchap bedroeg 186Ö koppen 5 het Kanon 377 ftukken ,- de geheele uitrusting hadt gekost 2,767,293 guldens. Men formecrc hier een Scheeps- of Krygsraad; leden en magt van denzelven. De Vloot vertrekt. Ziet en vangt , omtrent de Linie, eene menigte visfchen, onder andere Haaijen; berigt wegens dezelve: zy zyn niet onfmaaklyk; vliegende visfchen. De Vloot, in drie fmaldeelen verdeeld , ankerc voor St. Helena. De menigvuldige zieken worden hier aan land gezet; men vindt 'er , in een uitgehold ftuk hout , vier brieven van Hollandfche Admiraals en Kooplieden. Berigt wegens St. Helena ; heilzaame Kruiden tegen de Scorbut. De Vloot gaat onder zeil, en ontdekt Kaap-Aiguilles. Noodige voorzorge in deeze wateren. Algemeene Dankdag op de fchepen. Befluit om de Portugeefche Vloot op te zoeken te Mofambiqre. Schikkingen tot eene landing. Komst voor Mofambique, en bemagtiging van eenige kleine fchepen. De Troepen worden aan land gezet, en het Kasteel belegerd. Da * 3 Ad-



INHOUD.
Admiraal verzoekt hulp van de Cafièrs. Het Kasteel worde opgeëischt , doch de Trompetter, met trotsch befcheid, afgeweezen. Gelukkige uitval der belegerden; het beleg wordt opgebroken, en het gefchut aan boord gebragt. In den aftogt fteeken de Troepen de ftad in brand. Getal der dooden en gekwetften; 1250 fchooten op het Kasteel
gedaan Berigt wegens het Ryk van den wydvermaardeii
PriesterJoannes,tegenover Mofambique, aari de vaste Kust gelegen. Afbeelding van dien Vorst, zyne tytels; uitgeflrektheid van zyn Gebied; berigt wegens de onderfcheidene Gewesten, aan hem onderhoorig ; deizelver vriigtbaarheid. Leevenswyze van dien Monarch; zyn rykdom in goud, zilver en Edelgefteenten. Zeden en gewoonten der landzaaten. De veelvuldige vyanden, welken deeze Vorst het hoofd moet bieden. Eerbied der onderdaanen voor hunnen Vorst. Het Christendom , eerst gepredikt door den Kamerling van Kandace, de heerfchende Godsdienst hier te lande.' Geestlyke Orden; godsdienftige gebruiken. Vereeniging, tusfehen de Abysfinifche en de
Roomfche Kerk, door den Paus ondernomen,mislukt. -
Drie Jachten van de Vloot neemen een fterk Portugeesch fchip. De Vloot vertrekt na Goa; vertoeft hier niet lang; zeilt n- Montodeles , en voorts na Calicute. Een der Kapif aen van den Samorin koomt aan boord by den Admiraal , om hem aan land te nodigen; by gaat derwaarts, met ryklyke gefehenken. Pragtige en lïaatelyke welkomst aan 't ftrand en ten Hove. Plegtige begroeting tusfehen den Vorst en den Admiraal. Gehoor en handeling des Admiraals in den Koninklyken Raad ; deeze dringt zeer fterk op onderftand. Verbond tegen de Portugeezen, van wederzyde bezwooren: wyze deezer Eedzweeringe. Zonderlinge waarfchuvving des Samorins aan den Admiraal. — Berigt wegens de ftad Calicute; Naires en Lascarins, foldaaten dus genoemd; zeden en gewoonten der invvooneren. Goederen , die hier verhandeld worden. — De Vloot koomt voor Cochin, en zeilt van
daar



INHOUD.
daar na Ceilon; door een zwaaren ftorm raaken de felrepen vau elkander , doch koomen wederom byeen. De Admiraal zendt eenigc Afgevaardigden om den Koning van Achem te begroeten , die hem tot een mondgefprek hadt uitgenodigd. Pragtig onthaal der Gezanten ten Koninklyken Hove. Berigt wegens de ftad Achem; het Koninklyk Paleis en deszelfs luister ; vrugtbaarheid van het omliggende land. Gevegt, tusfehen de Portugeezcn en Hollanders, op het Eilandtje de Pedras, alwaar deeze hunne fchepen vertimmerden. De Admiraal heeft een toeleg in den zin op de ftad Malacca, en ontvangt, wegens dezelve , eenige berigten. De onzen neemen eenige Portugéefche fchepen. Het ontwerp , raakende Malacca , wordt, in den Scheepsraad, verworpen , en dus ter zyde gefteld. De Vloot koomt te Johor. Plegug feest te Batufabar; de Admiraal ziet den Koning ftaatelyk na eene Pagode ryden, en wordt ten Hove onthaald; woont eene Raadsvergadering by in het Paleis ; verzoekt , een Fort te mogen bouwen : 't wordt geweigerd , en hy daarentegen verzogt om hulp , ter herwinninge van het Konin'uryk Patana ; hier toe wordt in den Scheepsraad beflooten. De Admiraal laat te Johor eenige bedienden der Maatfchappye , en vervolgt zyne Reize. Ontvangt op zee de tyding uit Holland, wegens het fluiten van het Beftand met Spanje , en nieuwe Inftruktiën. Komst der Vloot voor Bantam ; verwarde ftaat van 's Konings zaaken aldaar. De Admiraal houdc zich onzydig ; heeft het oog op Jaccatra. Jakob Heremyt wordt te Bantam gelaaten , om aan een Verbond met den Koning te arbeiden, terwyl het gros der Vlooc na de Molukfche Eilanden ftevent, om op dezelve een kans te waagen. Koomt voor Nera, een der Bandafche Eilanden. Onmin met die van Lontor en de Neraanen. De Admiraal doet, op het Eiland Nera, een Fort bouwen , op den grond van een oud Portugeesch Kasteel. De Neraanen, den Admiraal verzogt hebbende om eene zamen* 4 komst,



INHOUD.
lomst, ter vereffcninge der uitftaande gefchillen, brengen hem verraaderlyk om 't leeven. Tot op de komst van de-i' Vice-Admiraal Frans de Witten, wordt S. J. 't Hoen by voorraad, tot Admiraal aangefteld. De onzen wordt, door de Eilanders, aangezegd, het Fort te verhaten. Een an. dere verraderlyke moord doet de Hollanders den Bandanee*en den Oorlog verklaaren. Een fchip, met Muskaatnootcn, enz. gelaaden , vertrekt na Holland. Eene kleine plaats, in het land van Nera, geplonderd. De Bandaneeze.i doen voorflagen van vrede; 'er wordt een Verbond geflooten, volgens 't welk de Muskaatnooten alleen mogten verkogt worden aan de Hollanders; deeze bedingen nog andere voorregten. De fchepen zeilen na Amboina, en voorts na Ternate. Eenige Troepen, hier aan land gezet, en in het Fort Oranje geleid, doen een vrugtloozen aanval op een Spaansch Fort. Op Ternate wordt een Fort gebouwd milemflad genaamd ; 't welk de Spanjaards vrugteloos tragten te beletten: voordeden van deeze Sterkte Belevan het Portugeefche Fort oP Tidore. Vrede met den Koning van Bachian. Het Fort wordt bemagti-d Slatmg onder de Spanjaards. Het Fort Barneveldt op Bachian gebouwd , en een Verbond met de Koningen van Ternate en Bachian, tegen de Spanjaards, geflooten. Overlyden van den Vice-Admiraal S. ]. \ Hoen P v Caerden wordt ftaatelyk aangefteld tot Gouverneur 'der Molukfche Eilanden. Staat der Maatfchappye . in de Indien, ,n 't jaar 1610. De Bandaneezen , opgeftookt door de Engelfchen , (laan van nieuws aan 't muiten Twee rykgelaadene fchepen vertrekken na 't Vaderland' Voordeelige ftaat der zaaken op Koromandel. Nog een' fchip, met zyde, katoenen-garen , diamanten, Peper , enz na 't Vaderland gezonden. Komst van den Adnnraal P. Both met acht fchepen; de eerfte Hollandfche vrouwen met dezelve overgekoomen. P v Caer den , in een gevegt tegen de Spanjaards , gedood , en anuere rampen. Men fluit een Verdrag van Koophandel
met



INHOUD.
met den Keizer van Japan ; op de tyding hier van in Holland , worden nieuwe maatregels genomen , en een Jacht derwaarts gezonden; verrigtingen van deszelfs Kapitein ten Keizerlyken Hove, en menigvuldige onderhandelingen met den Keizer en de Staatsdienaars. Ongemeens vriendlykheid eens Japanfchen Gouverneurs omtrent de Hollanders. Voordeelen in den handel , hun toegedaan. Berigt wegens het voorgevallene op het Eiland Banda. De Engelfchen vertraagen de onderbrenging der Bandaneezen. Brandende Zwavelberg. Staat der Molukfche Eilanden, in 't begin der voorgaande Eeuwe: drie Hollandfche Forten op Ternate : Oranje , Holland cu Willemftad ; even zo veele op IMachian ; berigt wegens Bachian. Voordeelen des Verbonds met de landzaaten. Middelen om de Mooren te beteugelen. Staat der Spanjaarden hier te lande, in deezen tyd. Middelen tot herftel der Hollandfche zaaken in de Indien. Verhaal eener reize van Apollonius Schot, na Botton , enz. in den jaare 1613. weerbarftigheid der opgezeetenen. De Hollanders behaalen verfcheiden voordeelen. De Koning van Timor wil een Christen worden , indien de onzen aldaar een Fort bouwen. De onzen bemagtigen op Solor eene wel voorziene Portugecfche fterkte; flaat der landzaaten. Schot koopt hier eene menigte Sandelhout. Staat der Maatfchappye , in de Oostindiën, in 't jaar ifjió. Berigt wegens den (laat der Nederlandfche zaaken, op Amboina , en onderhoorige Eilanden , in den jaare 1627. Fort en Magazynen aldaar ; Bezetting. Kruidnagels, welke hier verzameld worden. Verfcheiden Negeryen. Berigt wegens den berugten Kapitein Hittou. Menigte van Kruidnagelen op Amboina; middelen, aangewend om dien handel magtig te worden. In den jaare 1626, kosae dit Eiland aan de Maatfehappy 219197 Gis. Getal der befoldigden. Staat van 't Christendom aldaar; openbaare Godsdienstoefening en Schooien. Berigt wegens den
toe-



INHOUD.
toeftand der Molukfche Eilanden , in den jaare i£*r. Mardykers. Het Fort Oranje. Zaamenzweering tegen de Hollanders, verydeld. Kloekheid der Hollandere^i , in het handhaaven van hun Regtsgebied. Gelreldheid' van 't Koninkryk Bachian. Middelen om dit en andere Eilanden beter te bevolken. Luyheid der opgezeetenen. Voordeelen eener Volkplantinge aldaar. Verfcheiden Hollandfche Forten. Onzekerheid der bondgenootfchappen met de Indiaanen. Spaanfche Forten • op Ternate. Schooien op deeze Eilanden. Godsdienstoefening.
Togten van Pieter van den Broeck,na verfcheiden Gewesten, aan de Kust van Afrika . . Bladz oJ2
Gewigt deezer Reizen. Vertrekt, als Onder-Koopman\ in 't jaar 1605; koomt te Portodale; wolk van Sprinkhaanen, en hunne verwoestingen. In den nacht waarfchmvt hem een Hagedis voor een grooten Slang. Vertrekt na Juvale. Voortbrengzels van dat gewest. Portugeefche Banditen. Aart en zeden der landzaaten. Slaverny der Vrouwen. Tweede Togt, na Angola, in 1607. Zonderling wyze van eedzweeren. Verbaazende menigte Gouds. Koomt te Lowango. Zeepaerden. Berigt wegens dat Koninkryk : luchtgefteldheid. De rivier de Zaïre; uitgellrektheid van dezelve. Aart der Zeepaerden. Menigte van Zilver- en andere Mynen. Elefanten en Tygers. Slangen van 25 voeten; worden tot fpyze gebruikt. Gevleugelde Rammen. Menigte van vrugten. Fraai marmer. Verwonderlyke boom , de moeder van een geheel bosch'. Sierlyke fchelpen. Aart der landzaaten. Regeeringsform en flerkte des Ryks. Wyze van krygvoeren. Invoering van den Christlyken Godsdienst hier te lande; verdwynt wederom. Van den Broeck koomt in Holland, met 44 ponden Goud , en eene menigte Elefants. Kaden. Zya derde Togt na Afrika > in 1009. Menigte
van



INHOUD.
van Papegaaien. Eene Koningin nodigt hem om by haatte ilaapen. Spoedige wederkomst in 't Vaderland, met 65000 ponden Elefantstanden, en andere goederen. Vierde Togt , als Opper - Koopman. Vliegende visch, Koomt te Lowango. Vervulde voorzegging des Konings van dat gewest. Twee Elefantstanden, weegende 126 en 128 ponden. Zeden der Lowangoaauen; eerbied voor den Koning: op leevensftraffé , mag niemand den Vorst zien drinken. Gevaarlykheid van gemeenfchap met de vrouwen voor de Europeaanen. Een wild mensch , jnec vrouw en kinderen.
DE



D E
P R E N T £ N
MOETEN GEPLAATST WORDEN:
1. 't Eiland St. Helena, j tegenover bladZ. Ia
2. Priester Joannes.
3. Gehoor by den Koning van Achem. . . 5&
4- Moord van Verhoeven. 0
• . 75
5- Brandende Zwavelberg. , , ^
NE,



KEDERLANDSCHE
REIZEN.
TOGT
VAN
PIETER WILLEMSZ. VERHOEVEN,
NA de OOSTINDlëN;
In de jaar en 1607, enz.
In den jaare 1607, wierden, door de Vereenigde Oostindifche Maatfchappy, dertien fchepen uitgerust, en na de Oostindien gezonden. De kamer van Amfterdam leverde vier groote fchepen en twee Jachten; die van Hoorn en Enkhuizen één fchip van vierhonderd lasten; die van Delft één fchip van vyfhondcrd lasten, en een Jacht van honderd lasten; de kamer van Zeeland één fchip van driehonderd lasten, en een Jacht van honderd lasten.
Pi eter willemszoon verhoeven, Van
Amfterdam, wierdt aangefteld tot Admiraal over deeze Vloot, en frans wittert tot Vice-Admiraal. Zes fchepen van deeze vloot liepen uit TVxcl in zee, op den tweeëntwintigften van Wintermaand des jaars 1607; een der fchepen, HoUandia genaamd , raakte aan den grond, in het Spanjaartsgat; de overige kwamen veilig in zee. VI. dkel. A Met



& NEDERLANDSCHE
Met bet begin van Sprokkelmaand des volgenden jaars, verzamelden de fchepen aan het Eiland Majo, een der Kaap -Verdij'che, of Zoute-Eilanden. Het beüaat omtrent twee dagreizen in den omtrek, en is zeer rfStsagtig en fchraèfc 'Kr groeit bykans niets anders dan gras en wilde vygeboomen; de vygen worden zelden ryp; gebrek aan regen is hier de oorzaak van, hoewel zy eene fchoone kleur krygeri. Men vindt 'er ook eenige katoenboomen.
Het eenige, 't geen men 'er in overvloed vindt, zyn de Geiten, van welke de Gouverneur jaarlyks ruim vyfduizend laat doodetl, alleen om de vellen.
Naar gisting zyn 'er dertig familiën, die 'er een zeer armoedig leeven leiden. Nog vindt men 'er wilde osfen, koeien, ftieren, ezels, varkens, hoenders, faizanten en wilde ganzen. Dit alles is 'er zo wild en woest, dat men bezwaarlyk iets kan vangen.
Men heeft 'er zoutagtige Moerasfen, in welke het water binnenloopt; dit door ae hitte der zonne uitdampende, blyft 'er eene goede foort van zout over, 't welk 'er zeer overvloedig is. De zeelieden, welke dit Eiland aandoen, om 'er zout te laaden, moeten deopgezcetenen met groote zagtmocdigheid behandelen; indien ze hieromtrent niet zeer omzigtig zyn, vlugten zy op de bergen, hunne geiten medevoerende; dit gebeurde by de tegenwoordige gelegenheid.
Het fchip Zeeland 'teerst het Eiland aangedaan, en by nacht eenige manfehap aan land hebbende doen treeden, nam elk de vlugt, uitgezonderd een oud man. De Koopman obelaek. behandelde hem zeer vriendelyk, en deedt hem verfcheiden geschenken, om hem te beweegeir, aan zyne landgenooten te zeggen, dat, indien zy ververfchingen wilden bezorgen, dezelve ryk-
lyk



REIZEN. 3
lyk zouden betaald worden. Dit, egter, deedt geene uitwerking; men zag niemand ten voorfchyn koomen.
De Admiraal verhoeven en jacob le fevre 'traden aan land, verzeld van vyfentwintig Muskettiers* en eenige Piekeniers; elk floeg een verfchillenden weg in. Zy bragten den nacht op het Eiland door; en toen nu de opgczeetcnen zagen, dat zy geen geweld pleegden, lieren «y den Admiraal weeten, dat zy hem geiten zouden zenden, indien zyn volk geen geweld deedt, en het hooi niet befchadigde , waar van hun Vee moest leeven.
En , in de daad, zy leverden eerlang negentig geiten , die over de fchepen verdeeld wierden; zy wierden betaald met kaas en andere goederen, welke zy begeerden. Midlerwyl hadt men doen aan land treeden t de) ibldaaten en eenige matroozen; zy wierden in eene kleine Kerk gehuisvest; alle dagen wierden zy in dert wapenhandel geoeffend. Rondom het Eiland ving men verfcheiden foorten van Visch, van een zeer goeden finaak. Oranjeappelen en citroenen vondt men op het Eiland niet.
Aan den oostkant van het Eiland ftroomt eene beek, zynde een zeer goede en gemaklyke waterplaats, niettegenftaande zy drie mylen diep in het land legge. In de nabuurige gewesten waait altoos een Oost--NoordOoste wind; het regent 'er nimmer dan in Herfst-, Wyn- en Slagtmaand. Doch, geduurende dcezen tyd, valt de regen met zoo veel geweld, dat hy groote (lukken van de rotzen en boomen van de bergen nieclevoere.
Een foldaat van het fchip Hoorn wierdt hier gekielhaald, om dathy ee'nen Serjeant gedood hadt, en voorts op het Eiland Majo aan land gezet.
A a Alle



* NEDERLANDSCIIE
Alle de overige Kaap - Verdifche Eilanden wierden gedekt door flerke Forten, welke de Portugeezen aldaar hadden doen aanleggen; dit maakte het onmogelyk, op dezelve eenige ververfchingea te bekoomen.
Van hier dat jan de mol re, Opper-Koopman op het Admiraalfchip* en ja rob l e fe vu e , Fiskaalvan de vloot, aan de Bewindhebbers der Maatfchappy berigtten, dat het beter geraaden ware, aan de fchepen te belasten, zicli te ververfchen in de havens van het vaste land van Kaap • Verd , alwaar een zeer goede ankergrond is, en men een menigte oranjeappelen en limoenen vindt.
Daarenboven moet in aanmerking genomen worden dat indien de Hollanders het Eiland Majo als hunne verzamelplaats blyven houden en gebruiken, de Koning van Spanje , veelligt, derwaarts zyne Galjoenen zal zenden , om de Hollandfche vlooten af te wagten, die, veelal, fchip voor fchip, de haven binnen lopen, en das, met geringe moeite, zouden vernield worden. In plaats hier van, zou men hun verfchillende havens aan de vaste kust kunnen aauwyzen, om zich tegen verrasfing te behoeden; te meer, devvyl dit weinig uit den weg is, en de Pasfaatwinden hier insgelyks waaien.
De wyl de geheele vloot van den Heere verhoeven aan dit Eiland verzamelde, zullen wy hier eene lyst der fchepen, en de opgaave van hunne grootte, laaten volgen.
i. Het fchip de Fereenigde Provinciën, groot vierhonderd lasten , wierdt gevoerd by den Admiraal
verhoeven. JaN DE mol re Was Op hetzelve
Opper-Koopman, en frans jacobszoon van e dam Schipper; het voerde twee ftukken gefchut vierentwintigponders; vier ftukken achttienponders;
twee



REIZEN.
REIZEN. 5
twee metaalen ftukken dertienponders; benevens nog verfcheiden andere van minder kaliber; alsmede de noodige krygsbehoeften, en leevensmiddelen voor honderdzestig man , voor drie jaaren.
2. Het fchip Hollandia, van vyfhonderd lasten; des Opper-Koopmans naam was jacob dk eittkr, van Haarlem, en die des Schippers simon janszoon hoen. Het was ryklykvoorzien van mond- en krygsbehoeften, en bemand met tweehonderddertig koppen, insgelyks uitgerust voor drie jaaren.
3. Het fchip Amfierdam, groot driehonderd lasten, gevoerd bypiETER GERRiTszooiM, van Amfterdam; Koopman was op hetzelve pieter hartsingh. Het voerde tweeëntwintig ftukken gefchut, en leevensmiddelen voor honderdveertig man.
4. Het fchip de Roode Leeuw met Pylen, groot tweehonderddeftig lasten ; Opper - Koopman was gillis le f1 e f f, van Antwerpen, en Schipper jan waligs, van Edam. Het was gewapend met achttien ftukken gefchut, acht fteenftukken, en leevensmiddelen voor honderdtwintig man.
5. Het Jacht de Paauw, groot honderdtwintig lasten; Opper-Koopman op hetzelve was pieter segers, van Utrecht, en Schipper meus gysbertsz, van Amfterdam; het was gewapend met achttien ftukken gefchut en zes fteenftukken, eu bemand met zeventig koppen.
6. Het Jacht de Arend, even groot, en eveneons gewapend en bemand als het voorgaande. Des OpperKoopmans naam was jan n e s s e l s z, van Steenwyk, en die des Schippers rutger thowasz, van AmJierdanu
7. Het fchip Middelburg, groot vyfhonderd lasten,
A 3 gevoerd



6 NEDEB.LANDSCHE
gevoerd by den ,Viee-Admiraal krans witterf. De Opper - Koopman was jakob b o u v a e r t , en de Schipper kornelis leenertsz krackeel. Het voerde zesentwintig ftukken zwaar gefchut, eenige fteenftukken , en tweehonderdtwintig man,
8. Het fchip Zeeland , van driehonderd lasten; op hetzelve was als Opper-Koopman jan obelaer, uit Vlaanderen, en als Schipper w i l t e m j a c o b s z o on , van Armujien, Het was gewapend met twintig zwaare én acht kleine ftukken, en hadt aan boord leevensmiddeien voor houderdtwintig man.
9. Het Jacit de Folk, groot honderd lasten, gevoerd by hans van houten, als Opper-Koopman , en k o r k e h 1 s a d r 1 a a n s z o o n , als Schipper. Het hadt aan boord vyfticn- ftukken , zes fteenftukken, en voerde zesennegentig koppen.
10. Het fchip Rotterdam, van vyfhonderd lasten ; Opper - Koopman op hetzelve was a d a U k laaszoon van briel, en Schipper jan korneliszoon de witii. . Het was voorzien van tweeëntwintig ftukken gefchut en acht fteenftakken, en bemand met tweehonderdiien koppen.
■ M, Het Jacht de Griffioen, groot honderd lasten , gegevoerd byNiKOLAAS ï'UYts, ats Opper-Koopman,
en KOliNEI.IS KORNIJLISZOON thert, als
Schipper. Het was gewapend met twaalf ftukken ge. fchut, zeven fteenftukken, en hadt aan boord zestig man.
12. Het fchip Delft, groot vyfhonderd lasten; Opper-Koopman op hetzelve was jakob van groeii% wee gen, en Schipper simun mar ten s, van Rotterdam; het ms voorzien van zesentwintig ftukken
.ge*



REIZEN. i
gefchut, tien fteenftukken, en van leevensmiddelen voor honderdtien man.
13. Het fchip Hoorn, groot driehonderdvyftig lasten, gevoerd by den Opper-Koopman pieïer gerritszoon lourgonje, en Schipper marien Tanszoon kloot; het was gewapend met tweeëntwintig ftukken gefchut, vyf fteenftukken, en voerde honderd veertig koppen.
Dus was de geheele vloot voorzien van achttienhonderdzesenzestig koppen, twaalf rnctaalen, tweeehonderddrienëzestig yzeren en honderdtwee fteenftukken; uitmaakende driehonderdzevenenzeventig ftukken, benevens de noodige mond- en krygsbehoeften voor drie jaaren. De geheele uitrusting hadt der Maatfchappye gekost twee miljoenen, zevenhonderdzevenennegentigduizendtweehonderddrieëndertig Guldens.
De Scheepsraad des Admiraals moest beftaan uit den Vice-Admiraal, as Voorzitter; jan mol re , Opper-Koopman op het fchip de Vereenigde Provinciën;
kornelis leenerts krackeel, Schipper Op
het fchip Middelburg; jakob obelaer, OpperKoopman op het fchip Zeeland; jakob van groeneweëgen, Opper-Koopman op het fchip Delft; simon janszoon hoen, Schipper van het fchip Holland; jakob de eitïer, Opper-Koopman op het zelfde fchip ; ad am klaaszoon van driel, Opper-Koopman op het fchip Rotterdam; pi eter gerritszoon, Schipper van het fchip Amjierdam; piet er hartsingh, Opper - Koopman op het zelfde fchip; meter gerritszoon bourgonje, Opper-Koopman op het fchip Hoorn; en kornelis korne-liszoon t h e r t , Schipper van het Jacht de Griffioen.
A 4 Be".



* NEDÊ.ELANDSC HE
Befcalven deezen gewoonen Raad, was 'er nög een Krygsraad , om te zitten over lyffiraffèlyke misdaaden. Zelf was %r, op ieder fchip, een kleine Raad, beftaande uit den Opper-Koopman, Schipper, Onder-Koopman , Stuurman , Hoog- Bootsman en den Bevelhebber over de foidaaten. Ieder Raad hadt zynen lastbrief, en de iuftruktien, volgens welke hy zich moest gedraagen.
Tervvyl de geheele Vloot voor het Eiland Map voor anker lag, wierdt 'er, volgens order, een geheime lastbrief geopend; deeze behelsde niets anders, dan een bevel om ten fpoedigfte de Linie te pasfeeren, vóór den veertienden van Zomermaand de Kaap de Goede Hoop rond te zeilen, en, in gevalle de fchepen van elkander afraakten, veertien dagen elkander te wagten in Verhagen-Baai, of St. Augujlin , leggende op S8 Graaden breedte.
In gevolge van deezen last, gaf de Admiraal het zein tot het vertrek met een kanonfehoot. De Vloot zeilde nu eens met ffilte, dan met hevige ftormwinden, en bevondt zich, op den achtften van Lentemaand , op 41 Minuten Zuider Breedte: zy was by nacht, zonder bet te merken, de Linie gepasfeerd.
Zeer bezwaarlyk, indien niet onmogelyk, is het, onder de Linie hoogte te neemen, dewvl de Zon alsdan recht in 't Zenith boven, het hoofd des waarneemers ftaat. De zeelieden zyn dan genoodzaakt, volgenï eenige Starren by den Zuid-Pool, hunnen koers te regelen.
Omtrent deezen zelfden tyd, op de Breedte van a Graaden 28 Minuten, vingen de fchepen zulk eene memgte Boniten, dat het geheele fcheepsvolk 'er mede kon gefpyzjgd worden. Deeze visch is een weinig groo-
ter



REIZEN. 9
ter dan een Elft: acht of tien menfchen hadden genoeg aan één: hy fmaakt als Makereel. Ook vingen ze Doraden, van grootte als een Zalm, en omtrent van fmaak als een Elft; zy zyn zeer blank van visch. Wydcrs wierdeh hier Waterflangen of Haaijen gevangen , van vier of vyf voeten lang. Hy wordt als de Wolf van de zee aangemerkt. De Admiraal verboodt aan al het volk, zich hier te baaden, omdat de zulken, die zich hier in 't water begeeven, dikmaals verrast worden van deeze Waterwolven, die zo fterk zyn, dat ze een man , by een arm of been, onder water kunnen fleepen.
Zy zyn groot van bek en hebben fcherpe tanden; zy worden gevangen met fcherpe hoeken of haaken, van een vinger dik, aan welke tot aas een ftuk vleesch worde vastgemaakt. Voor hunnen mond, of onder hun lichaam , zwemmen altyd kleine visfchen, van de grootte van een Haring; zy hebben zwarte ftreepen over het lichaam: men noemt ze Pilooten of Lootzen. Zy zuigen aan het aas, voor dat de Haai bet aanraakt; wanneer hy hun dit ziet doen, zonder dat hun eenig leed wedervaare, volgen zy hun voorbeeld; in het te lyve fiaan, zwelgen zy tevens den haak door.
Zommigen van het fcheepsvolk wilden de Haaijen niet eeten, doch anderen gebruikten ze greetig en met fmaak. Men opende hun den buik, en haalde 'er de ingewanden uit, welke men voorts in zee wierp; deeze wierden van de andere Haaijen ingeflokt.
Wyders zag men hier eene menigte vliegende visfchen ; zy vloogen tegen de zeilen aan, en vielen op de fchepen neder; zy zyn yan grootte en fmaaken als groote Braadfpiering. De Boniten en Doraden, die zeer fnel zwemmen, maaken jagt op hen, en eeten A 5 ze.



|o NEDE.RLANDSCHE
ze. Daarenboven vingen de onzen "eene foort van visfchen, welke de Portugeezen Abricoor noemen; zy zyn drie of vier voeten lang, aangenaam van fmaak, en zo vet als varkensvleesch.
Omtrent deezen tyd wierdt het befluit genomen, dat de Vloot, het Eiland St. Helena zou aandoen, en dat de fchepen, welke van de overige afraakten, dezelve aldaar veenien dagen zouden verwagten; welken tyd verloopen zynde, of ingevalle zy 'er te laat mogten koomen , en aldaar geen fchip meer vonden, zouden zy eeilen na Verhagen*' Baai, of na de Kaap St. Sebastiaan, onder den Keerkring van den Steenbok, en van daar na de Comores - Eilanden, te weeten Majotte en Anguon, leggende op ruim ia Graaden Zuider Breedte.
Voor 't overige wierdt aan alle de Schippers uitdrukkelyk gelast, hunne uiterfte poogingen aan te wenden, om vóór den achtften van Oogstmaand aldaar te zyn , om hunne floepen te kunnen optimmeren, en tegen het midden dier maand na de kust van Malabar te ftevenen.
Op den vyfden van Grasmaand bevondt zich de Vloot op 2.6 Graad. 40 Min. Breedte , en kreeg last om na het Eiland St. Helena koers te zetten. En verniids het ligt konde gebeuren , dat men aldaar Portugeefche Karakken ontmoette, wierdt de Vloor verdeeld in drie Smaldeelen. Het eerfte Smaldeel, befbande nit de fchepen de Vereenigde Provinciën, Zeeland, Hollandia ,en de twee Jachten de Griffioen en de .\rend, ftondt onder het bevel des Admiraals, en hadt Jen voortogt; de Vice-Admiraal voerde het bevel ofer de ïchenen Middelburg, Amjkrdam , Delft, en het Jacht de Paauw, het derde Snrddecl, befta.mde uit <ie fchepen Rotterdam, de Roode Leeuw, Hoorn en hetjaent
de



REIZEN. " ïi de Valk, wierdt gefield onder het'bevel van adam
klaaszoon van driel.
Thans wierdt bevolen, by ieder Huk gefchut eene groote balie met water te zetten", met een lederen emmer, waar aan een touw van drie of vier vademen vast zyn moest, om in allen gevalle brand te kunnen blusfchen. Daarenboven deedt de Admiraal uitdeelen veertig granaaten op ieder fchip, en vyfentwintig op ieder Jacht; met belofte van een ftuk van achten aan elk, die een granaat op een vyandelyk fchip wierp, zodat dezelve fchade deedt, en van vyftig ftukken van achten, aan hem, die de vlag van het vyandiyk Admiraalfchip zou afhaalen.
Indien men, te St. Helena, geene karakken of andere vyanden ontmoette , moest men 'er flegts de zieken ververfchen, en water inneemen : want anders zou men genoodzaakt zyn, ten dien einde, de Kaap de Goede Hoop aan te doen: 't geen in het tegenwoordige winterfaifoen zeer gevaarlyk zyn zou.
Op den veertienden van Bloeimaand des jaars 1608, zag de Vloot het Eiland St. Helena, en liet, 's anderendaags , het anker vallen tegenover de kleine Kerk; men vondt hier geene fchepen , zo min van vyanden ais van vrienden. Op de Vloot waren meer dan vyfhonderd zieken; deeze wierden aan land gebragt, en Tenten voor hun opgeflagen. Den volgenden dag vondt men vier brieven, ineen uitgehold ftuk hout, aan den hoek van den ingang der kleine Kerk opgehangen.
De eerfte brief was van dén Admiraal van waarwyk, die, in Zomermaand des jaars 1607, met twee fchepen, Holland en Dordrecht, dit Eiland hadt aangedaan, en in 't laatst van Sprokkelmaand na Holland was vertrokken.
De



12 NEDERLANDSCHE
De tweede brief was van jan van den beer , Opper-Koopman op het fchip de Witte Leeuw, die hier geweest was in Wintermaand des jaars 1607.
De derde brief was van ba rent opmeer, Opper-Koopman op het fchip Amflerdam, en van dirk oysbertszoon schaek, Onder-Koopman op het zelfde fchip, Naa een verblyf van ruim twee weeken, waren zy, in Louwmaand des jaars 1608, van daar na het vaderland gellevend, t De vierde brief was van willem korneliszoon
schouten, jan willemszoon verschoor
en paulus van soldt; in Sprokkelmaand des jaars 1608, waren zy, met de fchepen de Fereenigde Provinciën, de Zwarte Leeuw en Medenblik, hier ten anker gekoomen, en in 't begin van Lentemaand hadden zy de reize na Holland voortgezet. • Het Eiland St. Helena is hoog en bergagtig; het wordt omringd van fcherpe rotzen, en beflaat zes mylenin den omtrek; het legt op. 16 Gr. 15. Min. Zuider Breedte. Aan den' westkant, nahy de kleine Kerk, is een goede ankergrond; doch de fchepenmoeten dicht onder het land ankeren, om gedekt te zyn tegen de geweldige rukwinden, welke, door de klooven of dalen, van de hooge bergen waaien.
De meeste bergen zyn bedekt met groente, en eenige wilde boomen. Onder anderen vindt men 'er eenen, welks bladeren veel naar die van den Salyboom gelyken, en na genoeg eveneens rieken; deeze boom geeft het Ebbenhout. Zyne bladeren verfchaffen eene gom, van kleur als de Arabifche gom, cq van reuk als de Benjoin. Nog andere boomen-zyn 'er,, die fchoone incarnaatea en witte uioemcn uraagen, bykans van!
ge-









REIZEN. 13
gedaante als Tulpen: wyders groeit aan dezelve eene kleine vrugt.
'Er zyn twee fchoone valeien ; de nnam van de eene is de Kerk-Valei; agter de Kerk, welke in dezelve naat, klimt wsa op.de bergen ; de andere wordt de Appel-Valei genaamd; men vindt hier zeer goede Oranje-appelen , Granaaten , Limoenen , genoeg tot ververfchinge voor vyf of zes fchepen. Ook groeit hier eene menigte pieterzely, mostertzaad , porcelein, zuuring, en wilde Roomfche kamille: allen zeer heit zaame geneesmiddelen tegen het Scorbut.
Op de bergen groeit een kruid , niet ongelyk aan onze Lavendel, van een zeer aangenaam zuuren fmaak, hebbende bladeren van een vinger lang , fcherp toeloopende, even gelyk de ooren vanveen Konyn; wyders veel Winterkars, en een zeker kruid, naar Tabak gelykende, zeer fterk van reuk , niet ongelyk aan die der bladeren van den Nooteboom, opfchietende ter hoogte van ééne of anderhalve vadem. Onze reizigers waren van gevoelen , dat zy eene geneezende kragt bezaten , en dat deeze in 't vervolg wel zou ontdekt worden.
Van zo veel dienst waren alle deeze onderfcbeidene kruiden en planten, om dezulken , die aan de Scorbut zukkelden, te geneezen, dat, in den tyd van acht dagen, de helft van hun, die van deeze kwaaie waren aangetast, in ftaat waren om ze te gaan inzamelen, en ten gebruike toebereiden; ja, zelf op de Geiten- en Varkens-Jagt te gaan, ten behoeve van hun zeiven en van hunne makkers.
Daarenboven vindt men 'er Kabriten en Bokken, allen zeer vet, en zo groot dat men ze voor Reeën of Kalveren zou hebben aangezien ; wyders Varkens
van



14 NEDERLANDSCHE
van verfchillende kleuren , en zeer aangenaam van fmaak; beide, egter, zyn zeer moeilyk te vangen.
Onder bet geflagt der Vogelen bevat dit&Ei'land Patryzen, Duiven, Tortelduiven, Paauwen, die niet leevende gevangen, maar gefchooten moeten worden. Verfcheurende of vergiftige dieren vindt men 'er niet,' uitgezonderd groote Spinnckoppen, en eene menigte Vliegen, zo groot als Sprinlchaanen.
Ten Zuiden van het Eiland leggen eenige kleine Eilandtjes, die eigenlyk niets anders als rotzen zijn; hier vonden de onzen duizenden van zwarte en graauwe Meeuwen, ook witte en bonte vogelen, zommi. ge met lange , andere met korte hairen ; zy leiden hunne eyeren op de klippen, die zeer goed waren om te eeten. Zo menigvuldig waren hier deeze vogelen, dat ze by duizenden gevangen wierden; zy lieten zich met Mokken doodllaan: waar om ze van de onzen den naam kreegen van Malle - Meeuwen. Hun vleesch is niet onaangenaam van fmaak.
Zommige bergen leveren een rooden Bolus, nevens eene vette grijze aarde, niet ongelyk aan de Lemnïfebe Aarde, zo wel in de vettigheid in het aanraaken, als in fmaak. Aan den Zuidkant legt een berg, vol roode fchoone verf, van eene donkere, lichte en briüne kleur; als mede in het Oosten een andere berg, welke eene fchoone paarfche verf geeft.
De rotzen , langs de kust gelegen, leveren een zeer goede foort van Salpeter en Zout. Beter en gezonder water vindt men niet, op de gantfche reize na het Oosten, dan op dit Eiland.
De Zee is 'er zeer vischryk ; zy moeten, met groote en kleine hoeken, dicht aan den oever gevangen worden: want de grond is 'er te vuil, om met netten te
vis-



REIZEN. i$
visfchen. Behalven de Visfchen , vangt men 'er ook Slangen , zo dik als een arm , doch zeer goed van fmaak. De Kreeften en Oesters zyn 'er beter dan in Holland; deeze kleeven zo vast aan de rotzen, dat ze reet mesfen daar van moeten afgefneeden worden.
Toen nu de Vloot op haar vertrek lag , deedt de Admiraal verhoeven twee brieven fchryven, behelzende den tyd zyner aankomfte en zyns vertreks van St. Helena; deeze wierden geflooten in looden doozcn, en de eene, by een zeker merkteken , in - den grond begraaven, de andere in de Kerk opgehangen.
Op den tweeden van Zomermaand ging de geheele Vloot onder zeil. Ruim drie weeken daar naa, deedt de Admiraal een fchoot en twee vuuren uithangen , tot een zein, dat hy land zag; dit was Kaap-Aiguilles, twintig mylen Oost-Noord-Oost van de Kaap de Goede Hoop. De ftroom moet dus zeer fterk en ten hunnen voordeele geweest zyn, dewyl eenige Stuurlieden , volgens hun beftek, zich verbeeldden, wel honderd mylen van de Kaap te zyn.
De fchepen , welke uit Holland koomen , en de Kaap willen rondzeilen, ontmoeten hier, in dit jaargety, den Winter, en weste winden, die hun gunflig zyn; doch die uit de Indien koomen, met zwaare laadingen, hebben, in datfaifoen, niet veel goeds te verwagten. De fchepen, welke uit de Indien koomen, moeten, derhalven, zulk een tyd tot hun vertrek verkiezen, dat zy kans hebben om in den Zomer de Kaap te bereiken, en de Hollandfche , daarentegen, in den Winter. Die dit verwaarloozen , loopen verfcheiden gevaren , van welke het minfte is , eene of twee maanden door tegenwinden te worden opgehouden.
Thans



t6 NEDERLANDSCHE
Thans deedt de Admiraal, over de geheele Vloot een Algemeenen Dankdag houden, om den Allerhoog! ften te looven voor de gunst en befcherming, haar beweezen, in het gelukkig te boven koomen van de Kaap de Goede Hoop.
Op den drieëntwintigften van Hooimaand , wierdt de Groote Raad byeen geroepen, om te raadpleegen over den geheimen last der Heeren Bewindhebberen, behelzende dat men de Portugeefche Vloot moest op! zoeken, met oogmerk om dezelve aan te tasten, en datzy, waarfchynlyk, te Mofambique, of daar omtrent, zyn zou. De vraag was, derhalven, waar men haar moest opwagten,te Majotte, te Comore, ofte Mofambique?
De Lastbrief behelsde, onder andere , een verbod, om zich niet te vertoonen in het gezigt van Mofam! bique, om alzo te beletten dat de Vloot ontdekt wierdt. Naa eenige raadpleegingen, egter, begreep men, dat indien men Majotte , of Comore, aandeedt, men een Jacht zou moeten afvaardigen, om de haven van Mofambique te veikondfchappen, omdat men anders niet zou kunnen weeten, of alle de Karakken aldaar lagen, dan llegts een gedeelte van dezelve. Maar ingevalle zy allen daar lagen , zou het onmogelyk zyn, dezelve aan te tasten, uit hoofde dat zommige van onze fchepen groot en diep gelaaden waren, en zy , in deeze Mousfons , terwyLmen wind en llroom tegen hadt, de haven zouden kunnen naderen, noch in dezelve binnen loopen , in weerwil der Karakken • iets , waar aan de Bewindhebbers niet gedagt hadden!
Men befloot dan, regelrecht na Mofambique te fte! venen, en, ingevalle de Vloot aldaar niet lag, haar af te wagtenj twee Jachten geduurig in Zee te laaten
krui-



REIZEN. 17
kruizen, om, indien zy haar ontdekten , aan den Admiraal daar van kennis te geeven; en, midlervvyl, teneinde niet geheel werkeloos te blyven, het Fort van Mofambique aan te tasten, hoewel niet op zulk eene wyze , als men dit zou ondernomen hebben , indien men zich tegen de karakken niet geduurig op zyne hoede hadde moeten houden.
's Anderendaags wierden de orders eener Landinge beraamd. Behalven de Soldaaten en derzclver Officieren, zouden aan land gezet worden twee Kompagniën Matroozen, ieder van honderd nian; ieder man zou voorzien worden van leevensmiddelen voor twee dagen; de fchepen de Vereenigde Provinciën , Delft, HoU land en Amfterdam , zouden leveren 138 Spaaden, 108 Schoppen met yzer beflaagen , 52 Bylen en 49 Houweelen; voorts Timmerlieden, Wondheelers en geneesmiddelen; ieder fchip zou zyn volk voorzien van Buskruid, Kogels en verdere noodwendigheden; ieder groot fchip zou leveren 25 gewapende Matroozen > behalven de Roode Leeuw, die met 10 Muskettiers zou vry zyn; wyders zou de Vice-Admiraal, als Generaal, het opperbevel voeren over dit kleine leger: jan de m0lre zou Luitenant- Kolonel zyn ; simon jans« zoon hoen, Generaal van de Artillery; jan de with, Generaal van de Ammunitie ; Hendrik, van cranenburg, Serjeant-Majoor; hui bert schuurmans, Generaal-Kwartiermeester; en job janszoon van utrecht,Werkmeester-Generaal.
Vier dagen laater ontdekte de Vloot, op 14 graaden 50 minuuten breedte, het Eiland Mofambique, en liet tegen den avond de ankers vallen op de Ree, op den afftand van eene halve myl van het Fort. De Westlyke afwykingder Kompasnaald was hier 13 graaden 14 minuuten.
VI. deel. B Op



JS NEDERLANDSCHE
Op dien zelfden dag deedt de Admiraal een fchoot, en liet eene witte vlag waaien, tot een zein voor de Kapiteinen der fchepen om by hem aan boord te koomen. Dewyl voor het Kasteel eene karak en tevens kleine fchepen lagen , wierdt in den Raad beflooten, de vier Jachten en eene gewapende floep te zenden, om ze te enteren. Dit gefchiedde, in weerwil van het geweldig fchieten van het Kasteel; de Jachten de Arend en de Griffioen bemagtigden de karak; zy vonden op dezelve 35 ftukken metaalen en yzeren gefchut. Zy hadt in deeze haven winterlaag gehouden , en lag nu gereed om binnen zeven of acht dagen na Goa te vertrekken. De laading bellondt uit Spaanfche Lakens, Sarasfen , Karfaaien, Elefants- en Zeepaerds - tanden, Ebbenhout, Wyn, Oly en eenige andere goederen. De gevangenen wierden over de Vloot verdeeld.
De twee andere Jachten, de Valk en de Paauw, namen de twee andere kleine vaartuigen, doch vonden ze ledig. In den volgenden nacht wierden uit de karak eenige goederen van geringe waarde gelost. 'Er lagen nog twee andere kleine vaartuigen ; de Gouverneur Don Rstevai d'ATTAiDA liet dezelve op de droogte haaien : zo dat 'er geene mogelykheid was om ze te Siaderen.
Naa deeze onderneeming, liet de Admiraal andermaal een fchoot doen , en de roode Vlag waaien. Straks kwamen alle de gewapende floepen by hem aan boord; de Vice-Admiraal, frans de wittert, in de hoedanigheid van Generaal te lande, ontving van hem zyne inftruktiën ; waar naa hy, nog vóór zonnenondergang, zyn Leger deedt aanland gaan, zonder dat 'er iemand zich tegen kantte.
Den Krygsraad aaa het ftrand vergaderd zynde ,
wier-



REIZEN. z9
wierden benoemd, tot Kapiteins, arent giilesz,
LEENERT HENDRIKSZ, KRISPYN ROELANT,
en pieter la brosChe; tot Vaandrigs, hen-
DRIKJAKOUSjTOEIASVAN VAILAR, JANJOBSZ
en kleophas van reuvel. Ieder Kompagnie beftondt uit 100 man. De Generaal geleidde de voorhoede, beftaande uit drie Kompagniën, nevens de Timmerlieden en Matroozen, voorzien van fchoppen, fpaa* de en houweelen; jan de molre hadt het bevel over de agterhoede , die insgelyks beftondt uit drie Kompagniën.
Zy namen hunnen weg midden door het bosch en het dorp, regelrecht op het Kasteel aan, en Welden halte in den tuin van het Dominikaaner Klooster, alwaar het Leger in dagorde gefchaard wierdt, en zich nederfloeg rondom de Kerk van het Klooster, 's Anderendaags wierden de Loopgraaven geopend tot aan den voet van het Kasteel; tot op den middag wierdt uit hetzelve niet een eenige fchoot gedaan. Doch in den naamiddag maakten de vyanden een fterk vuur uit het klein gefchut, en deeden eenen uitval met veertig man, om eenige goederen, die onder de muuren gebragt waren , te bergen. Dertig van onze Soldaaten, de meeste van welke befchonken waren, bevel ontvangen hebbende om tegen hen te fchermutzelen, wierden te rug gedreeven; in den aftogt wierden twee Serjeanten gedood, en eenige Soldaaten gekwetst.
Den volgenden dag zondt de Admiraal eenigen van zyn volk aan de Caffers, met gefchenken, om, ware 't mogelyk, hen te lokken zyne zyde te kiezen; doch dit wilde niet gelukken. Midlerwyl wierden twee Batteryen opgeworpen, de eene ten Zuiden, de andere ten Noorden van het Kasteel; en, om te beletten , dat Ba ' • 'er



üó NEDERLANDSCHE
'er niemand konde uit- of inkoomen , wierden voor hetzelve vier floepen geplaatst, ieder met zes Muskettiers gewapend. Tevens beval de Raad , om de karak, welke.de onzen hadden bemagtigd, doch die vast geraakt was, te losfen. Maar de Portugeezen beletten hun uit; zy (laken 'er den brand in, zodat zy tot op het water afbrandde, en de onzen 'er niets anders uit bergden, dan eenige kleinigheden en ftukken gefchut.
Omtrent deezen zelfden tyd lloeg de brand in een klein huisje , ftaande naast het Hollandfche Ammunitiehuis; de onzen twyfelden niet, of dit gefchied ware door het beleid des vyands :in alleryl bragten zy daarom het kruid in de Kerk. Ook kreeg kornelis korneliszoon 't hart, Schipper op het Jacht de Griffioen, last, met eenige fchuiteii te naderen, om dus den vyand meer te benaauwen.
Op den vierden van Oogstmaand, wierdt een Trompetter met een Neger na het Kasteel gezonden , om het tot overgaave te nodigen. De Neger wierdt vastgehouden, doch de Trompetter te rug gezonden, met een brief tot antwoord, behelzende dat de Gouverneur, aan wien de Koning van Portugal, zyn Meester, deeze fterkte hadt toevertrouwd, niet genegen was, op het gezigt van eenen brief, dezelve over te geeven; dat zy, die wenschten de plaats te bemagtigen, andere handen moesten zoeken, dan die zy dus lang gebruikt hadden, wilden zy hun oogmerk bereiken; dat het geen kat was , dien men zonder handfehoenen kon aantasten. Dit antwoord was alleen ondertekend door den Kapitein van het Bastion St. Gabriël; de. Gouverneur , door eene Portugeefche hooghartigheid, wilde hier mede te kennen geeven, dat hy het beneden zyne waardigheid rekende, zich daar toe te vernederen.
Mid-









REIZEN. a*
Midlerwyl wisten de onzen met zekerheid, dat 'er kleine voorraad van leevensmiddelen in het Kasteel was. Om evenwel het tegendeel te doen fchynen, wierdt de Trompetter onthaald op Biskuit , nevens een groot aantal Oranjeappelen. Daarenboven lieten zy dikmaals Geiten en Varkens op de Bolwerken loopen, even als of zy dezelve in overvloed hadden.
Kort hier naa deeden de belegerden eenen uitval, met vyfiig man; zy vielen aan op de Schildwagten, en joegen de belegeraars uit hunne verfchanslingen; voorts trokken zy af in goede orde , medevoerende twee Trommels en eenige Musketten , op de Hollanders veroverd. Deeze zagen zich hier door genoodzaakt, om eene nieuwe Battery by de Kerk op te werpen, en toebereidzels te maaken om te ondermynendoch dit wierdt hun belet, door het geweldig werpen van Vuurpotten uit het Kasteel.
De traage voortgang van het beleg, en de geringe hoop, om daar in gelukkig te flaagen, deedt den Admiraal beiluiten om het op te breeken: te meer, naa dat hy uit eenen Neger hadt verftaan, dat alle nachten Canoes met leevensmiddelen in het Kasteel gebragt wierden , in weerwil van de Schildwagten , die zulks niet konden beletten. Diensvolgens wierdt het zwaar gefchut , van tyd tot tyd , van land gehaald en in de fchepen gebragt.
Een Soldaat van de Kompagnie van craneneurg, omtrent deezen tyd, tot den vyand overgeloopen zynde, deedt de Admiraal hem door een Trompetter opeifchen. De Gouverneur liet tot antwoord geeven , dat hy uit eigen beweeging in het Kasteel was gekoomen, en hy hem zyn woord van eere hadt gegeeten. Diensvolgens deedt de Admiraal alle de gevangeB 3 nen



M NEDERLANDSCHE 1 -
nen van de veroverde Karak gebonden aan land en voor bet Kasteel brengen, en voorts de Bezettinge toeroepen , dat ingevalle de weggekropen Soldaat niet terftond genaakt wierdt, men alle deeze, voor hunne oogen, zou doen over den kling Jpringen. Het antwoord was, dat de Hollanders konden doen wat zy goedvonden; doch , ingevalle zy de gevangenen mishandelden, de' Ouder-Koning wederwraake zou neemen van allen, welke hy op de knst zou aantreffen; dat al ware het! datzy, in plaats van vierendertig, honderdPortugeczen hadden, hy liever alle deeze zou laaten omkoomen, dan zyn woord breeken aan een perfoon , die zyne befeherming verzogt en aan wien hy dezelve beloofd hadt. Op dit antwoord wierden alle de gevangenen door het hoofd gefchooten.
Het Leger, op den achttienden der maand, in flagorde gefchaard zynde, en de Stad in brand gedoken hebbende , trok het na het westlyke gedeelte des Eilands , alles plonderende en verwoestende. Vervolgens traden de Troepen in de Sloepen, zonder dat de Bezetting zich daartegen kantte. Behalven den voorgemelden Soldaat, waren nog drie tot den vyand overgeloopen.
By dit beleg hadden de onzen bekoomen 30 dooden en 80 gekwetften. Zy hadden 1250 fehooten op het Kasteel gedaan , het fterklte , welk de Portugeczen in de Oostindiën hebben; het was voorzien van vier Bastions en drie Bolwerken.
Dewyl wy, in het Reisverhaal van paulus van Caerden, in het voorgaande Deel, reeds een berigt hebben gegeeven van het Eiland Mofambique, is het onnoodig, het aldaar gezegde hier te herhaalen. Doch vermids het magtig Ryk Abysfmie, welks Keizer zich )aat noemen Priester j 0 a n n e s, tegenover dit Eiland,
aan



REIZEN. .43
aan de vaste kust legt, agten wy het niet ondienflig, van hetzelve hier ter plaatze eenig berigt te geeven.
Allen, die, in hunne Reisverhaalen, gefproken hebben van rle magt en fterkte diens Monarchs , en van de landen, welke hy bezit, fchynen meer het oog gehad te hebben op zyne Voorzaaten, dan op hetgeen hem zeiven aangaat. Zommigen breiden zyne heerfchappyen uit, van den eenen Keerkring tot den anderen, zynde eene uitgeltrektheid van vyftig Graaden, bedraagende 1400 Franfche mylen, van de Roode Zee af tot aan de Ethiopifche Zee; hebbende Egypte ten Noorden , de Roode Zee en een gedeelte der Indien ten Oosten, het Maangebergte ten Zuiden, 't welk hier tot eene grensfcheiding van dit Keizerryk dient, en de rivier Senega, deRyken van Nubie, Manicongo enden Nyl ten Westen.
Linschotkn zegt, dat het Keizerryk van Priester joannes zich uitflrekt van den mond der Roode Zee tot aan het Eiland Siena, onderden Keerkring van den Kreeft, uitgezonderd de kust, welke de Turk, zints zeventig jaaren , onder zyn gebied gehad heeft. Volgens hem grenst dit Keizerryk aan de Roode Zee ten Oosten, aan Egypte en de Wildernisfen van Nubie ten Noorden, aan het Koninkryk Monoemugi ten Zuiden , uitmaakende omtrent 400 Italiaanfche mylen.
Jüan de baros plaatst het Meir Bar eene in 't midden van dit Keizerryk, en geeft aan het zelve eenen omtrek van 672 mylen.
Priester joannes, die voorgeeft afkomstig te zyn van Koning david, noemt zich Keizer van Opper- en Neder - Ethiopië , Koning van Xoa, Caffetto, Fatigar, Angota, Beris, Ealignace, Adea, Vangue, Gaianne> daar de Nyl zynen oorfprong heeft, Amaron> Bagamodri, Ambea, Vanguci, Tigremahon, Sabun, zynde 3 4 het



24 ! NEDERLANDSCHE
het Ryk der Koninginne van Seba, en Bernagas ; en Heer van Nubi, 't welk aan Egypte grenst.
Van alle deeze onderlcheidene Koninkryken'en Provinciën is het meest bekende Bernagas , om dat het aan de Roode Zee grenst, alwaar het eene zeer goede haven heeft, Ereocco genaamd. De Hoofdftad Berae legt aan den oever ecncr fraaie rivicre. De Turken hebben,niet lang geleeden, daar in eenen inval gedaan, en veel volk en buit bemagtigd. Zedert hebben de inwooners een verbond aangegaan met den Bacha van Zuaquen, aan de Roode Zee geleegcn; ingevolge van dit verbond, betaalen zy hem jaarlyks eene fchatting van iooo oneen Goud.
Aan den Westkant legt een hooge ftcile berg, omtrent eene myl lang. Op den top, die plat is, ffcat een fraai gebouw, een Kerk, Klooster, en twee groote Waterbakken; ook worde hier koorn geplant. Men , kan den berg niet beklimmen, dan langs eenen enkelen en nog zeer ftaaUen weg; deeze loopt tot eene zekere hoogte; van hier moet men in manden na boven geheezen worden. De plaats mag dus voor onwinbaar worden aangezien : want 'er worden zo veele leevensmiddelen. verzameld , als de lieden, die den top.bewoonen,noodig hebben; en 'er is wyders eene vlakte , in welke vyfhonderd man in llagorde kunnen gefchaard worden.
Bernagas verhaten hebbende, ontmoet men, tusfehen het Zuid en het Oost, de bergen van Mandafo, O/ale en Graro, welke dit Koninkryk van Adel affcheiden ïn de Provincie Dafüa , aan het Koninkryk Bernagas behoorende, vindt men, behalven Ereocco, de lieden Sautar, Giabel, Facciri en Aharac. Aan geene zyde van de Kaap Ereocco ziet men twee i



'REIZEN. 05
groote fiilftaande wateren, en in dezelve Krokodillen, even als in den Nyl. Van daar koomt men aan Kaap Docono, in het Koninkryk Dangali; wyders aan het Eiland Zeilaz, en vervolgens aan de Kaap del Guar' dafumi, daar de ftad Mette legt.
Langs de kust zeilende, welke Zuid-Oost loopt» ontmoet men Carfur , en Kaap Zinogi. Aan- deeze Golf, die eenigzins krom loopt, leggen Azum en Zazella, vervolgens Magadazo, daar de Portugeezen handel dryven. De laatfte Provincie , die aan de zee grenst, is Bamis, welke twee Zeefteden heeft, Patea en Bravo. Zy fcheidt de ftaaten des Konings van Opper-Ethiopie van die des Konings van Meiinde. Zodanig is het beloop der Zeekusten.
Binnenlands legt het Koninkryk Tigremahon , tusfehen de rivieren Marobo en den Nyl, en het Koninkryk Angota. Dit gewest wordt gerekend te behooren onder de heerfchappyen van Priester joannes, omdat deszelfs Koning een Leenman diens Keizers is.
Jn het Koninkryk Tigrai legt de ftad Caxumo; men wil dat de Koningin van Seba> toenmaals maqueda genaamd, hier haar hof hieldt. De Ethiopiers gelooven, dat deeze Koningin by salomo moeder wierdt van eenen zoon, welken zy meilech noemen. De Koningin van Candace diieldt in deeze zelfde ftad haar verblyf.
Het Koninkryk Angota is gelegen tusfehen de Koninkryken Tigremahon en Amaran ; de provinciën Abugana en Jannemora behooren tot hetzelve. Men ontmoet hier de fteden Angotini , Bachle , Corcone , en Betmar, aan de rivier Sabellette. De hoofdftad, insgelyks Angota genaamd, legt aan den oever der riviere Ancona.
B 5 Het



aö NEDERLAND S CHE
Het Koninkryk Amaran grenst, ten Noorden, aan Angota ; ten Oosten aan het Koninkryk Xoa ; ten Zuiden aan het Koninkryk Damut; ten Westen 'loopt het bykans tot aan den Nyl.
Het Koninkryk Xoa. legt tusfehen Amarat, Damut ■en Fatigar.
Het Koninkryk Sagamedra is het uitgebreidfte van alle de Staaten des Ethiopifchen Keizerryks : want van het Koninkryk Gaïanne tot aan de andere zyde des Eilands Gueguera, is eene uitgeftrektheid van meer dan 600 mylen.
Dit Eiland,, voormaals Meroë genaamd, behoort niet onder de heerfchappyen Van Priester joannes: integendeel, deszelfs inwooners , die belydenis doen van den Mahometaanfchen Godsdienst, zyn zyne geflagene vyanden.
Fatigar legt tusfehen de Koninkryken Adel en Xoa. Damut grenst aan Xoa en Zanguabar. Zommigen, en, waarfchynlyk , niet te onregt, plaatzen dit Koninkryk aan geene zyde der Koninkryken Nangue en Gaïanne.
Om de groote uitgebreidheid deezes Keizerryks, en omdat het, van uitlanders, zo weinig wordt bezogt, is dit het alles , 't geen wy met zekerheid daar van kunnen zeggen. Doch de zulken bedriegen zich, die willen dat de Keizer zyn verblyf houdt te Caxumo; zyne Hofplaats is Beimalechi, volgens het verhaal van linschoten, die alle de kusten van Ethiopië bezogt, en dit van deAbysfiniers zelve gehoord heeft.
In 't algemeen zyn alle de landen deezes Keizerryks vrugtbaar: want, hoewel 'er rogge noch tarwe valt, leveren zy, evenwel, garst, boekweit, graauwe erwten, boonen en andere mondbehoeften; als mede zeer
veel



REIZEN. 27
veel fuiker; doch de landzaaten verflaan de kunst niet om dezelve te bereiden.
'Er zyn veele wyngaarten , en eene oneindige menigte oranje-, citroen- en limoenboomen. Ook is 'er zeer veel honig: want de byën woonen met de menfchen onder één dak; diensvolgens is het wasch 'er zo menigvuldig, dat men, om kaarzen te branden, geen fmeer noodig heeft. Wyders groeit 'er veel vlas; doch de inwooners gebruiken het niet tot lywaaten, omdat daar in geen handel wordt gedreeven ; zy ge- I bruiken geene andere dan katoenen lywaaten.
Men ontmoet 'er verfchillende foorten van dieren en vogelen, bykans alle, welke Europa verfchaft. Een groot kwaad zyn de menigvuldige fprinkhaanen , die alles bederven , en zomtyds de Oogften verwoesten. De paerden zyn 'er klein; van hier dat zy ze uit Arabie en Egypte haaien; van deeze neemen zy de veulens af, om ze van koeien te laaten zoogen: dit gefchiedt zo ras zy drie of vier dagen oud zyn.
Het land bevat goud-, zilver-, koper- en yzer-Mynen. Alle de landen krielen van patryzen, haazen, en konynen, omdat zy 'er niet gedood worden. Om kort te gaan , veele leevensnoodwendigheden worden 'er in grooten overvloed gevonden.
De landzaaten hebben hier twee Zomers en twee Winters; het onderfcheid tusfehen dezelve beftaat niet in de meerdere of mindere hitte of koude , maar in de duurzaamheid van den regen.
De Keizer der Abysfmiers wordt van de Arabiers anticlibacha, endoor zommigen beul-gian, dat wil zeggen, Magt des Prinsfen , genaamd. Andere noemen hem acequer, of Keizer; andere wederom negus, of Koning. Zyn verblyf is aan geene vaste
plaats



&8 NEDULANDSCHE
plaats verbonden : nu eens onthoudt hy zich op de eene , dan op eene andere plaats. Doorgaans flaapt hy onder Tenten, welke, ten getale van zesduizend, met zyne pakkaadje, worden rondgevoerd : wanneer hy, derhalven, zich in het open veld nederflaat, beflaat zyne Hofhouding en nafleep eene uitgeftrektheid van meer dan twaalf mylen in den omtrek. Men zegt, dat hy niet zo zwart is als de andere Mooren.
Wanneer hy door het land reist, wordt hy omringd * van roode gordynen ; op zyn hoofd draagt hy eene Kroon , half zilver en half goud , en een zilveren Kruis in zyne hand. Zyn gelaat is bedekt met een ftuk blaauwe taf, 't welk hy opligt, wanneer hy iemand eene ongemeene gunst wil betoonen, of met hem fpreeken.
De landzaaten zyn geheel zwart; zy bezitten bykaus geene denkbeelden van kunlten en weetenfehappen. Zy verdaan zelf de Geneeskunde niet. Hunne gewoone klederen zyn van katoenen lywaat, en de kostbnarftc van zyde.
Hunne huizen zyn laag en liegt gebouwd, van kalk en flroo gemaakt. De deuren liaan altyd open: want niemand heeft begeerte om in eenes anders huis te treeden. Zy eeten van den blooten grond, en gebruiken nooit Tafellakens. Zommigen eeten ongekookt osfenvleesch. Zy gebruiken geen gemunt geld ; het goud tellen zy uit by het gewigt , en dryven handel door ruiling, voornaamlyk van peper tegen zout.
Hoewel zy wyngaarten hebben , wordt 'er, evenwel, geen wyn gedronken, dan tenKoninklyken Hove, en in het huis des Patriarchs , dien zy a.buna noemen. Hun gewoone drank wordt bereid van Tamarinde, en valt een weinig zuuragtig.
Zeer



REIZEN. 39
Zeer bard worden de behoeftigen van de vermogenden behandeld : van hier dat alle landen niet bezaaid worden, om reden dat de laatstgemelden, naar goedvinden, alles na zich fchraapen. * Hunne taal is niet bepaald aan vaste regels ; om eenen brief te fchryven, hebben zy verfcheiden dagen noodig. Nogthans zyn hunne karakters fraaier dan die der Arabieren en Turken.
■> De Adel , de Burgerltand en het gemeene Volk woonen ieder afzonderlyk. Lieden van de laatfte orde kunnen opklimmen tot den Adelftand , door het verrigten van ecnig merkwaardig bedryf. Doorgaans woonen zy in verfcheiden gehugten verfpreid. Het zout weegen 'zy tegen goud op.
Nimmer zweeren zy dan by het hoofd des Konings. Tot het vervoeren van zwaare lasten, bedienen zy zich van muilezels, en van paerden in den oorlog. Alleen wanneer zy in den rouwe zyn , gaan zy in 't zwart .gekleed ; deeze kleur befchouwen zy als een zinnebeeld der droefheid. Hunne dooden befchreien zy veertig dagen. Op hunne Gastmaalen bellaat het tweede geregt uit raauw vleesch , 't geen zy voor eene groote lekkerny houden.
i Zeer veel vverks maaken zy van den Scheepvaart, en Zyn daar in zeer bedreeven. Indien iemand, terwyl het fchip onder zeil is, iets in het water laat vallen, al is het ook van bykans geene waarde, fpringen zy in zee, en haaien het van den grond.
Onder het werken zingen zy bykans altoos; en wanneer zy niets te doen hebben, inzonderheid wanneer zy op de Portugeefche fchepen zyn, daar zy hun geheele huisgezin by zich hebben, doen zy niets anders dan drinken, en met hunne vrouwen en kinderen
zin-



3a NEDERLANDS C' HE
zingen. De vrouwen draagen lange broeken , even gelyk de Indiaanfche matroozen. De Arabifche vrouwen draagen ze insgclyks.
Het goud, zilver, koper en yzer brengt den Keizer aanzienlyke rykdommen aan; en deeze zouden nog" aanmerkelyk grooter zyn, indien zyne onderdaanen de kunst verftonden om de fuiker te bereiden.
Zyne inkomften zyn driederlei. De eerfte fpruiten voort uit zyne landeryen, welke hy door zyne flaaven en osfen laat beplanten en bewerken ; het getal zyner flaaven groeit dagelyks aan, door de huwelyken, welke zy onder elkander aangaan, dewyl de kinderen de plaats der ouderen vervangen.
De tweede foort van inkomften beftaat uit het hoofdgeld, 't welk van al het Volk geheft wordt, en uit het tiende gedeelte van de voortbrengzels der Mynen, welke niet binnen zyne Domeinen leggen.
De derde foort van zyne inkomften beftaat uit de belastingen , welke de zulken der nabuurige Vorftcn aan hem moeten opbrengen , die aan hem tolpligtig of fchattingfchuldig zyn ; zommigen van hun leveren hem flaaven, anderen paerden, katoen, lywaaten en andere goederen.
Hierom wordt geloofd, dat hy groote fchatten bezit, in goud, zilver, paerlen en Edelgefteenten. Den Kol ning van Portugal deedt hy 100,000 Drachmen goud aanbieden, om hem te beweegen tegen de Turken den Oorlog te voeren; tevens beloovende, een talryk Leger te zullen zenden, met leevensmiddelen voor zyne eigen en de Portugeefche Troepen.
Niet zeer krygshaftig zyn zyne onderdaanen. Met geenerhande aanvallende wapens weeten zy om te gaan; de reden hier van is, omdat zy allen als flaaven



REIZEN. 3*
ven worden behandeld, en de eerbied, welken zy aan hunnen Vorst zyn verfchuldigd, te verre trekken. In het gantfche land heeft hy geene verfterkte plaats,, bekwaam om weerftand te bieden. Daarenboven houden ze alle jaaren een Vasten van vyftig dagen; hier, door worden hunne kragten dermaate uitgeput, dat zy in langen tyd niet wederom op hun verhaal kunnen koomen. De Mooren bedienen zich van deeze gelegenheid , wanneer zy hen vyandlyk willen aantasten.
AlvAltez verbaalt, dat Priester joannes eenige miljoenen menfchen kan op de been brengen ; dé tyd en de ondervinding hebben hier van het tegendeel geleerd.
• Hier is eene Krygs-orde, welke Maat onder de befcherming van st. antonius; wanneer een Edelman drie zoonen heeft, heeft de Keizer regt om dien hy wil daar mede te begiftigen. Uit deeze Orde worden twaalfduizend Ridders verkoozen , om den Keizer tot eene Lyfwagt te dienen. Volgens hunne inltelling zyn ze verpligt , de grenzen des Keizerryks te bewaaren, en tegen vyandlyke aanvallen te beveiligen.
Het Abysfinifche Keizerryk grenst aan de lauden van drie magtige vyanden. De eerfte is de Koning van Bornio, aan wien insgelyks verfcheiden Prinsfen fchattingfchuldig zyn. Zyn gebied ftrekt, van Guengalo, Oostwaarts, omtrent vyftig mylen, tusfehen de woestynen van Seth en Barca. Zyne onderdaanen oeffenen geen ander bedryf, dan in de landen der nabuuren te ftroopen en te pionderen, en vee en vrugten van daar te voeren.
Ten Oosten grenst hy aan de Turkfche heerfchappyen, en ten Zuid-Oosten aan de landen des Kouings
vaa



Sa NEB ERLANDSCIIE
van Adel. Dikmaals doen de Turken eenen inval in de landen des Keizerryks, welke op de grenzen le« gen. In den jaare 1558 vielen zy in het Koninkryk Bernagas, het grootfte gedeelte van hetzelve te vuur en te zwaard verwoestende ,. en alles uitplonderende Om van die onwelkoome gasten ontflagen te worden moesten de ingezeetenen zich verbinden , aan den Grooten Heer eene jaarlykfche belasting van 32 ponnen gouds te betaalen.
Niet minder wordt de Keizer van Abysfinie mishandeld door den Koning van Adel, zynen derden vyand. Deeze zwaait den fchepter over de landen aan Fatigar grenzende , en over een gedeelte van den oever der Roode Zee. Van tyd tot tyd neemt hy Abysfimfche onderdaanen weg, zo wel vrouwen als mannen, en maakt ze tot flaaven : want zy worden hooger gewaardeerd in vreemde gewesten, dan in hun eigen Vaderland, om reden dat zy buitenlands aan t werk gezet worden; zy weeten zich hier naar zo wel te fchikken, dat zy dikmaals, uit aanmerking van hunne gedaane dienlten, de vryheid bekoomen. Zelf heeft dit plaats in Arabie, Cambaie, Bengale en op Sumatra; ,n alle deeze gewesten, worden de Abysfimfche flaaven boven die van allen anderen landaart gewaardeerd.
De Portugeefche Onder-Koning in de Indien zendt, van tyd tot tyd, eenigen zyner onderdaanen na Abysfinie, en aan het Hof van den Monarch; dit heeft aan eenige Abysiiniürs, aanleiding gegeeven, om den wapenhandel , het doen van krygsverrigtingen en het vertaken van fteden van hun te leeren. 't fc Waarfchynlyk, dat dit onder de landzaaten meer en meer zal doordringen, en dat zy allengskens zullen in ftaat



REIZEN. 33
gtiraaken om zich-zelve te verdeedigen: althans is liet zeker, dat hunne vyanden heil met een minder verag* tend oog dan voorheen befchouweu. Te meer nog, omdat eenige Florentynfchè Kooplieden zich onder hen hebben neergezet , welke hen onderwyzen in zaaken , van welke zy voormaals geheel onkundig waren. De Keizer behandelt zeer vriendelyk de buitenlanders, inzonderheid de Europeaanen ; hy doet al wat hy kan , om hen in zyne heerfchappyen te houden.
Behalven deeze; heeft hy nog andere vyanden: als den Koning van Dancali, eigenaar fan Suela, aan de Roode Zee ; en de Mooren in de provincie Domba, hoewel dezelve hem toebehoore : nogthans liaan zy onophoudelyk aan 't muiten, en zo veel te gereeder, omdat zy eene Wet hebben, welke hun verbiedt, in 't huwelyk te treeden, zo lang zy geene twaalf Christenen gedood hebben.
Nogthans, gelyk wy boven aanmerkten, begonnen de onderdaanen van'Priester joannes, ten tyde als de Admiraal verhoeven zynen togt deedt, eenig* 2ins in den Kryg bedreeven te worden. De Monarch gaf hier van eene proeve, door zyne overwinning op den Koning van Mofambique , en door eene andere zege, cp de Koningin van Barfaga bevogten. Wyders heeft hy met voordeel flag geleverd aan t,ermidum, prins der Negers, ten Westen van zyn gebied woonagtig, en ann den Koning van Maricongo, welks Staaten tegen over het Eiland St. Thomas, recht onder de Linie, leggen. Een zyner Veldheeren, azamur genaamd, heeft driemaal de Turken verflagen , onder het bevel van den Bacha van Zuaquen ; in den laatften flag kreeg hy den zoon van den Bacha gevangen, en deedt hem onthoofden.
VI. deei, C Wat



34 NEDERLANDSCHE
Wat aangaat de Egyptenaars, deeze vriezen hem, omdat hy den loop des Nyls kan aftelden , en hen van deeze rivier berooven. Om deeze zelfde reden wordt hy ook van veele Arabiers ontzien : van hier dat beiden hem fchatting betaalen. Hy kan Egypte uithongeren, of het land onder water zetten.
Een overbodige eerbied wordt door de Abysfiniers hunnen Vorst betoond , weinig minder dan alsof hy eene Godheid ware. Zo ras zy zyne Tent zien , groeten zy dezelve ; en wanneer zy dezelve hooien noemen, raaken zy, met de eene hand, de aarde aan. Hy oeffciit eene volftrekte magt over alle zyne onderdaanen , Edelen en Onedelen , Kerkclyken en Waereldlyken. Hy begeeft alle bedieningen in de Kerk en in den Staat: allen, die dezelve bekleeden, zyn gehouden, hem daar voor hulde te bctooucn.
De toedeeling van de Sakramenten is het werk van den abuna, of Patriarch. De Keizers worden verkooren uit eender drie geflagten van gaspar, mei.chior en BALTiiAZAR. Alle kinderen, welke uit deeze geflagten worden gebooren, worden bewaard op den berg Amaran ; by het overlyden des Keizers, wordt uit dezelve eene verkiezing gedaan , om zyne plaats te vervullen. De oudften hebben veelal den voorrang boven de jongden ; de verkiezing gefchiedt altoos door hen zeiven.
De vrouwen of jonge dochters, welke haar lichaam openlyk ten beste geeven , woonen buiten de Meden en dorpen ; zy mogen niet in dezelve koomen. Zy worden op Lands kosten onderhouden , en moeten altoos in 't geel gekleed zyn.
De oudfte Zoonen erven de geheele nalaatenfchap ■ 'hunner Ouderen. Volgens eene aloude Wet , mag
de



REIZEN. 33
de Keizer niet langer dan twee dagen op eene en de zelfde plaats vertoeven: de reden hier van is, omdat zyne Hofhouding zo talryk, en zyn naafleep zo groot is, dat zy, door een langer verblyf, alle de leevensraiddelen zouden verteeren.
De eerfte en aanzienlykfte Orde van den Staat be* vat de Bisfchoppen, en verdere Geestlyken; de tweede de Wyzen des Lands , die Balfamaten en Tenquateti genoemd worden; de derde deu Adel; de vierde, eindelyk, de zulken, die foldy ontvangen , en daar toe verkooren worden.
De Regters mogen niemand ter dood veroordeelen 4 zonder vooraf daar van kennis te geeven aan den Gouverneur, die des Vorften perfoon verbeeldt. In het doen van regtfpraake, zyn ze niet verbonden aan zekere vastgeftelde wetten ; zy volgen alleenlyk het geleide van de beginzels der natuurlyke billykheid.
Wanneer eene vrouw van Overfpel befchuldigd en overtuigd is, wordt haar de verdiende firaffe aangedaan , door den perfoon, welken zy beleedigd heefr.
Bykans alle de onderdaanen van Priester joannes zyn Christenen , uitgezonderd eenige weinige Mahometaanen, die aan hem fchattüigfchuldig zyn.
De Abysfiuiers gelooven dat de Joodfche Godsdienst in hun land wierdt ingevoerd door meilech, zoon van Koning salomo by de Koningin maqueda, en door eenige Jooden, welke hem verzelden; zy bi> Aveeren dit te kunnen bewyzeu uit een aloud Kronyk, 't welk, nevens veele andere boeken, in de ftad Cixa~ uw bewaard werdt.
Het Christlyk geloof hebben zy ontvangen, door de. prediking des Kamerlings der Koninginne van Candace, die door piiiuppus gedoopt wierdt. Vervolgens C a heb»



36 NE D E RL A ND S C HE
hebben de Kopten, door middel van den Patriarch van Alexandrie, onder welken zy behooren, hunne ketteryen aan hun medegedeeld. Daarenboven hebben dc Turken, met welke zy koophandel dryven , hen befmet met eenige van hunne dwaalbegrippen. Zelf vindt men 'er onder hen, die nog eenige overblyfzels hebben behouden van de aloude eerdienften hunner Afgodifche Voorouderen. Over 't algemeen genomen egter, hebben ze veele overeenkomst met de Griekfcht, inzonderheid de Muskovitifche Christenen.
Men wil dat de Befnydenis nog heden onder hen in gebruik is, maar dat evenwel de jongetjes op den veertiglkn, en de meisjes op den zcstigften dag naa de geboorte gedoopt worden; als mede, dat de Saturdag godsdienftiger gevierd wordt dan de Zondag.
De Leeken fcheeren den baard rondom den mond» doch laaten het hair lang groeien ; de Priesters, daarentegen , fcheeren hunne hoofden kaal, en draagen lange baarden.
Men vindt onder hen Bisfchoppen , Diakenen, Priesters , en Monniken van de Orde van den H. gregorius, als mede van den II. antonius; doch zy woonen niet gemeenfchappelyk in Kloosters, maar zyn hier en daar door de dorpen en gehugten verfpreid.
Wanneer zy in hunne Kerken willen gaan, laaten zy hunne fchoenen ftaan aan de deur ; ook fpuwen zy niet in dezelve. Geen dier laaten zy daar binnen koomen; die te paerd zitten, ftygen af, wanneer zy voorby eene Kerk moeten ryden.
De Kerkhoven zyn omringd van hooge en dikke muuren , om dus te beletten , dat geene dieren op dezelve kunnen loopen. Zy hebben yzeren klokken , op welke zy met eenen ftok liaan, dien zy in de
' . hand



REIZEN. 3?
hand houden, om den tyd van den dag en de uuren aan te wyzcn.
Ter gedagtenisfe van den Doop onzes Heeren, laaten zy zich alle jaaren doopen, op H. Drie-Koningendag, in zekere kleine ftilftaande wateren. Staande leggen zy de Biegt af, en doen zulks met luider ftemme. Zy vieren het Avondmaal onder de be-ide gedaanten van ongezuurd brood en wyn; dit ontvangen zy insgelyks ftaan de.
De huwelyksverbintenisfen worden geflooten ten overftaan van Priesteren; by verzuim hier van, is het huwclyk onwettig. De Priesters mogen in 't huwelyk treeden ; doch, naa het overlyden der eerfte vrouwe, is 't hun ongeoorlofd, een tweede huwelyk aan te gaan.
Onder hunne Monniken , die, voor 't meerendeel, van de Orde van denH. antonius zyn, vindt men 'er eenige, Cestifanes genaamd; deeze leiden een zeer ftreng leeven, en pleegen verfcheiden bygejoovigheden; onder anderen draagen zy een yzeren band of ring op het bloote lichaam ; zy zitten niet, geduurende de geheele Vasten ; dikmaals en zeer lang agtereen ftaan zy, tot aan den hals, in koud water; zy leeyen afgefcheiden van de maatfehappye van andere mepfchen,
Geduurende de Heilige week, groeten de Abysfifliers elkander niet; de aanzienlyklten gaan dan in het zwart of blaauw gekleed ; ook branden 'er , al dien tyd , geene kaarzen in hunne Kerken. Op Witten-Donderdag wasfehen zy de voeten der armen. Op GoedenVrydag kastydeji zy zich zeiven met roeden. Meer andere diergeiyke zelfsverlocheningen en lichaamskwellingen zyn onder hen in gebruik.
Keizer david, hebbende hooren fpreeken van de krygsvetrigtingen dec Portugeezen , welke zich rneesC 3 w*



3§ NEDERLANDSCUE
ter gemankt hadden van verfcheiden landen , die «. 22 Staatcn grensden, en dat zy Christenen waren, zonde Gezanten aan alfonsus albdouek.0üb Onder-koning der Indiën, om een verhond te fluiten met Koning 6 kt ma Nu RL» Een zyner Gezamn, wterdt nevens de brieven des Keizers, gezonden na
iTttï? T * Ge2aiit' ^/iaaren 1 na, wederkeerde, medebrengende een Verbond van
T^:^-^P de bei-
gal twee Gezanten, aonRIGo pE lima en F1u. c i s c o d A l v a it E s; zes jaaren -daar naa, te weeten in den jaare W, keerden zy te rug, medebrengen' d een anderen Gezant, sagusaba genaamd, w ike braven bragt d ^ ^ ^ en ^ •
rjOS; By de kroonmg van Keizer ka .iel oen V w.erdenzy Paus clemens Den vfl, te. Bol' ter hand gefield. »w&m ,
Dit Gezantfchap deedt den Koning van Portugal en den Paus oP m.ddelen bedagt zyn, om eene vereenigmg tusfehen de Abysfinifche en de Romnfche Kerk tut te werken. Ten dien einde wierden eenige Gee,tlyken derwaarts gezonden ; doch de znak is in nageboorte blyven fteeken.
De Paus zondt na Abysfinie dertien Jezuitcn; f A„ m.oneszou Patriarch zyn, en melc.uorVarnea en ANDnEAs ovioA Bisfchoppen, met de tytels van Bisfcboppen van Mee en Hürapli, Ko,i g Jan verzorgde hen van alles, wat zy ,o, de reize nood* hadden, en van kostbaare gefchenken voor 2 Keizer van Abysfinie. Om den weg te baanen , waren vooraf van Goa
dér-



REIZEN. 39
derwaarts gezonden jakob diaz en gonzai.vo rodrigo. Doch dit alles was van geen gevolg; het volk behandelde hen zeer kwalyk , en de meesten ftierven van kommer en gebrek.
Laaten wy nu den draad van ons Reisverhaal wederom opvatten. De Admiraal , op den twintigften van Oogstmaand des jaars 1608 , met honderd man , aan land getreeden zynde, flak den brand in een gehugt , waar uit de inwooners gevlugt waren. Het fchip de Roode Leeuw kwam nu ook op de Ree, en berigtte, dat het Jacht de Arend, 's avonds te vooren, met een Portugeesch fchip flags geraakt was , doch dat hy ze beiden uit het gezigt hadt verboren.
Den volgenden morgen kwamen de drie Jachten insgelyks op de Ree voor anker, medebrengende een Prys, zynde een Oorlogs- Galjoen , groot 230 lasten, Bon Jefus genaamd, gewapend met twee metaalenen vier yzeren ftukken gefchut, twintig vaatjes Buskruid, cn kogels naar evenredigheid; als mede ioo Musketten , halve pieken en ander geweer ; het hadt aan boord 1S0 man, meest Gallegos , zynde arme foldaaten. Des Kapiteins naam was fr anc is co sodrov ere ira. Ily hadt weinig tegenftands gebooden: want , met de derde laag , eenen der manfchap den arm zynde afgéfchooten , verlooren de overigen den moed, en gaven zich over.
Het Volk wierdt over de Vloot verdeeld , en bet vaartuig met zestig Hollanders bemand; jan molenaar-, tweede Stuurman op het Jacht de Griffoen , ging op het fchip als Kapitein over. Deeze Galjoen beboerde tot eene Vloot van veertien Portugeefche fchepen, acht groote Karakken en zes Galjoenen , voor eenigen tyd van Lisfabon vertrokken , C 4 o.n



40 NEDERLANDSCHE om den Onder-Koning na Goa over te brengen. By de Cananfehe Eilanden waren de fchepen, door eenen Üorm, van elkander afgeraakt.
Niet lang, egter, hieldt de Admiraal de gevangene Portugeezen op de Vloot; hy deedt ze aan land z en,op het Eiland ft. ^ mct levensmiddelen y™ twee dagen; hy behieldt alleen den Kapitein,' den ScZ
per, Stuurman, Opper-Bootsman , Sdnyvr, een V
ming, van Brupee p a ulik n » I
nevens mv,p o iaulus de coutre genaamd,
«evens twee fineatersj aan deeze beval hy eenen brief chryven aan den Gonyerneur van MofLbi^ue om
v n hem te verzoeken de uitlevering der overloopers
boord hadt zouden opgehangen worden. De Gouverneur gaf tot antwoord, dat hy de opgeëischte Pe
me°tnein:neGOa "f ^
's Anderendaags deedt de Admiraal een fchoot tot
Lf dat e,?8 S tC Z££ten- Tevens wierdt belast, dat elk eene getrouwe opgaave doen zou van 't g« « 1^, m goud, zilver of andere goederen had
- aan ,and
Qnderfcheidu" ^ te k«
ThanS^rdt in den breeden Rand, beOooten.dat de Vice Admiraal, met de fchepen Middelburg, Rotter'



REIZEN*. 41
ttrdatn, Hoorn, de Roode Leeuw en het Jacht de Valk, om de Zuid zou loopen, om op de Portugeefche i'cher pen te kruizen , tervvyl de Admiraal, met het overige der Vloot, voor Goa zou blyven leggen; als mede, dat adam klaassi;n van driel, met de Roode Leeuw en het Jacht de Valk , te Calicute zou landen , in de hoedanigheid van Ambasfadeur , om den Samorin , Keizer van Malabar , te begroeten, en van de aankomst der Vloot te verwittigen: de ViceAdmiraal zou, midlerwyl, met de drie andere fchepen , de Baai van Cocliin geilooten houden , om de Portugeefche Vloot, die men meende verdeeld te zyn , jiict te misfen.
'Omtrent deezen tyd ging de Admiraal verhoeven, van het fchip de Vereem'gde Provinciën, over op het fchip Hollandia, dewyl dit grooter , aanzienlykcr en de Kajuit ruimer was.
Jakob de bitter kreeg thans bevel, om met de Jachten de Arend en de Valk na de kust van Koromandel te ftevenen , en aldaar te laaden alle de lywaaten, die door de Komptoiren gekogt waren, en ze voorts na de Molukfche Eilanden te brengen. Pieter gerritszoon bourgonje zou, als Opper-Koopman, met een behoorlyk kargafoen, te Mazulipatan gelaaten worden, en jan van houten op eenige nabuurige plaatzen, ingevalle men oordeeldé , dat aldaar * eenige voordeelen konden behaald worden.
De Admiraal van eenige opgezeetenen van het vaste land verdaan hebbende , dat te Dubal twaalf Portugeefche fchepen waren aangekoomen, wierdt in den Raad beflooten, dezelve aan te tasten, hoewel onza Vloot uit flegtü acht fchepen beftondt.
C 5 De-



4i NEDERLANDSCI1E
Dewyl thans meestal Noor Je winden waaiden, wierdt het , voor zo Zwaars fchepen , onmogelvk geoordeeld, langer om den Noord te leggen; hierom wierdt men te raade, na Montedeles koers te zetten, en vervolgens Calicute aan te doen. Op den vyfden van Wynmaand kwam de Vloot voor Montedeles voor anker. Eenige manfehap met de Sloepen aan land gezonden , om water te haaien , vondt de landzaaten onder de wapens; doch, voor eene belasting van vier ftukken van achtten voor ieder fchip , lieten zy hun water fcheppen, zo veel zy begeerden; daarenboven bezorgden zy leevensmiddelen , tot een zeer laagen prys. De Kooplieden bragten aan boord Amphioen , en eenige {teentjes van kleine waarde , als Robynen en Agaaten; in betaaling van deeze begeerden zy goud, zilver, koraal, en fcharlaken, van alle 't welk, egter, de Vloot niet te ryklyk voorzien was.
Deeze oord is vrugtbaar: men vindt 'er eene goede foort van Peper, doch in kleine menigte. De landzaaten zyn kloeke lieden , in den wapenhandel zeer wel geocirend, en zeer zindelyk op hun geweer. Zy zyn moedig, doch zeer gehoorzaam aan hunne Overheden.
Op den achtftcn van Wynmaand ankerde de Vloot voor Calicute, en vondt aldaar leggen de Roode Leeuw. Van driel , die aan den Samorin was afgevaardigd, boodfehapte, dat deeze Vorst hem zeer vriendlyk ontvangen, en zyn genoegen hadt betuigd over de aankomst der Vloote.
Midlerwyl kwam een zyner Kapiteinen met twee Arabieren by den Admiraal aan boord. De Kapitein was geheel naakt , uitgezonderd dat hy een ftuk fyn wit linnen verfcheidennpajen om eynca middel hadt gewonden ,



REIZEN. 43
den, *t welk hem tot op omtrent een handbreed boven zyne knieën hing ; dit is de klederdragt der aanzienlyke lieden hier te lande. Voorts droeg hy lang hair, boven op het hoofd zamengeftrengcld; gouden Oeraaden, paerlen en edelgefteenten in zyne ooren , welke hem tot op de fchouders hingen ; een gouden ring , .aan zynen rechter arm, boven den Elleboog, omtrent een vinger dik. Op verfcheiden plaatzen in zyn lichaam droeg hy de lidtekens van Musketkogels, als zo veele blyken zyner dapperheid.
Het oogmerk zyncr komfte was, den Admiraal, uit naam van den Samorin , te begroeten , en hem te verzoeken aan land te koomen, met zulk een gevolg als hy zou goedvinden. De Tolken onderrichtten hem aangaande de wyze , op welke hy , naar lands gebruik, .den Samorin moest begroeten, om hem aangenaam te worden, en zyne gunst te winnen.
Wyders verzogt de Kapitein, dat in het oogenblik als de Admiraal zich in eene Sloep na land zou begeeven, al het gefchut van de Vloot mogt gelost worden , ter eere van den Samorin; met belofte dat de Vorst, 's anderendaags, Gezanten aan het ftrand zou zenden om hem te ontvangen.
Zodra de Kapitein vertrokken was, wierdt in beraad genomen, welke gefchenken den Samorin zouden worden aangebooden. Naa eenig overleg, wierden daar toe bepaald de volgende goederen : een ftuk rood Scharlaken ; eenige kleine pakjes fyne koraalen; zes groote fpiegels; twee kleine ftukken metaalcn gefchut, uit het Galjoen Bon Jefus genomen ; twee fraaie Musketten; een Zwaard met een zilveren gevest; en tweehonderd fraaie matten. Dit alles wierdt gepakt in twee kasfen , met geel laken overtrokken, en na
land



44 NEDEB.LANDSCIIE
land gezonden. Wyders wierdt befiooten , dat d8
Admiraal aan land zou treeden, met een gevolg van
acht Opper - Kooplieden , 150 Mti.kettiers en 50
Piekeniers.
Op den elfden der maand kwamen eenigen van 's Keizers Raadsheeren by den Admiraal aan boord, orn hem af te haaien; onder het bulderen van het gefchut en het gefchal der Trompetten, voeren zy gezamentlyk na het flrand. Hier Honden duizend gewapende foldaaten; de Gezanten, welke hem aan het flrand zouden ontvangen, onthielden zich in eene vierkante verhevene plaats; van waar zy, van hunne Zonnefchermen overfchaduwd , den Admiraal te gemoete traden , en hem vervolgens ten Hove geleidden.
Zy vonden den Samorin kostbaar uitgedoscht, en fchitterende van Edelgefteenten. Een der Hovelingen onderfteunde zynen rechter arm , aan welken hy verfcheiden gouden ringen hadt, met edelgefteenten bezet, als mede aan zyne vingers en duimen, en kostbaare paerlen in zyne ooren. Zyn voorhoofd, fchouders en borst waren met geel Sandelhout beltreeken. Voorts hadt hy niets om het lichaam , dan een witten fynlinnen doek. Zyn lang hair was boven op het hoofd zamengellrengeld, en hy kaauwde Betel.
Naast hem ftondt de jonge Koning, met zyn'fchild wapenen en zwaard in de hand; zy wierden omringd van Edelheden , met vergulden Betelvaten in hunne handen.
De Admiraal, met zyn gevolg, den Keizer naderende, groette hem ep de Hollandfche wyze. De Vorst van zynen kant, ontving hem zeer minzaam, toonde' een vriendlyk gelaat, en boodt hem de rechterhand aan, om die te kusfen.
Naa-



REIZEN. 45
Nandat de Heer verhoeven den jongen Koning efi alle de Hovelinge insgelyks gegroet hadt, riafti hem de Keizer by de hand, en fteckende de vingers door elkander , fprak hy de volgende woorden : „ Gelyfc
■ onze handen en vingers thans in elkander geflooten en vereenigd zyn , alzo moeten de Calicutifche en
, Hollandfche Natiën vereenigd worden. " Vervolgens de overige Hollanders aanziende , zeide hy: ,, Nu zie ik het Volk van Holland en Calicute in alle ,, vriendfchap vereenigd; my dunkt dat het niet meer „ dan één Volk is. "
Naa eenige zamenfpraaken, liet hy den Admiraal zyn Paleis bezigtigen, waar in veele kostbaare kamers waren. In een der benedenfte vertrekken wierdt de Admiraal onthaald j op allerlei Confituuren en vrngten , welke de Keizer hem met eigen handen aanboodt. Men dronk uit zilveren fchaalen en fchorzen van Kokosnooten.
Thans wierden den Vorst de gefchenken aangebonden , welke hy met groote vergenoeging en dankbaarheid ontving.
De Admiraal hadt om zynen hals een gouden keten, en aan hetzelve een grooten gouden penning, op welken de afbeelding van Prins maurits gegraveerd was. Opgemerkt hebbende dat de Samorin het een en .ander zeer aandagtig befchouwde , en daarin grooten zin fcheen te hebben , boodt hy het hem aan ten gefchenke. Hier tegen ontving hy van zyne Majefleit een gouden ring, met kostbaare diamanten bezet. De Kooplieden, welke den Heer verhoeven verzelden, wierden insgelyks met gefchenken van waarde begiftigd.
Wyders vertoonde de Vorst aan den Admiraal zyne
ge-



46 NEDERLANDSCHE
gemaalin , kinderen en byvvyven , welke hy in cmn ten getale hadt, allen met Armringen en Oorfieraadet getooid. Zy wierden van gefneedenen bewaard
Naa dit alles vertrokken de Hollanders , mét toe zeggmg, dat hun den volgenden dag, gehoor in den Raad zou verleend worden.
Den volgenden dag, reeds vroeg in der, morden kwam by den Admiraal een Tolk aan boord, en til met hem over de gefchenken, welke ook aan de Z mmt den jongen Koning en de andere Vorstlyke kinderen, moesten aangebooden worden. Om hier aan voldoen, befloot men, aan deeze peilbonen ter hand te Jellen eenige ftukken Scharlaken, s4 Matten , een Zwaard en een zak-pistool. JAfJ h*,^** t hoen, die ze ten Hove bragt, ontving hier vooreen tegengefchenk.
Vervolgens wierdt de Admiraal in de Raad-Kamer geleid, doch vooraf verzogt, niet meer dan drie of Vier perfoonen mede te brengen; kof.re, 't hoen en van driel wierden hier toe benoemd. \n de Zaal gekoomen zynde, naadat alvoorens dezelve va» buiten met eene iterke wagt bezet was, vonden zy zes Raadsheeren, even als kleermankers, in 't rond zitten. De Hollanders insgelyks plaats genomen hebbende , begon de Tolk te fpreeken , doch met eene zeer zagte ftemme , om niet beluisterd te worden
Hy zeide, dat de Koning van Cochin, die met de Portugeezen in Verbond ftoüdt, den Samorin verfcheiden maaien hadt aangezogt, om insgelyks in hetzelve te treeden ; doch dat deeze Monarch , dewyl hy in hun niets anders dan geveinsdheid en trouweloosheid befpeurde, daar aan geene ooren hadt willen leenen; dat hy hever verkoozen hadt, eene verbintenis aan
te



REIZEN. 47
te gaan met de Hollanders , die hunne vyanden waren, gctyk hy al voor vier jaaren gedaan hadt: zo als blykbaar was uit het. Verbond , met den Admiraal verhagen geflooten, en uit twee brieven van den Prins van Oranje, welke men kon vertoonen; dat men, ondertusfehen, in weerwil der gedaane beloften, hem geenen onderftand hadt toegezonden, in manfehap of fchepen , om tegen de Portugeezen gebruikt te worden: iets, waar over hy zich zeer verwonderde; dat hy evenwel hoopte, dat de Vloot, welke thans in zyne haven lag , bereid zyn zou om hem den noodigen onderftand te bieden; dat hy verzogt om twee fchepen te laaten kruizen voor de Baai van Go'a , twee voor Calicute , en twee voor de Baai van Cochin : waar by hy zelve zou voegen zo veele Fregatten en manfehap, als noodig waren om de Portugeezen te beletten om hem niet meer te hoonen ; en dat hy, door den tyd , zou trngten hen van zyne kusten te verjaagen; dat indien de Admiraal twee of drie zyn er fchepen voor Cochin wilde zenden , hy daar nevens zou voegen eene menigte Fregatten , en voorts, aan den landkant, de plaats belegeren, met zulk een talryk Leger , dat hy derzelve welhaast zou meester worden; dat hy het zelfde doen zou ten opzigte van de ftad Goa, tot de veroveringe van welke hy hulp zou ontvangen van zynen Vriend hidelkamp, mids hy ook die der Hollandfche fchepen genoot.
Op deeze voorflagen gaf de Admiraal verhoeven, tot antwoord , dat de Algemeene Staaten en Prins w au rits, zyne Heeren en Meesters, mitsgaders de lïeeren Bewindhebbers van de Maatfchappye, hem ten fterkfte hadden aanbevolen de belangen van den Samorin , en om voor hem tegen de Portugeezen te doen,
al



4? NEDERLANDSCHE
al wat in zyn vermogen zyn zou; als mede, dat alfe de Hollanders daar toe moesten genoopt worden, door den eerbied , weiken zy voor zyne trcflelyke boedaBigbeden hadden, en" door de dankbaarheid, Welke zy aan hem verfchuïdïgd waren , voor de vriendfchap met welke hy hen vereerde; doch dat, met dit al'es' de Keizer niet onkundig was van den tocfland der zaaken op de Mólukfche Eilanden, de veriorgfog van welke , zonder het uiterfle gevaar , niet langer ken worden uitgelteld; dat indien op dezelve geene orde w.erdt gefield, alles, wat voor den Samorin kon «l daan worden , nutteloos en vergeefs zyn zou omdat, zo lang de Portugeezen meester van het Zuiden waren, men zich in geenen deele moest vleien hert tot reden te zullen brengen; dat hy, „it aanmérkin, van dit alles, den Samorin fmeekte, zyile veroMfctnff! digingen nogmaals te willen aanneemen , en toe te ftaan dat hy zyne Vloot geleidde na de Mólukfche Eilanden, met belofte dat indien hy aldaar de zaaken op eenen goeden voet konde brengen, hy niet in gebreke zou blyven, om, by zyne wederkomst, alles Zi te wenden wat in zyn vermogen was, om hem dienst te doen; dat hy, ondertusfehen, indien zulks den Keizer behaagde, zou tragten te bewerken, dat' van Bantam na Calicute, gezonden wierden twee fche'pen, om aldaar het overige van hunnen last van Peper en Indigo in te neemen , en terwyl deeze verzameld wierden, zy hem zulke dienften zouden betonnen als hy van hun zou vorderen; dat hy insgelyks verzon hy wilde den Hollanderen verlof geeven een ° of meer Kooplieden met een kargafoen te mogen zenden, om koopmanschappen te knopen en te verzamelen, en hun eene wooning toe te ftaan, in welke



REIZEN. 49
hi zy hunne goederen in veiligheid by zich konden houden.
De Admiraal zou wel hebben willen fpreeken van de ongelden en belastingen , en ontflag van dezelve verzoeken voor de Hollandfche Natie; doch men oordeelde den tyd hier toe nog niet gebooren, dewyl hy zich niet in ftaat bevondt om den Keizer eenigen dienst te kunnen doen; hierom wierdt raadzaam geagt, den tyd te verbeiden , tot dat men deeze gunst als eene bélooning van hem zou kunnen verzoeken. Daarenboven erkende de Admiraal nevens zynen Raad, dat des Keizers klagten niet geheel ongegrond waren, dewyl de Hollanders, by een Verbond, zich verpligt hadden, hem onderftand toe te brengen; 't geen tot heden toe niet gefchied was.
De Raad des Samorins gaf den Admiraal tot antwoord, dat 'er, voor de Hollanders, kleine voordeelen in het Koninkryk Calicute zouden te behaalen zyn, zo lang zy hunne hulp niet hadden aangewend om de kusten van de Portugeefche fchepen te zuiveren: om reden dat de Mooren , die uit de Roode Zee $ uit Perlie en Cambaie kwamen , deeze kusten niet kunnende aandoen, genoodzaakt waren, hunne laadingen te Cochin en te Goa te verkoopen ; dat, ter hér* ftellinge van den koophandel van Calicute, de haven van Cochin noodwendig geflooten moest gehouden worden; dat zy, wyders , den Samorin van het voorgevallene kennis geeven, en deszelfs antwoord aan den Admiraal zouden mededeelen.
Midlerwyl verzogten zy om de bekragtiging van het Verbond, met den Admiraal van dek hagen geflooten , en dat 'er eene nieuwe Akte van verbintenisfe zou worden opgefteld, by welke de Portugeezen en de VI. deel. D Ko«



5° NEDERLAND SCHE
Koning van Cochin verklaard wierden voor gemeene vyanden der beide Natiën, met belofte, van de zyde der Hollanderen , den Samorin te zullen te hulpe koomen; en dat de naakooming van het Verbond, van weerkanten, met eede zou bekragtigd worden.
De Admiraal, hier aan zyne toeRemming gegeeven, en zyne bereidwilligheid, tot het doen van den Eed, betuigd hebbende, ftak de voornaamfte der Kejzerlyke Raadsheeren zyne hand uit, en verzogt den Admiraal, dat hy de zyne op dezelve wilde leggen. Een tweede Raadsheer deedt even als zyn Amptgenoot, en de Opper-Koopman de molre volgde het voorbeeld des Admiraals; tusfehen nog twee Raadsheeren en Hollandfche Kooplieden wierdt de zelfde plegtigheid in agt genomen ; dit is de gewoone wyze van eedzweeren hier te lande. Daar naa verzogten de Raadsheeren, dat hetgeen tusfehen hen en de Hollanders was beflooten en vastgefteld , in de Hollandfche en in hunne eigen taal in gefchrift gebragt wierdt. Naa dit alles vervoegden zy zich by den Samorin, om hem verflag van zaaken te doen.
Geduurende hunne afweezigheid , deeden de Hollanders hunnen maaltyd, zo met hetgeen zy medegebragt hadden, als met de gekookte vrugten en koeken, welke hun waren toegezonden. By hunne wederkomst boodfehapten de Indiaanen , dat, op hun berigt, de Keizer hadt beflooten, 's anderendaags , den grooten R.aad byeen te roepen , om deszelfs gevoelen te verneemen; dat zy thans konden wederkeeren na hunne fchepen , doch niet moesten in gebreke blyven , om 's anderendaags wederom ten hove te verfchynen. By hun vertrek wierden hun, uit 's Keizers naam, eenige Zwynen en Reeën vereerd.
Om-



REIZEN. 5i
Onitrent deezen tyd vernam de Admiraal, dat marte n \an domburch, te Cochin, in eene harde gevangenis wierdt gehouden ; hierop befloot hy , de gevangene Portugeezen, welke hy van het fchip Bon Jefus nog in handen hadt, te (lellen in de magt des Samorins, met verzoek om dezelve tegen van domburch uit te wisfelen. De Keizer, deezen voorflag gehoord hebbende , beloofde , daar aan te zullen voldoen.
Op den bepaalden tyd Verfcheen de Admiraal wederom ten Hove. Met zyne Kooplieden ingeleid zynde in den Geheimen Raad , wierdt hem aangezegd , dat de Keizer zeer wel begreep , de aartgelegenheid der zaaken van de Molukfche Eilanden , en dat hy zich niet tegen dezelve zou verzetten; dat hy wenschte dat dezelve gelukkig zouden (laagen; en dat hy voor ditmaal zich zou vergenoegen met de Kooplieden en fchepen , die hem van Bantam zouden toegezonden worden.
Dit was het niet alles. 'Er moesten wederom gefchenken worden uitgedeeld, onder verfcheiden Hovelingen, om hunne gunst te winnen. By het fcheiden trok de Samorin den Admiraal ter zyde, en onderrichtte hem, met veel goedhartigheids en oprechtheids, hoedanig hy zich in de Oostindiën moest gedraagen; hem inzonderheid vermaanende, „ tegen alle bedriegeryen „ op zyne hoede te zyn, zelden aan land te koomen, ,, en de lachers niet te vertrouwen. ">
Den volgenden dag zondt de Admiraal de mol re :n van driel na land, met het Verbondfchrift loor hem zeiven getekend en gezegeld, nevens eenige gefchenken. Van zynen kant zondt de Keizer 23 wilde Swynen aan boord, nevens een affchrift van het VerD a drag ,



5i NEDERLANDSCHE
drag , door hem getekend , en op een blad van een Kokosboom gefchreeven, met een berigt om de ondertekening des Keizers te kunnen onderkennen, en alzo door naabootzing niet bedroogen te worden.
Calicute is eene groote en Rerke, hoewel onbemuurde Rad; haare fterkte beftaat in de Naires en Lascarins, die meer dan dertig duizend in getal zyn , en in de diepte der wegen, die zeer moeilyk en gevaarlyk zyn voor hun, die de ftad zouden willen beRormen. Van hier, dat de Portugeezen haar geen meester hebben kunnen worden. Daarenboven loopen de Rraaten met zo veele bogten, dat men in dezelve bezwaarlyk zou kunnen post vatten.
De meeste huizen zyn van groote Reenen gebouwd, op verhevene plaatzen, en zo Rerk, dat elk van dezelve voor een Fort zou kunnen gehouden worden. By de meesten zyn tuinen, met vrugtboomen beplant.
De Naires en Lascarins zyn gewapend met een fchild , en een fcherpen fabel , die aan de punt zeer breed is; zommigen ook met eene lange Lans; anderen met een Boog, die zes of zeven voeten lang is,' en een koker met Pylen. Zommigen draagen Zinkroers van gegooten metaal, en Musketten , veel fraaier gemaakt dan de onze; de Kolven, egter , zyn korter en wanneer zy afgefchooten worden, worden zy niet tegen de borst gezet.
Even als de Portugeezen, draagen zy een band om 't lichaam, aan welken veertig kleine Patroonen hangen s zodat zy veertigmaalen kunnen losbranden, zonder nieuw kruid te haaien.
Op de behandeling van alle deeze wapenen zyn ze zeer wel afgericht, en zo veel te beter , omdat zy door hunne klederen niet belemmerd worden, dewyl
zy



REIZEN. 53
zy flegts een kleedtje of ftuk linnen eenige maaien om het lichaam hebben gewonden. Meer ontbreekt het hun aan orde en tucht dan aan moed: want zy fchrikken niet voor het vuur van het grof en klein gefchut; maar zy hebben in 't geheel geene kennis om een Leger in flagorde te fchaaren.
Geene andere fpyze gebruiken de Calicuters dan vrugten: als bananen, ananasfen, pataten, kokosnooten, uyens, look en veelerhande andere groenten; deeze kooken en bereiden zy op verfchillende manieren, met ryst, tarwe en meel. Zy drinken niets dan water. Zy zyn, derhalven, niet zeer op den mond gefield, en wel gehard tegen hitte en koude.
Zy zyn Afgodendienaars. De naam hunner Priesteren is Bramins; deeze draagen drie draadjes graauvv garen, welke hun van de fchouders tot op de knieën hangen. Zy bekleeden de aanzienlyklle Staatsampten, en verrigten den openbaaren Eerdienst in de Pagoden hunner Afgoden. Zomtyds wasfchen en baaden zy zich in zekere Vyvers ; op zulke dagen raaken zy niemand aan , en mogen van niemand aangeraakt worden.
De mannen zo wel als de vrouwen laaten het hoofdhair zeer lang groeien ; doch daar de eerften het op het hoofd zamenbindeu, laaten de laatflen het tot op de fchouders hangen. Zy befmeeren zich met eene welriekende olie , en gaan naakt , uitgezonderd van den middel af tot op de knieën: zommigen bedekken alleen de fchamelheid met een linnen lap.
Zy houden geene" verkeering met de Christenen , of met de Mooren, maar alleen met de zulken, die met hun van één geloof zyn. Doch vermids 'er lieden D 3 van



54 NEDERLANDSCHE
van verfchülende Natiën in de ftad woonen , kan men 'er alle noodwendigheden gemaklyk bekoomen.
De goederen en koopmanfcbappen , welke uit de Nederlanden na Calicute en de kust van Malabar gevoerd, en aldaar met voordeel verkogt worden, zyn ■ Tin- en Zilverwerk , rond en getakt koraal , Elpenbeen, potlood, roodfcharlaken, fyn rood karmozyn paklaken, matten en faffraan. In betaaling van deeze • goederen ontvangt men peper, indigo, fyn Calicutisch Jywaat, 't welk hier zeer goedkoop is , Robynen s Saffieren, Spinellen , Granaaten, Topaazen, Oiilos de Gatte en Rotskristal.
Op den zestienden van Wynmaand vertrok de Vloot van Cahcute, en kwam, 's anderendaags, op de Ree van Cochin voor anker; hier lag reeds de Vice-Admiraal met de drie fchepen, welke hy onder de Vlag hadt. De Raad vergaderd zynde, wierdt beflooten^ na Bantam te zenden de Sloep van het fchip Zeeland, met den Onder-Koopman paulus overbeeke, om aan de Kooplieden in die ftad ter hand te ftellen een affchrift van het Verbond , meteen Samorin geflootcn; affchriften van de brieven, welke men te Calicute hadt gelaatcn; en eindelyk brieven, welke van Bantam na Holland moesten gezonden worden, aan de Heeren Bewindhebbers, met de eerfte fchepen, die na het Vaderland zouden vertrekken.
Daarenboven wierdt beflooten, met de Sloep te rug te verwagten een berigt van den ftaat der zaaken in de Oostindiëu, en aan de Kooplieden te Bantam, in gevolge van het Verdrag, twee fchepen , en eenen Koopman na Calicute af te vaardigen. Van dit alles moest aan den Admiraal, voor Johor of Malacca, verllag gedaan worden.
De-



REIZEN. 55
Dewyl men thans te Cochin niets meer hadt te verrigten , wierdt het raadzaam geoordeeld , de reize te vervorderen. Binnen kort vondt zich de Vloot in het gezigt van Ceilon en Punte-Gale. Thans befloot men , het Jacht de Griffioen na Achem te zenden, om kennis te neemen van den Haat der Indifche zaaken , en de lywaaten te laaden, welke de Kooplieden in handen hadden, en dienftig waren om na het Zuiden gevoerd te worden. Ni kol aas puyes wierdt hier toe gebruikt , en hem bevolen , voor Johor of Malacca wederom by de Vloot te koomen.
Omtrent deezen tyd wierdt de Vloot van een zo zwaaren Itorm beloopen, dat de fchepen de Vereenigde Provinciën , Zeeland en Hoorn van dezelve afraakten. Deeze beflooten, by elkander te blyven, en na Sumatra koers te zetten, in de hoop van aldaar de overige fchepen te zullen vinden. Bykans drie weeken hadden zy gezeild, wanneer zy zes fchepen ontdekten; wel haast bleeken deeze de Vloot te zyn.
Geduurende de afweezigheid der drie gemelde fchepen , waren de overige, in 't begin van Slagtmaand , ten anker gekoomen op de kust van Sumatra. Gilles l e r i e f, Koopman op de Roode Leeuw , was van hier gezonden na Achem , om kennis te neemen van den toefland der zaaken. By zyne wederkomst bood» fchapte hy, dat het Jacht de Griffioen, twee dagen te vooren, van daar was vertrokken, aan boord hebbende twee Gezanten des Konings, cn albert wille msz, Opper-Koopman van het Komptoir, nevens een gefchenk van Indifche. vrugten, om dezelve aan den Admiraal ter hand te Hellen, en hem uit te nodigen tot een bezoek by den Koning , met zo veel gevolg, als hy zou goedvinden, om de verbintenisfen D 4 te



$6 NEDÊRLANDSCHE
te vernieuwen. Doch, om den verren afftand van Achem, 'en omdat men töebereidzels maakte om na Malacca te (téven en, verzogt de Admiraal, ditmaal hier van' vérontfchuldigd te worden.
Om evenwel aan den Koning eenig genoegen te geeven, wierdt in den Raad beflooten, hertsing, lë fief, pieter segErtsz, en zes Onder-Kooplieden, met Adfiitenten en Trompetters, aan den Vorst te zenden, om hem van wegens den Admiraal te bei groeten, en brieven ter hand te (tellen , nevens een gefchenk van een (tuk fcharlaken, tvvee pakken roode, koraalen en eenige fnaphaanen.
■ De drie Sloepen, na Achem beflemd, aldaar aangekoomën zynde, vervoegden zich de Afgevaardigden in de Hollandfche Logie ; de Sabandar gaf hun hier een bezoek, en vervolgens aan dén Koning-keunis van hunne aankomst.
's Anderendaags zondt hun de Koning eenige Elefanten, nevens verfcheiden Heeren, om hen ten Hove te geleiden. Zy klommen op de Elefanten; en gekoomen naby de plaats , alwaar de Koning gehoor verleent , ïteegen zy af, trokken hunne fchoenen en kouzen uit, traden in de Zaal, groetten den Vorst naar lands gebruik , en bcoden hem hunne gefchenken aan. • ■ ■■
Vervolgens wierden eenige Tapyten op den grond geipreid, op welke de Koning, nevens de Gezanten, zich nederzette. Thans begon hy met hun een ge* meenzaam gefprek; vraagende, onder andere, na de gelteldheid der zaaken in de Nedeilanden , en welke de reden was, waarom de Admiraal hem, die een der beste Vrienden en Bondgenooten der Hollanders was, niet kwam bezoeken.



(BEHOOR BIJ MIT ^KW ACHEM»






REIZEN. 5?
Zy antwoordden, dat zyne zaaken elders zyne tegenwoordigheid noodwendig vereischten; dat zyne Vloot reeds onder zeil was na Malacca , met oogmerk oni de Portugeezen, hunne gemeene vyanden, aan te tasten , naar inhoud der brieven, welke zy hem thans Overleverden.' Deeze brieven, en de verontfchuldigingen , daar in gemeld , wierden gunflig aangenomen; de Koning deedt aan iéder der Afgevaardigden een fraai Indiaansch kleed , nevens eenige andere kleine gefchenken, ter hand ftellen.
De Koning was verfierd met eene menigte Diaman?ten en andere Edelgefteenten; hy wierdt bediend van vrouwen en gefneedenen.. Voor de Gehoorzaal fton-f den 1300 gewapende foldaaten ; ook zat hier eene menigte Edellieden op Matten, met de beenen kruislings onder het lichaam. Om den Afgevaardigden eenig vermaak te doen, wierden 'er achtenvyftig Éle? fanten, en eene groote menigte Haanen, tegen elkander ten ftryd aangevoerd. Alle de aanweezenden be« toonden over dit fchouwfpel hun genoegen.
Naa deeze vertooning, wierden de Hollanders, ten Hove , onthaald op een pragtigen maaltyd naar Lands gebruik. De Afgevaardigden, vervolgens op de Elefanten geklommen zynde , reeden 'na de Logie, vertoefden"'er den nacht , en keerden vervolgens weder na de fchepen.
De ftad Achem legt zeer vermaaklyk. Zy wordt befpoeld van eene fraaie rivier, doch die zo ondiep is, dat zy van gelaaderie Sloepen naaüwlyks kan bevaaren worden. In 't midden der ftad legt een Kasteel , ryklyk voorzien van m'etaalen gefchut, en omringd van een groot bosch, in 't welk Aapen, Meerkatten , Reigers en andere vogelen zich onthouden» D 5 Di



58 NEDE. RLANDSCHE
De ftad is groot; zy legt in eene vlakte, doch is niet bemuurd. De huizen zyn op paaien gebouwd, en met ftroo gedekt.
De inwooners zyn plat en geelagtig van aangezigr zy draagen een zydcn of katoenen hembd. De kinderen gaan moedernaakt, uitgezonderd dat de meisjes een zilveren plaatje voor de fchaamdeelen draagen
Des Konings paleis is in het Kasteel, 't welk naar de Iudiaanfche wyze, zeer vast en fterk is. De Vorst onderhoudt eene groote menigte Elefanten; hy bedient zich van dezelve om zich geducht te maaken by zyne onderdaanen; die zich aan eenig misdryf fchuldig maaken, worden deezen dieren voorgeworpen, om van hun gekastyd te worden. Merkwaardig is het, dat de Elefanten des Konings meening zo onderfcheidenlyk kunnen verdaan , en in het kastyden niet verder gaan dan hem behaagt.
Nog andere ftraffen zyn hier te lande gebruiklyk Den misdaadigen worden de handen, of de voeten, of ook wel déne handen één voet,zomtyds de manlykhdd, afgefneeden ; zommigen worden gezonden na Pulo-Wait 't welk genoegzaam van geene anderen dan zulke ball lingen -bewoond wordt. Ook ontmoet men 'er 'te Achem, die, tot ftrafFe, hun brood moeten bedelen.
Het land is vrugtbaar, en wel voorzien van oranjeappelen , limoenen, citroenen, granaaten, banaanen en andere vrugten. Men vindt 'er osfen , koeijen , buffels, en ook eenige fchaapen, die den Koning alleen, toebehooren; niemand, 't zy hy ryk of arm zy, durft dezelve aanraaken.
'Kr groeit peper, doch niet zeer menigvuldig. De Gufuratteezen dry ven hier een Herken handel; zy brengen derwaarts gebloemde en andere lywaaten, die vervol-



REIZEN. $9
volgens na de Molukfche Eilanden en na elders vervoerd worden. Men vindt 'er twee foorten van boomen , by de naamen van Droevige dag - hoornen , en Droevige nacht- hoornen bekend; de eene bloeien by dag , de andere by nacht; aan beiden groeien zeer welriekende bloemen. 8
Weinige dagen laater kwam de Vloot voor Achem ten anker, en vondt 'er acht Jonken van Gufuratte, Het Jacht de Griffioen kwam hier insgelyks eerlang op de Ree.
'Er lag eene Karak dicht aan land. De Portugeezen, ziende dat de Hollandfche floepen toebereidzels maak-' ten om dezelve aan te vallen , ftaken 'er den brand in ; doch , vermids het vuur niet vatte , hadden de onzen den tyd om haar te bemagtigen. 't Was een oud vaartuig , waarin men niets anders vondt , dan een weinig ryst en kokosnooten. De onzen zouden hier veel meer fchepen gevonden, en, waarfchynlyk, veroverd hebben, indien zy niet vooraf gewaarfchuwd waren.
Omtrent deezen tyd wierdt beflooten , de Sloepen op te timmeren , op een Eilandtje , de Pedras genaamd , omtrent eene halve myl van Malacca gelegen, Tot deezen arbeid was dit Eiland zeer gefchikt, omdat 'er zeer goed water voor de werklieden was. Ieder fchip leverde een zeker getal foldaaten, onder het bevel van Kapitein hubert schuurmans, om de timmerlieden te dekken.
Pieter gerritsz, Schipper van het fchip Amjterdam, wierdt, met twee Sloepen, gezonden aan den Hollandfchen Koopman in Johor, in de ftad Batufabar, om den Koning van de komst der Hollandfche Vloot te verwittigen , en hem aan te bieden de vervul-



öo NEDERLANDSCHE
vulling van het Verbond , met den Admiraal kor. nelis matelief geflooten, inhoudende, dat de Hollanders de ftad Malacca van den Zeekant , en de Koning van de landzyde zou belegeren. Hy moest den Vorst tot het houden van zyn woord aanfpooren , en tevens van hein ryst en arak voor de Vloot verzoeken.
Terwyl de Admiraal den arbeid van de Sloepen , op het Eiland de Bedrag, bezigtigde, landde aan hetzelve een Fregat met veertig koppen , zo mannen en vrouwen als- kinderen, uit Pegu afkomlh'g, fmeekende om verlosfing van de magt en dwingelandy der Portugeezen. Hun wierdt toegelaaten, op het Eiland te koomen, en zich aldaar te verfchuilen.
Zy verhaalden, dat de Portugeezen, met alle hunne magt , arbeidden aan de verflerkinge van Malacca • dat een gedeelte van den Adel en van de vrouwen de ftad hadt verhaten 5 dat 'er niet meer dan 400 foldiaten waren, behalven de Cafados. Twee uuren naa Zonnenöndergang wierden 'er drie Kanonfchooten gedaan ; men maakte een'geweldig vuur uit het klein gefchut, en men hoorde op de Trommels Haan.
Op den zevenëntwintigften der maand, met het aanbreeken van den dag, zag men vier Fregatten , twee Fusten, en eenige andere vaartuigen, ten getale van vierendertig, het Eiland naderen, daar de Sloepen vertimmerd wierden. De Roode Leeuw, die op de brand wagt lag, gaf'er kennis van, met een kanonfehoot 1 doch die op het Eiland waren, daarop geene a<n geflagen hebbende, zetten de Portugeezen , met Kleine moeite, hun volk aan land, en overvielen de Schildwagten, die niet op hunne hoede waren. Zommke Hollanders wierden 'er gedood; de andere vlugtten na



REIZEN. Cl
den oever der Zee ; toen floegen de vyanden aan liet pionderen.
De onzen, ondertusfcben, in weerwil van hun klein getal , moed gegreepen hebbende, keerden te rug * trokken op den vyand aan , doodden drieëntwintig , kwetften 'er nog meer , dreeven de overigen op de vlugt , en namen drie Kapiteinen gevangen. Onder de °gefneuvelden aan onze zyde was de Kapitein schuurmans, met zynen Serjeant en drie foldaaten. Ter voorkoominge van diergelyk een ongeval, wierdt beflooten, alle de foldaaten van de Vloot aan land te zetten.
's Anderendaags kwamen by den Admiraal aan boord dertien Salettes, zynde Vrybuiters , onderdaanen des Konings van Johor; zy verhaalden dat zy kruisten op de kust van Malacca , om den Portugeezen afbreuk te doen ; dat zy , nu veertien dagen geleeden , van Johor waren vertrokken; dat op dien tyd aldaar geene Nederlandfche fchepen lagen, en men ook n;et wist, dat hunne komst aanftaande was; maar dat zy onder weg de twee Sloepen ontmoet hadden. Op dit berigt wierdt een tweede brief aan den Koopman te Johor gefchreeven, en met eenen der Vrybuiters afgezonden.
Op den eerden van Wintermaand kwam tot den Admiraal over een Fransman, geboortig van Roebelle, die in diensc der Portugeezen geweest was;.hy deedt verflag van den toeftand der ftad Malacca , en verhaalde dat dezelve van vyfënveertig zwaare ftukken gefchut, als mede van kruid , lood en leevensmiddelen, ryklyk voorzien was.
Het fchip de Roode Leeuw bragt, omtrent den zelfden tyd, in de Vloot eene Javaanfche Jonk, gelaaden metryst, hoenderen, peper, araken gedroogde viscb.
De



6i NEDERLANDSCHE De Kapitein, verklaard hebbende een vriend der Hollanders, en na Johor beftemd te zyn, „amen de onzen de laadmg uit zyn fchip, tegen eene voldoende betaahng. Even eens handelde de Admiraal met nog eene andere Jonk. ö
Weinige dagen daar naa kwam de Onder-Koopman van het ïcl.P Zeeland , 't welk by Kaap Rochado kru.ste, m de Vloot; hy verhaalde dat zy, >s daa<rs te voeren, jagt gemaakt hadden op een fchip van veertig lasten, en met de Boot hetzelve genaderd zvnde het vyannlyk fchip een zo fterk vnur gemaakt hadt, dat zy genoodzaakt waren af te houden ; dat zv kort daar naa , den flryd hervat , en den vyand iZ noodzaakt hadden, zyn fchip in brand te fteeken "en het voorts met de Kanoe te ontvlugten
Gelukkiger flaagden de onzen ten opzigte van twee andere vaartuigen , die genomen en in de Vloot Gebragt wierden. Zy waren gelaaden met ruwe zyd'e, fluweelen, damasten confitnuren, porcelein, Radix Chna , peper en ar^re goederen. Ieder fchip was groot zestig lasten, en bemand met honderdtien kop. pen; onder dezelve bevonden zich veertig Portugeez n en orie Monmken : de overige waren Chineezen en Gufuratters. De Admiraal en de Vice-Admiraal roei. den na de Pryzen , om order op het losfen van de goederen te (lellen.
De Admiraal, den zelfden dag, eene Kanoe na de Vloot ziende koomen, zondt zyn Sloep op dezelve af. De Stuurman vondt 'er niets anders in dan een man, wien de beide beenen waren vastgebonden , en dié mets anders wist te berigten, dan dat, eenige dagen geleeden , de Fregatten van Malacca jagt hadden gemaakt op eenige Fusten , aan boord van welke de
Koop-



REIZEN. 63
Koopman van Johor was; dat de Fusten na land geweeken waren, om zich in de bosfchen te verfchuilen.
Kort daar naa kwamen by den Admiraal vier Bantins aan boord , medebrengende een brief van den Koopman van Johor, die zich omtrent vier mylen van Malacca bevondt, en verzogt om eenige Sloepen, om hem af te haaien, dewyl de Fregatten op hem kruisten. Voorts verhaalden zy, dat de Koning van Johor, binnen twee of drie dagen, in de Vloot zou koomen.
Het Jacht de Paauw wierdt hierop afgezonden, om den Koopman af te haaien; deeze was abraham van den broek , voorheen Geheimfchryver van den Admiraal kornelis matelief: nog dien zelfden naamiddag kwam hy in de Vloot.
De Heer verhoeven, altoos bedagt^op de belangen der Maatfchappye , vernomen hebbende , dat te Maccau , in China , eene groote Jonk in laadmg lag , vondt zich verpligt , indien 't mogelyk ware, zich meester te maaken van zulk een vetten buit. Dies gaf hy' last aan het fchip de Roode Leeuw, het Jacht de Griffioen en de Sloep van het fchip Amfterdam, om in de Straat van Sincapura op hetzelve te kruizen.
Omtrent het midden der maand beval de Raad aan de drie Monniken, eenen brief te fchryven na Malacca, behelzende een verzoek, om tegen drie perfoonen, opden Heer verhoeven, en een vierden, op den Admiraal matelief veroverd, te worden uitgewisfeld; de brief wierdt met eenen Chinees na land gezonden. Het antwoord, welk hy te rug bragt, behels, de, dat de drie Hollanders tegen de drie Monniken zouden uitgewisfeld worden; doch dat zy,wegens den vierden, in onderhandeling waren met die van Sunda, om hem te losfen tegen een voornaamen Fidalgo, die
al-



t\ NEDERLANDSCI1E
aldaar gevangen zat. Op dit antwoord wierdt beflooten , een anderen aanzienlyken Portugees aan te bieden, dewyl men vreesde dat de gevangene te Malacca ba Spanje zou gevoerd worden.
Naa lang overleg wierdt eindelyk geftemd , alle de gevangenen te ilaaken, dewyl zy veel van onderhoud kostten , en men niet verfhan kon om ze in koelen bloede te dooden. Zy wierden dan aan land gezet, op eenigen affland van Malacca, en aldaar, tegen de gevangene Hollanders , uitgewisfeld.
Naa dat de Vloot een behoorlyken voorraad van versch water hadt ingenomen , wierdt in beraad geleid , of men eenen kans zoude waagen op de ftad Malacca, van wier fterkte en toefland men toen volmaakt onderricht was. De geheele Raad ftemde voor het tegendeel : om reden dat in de ftad vyfhonderd man geregelde troepen waren, behalven de Cafados, derzei ver dienaars, de Maleiërs, en andere lieden van verfchillende-Natiën, bekwaam om de wapens te kunnen voeren, } Daarenboven was de ftad wel voorzien van mond- en allerlei krygsbehoeftcn. Van den anderen kant hadt de Koning van Johor geene Troepen, talryk of bedreeven genoeg om in het beleg van veel diensts te kunnen zyn ; als zynde alles nog in den zelfden ftaat, als ten tyde dat de Admiraal'ma telief het beleg voor de ftad geflagen hadt. Wyders hadt de Admiraal verhoeven niet meer dan negenhonderd man, welke hy aan land koude zetten, zynde naauwlyks de helft van die 'er vereischt wierden, om de ftad behoorlyk in te fluiten.
Om alle deeze redenen befloot de Raad, van het gemaakte ontwerp af te zien, en deezen oord te verhaten. Op den vyfden van Louwmaand des jaars 1609,
bc-



REIZEN. 6$
bevondt zich de Vloot aan den ingang der ftraat van Sincapura. Hier begaf zich de Admiraal , met een gedeelte van zynen Raad, in twee Sloepen, na land, om den Koning van Johor te Batufabar te begroeten.
Aan den oever wierden hem des Konings Ëlefanten te gemoete gezonden, om hem af te haaien; zyn Raad volgde hem te voet. Naa den Koning begroet, en een weinig met hem gefproken te hebben , nam hy aflcheid, om een weinig rust te neemen, dewyl hy van de reize zeer vermoeid was.
's Daags naa zyne aankomst, wierdt te Johor een groot jaarlyksch Feest gevierd. De Admiraal trok derwaarts, om den grooten Koning jan de patuan in flaatfie na de Pagode te zien trekken. Hy zat op eenen Elefant, in 't midden van twee Prinsfen; allen, nevens hun talryk gevolg , naar Lands gebruik, zeer pragtig gekleed.
Naa dat hy, in de Pagode, zynen Godsdienst hadt verrigt , keerde hy te rug na het Paleis , wordende thans voorafgegaan van den Admiraal verhoeven en zynen Raad, nevens verfcheiden Trompetters, die zich lustig lieten hooren. In den naamiddag wierden hem de gefchenken, door den Admiraal, aangebooden, als mede aan den Sabrang; die zich vervolgens met den Admiraal aan eene tafel zette, op de Hollandfche Wyze toebereid, en dapper vrolyk maakte.
Onder den maaltyd kwamen 'er twee meisjes binnen, danzende voorts op het geluit van kleine Trommels en het gezang van eenige vrouwen. Hoe vreemd, baare danzen ook zyn mogten, zy waren, nogthans, niet onvermaaklyk. Tegen den avond wier it de Admiraal, door eenige Hovelingen , na zynen intrek geleid. Hier ontving hy, 's anderendaags, een bezoek
VI. deel. E van



66 NEDERLANDSCIIE
van den Koning en den Raia Sabrang, met welke hy vervolgens de rivier hooger opzeilde, om eene nieuwe ftad te bezigtigen, welke de Koning aldaar deedt bouwen. By hunne wederkomst, fpysden zy ten Hove , en wierden door vrouwen bediend.
Thans wierdt de Admiraal met zynen Raad verzogt, om eene Raadsvergadering in het Vorstlyk Paleis by te woonen. In den naam der Algemeene Staaten, van Prinfe maurits en van de Vereenigde Maatfchappye , ontvouwde hy hier het oogmerk van de komst der Vloot; dit was, om te Johor een Fort te bouwen, om te dienen ter beveiliginge van de landzaaten en van de Hollanders, tegen de onderneemingen der Portugeezen, hunne gemeene vyanden. De Koning gaf tot antwoord, dat de gefteldheid der zaaken hier toe nog niet gunltig was; maar dat hy aanboodt, den Oorlog te willen voortzetten, waar toe hy de beloofde onderfteuning in geld en krygsbehoeftcn verzogt; met by voeging, dat de band van vriendfehap, tusfehen de Hel'-Jiders en de Johoraanen , hier door nog vaster zou worden toegehaald.
De Admiraal, van deeze weigeringe , verflag in zynen Raad gedaan hebbende, wierdt beflooten, by den Koning nader aan te dringen op de voordeelen van het aanleggen van een Fort, zo wel ter bevorderinge van de veiligheid als van den koophandel des lands.
Doch deeze tweede pooging liep even ongelukkig af. De Vorst antwoordde , dat hoewel hem bekend was dat de Portugeezen eene Vloot uitrustten, hy, egter, hen niet zo zeer vreesde , als zommigen meenden : om reden dat hy, met zyne onderdaanen, eene veilige wykplaats hadt na eene plaats , de riviere hooger op geleegen; van welke hy ontbloot zyn zou, indien de
Hol-



REIZEN. 6?'
Hollanders aldaar gevestigd waren , die nog door zyne onderdaanen , tegen de aanvallen der Portugeezen, zouden moeten onderlteund worden ; dar. voorts de Hollanders , zo wel als de Portugeezen, menfchen waren, en het waarfcbynlyk was, naadat zy aldaar gevestigd, en in aanmerkelyken getale in het land gekoomen waren , zy even als de Portugeezen met de vrouwen zyner onderdaanen zouden handelen ; dat hy zelve , in dat geval , in plaats van een vriend , een vyand der Hollanderen zou worden, als kunnende niet gedoogen , dat de vrouwen zyner onderdaanen mishandeld wierden.
Het befluit van alles was , eene weigering om in liet bouwen van een Fort te bewilligen, en een verzoek om onderftand in geld en krygsbehoeften, als mede , dat de Admiraal met zynen Raad nogmaa's ten Hove wilde verfchynen, dewyl men hem een geheim van groote aangelegenheid moest mededeelen.
De Heer verhoeven verfcheen dan, op een anderen dag, ten Hove, en tradt in een gelprek met den Raia Sabrang, die hem berigtte , „ Dat vermids de Ad„ miraal niet magtig was hem in zyn Koninkryk van i, Malacca te herftellen, en zyn jongde broeder, de ,, Koning van Patana, om overfpel met zyn Bywyt ge„ pleegd, door de thans regeerende Koningin , van „ het Ryk eh van 't leeven was beroofd, het Koninkryk ^, Patana van regtswege aan hem Koning van Johor toe-
behoorde , dewyl de tegenwoordige Koningin het „ onwettelyk bezat: hy, om alle deze redenen , dm
Admiraal verzogt, hem de behulpzaame hand te ,, bicden, om haar van den throon te ontzetten, on„ der voorwaarde, indien zy hier in gelukkig daagden, », het Koninkryk te zanten zullen verdeden."
E a De



68 NEDERLANDSCHE
De Admiraal deedt van dit alles verflag in zynen Raad, en vertoonde wyders, dat vermids de Koning van Johor, ten behoeve van de Hollanders, oorlog voerde tegen de Portugeezen, en daar door,zich in groot gevaar bevondt, het te duchten was, dat hy, naa hun vertrek , den vrede zou tragten te maaken met deeze geduchte vyanden ; iets, 't welk voor de JVlaatfchappy niet anders dan hoogsrnadeelig zou kunnen weezen ; dat het, om deeze reden, geraaden zyn zou, over den gedaanen voorflag te raadpleegen, en te overleggen, of het niet voegzaam ware, hem zyn verzoek in te williger.
Hierop wierdt beflooten: vooreerst, den Koning by te ftaan met eene ibmme van drieduizend ftukken van Achten, te heffen uit de laading der twee Pryzen, by Kaap Rachado genomen; —- ten tiveede, met twintig vaatjes Buskruid, en ecnig fpiauter om daarvan kogels te gieren; ten derde, twee fchepen, naamelyk de Roode Leeuw en het Jacht de Griffioen , voor de rivier van Johor te laaten kruizen , om de opgezeetenen nevens hunnen febeepvaart te beveiligen: onder voorwaarde, dat zy vryheid zouden hebben, om in alle de havens des Koninkryks te mogen binnen loopen, en de Inflruktien des Admiraals volgen. Dit alles in den Raad vastgefteld zynde , voer de Admiraal na land , met drieduizend ftukken van achten, als eene onderfteuning voor den Koning tot het voltooien van zyne nieuwe itad.
Een matroos , omtrent deezen tyd, in zee baadende, wierdt gegreepen van een Haay , die hem een groot ftuk vleesch uit het lichaam beet, zodat hy het kort daar naa bedierf. Het watergedrogt, het groottte van zyn gellagt, welk men nog gezien hadt, wierdt gevan-



REIZEN. 69
vangen, en geopend zynde, het ftuk vleesch van den Matroos in zyne maag gevonden.
De Heer verhoeven, thans zyne zaaken te Johor verrigt hebbende , befloot zyne reize te vervolgen ; laaiende aldaar jakob odelaar als Opper-Koopman, abraham willemszoon de ruik als
Onder-Koopman, hektor roos als Diamant-keurder , nevens twee Adfilrentcn en eenige andere bedienden. Abraham van den broek, die voorheen als Koopman aldaar geweest was, wierdt aangefteld tot Opper-Koopman op het fchip de Roode Leeuw, 't welk, nevens, de Griffioen, order kreeg om voor de rivier te kruizen, tot aan het begin van Hooimaand , wanneer zy den fteven moesten wenden na Patana en Borneo, om zich by de Molukfche Eilanden by de Vloot te voegen. Uit de Roode Leeuw wierden 20000 reaalen overgelaaden in het fchip Hollandia, en uit de Griffioen 10000 reaalen in het fchip Rotterdam.
Op den achtften van Sprokkelmaand, ligtten de fchepen Hollandia , Middelburg, de Vereenigds Provinciën, Delft, Rotterdam, Amfterdam , Hoorn en., Zeeland , met het Jacht de Paauw , en een Prys , hunne ankers , met een Noord-Oosten wind na het ZuidOosten koers zettende. Twee dagen daar naa ontdekten zy een zeil, 't welk eerlang bleek te zyn het Jacht de Goede Hoop, koomende uit Holland , en afgevaardigd om na de Oostindiën over te brengen de tyding van het fluiten van het Twaalfjaarig Belfond, tusfehen den Koning vau Spanje en de Algemeene Staaten ; als mede nieuwe Inftruktien van de Heerëii Be wind hebberen, ten opzigte van den Oorlog en den E 3 Koop-



?o NEDERLANDSCHE
Koophandel, en bevelen om verbintenisfen aan te gaan met de Indifche Koningen en Prinsfen.
Acht dagen naa hun vertrek van Johor , kwamen alle de fchepen voor Bantam voor anker. Zy vonden aldaar de zaaken des Konings in een zeer verwarden ftaat. Zyn Oom de Pongaran was op zyne zyde ; maar de Ponganas , zyne voornaamfte Krygsbevelhehbers, waren tegen hem. Ieder aanhang gebruikte tot een voorwendzel, de handhaaving van de belangen der Kroone; doch, in de daad, was ieder een 'er op uit, zich van de Regeering-te verzekeren, het bewind der* zaaken in handen te krygen , en zich de inkomften toe te eigenen , terwyl de Koning nog joag was en onder voogden ftondt. *
Zo hoog was de verdeeldheid geloopen , dat beide Aanhangen zich in de ftad verfterkt en verfchanst hadden , en over en weder vyandlykheden pleegden. De Admiraal verhoeven hielde zich onzydig , deedt gefchenken aan den Koning, en boodt aan, ingevolge der bevelen , hem gegeeven, een Verbond van vriendfchap met hem te willen fluiten. Doch de Koning ftelde het neemen van een vast befluit uit tot aan het einde des Oorlogs , en tot dat de Ponganas zouden vertrokken zyn.
De zelfde aanbiedingen deedt de Admiraal aan den Koning van Jakatra , die zich thans te Bantam bcvondt; hy hadt vernomen, dat deeze Vorst de Ponganas, deryklte en magtiglle imvooners van Bantam, m zyne Staaten en onder zyne befcherming wilde neemen; waarom hy het geraaden oordeelde, het oog op Jacatra te houden , indien de zaaken te Bantam een aadeehgeu keer namen; te meer, alzo die ifod voor de
Hól-



REIZEN. 71
Hollanders gereeder, en tot den koophandel gelegener lag. Doch deeze Vorst (lelde insgelyks zyn antwoord uit tot op zyne wederkomst te Jakatra ; hy beloofde alsdan hunne voorflagen te zullen hooren , en nader overweegen.
Ten zelfden dage wierden eenige fchepen na Gresfik, om leevensmiddelen, gezonden. Ook vernam de Admiraal, dat de twee Jachten, de Arend en de Valk, onder weg waren na de Molukfche Eilanden , in gezelfchap van het fchip de Zon, 't welk behoorde tot de Vloot van paulus van caerden.
Kort hier naa wierdt in den Raad beflooten, dewyl zich thans geene gelegenheid aanboodt, tot het fluiten van een Verbond met den Koning van Bantam, jakob iieremyt aldaar te laaten, met de noodige inllrukticn, om in tyd en wyle daar aan te arbeiden ; en, vermids de bevelen uit Holland inhielden, alle mogclyke poogingen aan te wenden om de Molukfche E;landen te behouden, het, diensvolgens, noodig was, de fchepen en Jachten Middelburg , Amjlerdam, de Paauw en de Hoop derwaarts te zenden; deeze moesten, onder weg, Macasfar aandoen, om 'er een Verbond met den Koning te fluiten , aldaar Kooplieden met de noodige penningen en goederen laaten, en 'er zo veel ryst koopen , als 'er te bekoomen zyn zou. Voorts wierdt vastgefleld , dat de Admiraal , met de overige fchepen , na Banda zou zeilen , om insgelyks een Verbond te fluiten , en vryheid tot het bouwen van een Fort te verzoeken , en van daar na Tidore en Ternate flevenen ; dat men , daarenboven , eene Sloep zou zenden na de rivier van Johor , om de Roode Leeuw en de Griffioen te boodfehappeu , dat zy, met den eerden gunlligen wind, moesten keilen " E 4. na



72 NEDERLANDSCHE
na Patana, om, indien 't mogelyk ware, een Verbond met de Koningin te fluiten, en 'er zyde en peper te laaden ; vervolgens den Heven wenden na Leqaevo Pequevo , om aldaar te kruizen op de Karak , welke van Maccau na Japan beftemd was, en indien zy dezelve niet konden ontdekken, na Japan zeilen, om 'er hunne laading te verkoopen, en een Verbond met den Keizer te fluiten.
De Vice-Admiraal bleef voor Bantam leggen, met vier afgevaardigde fchepen, onder zyn bevel na Macèsfar beftemd, nevels de kleine Zon en het Jacht de Goede Hoop, die na Holland zeilvaardig lagen. Het gros der Vloote wendde den fteven na Banda , en kwam , op den zevenëntwintigften der. maand , voor Jakatra ten anker, daar het fchip Amjlerdam reeds lag.
De Sloep de Vliegend Braak , van Macasfar in de Vloot gekoomen, wierdt voorts na Greslik gezonden, om aan p ie ter segertsz te boodfehappen, dat op Macasfar een Spaansch fchip lag, met ryst gelaaden , met twee Jonken om 'er diergelyken last in te neemen , en dezelve aan de Spanjaards te Ternate te brengen.
Adam klaaszoon van driel vertrok insgelyks derwaarts , om kornelis Pieterszoon van der meer af te losfen, die aldaar als OpperKoopman in dienst was. Hy was voorzien van ioooo reaalen, om twee honderd Picols Zyde te koopen, met twee Chineefche Jonken aldaar gebragt. Wyders hadt by last, om vërbintenisfen aan te gaan met de Koningen van Gresfik en Joartam.
Te Greslik vindt men overvloed van ryst en arak , nevens andere leevensmiddelen. 'Er koomen veele Chineefche Jonken , om de fpeceryen te koopen , welke
van



REIZEN. 73
van de Molukfche Eilanden hier gebragt worden; het zou dus eene bekwaame plaats zyn , om 'er met de Chineezen te handelen, en Zyde van hun te koopen.
De Jachten de Arend en de Valk waren afgezonden, om leevensmiddelen te haaien, onder het opzigt van den Opper -Koopman jakob de bitter, wien last gegeeven was , zonder uitftel na Banda te zeilen : de reden hier van was , omdat men bedugt was , dat de Ëngelfche Admiraal , die te Cambaie lywaaten hadt gelaaden , vroeger dan de Hollandfche fchepen, op de Molukfche Eilanden zou amkoomen, alwaar men gebrek hadt aan deeze goederen, en dat hy de kruidnagels , muskaatnooten en macis zou opkoopen.
Deeze Engelsman hadt getragt , te Cambaie een Verbond te fluiten; doch vermids de Koning, op aanzoek der Portugeezen, den Opper-Koopman da vin van dessen gedood , en zich van zyn geld en goederen hadt verzekerd , hadt de Engelsman geene reden oin zich met de hoop op een goeden uitflag te vleien. Ook zondt de Admiraal brieven aan bloemaart, Opper-Koopman te Succadara , om een Verbond aan te gaan met den Kofdrfg, of de Koningin van Bengermarsfin , en met de overige Koningen en Prinsfen van het Eiland Borneo , indien hy hier uit zich eenige voordeelen voor de Maatfchappy beloofde.
Succadara legt aan den Oostkant van Borneo, op 15 Graadeu Zuider- Breedte, In de zee valt hier eene rivier, welke de Sloepen veertig mylen verre kunnen opzeilen ; uit het land , by den oorfprong deezer riviere geleegen , worden de Diamanten in deeze ftad gebragt. De regeerende Koningin hadt, in Louwmaand jongstleeden, uit minnenyd, den Koning haaE 5 ren



74 NEDERLANDSCIIE
ren Geniaal doen ombrengen, en zich meester gemaakt van de Regeering.
Omtrent het begin van Grasmaand , liep de Vloot binnen in de haven van Nera, een der Eilanden van Banda; men rondt hier drie fchepen van de Vloot van den Admiraal vancaerden, Banda, Patana, en het Jacht de-Eendragt. Daarenboven lag 'er een Engelsen fchip, groot ruim noo lasten; de Kapitein gaf voor, een grooten voorraad van zilver , lywaaten en wapenen te hebben, en maakte zeer veel haast om zyne laading te bekoomen. Hierom moesten de Hollanders voor de muskaatnooten, in plaats van negen, thans twaalf reaalen geeven. Doch het bleek eerlang , dat de opgaave van den Engelsman loutere fnorkery, en hy niet zo ryklyk van geld voorzien was, als hy wilde doen gelooven.
Kort hier naa kwam de Engelfche Kapitein by den Admiraal aan boord , en vraagde hem, of hy eenig oogmerk hadde op het Eiland Nera , opdat hy zyn volk van daar mogt doen aan boord koomen. Wyders verzogt hy den Admiraal , een vertrouwd en kundig perfoon aan land te zenden , om het oog te houden op de maatregels der Bandaneezen, en den Engehchen te hulpe te koomen , indien zy , by nacht of onverhoeds, iets tegen hen ondernamen , en dat de Admiraal, ten'dien einde, altyd 30 Muskettiers in de Logie zou houden.
Deeze wierdt alle nachten omringd van meer dan 2000 Bandaneezen , die hunne huisgezinnen en goederen na de bergen gezonden hadden. Zy lieten den Admiraal zeggen , gekoömen te zyn om naar Lands gebruik gezamentlyk te raadpleegen. Wyders zonden zy om hulp aan de opgezeetenen der nabuurige Eilanden,



REIZEN. 75
den, en aan de Javaanen, die aldaar, ten getale van ruim 15:0, met hunne Jonken waren.
Die van Lontor en hunne bondgenooten gaven tot antwoord, dat eene zo aanzienlyke Vloot aldaar niet kon gekoornen zyn, of zy moest een van deeze oogmerken hebben : of, om een Fort te Nera te bouwen; of om wraake te neemen van den moord, voormaals aan de Hollanders gepleegd, en dat deeze beide zaaken hen niet aangingen; dat, wat het Fort.aangaat , zy niet twyfelden , dat in de, tegenwoordige omltandigheid de zaak zou gelukken , 't zy va 1 de zyde der Hollanders, of van die der Castiliaanen; dat de Hollanders den opgezeetenen van Banda geen leed gedaan hadden; dat zy een eerlyken en vreedzaamen koophandel gedreeven., en wel beiaald hadden; dat zy hunnen zin moesten 'doen, en overleggen, met welke der beiüe Natiën zy liefst eene verbintenis wilden aangaan. Het fchip de Groote Zon kwam, dien zelfden dag, op de Ree voor anker.
Midlerwyl vtrfterktcn zich de Neraanen aan den Zuid-Westhoek des Eilands , tegenover het Eiland Goumeape, alwaar de Portugeezen voormaals een Fort gehad hadden. Nogthans zOnden zy eenigen hunner aan den Admiraal , om zich te verontfchuldigen, dat zy nog niet met hem geraadpleegd hadden: zy weeten hier van de fchuld aan hunne bondgenooten, welke nog niet gekoornen waren, doch binnen weinige dagen wierden te gemoete gezien. Doch dit was een louter voorwendzel om tyd te winnen, en midlerwyl zich in ftaat van tegenweer te Rellen. 'Er liep thans hier te lande een gerugt of vertelling , dat een hunner Heiligen, dato genaamd, voorzegd hadt, dat 'er, ten eenigen tyde, blanke menfehen zouden koomen, met
een



76 NED ERLANDSCHE
een aantal fchepen , die zich meester van hun land, zouden maaken ; den tyd der vervuliinge van deeze vooifpellinge oordeelde men nu gebooren te zyn.
Weinige dagen daar naa, begaven zich de Admiraal en zyn Raad , verzeld van 250 foldaaten en matroozen, na Lontor, alwaar de Orankaies der Eilanden hen verwagtten, om in onderhandeling te treeden over het bouwen van een Fort te Nera. In fchyn althans, wierden de Hollanders vriendlyk ontvangen.
De Admiraal-ontvouwde de bevelen , hem gegeeven, door Prins maurits en de Bewindhebbers der Maatfchappye , en leverde zyne papieren over, in 't Portugeesch gefchreeven, en die hun in het Maleisch •wierden voorgeleezen. Dewyl de gedaane voorflag den Orankaies niet zeer fmaakte, keerde de Admiraal met zyn gevolg na boord. Hier ontving hy eerlang een bezoek van de Indiaanen, nog drie dagen uit'ftéïs verzoekende, die hun geweigerd wierden; waarop zy in het bouwen van een Fort bewilligden , dewyl zy overtuigd waren, dat zulks, huns ondanks, zou kunnen gefchieden.
En, in de daad, de Heer verhoeven deedt, binnen weinige dagen , het werk beginnen, en, ten dien einde, zevenhonderd man, allen gewapend, 'aan land treeden; zy vonden de kleine ftad verlaaten van haare inwooners , die na den anderen kant van het Eiland gevlugt waren. De werklieden konden dus te beter van huisvesting voorzien worden ; hun wierdt uitdrnkjyk verbooden , de landzaaten te beleedigen , of hunne goederen te rooven.
Doch toen men nu met den arbeid een weini- <re. vorderd was, ontmoetten de onzen zo veele zwaarigheden in het aanleggen vaa een Fort op een nieuwen
grond ,



I
REIZEN. 77
grond, dat de Raad het dienftiger oordeelde, het oudePortugeefche Fort op te bouwen; van hetzelve Mondt nog een muur in zyn geheel , en het was op een voortreffelyken grond aangeleid ; het wierdt in eene vierkante gedaante gebouwd.
Het fchip de Patana, onder dit alles, een gedeelte zyner laadinge van muskaatnooten aan boord gekreegen hebbende, wierdt, nevens het Jacht de Valk, na Amboina gezonden. Uit het midden van den Raad wierden twee Afgevaardigden gelastigd , om met de inwooners van Jortato in onderhandeling te treeden over de vryheid van koophandel, en bet bouwen van eene nieuwe Logie; volgens fchryven van jakob db bitter hadden zy zich hier tegen gekant.
Omtrent deezen tyd zonden de inwooners van Nera en de overige opgezeetenen van Banda eenigen uit het midden van hun, om van Hem te verzoeken, dat het hem mogt behaagen, eene plaats aan te wyzen, daar men gezamentlyk in onderhandeling konde trcedcn over de vereffening der gefchillen, en de bepaaling van den prys der macis en kruidnagelen; dewyl zy beflooten hadden 4 dezelve alleen aan de Hollanders te verkoopen. Om gerust te zyn, ver-zogten zy eenige Gyzelaars. De mol re en vissen er wierden aan hun gezonden ; zy hadden eenigen tyd te Nera gewoond, en verftonden een weinig de landtaal. Een groote boom aan den oever wierdt tot de plaats der zamenkomfle beftemd.
In den naamiddag, den beflemden tyd, vervoegde zich de Admiraal met zynen Raad, gevolgd van eene Compagnie foldaaten van cronenburg, op de bepaalde plaats : zy vonden 'er niemand ; doch beflooten eeue wyl tyds te wagten. Eindelyk zonden



78 NEDERLANDSCHE
zyna de kleine ftad adriaan ilsevier, die lang te Johor gewoond hadt, en het Maleisch verlrondt.
Op zyne boodfchap , dat de Admiraal hen reeds lang verwagt hadt, berigtten zy aan den Afgevaardigde, dat zy befchroomd waren voor de Muskettiers en daarom den Admiraal verzogten, dezelve weg te zenden, en nader aan hetbosch te koomen. De Admiraal, hierin bewilligd hebbende, wierden zy llraks aan alle kanten omiingeld. Toen riep jan de bruin: Heer Admiraal , uoy zyn verraaden ! De Admiraal , het gevaar bemerkende, eischte zyne wapens. Doch naauwlyks hadt hy dit gezegd, of hy ontving twee of drie wonden, en wierdt, met de meesten zyner Raaden , gedood.
De foldaaten, die aan den oever waren, het gedruis hoorende, fchooten fpoedig toe, gaven vuur, en deeden eenigen der moordenaaren ter aarde vallen. De andere liepen in het bosch , en vlugtten na hunne kleine (lad. De Hollanders vonden, onder de dooden, hunnen Admiraal, zonder hoofd, en met twintig kwetzuuren gegriefd. In alles waren 'er dertig gefneuveld< De moordenaars hadden insgelyks verfcheiden dooden! De twee Gyzelaars , de molre en visscher] wierden insgelyks jammerlyk vermoord' gevonden.
Naa dat de Admiraal, nevens eenige anderen van de aanzienlyklten onder de gefneuvelden, in het Fort begraaven was , wierdt simon ja ns zoon hoen, by voorraad, tot Admiraal benoemd, tot op de aankomst van den Vice-Admiraal frans de witter t, die zyne plaats moest vervangen. Jan hendrikszoon, Opper-Stuurman van het fchip de Vereenigde Provinciën, wierdt Schipper van dit fchip, en Raad, en jakob van schagen tot Opper-
Koop-



REIZEN. 79
Koopman bevorderd. Simon martensz, Schipper van het fchip Delft, wierdt tot Raad aangefteld.
Nog op dien zelfden dag , zonden de inwooners van Jortato eenen Hollander, wouter van den enden genaamd , die onder hen woonde , om hen vry te fpreeken van den moord, aan welken zy zeiden geen deel gehad te hebben , en om aan te bieden , even als voorheen, met de Hollanders in vrede te leeven, en de Kooplieden, die zich onder hen bevonden , tegen de aanflagen der Neraanen te befchermen. Van den enden den Eilanderen verflag van zaaken gedaan hebbende, zonden zy hem te rug na de Vloot, met bevel om te verklaaren , dat de Hollanders, op ftaanden voet, het Fort moesten verhaten, van daar vertrekken , en op het Eiland alleen eenige Kooplieden laaten , zo als voorheen hadt plaats gehad : indien Zy hier in nalaatig bleeven , hadt hy last hun aan te zeggen, dat die van Jortato hun den Oorlog verklaarden ; dat zy zich met de andere fteden en dorpen zouden vereenigen, en allen , die van de Natie , in hunne ftad , op Pulo Wai en op Pulo Rio waren, zouden vermoorden. De Raad deedt tot antwoord geeven , dit niet van voorneemen te zyn; doch van den end-en durfde de Jortato dit antwoord niet overbrengen.
's Anderendaags wierdt van den enden, dooide Jortateezen, nogmaals na Nera gezonden, met twee Orankaaien en eenen flaaf van Lontof , welken zy, door geld en goede woorden , daar toe overhaalden. Zodra zy in de Logie gekoornen waren , wierden de Orankaaien en de flaaf in verzekering genomen; deeze ftonden hier over zeer verbaasd, naardien zy verwagt
had-



8o NEDERLANDSC HE
hadden, dat de Hollanders liet Fort ruimen, en het Eiland zouden verhaten. Thans wierdt beflooten, een flaaf na Lontor te zenden, met eenen brief, behelzende dat indien men de Hollanders , die zich aldaar bevonden, niet op vrye voeten flelde , de twee Orankaaien zouden gehangen worden. Doch hier op kwam geen antwoord.
Den volgenden dag ontvingen de onzen tyd'ing, dat de inwooners van Lontor den Koopman dirk Pieterszoon, die aldaar krank lag, en zynen Asfiftent kornelis van eerden, vermoord hadden. Op dit berigt, wierdt, van alle de fchepen, de roode Vlag opgeheezen, aan de Bandaneezen de oorlog verklaard, en Lontor met het grof gefchut befchooten.
Vyf dagen laater zondt de Admiraal de gewapende Sloepen na Nera, daar zy alle de fchepen , welke zy 'er vonden, in brand ftaken.
In 't begin van Zomermaand zagen de onzen eene Jonk in zee; terflond maakten de Sloepen 'er jagt op, en haar genaderd zynde, riepen de onzen den Indiaanen toe, dat zy zich moesten overgeeven: dewyl zy geen antwoord kreegen, emerden zy het vaartuig. De eerfte Hollander , die overfprong , met een ponjaard gedood zynde , doodden zyne makkers , die hem op de hielen volgden, bykans allen, welke zy ontmoetten; de overige Indiaancn, zich niet willende overgeeven, vlugtten in het ruim , daar zy zich verfchan;ten. Toen ftaken de onzen den brand in het vaartuigje hardnekkigjien wierden door de vlammen verteerd ; vyftien man van het fcheepsvolk gaven zich gevangen. De Jonk kwam van Greslik, en was gelaaden met ryst, porièlein en matten.
Het



II E I Z E N. g«
Het fchip Banda , thans eene laading aan boord hebbende van inuskaatnooten en macis, nam de reize na Holland aan.
In het begin van Hooimaand, deeden alle de Sloepen , met matroozen en foldaaten gewapend, eenen aanval op Lapetaque, eene kleine plaats in het land van Nera. De Negers vlugtten in de bosfehen ; waarop de Hollanders de ftad pionderden , in welke zy een ryken buit behaalden. Onder andere vonden zy 'er ja fteenftukken , die na het Fort gevoerd wierden. Niemand van de onzen fneuvelde aldaar; alleen wierdt de Vice-Admiraal 'ï hoen , nevens vier perfoonen, gekwetst.
Eenigen tyd daar naa, voeren de Sloepen na Celame , met oogmerk om eenige fchepen te verbranden, welke, zo als verhaald wierdt, aldaar op de Werven ftonden. Doch vermits de onzen in deeze verwagting bedroogen wierden, oordeelde jan de eitter, die tot Gouverneur van het Fort was aangefteld , en het bewind over deezen togt voerde, zyne onderneeming verder te kunnen uitbreiden; ten dien einde deedt hy eenig volk aan land treeden, om Celame, eene kleine doch volkryke ftad, te verrasfen.
Die van Jortato en Lontor , al vroeg van dit ontwerp de lucht gekreegen hebbende, trokken die plaats te hulpe, welke, door deezen byftand gefchraagd, een zo kloeken weerfland boodt, dat de belegeraars genoodzaakt waren af te trekken , en wederom fcheep te gaan , met een verlies van negen man, en zeventig gekwetften; onder de laatften bevondt zich de Bevelhebber , die eene wonde aan zyne dye hadt bekoomen.
In de volgende dagen , tot op den tienden van Oogstmaand, wendden de Bandaneezen hunne uiterfte poo-
VI. deel. F gin-



§2 NEDERL ANDSCHE
gingen aan , om door de bemiddeling van eenen bewooner van Macasfar, die zich onder hen bevondt , den vrede te treffen; de zaak wierdt zo verre gebragt, dat Hendrik van ber gel , die Opper-Koopman geweest was, bevel kreeg om met deezen vreemdeling zich te vervoegen aan boord van het fchip Zeeland, 't welk voor Lontor ten anker lag, om aldaar in onderhandeling te treeden. De Macasfarces wierdt aan land gezonden, om aan de Bandaneezen te berigten , dat zy eene Praauw moesten zenden ter halverwege van het land en het fchip Zeeland, alwaar van berge l met hun zou fprecken. By zyne te rugkomst wierdt bevolen, dat indien men eene Praauw de Vloot zag naderen, die eene witte Vlag voerde, op dezelve niet moest gefchooten worden.
's Anderendaags kwam de Vredehandelaar by den Vice-Admiraal aan boord , en verzekerde hem , dat de Eilanders in oprechtheid gezind waren in onderhandeling te treeden, en, ten dien einde, eene vriendlyke byeenkomst verzogten. Naadat de Vice-Admiraal hem insgelyks van zyne vredelievendheid verzekering hadt gedaan , wierden van'bergel en van der d v s s en , met deezen onderhandelaar, afgevaardigd na Lontor , alwaar eenige Orankaaien hen, op eenigen afitand,in Praauwen naderden, en beloofden, 's anderendaags aan boord van het fchip Zeeland te zullen komen, om voordagen van Vrede te doen.
De Vice-Admiraal met zynen Raad op dit fchip gekoornen zynde, en van hetzelve een witte Vlag hebbende doen waaien, verfcheen aldaar insgelyks de Middelaar met eenige Orankaaien, die, de gedaane voorflagen gehoord hebbende, weder na land keerden, om met de anderen te fpreeken. 's Anderendaags kwamen
zy



REIZEN. S3
zy te rug, en flooten een Verbond, by 't welk de Bandaneezen zich verbonden , muskaatnooten noch macis te zullen verkoopen , dan alleen aan de Hollanders, tot den bepaalden prys; zy bewilligden, dat alle de Jonken , die van buiten kwamen, onder bet Fort zouden mogen voor anker leggen , en dat het aan niemand zou vryftaan, te Nera te koomen woonen , zonder de toeltemming des Gouverneurs van het Fort.
Welhaast maakten de Eilanders een begin, om de ftraks gemelde ipeceryen in het Fort te brengen. Op den zelfden dag overleedt deszelfs Gouverneur jakob de bitter, aan zyne onlangs bckoomene wonde : Hendrik van b b r o e l wierdt in zyne plaats gefield , en willem van der voort zyn Stedchouder.
Hierop wierdt beflooten, dat de fchepen Hollandia, de Vereenigde Provinciën en Delft, binnen weinige dagen , na Amboina en Ternate zouden vertrekken , en de fchepen Rotterdam en Hoorn te Banda gelaaten worden, in de verwagting van aldaar eene laading te bekoomen , aangezien 'er dagelyks veele koopmanschappen in het Fort gebragt wierden.
Op den negentienden der maand gingen de fchepen , na de Molukfche Eilanden befiemd, onder zeil; het fchip Zeeland zette koers na Gresfik, 'Om vervolgens na Bantam te ffevenen, en aldaar den last hebbende ingenomen, na Holland te vertrekken.
Op den zevenden van Herfstmaand ontboodt de Vice-Admiraal alle de Orankaaien by zich in het Fort, en vernieuwde aldaar de reeds geflootene Traktaaten: zo wel aan de zyde der Hollanders als der Negers, F z wier-



84 NEDERLANDSCHE
wierden , by deeze gelegenheid , alterlei blyken van vreugde betoond.
Ruim acht dagen daar naa, zeilden zy van Amboina na Ternate, te gelyk met het Jacht de Valk. Onder Noffekkia , op de Ree van Machian , ten anker gekoornen zynde, traden de Vice-Admiraal en zyn Raad aan land, en verflonden dat de Admiraal frans wittert op het Eiland Timor een Fort gebouwd, en 'er zestig foldaaten hadt gclaaten, voorzien van de noodige krygsbehoeften.
Zy vertoefden hier niet lang, maar wendden eerlang den (leven na de Ree van Ternate, alwaar zy verilonden, dat de Admiraal, met het fchip Amfterdam, by hem gevoerd, en de Jachten de Paauw en de Arend, van daar vertrokken was, om de Portugeezen op de Manilles aan te tasten, hoewel zy van de komst der drie fchepen kennis hadden.
Kort daar naa wierdt beflooten, 250 man aan land te zetten , met oogmerk om na het Fort Oranje te trekken, van waar zy by nacht eenen uitval moesten doen,'en, vereenigd met een gedeelte der Bezettinge en de Ternateezen , een Fort aan te tasten, door de Spanjaards te Talkgome gebouwd. Doch om de donkerheid en het (legt weÊr, (lelde men deeze ondemetming uit tot den volgenden dag, wanneer de troepen gezamentlyk optrokken, onder het geleide van Kapitein schot. Doch zy keerden onverrigter zaake te rug; de vyand was te wel op zyne hoede, en de toegang tot de vesting alleen langs een engen weg, die flegts van één man tevens kon betreeden worden.
Met het begin van Wynmaand, zeilden het fchip de Vereenigde Provinciën en het Jacht dejaager, met
vier



REIZEN. 8y
vier Karakooren, van Machian na Takomma, leggende op liet Eiland Ternate , om 'er een Fort te bouwen. Terwyl de onzen met deezen arbeid bezig waren , verfcheertën in deezen oord 80 Spanjaards en 400 Mardykcrs , met eene Galei en vier Karakooren; naa hunne Troepen ontfeheept te hebben , trokken zy, met vliegende vaandels , op de Hollandfche werken aan, welke zy, tegen hunnen aanval, reeds zo wel verflerkt vonden , dat zy te raade wierden , in het bosch te wyken , alwaar zy eenige inwooners van Machian vonden , welke zy niet lpaarden; naa hen gedood te hebben, gingen zy wederom te fchecp.
Op den vierden van Slagtmaand, wierdt de Trom geroerd, om eene Kompagnie van 100 man te werven, en dezelve in bezetting te leggen in het Fort, 't welk men Willemstad noemde. Adiuaan klaassen van Dordrecht wierdt tot Kapiten , en jan vliegans tot Luiteisant aangefteld. Het Fort was vierkant, hebbende een Bastion aan de landzyde, en op de zelfde plaats eene Redoute op eene hoogte. Men leidde 'er rechte flraaten aan, en een goed getal Ternateezen zette 'er zich met der woon neder. Dewyl de oord tot den Nagelteelt zeer geleegen is , vleide men zich met de hoop, dat de plaats, door den tyd , zeer gewigtig zou worden. De Vice-Admiraal vertrok dien zelfden avond na Malaie.
De fchepen de Veroenigde Provinciën, Middelburg , Delft en HoJlandia , nevens 20 Karakooren , namen hunnen koers na Tidore; en het anker hebbende laaten vallen onder het oude Portugeefche Fort, deeden zy 'er eenige kanonfehooten op. Van hunnen kant plantten de opgezeetencn van Tidore gefchut in eene halve-maan aan den oever, en fchooten zo dapper op F 3 de



85 NEDERLANDSCIIE
de fchepen , dat zy genoodzaakt waren , buiten het bèreik van hunne kanonkogels zich te begeeven Men w.erdt dan te raade , hen uit te hongeren , en het Eiland met Karakooren te bezetten, die, door middel der Hollandfche fchepen , tegen de aanllagen der Portugeefche Galeien zouden gedekt zyn.
Naa verloop van eenige,,dagen„. wierden de onzen bet eens met den Koning van Ternate , om na Bachian te trekken, en, ware 't mogelyk, zich daar van te verzekeren, met oogmerk om de qpgezeetenen van Iidore nog meer in 't Aaauw te brengen. De ViceAdmiraal, ten dien einde, overgegaan zynde op het fchip de Fereenigde Provinciën, vertrok met den Ko ■ ning van Ternate, verzeld van het Jacht de Hoon, en 15 Karakooren, laatende de fchepen Delft en Hollandia, met de Griffioen , aan den Westkant van het Eiland Tidore , en het fchip Middelburg voor het Fort Mam/co , om aldaar te kruizen en den toevoer van leevensmiddelen te beletten.
De Vice-Admiraal , zich op de kust van Bachian bevindende , deedt eene gewapende Sloep met eene Vredevlag naderen, om den landzaaten te vraagen of zy naar een Verdrag wilden luisteren, en hun "tevens aan te zeggen, dat zy, ingevalle van weigeringe, als vyanden zouden behandeld worden. Het antwoord was, dat zy konden vertrekken - dat zy met zulke Honden zelf „iet wilden fpreeken, en indien de Sloep niet fpoedig van daar zich wegpakte, zy op haar zouden fchieten.
terwyl aan den Koning van Ternate cn aan den Vice-Admiraal dit antwoord wierdt gebragt , kwam de broeder des Konings van Bachian aan boord, vragende, oi men gekoornen ware om hen te verdelgen %
De



J REIZEN. 87
De Vice-Admiraal gaf tot antwoord, dat het oogmerk hunner komfte was, in 't vriendlyke met hun te handelen , of, indien zy niet wilden luisteren , allerlei vyandlykheden tegen hen te pieegen.
Op deeze verklaaring wierdt wel haast de Vrede getroffen ; men zou wederzyds in goede vriendfehap leeven; de Eilanders zouden geenerlei hulp toebrengen aan de Spanjaarden of Mardykers, welke men beflooten hadt, van daar te verjaagen en te verdelgen. Hierop wierden de troepen ontfehcept, onder het geleide van Kapitein schot , en de matroozen onder het bevel van jan dirkszoon, die den voortogt hadt. Zonder eenigen tegenfland, bemagtigden zy het Fort: in hetzelve lagen 18 Spanjaards en 100 Mardykers ; doch zy hadden de wyk genomen, na eene plaats boven aan de rivier, daar zy niet konden vervolgd worden, van w:gen de ondiepten.
Op den eerden dag van Wintcrmnand , zeilde een Serjeant-Majoor met 20 foldaaten de rivier hooger op, met eenige Praauwen , om de gelegenheid der Spanjaarden te verkondfehappen: zy vernamen dat de Koning van het Eiland by hen was; zodat deeze zendelingen niet wisten, of zy met hem in'Vrede of in Oorlog waren. In deeze twyfeling vervoegden zy, des anderendaags', zich by hem, met meerder krygsmagt, en vraagden van hem gyzelaars , indien hy niet als een vyand wilde behandeld worden. Hy vertrok met de afgevaardigden , en vervoegde zich by den ViceAdmiraal, aan wien hy te kennen gaf, dat hy zich zclven als gyzelaar kwam aanbieden; en, in de daad, hy vertoefde den nacht aan boord, met eenigen zyner Officieren.
De Kripiteinen scfïot en dirkszoon, geduiiF 4 ren-



SS NEDÊRLANDSCHE
rende eenige dagen , de Spaanfche foldaaten hebbende naagezet, kwamen eindelyk aan den voet des bergs, alwaar zy , nevens de Mardykers , gelegerd waren! Zeer moeilyk was deeze berg te beklimmen. Eenige loldaatcn waagden het ten laatüe ; dit verooizaakte eene groote ontfleltenis onder de vyanden. De Hollanders, zulks bemerkende, zonden'eenen Neger , om ben te nodigen over een verdrag te fprecken. Zy hier in bewilligd hebbende , begonnen de Hollanders den berg te beklimmen.
Een Alpher es, of Vaandrig , dit vernccmende, riep met luider itemme: Staat, of wy zuilen vuur geeven. Wat wilt gy hebben ? De Hollanders hernamen hierop: Wy bieden u eene voordee/ige Kapitulatie aan, dat gy u zult gevangen geeven, om tegen onze gevangenen te worden uiigewisfeld; of, zo gy dit weigert, en wy u in handen krygen , zullen wy u aan de Moor en overleveren. Het antwoord was, liever te willen derven, dan zich gevangen geeven,
Naa eenjg raadpleegens , cgter , verzogten zy ccn vrygeleide om te mogen aftrekken , en dat, ten dien einde , hun twee Karakooren mogten bezorgd worden. Doch , in de plaats hier van, wierdt hun aangebooden, bon na Tidore , of na Ternate te voeren, mids zy hunne wapens ncderleiden. De gehuwden en de Priester gaven hier aan hunne toedemming; doch de Vaandrig kantte zich daar tegen , en wilde dat men zich zou verbinden, hem en zyn volk , in volle wapeiy-usting, aan land te zetten, of dat hy anders niets meer te zeggen hadt.
Straks riep men van weerkanten : Te wapen ! Te 1#apen! en maakte een zo fterk vuur als men koude. Doch , om den derken regen, kon 'er niets worden
uk-



REIZEN. 89
uitgevoerd ; de Hollanders waren genoodzaakt af te trekken. Toen begonnen de Spaanfche foldaaten te fnoeven, en fpraken de Mardykers aldus aan: ,, Ziet
gy nu wel dat de Hollanders rechte bloodiiarts zyn ? ,, Daar gaan ze nu loopen! Zouden wy ons zeiven aan ,, hun overgceven ? Één van ons kan wel tien van
deeze Lutherfche honden ftaan."
's Anderendaags kreegen de onzen nogmaals bevel om hen aan te tasten , mettegenltaande de bezwaarlykhcid om den berg te beklimmen, vcornaamlyk om de menigte ftccnen, welke de Spanjaards op hen wierpen. Eindelyk , egter , gelukte het hun , de hoogte te bereiken; thans wierdt alles dood geflagen, wat hun ontmoette. Een wreed, maar tevens onvermydelylc bedryf was het, dat de Ternateezen , hunner wraake den teugel vierende, zelf tegen de vrouwen en kinderen , alles over den kling jaagden , uitgezonderd acht Spanjaards , welke zy gevangen namen , en etlyke Mardykers, die in de bosfehen vlugtten.
Vier dagen laater trokken Kapitein schot en de Koning van Ternate op Machian aan; doch de ViceAdmiraal bleef te Bachian , alwaar hy by het Fort,Barneveldt genaamd, vier Bastions deedt aanleggen. Op den zelfden dag wierdt een Verbond geflooten en ge-r tekend, tusfehen de Hollanders en de Koningen van Ternate en Bachiaa , behelzende eene verbintenis om elkander over en weder by te ftaan tegen de Spanjaards en Portugeezen, die als gemeene vyanden wierden aangemerkt.
Daarenboven wierden alle de Caboves, of Christe-: nen, in de tegenwoordigheid des Admiraals ontbooden, om, in den naam des Prinsfen van 0Pn.anje, in zyne handen den Eed af te }eg:en, en te vcrklaaF 5 ren,



po NEDERLANDSCIIK • ren, dat zy de Spanjaards en Portugeezen voor hunne vyanden bielden, en den Hoilanderen getrouw zouden blyven: dit beloofden zy zeer gewillig; dicnsvolgens wierdt hun verlof gegeeven, om met hunne gezinnen in de nabuurfchap van het Fort te gaan woonen.
Den volgenden dag wierdt aan de onzen berigt, dat de vyand zich aan de andere zyde des Eilands hadt vertoond, met eene Galei en vier Karakooren. Hoewel dit voor onmogelyk wierdt gehouden , bleeven nogthans , de onzen niet in gebreke , om den Kapitein jan dirkszoon en den Serjeant - Majoor, met zestig foldaaten , na de hoogte af te vaardigen , om den Koning nevens zyne vrouwen en kinderen te bcfchermen. Van daar zondt de Kapitein eenige Eilanders op kondfehap uit. By hunne wederkomst boodfchapten zy, den vyand gezien te hebben; en hoewel men hier aan geen geloof floeg , wierdt 'er, egter, kennis van gegeeven aan den Admiraal, die 's anderendaags twintig foldaaten zondt , om nadere kennis van zaaken te neemen. Evenwel vondt de Koning bet geraaden , om met zyn gezin en gevolg zich van daar te begeeven.
Kort hier naa trok de Serjeant - Majoor, met de twintig foldaaten onder zyn bevel, voorby eene plaats, alwaar 400 Mardykers in eene hinderiaage verborgen" waren. Naa twee mylen te hebben voortgetrokken , zonder iets te ontmoeten, keerde hy te rug langs den zelfden weg; onverhoeds kwamen thans dé Mardykers uit hunnen fchuilhoek ten voorfchyn , en maakten een zo geweldig vuur op de Hollanders , dat zy genoodzaakt waren, de vlugt te neemen. De Bevelhebber fchoot hier by het leeven in.
Niet minder bevreesd dan de Nederlanders, waren,
even-



REIZEN. 91
evenwel de .Spanjaards , zo als hun verhaald wierdt door eenen Mardykfchen bverlooper. En, in de daad, dit berigt verdiende geloof, dewyl zy anderzins alle de onzen op de plaats zelve zouden hebben doen omkoomen. Dewyl de vyand geene verdere beweeging maakte , keerden de onzen te rug na het Fort Barncvddt.
Omtrent deezen tyd wierdt adriaan van der dossen aangefteld tot Gouverneur en Opper-Koopman van dit Fort, en hem eene Bezetting toegevoegd van vyfdg foldaaten. De Vice-Admiraal ging aan boord van het Jacht de Hoop , met oogmerk om weder te kceren na Ternate , laatende aldaar het fchip de Vereenigde Provinciën , tot dat' de vestingwerken van het Kasteel volkomen zouden voltooid zyn.
Omtrent het einde van Louwmaand des jaars 1610, bragt het Jacht de Jaager de droevige tyding in het Fort, van het overlydeu des gemelden Vice-Admiraals simon janszoon 't hoen., onlangs op Tidore voorgevallen , niet zonder vermoeden , dat hy aan Vergif zyn einde verfchuldigd was.
Thans vertrok het fchip de Verecnigde Provinciën en het Jacht de Jaager na Tidore. Van bier deedt;het "laatstgemclde vaartuig verfcheiden kleine togten , en kwam, in het begin van Bloeimaand , voor anker op de kust van Om-Bachian. Zeer aangenaam is de oord deezes Eilands. Het beftaat uit eene vrugtbaare vlakte, voortbrengende eene menigte limoenen en andere vrugten, als mede fagu en kruidnagelen ; jammer is het dat de grond weinig of in 't geheel niet beplant of bewoond wordt. De opgezeetenen van Tidore koomen 'er, van tyd tot tyd, om fagu in te zamelen cn te bereiden: dit is de reden, dat die van Bachian.
'er



9t 'NEDER LANDSCIT Ë
'er zich niet, dan met den uitcrfien fchroom, durven vertoonen. Daarenboven is de zee rondom dit Eiland zeer vischryk, en het wordt gehouden voor het vrugtbaarde der Molukfche Eilanden.
De Koning wierdt ( genoodzaakt, het te verbaten , om reden dat de Tidoreezen alle zyne onderdaanen doodden; hy is geweeken na Labova , een groot Eiland, een kanonfehoot van Dachian gelegen. De Koning van Labova, die zich, te gader met zyne onderdaanen , heeft laaten doopen, daat, nevens dezelve , onder de heerfchappy der Portugeezen, gelyk insgelyks bet geval was des Konings van Bachian. Dewyl deeze beide Koningen weinig magts bezaten, hadden zy hunne belangen zamengevoegd , en voerden den Oorlog met vereenigde kragten.
Het Eiland Labova, op hetwelk het Fort Barneveldt legt, is zeer vermaaklyk. Het brengt voort eene menigte kruidnagels, die, nogthaas, niet kunnen verzameld worden, omdat het Eiland zeer uitgedrekt, en fchaars bevolkt is. Men vindt 'er ook zeer veele limoenen, Cokefi, visch, hoenders, heften, fagu, en eenige andere leevensmiddelen. Het heeft veele overeenkomst met Amboina. Ook groeit 'er veel hout, bekwaam tot fcheepsplankcn.
Naa een kort verblyf, zeilde het fchip de Vereenigde Provinciën na de Ree van Malaie. Alles was hier in gewenschten daat, uitgezonderd dat men de tyding vernam van het verongelukken van het Jacht de Griffioen ; de laading was evenwel geborgen, en het bootsvolk op de overige fchepen verdeeld. Nog verdondt men hier het ongeluk, Kapitein aorjaan lamme rtsz wedervaaren, die, met zynen Korporaal, zeven foldaaten en drie matroozen , op zynen togt
va n



REIZEN. 93
van het Eiland Matir na Machten , door de Tidoreezen aangetast en gedood was.
Terwyl de onzen hier lagen, vernamen zy de tyding van het wreed bedryf, door den Koning van Ternate, in den perfoon van de Koninginne, zyne Echtgenoote, .gepleegd, 't welk zeer heillooze gevolgen zou hebben kunnen te wege brengen. Deeze Vorst in 't huwelyk o-etreeden zynde met de dochter des broeders van den Sugage van Sabaos , zynde een kleine Óppervorst , van eenig vermogen , hadt haar , zonder daartoe eenige reden te hebben , met een dolk den hartader afgefueeden , en vervolgens het Lyk in zee doen werpen. Deeze moord, die niet verborgen kon blyven, den Sugage ter ooren gekoornen zynde, wierdt' hy daar over zodanig in arren moede ontdoken, dat hy geenen Ternatees in zyne heerfchappyen wilde dulden. Ily hadt zich verfchanst op Gilolo, en verklaard, dat hy afdand deedt van alle verbintenisfen, en alle de pligten van een Leenman weigerde, tot den tyd toe, dat hem regt zou wedervaaren, 't zy door den Koning te dooden, of uit zyn Koningryk te ver-; dry ven.
De Hollanders, zich onzydig willende houden, hadden Afgevaardigden gezonden aan den Sugage , om, door hunne bemiddeling, hem met den Koning te bevredigen ; doch alles zonder vrugt. De Vorst verklaarde , dat indien hem geen regt gefchiedde, hy bedooten hadt, te wagten op de aankomst der eerde Hollandfche vloot; en indien deeze de Spanjaards niet konden verjaagen van de Molukfche Eilanden , hy zich met deeze en de opgezeetenen van Tidore zoü vereenigen , om zich van de Ternateezen te wreeken.
Dus bevonden deeze zich in een dreigend gevaar.
Al-



94 N E D E R L A N D S C H E Alle de Sogageo en andere groote Heeren van Machi» wierdln gebruikt om als middelaars te dienen en de zaak by te leggen. Eindelyk wierdt het belluit genomen, dat de Koning van de kroon en alle zyne goederen zou beroofd worden , onder voorwaarde dat" dé Goegoe, oud-oom des Konings, het ryksbevvind zou in handen hebben, tot den tyd toe dat de Koning zynerj misdag erkende, en van leevenswyze veranderde: naardien de gemelde moord niet zyne eenige misdaad was, cu de Tcrnateezen, over zyn gedrag en beduur, zeer t'ouvrede waren. Naa dit belluit, wierdt de Koning iiet voorwerp eener diepe veragtinge by alle zyne onderdaanen.
Op den eerden van Hooimaand, wierdt paulus van caerdkn aangefteld tot Gouverneur van alle Molukfche Eilanden; dit gefcheidde onder het buldert» van het gefchut van alle de fchepen en van het Eiland Malaie. Kapitein schot boodfehapte, dar hy de inwooners van Ganua, ten getale vaii duizend zielen, hadt doen overbrengen na Motir, om dat Eiland te bevolken.
Thans, in den jaare 1610, hadden de Hollanders, in de Indien, verfcheiden Vestingwerken aangeleid. Op Ternate hadden zy het Fort Malaie , voorzien van 4 Bastions, eene Bezetting van 80 foldaaten, en tusfehen de 2 en 3000 ingezeetencn, aan hun onderhoorig: wyders het Fort Tacomma , of Willeinfladt , met eene Bezetting van 96 foldaaten, en ruim 1000 inwooners.
Op Machian hadden zy drie Forten; Taffafo, voorl zien van Bastions; Nofeckia , of het Fort Mauritius, insgelyks met vier , en het Fort Tabilolla met twee Bastions; gezamentlyk hadden zy eene Bezetting van 12S foldaaten, en ruim 800c ingezeetenen.
Te



REIZEN. 95
Op Motir bezaten zy het Fort NasQm , gewapend met drie Bastions , 80 foldaaten , en bewoond van 2000 ingezeetenen , deels landzaaten , deels van Ganua derwaarts gekoornen.
Op Bachianj of op Labova, 't welk onder Bachian was begrecpen, hadden zy het Fort Barneveldt, met twee Bastions, en eene Bezetting van 48 foldaaten.
De Maatfchappy hadt, derhalven, in liet genoemde jaar, op de Molukfche Eilanden, niet meer dan 430 foldaaten; te weinig in getal, voorwaar, om zo veele Eilanden en Forten te bewaaren. De Spanjaards bezaten, op Ternate, de ftad Gamalamma, zo wel verfterkt, dat zy voor onwinbaar wierdt gehouden. Daarenboven hadden zy, tusfehen .Gamalamma en Malaie, bet Fort St. Pieter en St. Paulus, met drie Bastions voorzien.
Wyders was de Maatfchappy in het bezit van de hoofdftad van Tidore, en een Fort, welks gelegenheid en toedand niet volkomen bekend was. Ook bezat zy aldaar nog eenige kleine Forten , voornaamelyk dienende om de inzameling van de Sagu te dekken.
In alle deeze Forten hadt zy 8co Europifche foldaaten in Bezetting, en omtrent even zo veele Indiaanen van Manilles, die onophoudelyk aan hunne Vestingwerken arbeidden. Eene Galei en een Galjoot zyn haar, in deeze gewesten ,j van uitfteekende nuttigheid.
Het is een groot ongeryf en tevens nadeelig , dat alle deeze Eilanden geene leevensbehoeften voortbrengen ; van tyd tot tyd moeten ze derwaarts gevoerd worden, en geenzins in eene kleine hoeveelheid , uit hoofde van het groot getal der monden, die gefpysd moeten worden. Doch dit ongemak wierdt ryklyk vergoed, door de groote voordeelen, welke de Maat-
fchap-



95 NED ERLANDSCIIE
fchappy hier uit trok: hnare kooplieden ontvingen voor twee ponden ryst één pond kruidnagelen.
Omtrent het midden van Zomermaand vertrok het fchip de Vereenige Provinciën na Greslik ; het vondt aldaar leggen de fchepen Rotterdam en Hoorn, die 'er 200 lasten Peper gelaaden hadden ; dit was alle de voorraad, welke hier voorhanden was.
Zy verhaalden, dat de opgezeetenen van Banda, van nieuws, aan het muiten waren geflagen, en den Oorlog verklaard hadden aan de Hollanders, door de opftooking van een Engelfchen Kapitein, die op de kust van Ceram voor anker lag, en zyn volk na Pulo-VVai en Pulo-Rio hadt gezonden , om aldaar de muskaatnooten en macis op te koopen , die hem aan boord gebragt wierden.
Wyders' zeiden ze, dat zints zy op deeze Ree "-eleegen hadden , de Koning van Madura tegen hen eenige vyandlykheden hadt gepleegd; dat hy naauwkeurige wagt deedt houden , met een aanzieniyk aantal manfehap, in zekere rivier, Avrabai genaamd: zodat het niet geraaden was , met Sloepen na Gresfik te vaaren.
Nog dien zelfden dag vertrokken de drie gemelde' fchepen na Jakatra , alwaar zy eenige leevensmiddelen opdeeden, vervolgende wyders hunne reize na Bantam. Hier verfionden zy?, uit den Koopman jakob ueiu 'iuyt , dat verfcheiden perfoonen in de Logie zeer fchielyk geftorven waren: van 25 man hadt hy flcgts 9 behouden. Het Jacht de Vliegend Draak kwam hier insgelyks op de Ree; het hadt aan boord den Koopman samuel bloemars, koomende van Succadara , van waar hy medebragt eene aanzienlyke menigte Diamanten. Hy verzogt zyn ontflag, dewyl zyn
last



REIZEN. 97
last geëindigd was. By voorraad hadt hy zynen Adfiliëh't in zyne plaats gelaaten.
Tn het begin van Herfstmaand vertrokken de fchepen Rotterdam en Hoorn, met eene volle laading, na het Vaderland ; hun was bevolen , het Eiland Mauritius aan te doen, en aldaar te wagten, tot in het midfeu van Wintermaand, op het fchip de Vereenigde Provinciën , 't welk nog eenigen tyd voor Bantam moest blyven leggen , tot aan den volgenden Peperöogst, dewyl 'er niet meer oude peper in voorraad was. Indien dit fchip , op den beitemden tyd , niet aan het Eiland Mauritius kwam , moesten zy voortzeilen na Sr. Helena , en aldaar vertoeven, tot aan het einde van Lentemaand des volgenden jaars.
Omtrent deezen tyd, Liet het Jacht de Griffioen insgelyks op de Ree van Bantam de ankers vallen. Het kwam van Banda , en bevestigde de tyding wegens den Oorlog , die aldaar tegcu de Hollanders wierdt gevoerd. De Kapitein verhaalde, dat hy, twee dagen vóór zyn vertrek, eenen Bandanees aan zynen Boegfpriet hadt doen ophangen, omdat hy betrapt was op zyn voorneemen, om het kabeltouw van zyn fchip te willen in ftukken fnyden. Hy voegde 'et nevens, dat de Engelschman nog op de kust van Cerain lag, en bykans zynen last hadt.
Eenigen tyci daar naa, verfcheen hier een vaartuig, koomende van de kust van Koromandel, gelaaden met anil en lywaaten, en aldaar genomen door de fchepen de kleine Zon en de Eendragt. Op deezen Prys bevondt zich pieter isaaksz, Koopman op het Komptoir te Maniapatan ; hy bragt tyding van den voordeeligen toeftand der zaaken op de Kust van Koromandel.
VI. DEEL. G Hit



93 NEDERLANDSCHE
liet Jacht de Haazewind , koomende uit Holland , en aan boord hebbende warnaer van borchum, Kapitein en Opper-Koopman , bevestigde de tyding wegens het twaalfjaarig Beiland, tusfehen den Koning van Spanje en de Algemeene Staaten geflooten. Het Jacnt vervolgde zyne reize na Gresfik, om aldaar Sandelhout en andere goederen te laaden , en ze voorts na de kust van Koromandel te brengen.
Het Engelsch fchip, 't welk op de kust van Ceram gelegen en te Banda gelaaden hadt, kwam insgelyks te Bantam op de Ree. Des Kapiteins naam waa david middleton; hy verhaalde dat de Hollanders , die in het Fort op Banda Bezetting hielden , voortgingen met den oorlog te voeren tegen de Eilanders ; dat deeze zich thans tot den vrede geneigd betoonden , doch dat de Bezetting daar toe niet gezind was.
Het fchip de Vereenigde Provinciën, zyne volie laading bekoomen hebbende, beftaandé uit zyde , katoenen -garen, anil, diamanten en peper, nam, op den veertienden van Slagtmaand, de reize aan na Holland. Twee dagen daar naa ontdekte het in zee een Zeil , *t welk eerlang bleek te behooren tot de Vloot, welke uk Holland wierdt verwagt, onder het bevel van den Admiraal pieter both van Amesfoort. Deeze Vloot, in Louwmaand des jaars 1610, uit het Vaderland vertrokken , bedondt uit de volgende fchepen : Amfterdam, van 't welk de Admiraals-Vlag waaide, cn 't geen by den Hcere botii zeiven gevoerd wierdt, groot 400 lasten; Oranje, groot 350 lasten;' de witte Leeuw en de zwarte Leeuw, ieder groot 300 lasten; Vlisfingen, van gelyke grootte; Ter Goes, groot 130 lasten; Ceilon, groot 170 lasten, na het Eiland Mou?
ri-



REIZEN. f)9
rit'us beftemdom aldaar o,ver te neemen de laading van het fchip Erasinus, 't welk buiten daat was om de reize te vervolgen; en eindelyk het Jacht de Brak.'
Voor de eerde maal, zedert de oprichting der Maatfchappye, kwamen , met deeze Vloot, Nedcrlandfche vrouwen in de Indien ; varf zesendertig, uit Holland vertrokken, waren twee op de reize gedorven; op den togt waren drie kinderen gebooren. He: fchip de Vereemgde Provinciën kwam eerlang . tc Pulo-Panian , daar het Jacht de Haazeivind reeds lag, gekoornen van Greslik, met eene laading Sandelhout, nevens eene Sloep van Amboina. De brieven van de Molukfche Eilanden behelsden, dat, in Hooimaand jongstleeden , de Gouverneur paultjs Van caerden, zeilende met het Jacht de Goede Hoop, van Malaie na Machian , door eene Spaanfche Galei genomen,en te Gammalamma was gevangen gezet; dat de Admiraal frans wittert, terwyl hy eenige Jonken deedt ontlaaden , door de Spanjaards op de. Manilles onverhoeds aangevallen , en in het gevegt gedood was; dat hy, tegen twaalf fchepen , die hem te gelyk hadden aangetast , zich een geruimen tyd dapper hadt verdeedigd ; dat het fchip Amjierdam , nevens den Admiraal, 20 dooden aan boord hebbende, na de Manilles was gevoerd; dat op het Jacht de Valk. £2 dooden waren , en onder deeze alle de Bevelhebbers , uitgezonderd den Schipper pieter gerpitsz en pieter hertsing, die beiden gekwetst waren; dat de Valk insgelyks was genomen; en eindelyk, dat de Spanjaards, op de beide fchepen, 120 gevangenen gekreegen hadden. Wyders was het Jacht de Arend in de lucht gefprongen ; het Jacht 4« Pauuw en de Sloep van het fchip Delft waren den G ü daus



ïoo NEDERLAND SC H E
clans ontfprongen , en na elders geweeken , zon Ter dat men wist waarheen, hoewel men geloofde na Patana. Men befloot hierom, het vertrek nog eenigen tyd uit te Rellen, in de hoop van nader berigt te zullen ontvangen, en dit aan de Heeren Bevvindhebbcren te kunnen mededeelen. *
Op den zesëntwintigften van Slngtmaand, vertrok het fchip de Fereenigde Provinciën, in gezelfchap van den Engelschman. In 't begin van Sprokkelmaand kwafnen zy voor anker in de Tafel-Baai, alwaar zy nog twee fchepen vonden leggen. Voor Sr. Helena ontmoetten zy de fchepen Rotterdam, Flooni en Ceilon. De vier fchepen vervolgden gezamentlyk de reize, en zonder iet merkwaardigs ontmoet te hebben , kwamen zy, met ryke en kostbaare laadingen, behouden in het Vaderland.
Van de andere fchepen, tot de Vloot van den Admiraal ver hok ven bchoorcnde, die nog in de Indien gebleeveu waren, kreeg het Jacht de Leeuw met de Bondelpykn bevel om na Japan te llevenen. Op den zeventienden van Lentemaand des jaars 1609 vertrok het uit de Vloot, die voor de rivier van Johor lag. Naa ruim drie maanden zeilens, kwam het vaartuig ten anker voor Firando. Verfcheiden perfoonen Van aanzien kwamen hier het Jacht bezigtigen ; om liet groote getal, oordeelden de onzen bet geraaden, naauwkeurige wagt te houden.
1 Het leedt niet lang, of de Kooplieden van den broek en nikoeaas puik, van twee Adfiftentea en een Nederlandfchèn Tolk verzeld , begaven zich ten Hove , om aan den Keizer van Japan den voorflag te doen van een Verdrag van Koophandel. Zy flaagden gelukkig in hun voorneemen, en gaven daar
van



REIZEN. ict
van berigt aan hunne Reisgenooten. Het Jacht keerde eerlang weder na het Vaderland , daar het , in Hooimaand des volgenden jaars 1610 , behouden aankwam.
Naauwlyks hadden de Bewindhebbers dit aangenaam nieuws verdaan, of zy waren op middelen bedagt, om den Japanfchen handel zich ten voordccle te doen geciyen. Ten dien einde vaardigden z,y af, met de noodige onderrichtingen, het Jaqht de Brak, 't welk, met het begin van Hooimaand des jaars 1611, voor Firando het anker liet vallen. Van de verrigtingen des Kapiteins van dit vaartuig vinden wy bet volgende berigt.
De oude en de nieuwe Gouverneur van het Eiland, by hem aan boord gekomen zynde, betuigden hunne blydlchap over zyne komst. Zy ontvingen van hem ten gefchenke twee drinkglazen en een halven kaas. Ily vondt 'er alles in goeden daat; doch de Kooplieden verwonderden zich, dat het fchip eene zo geringe laading aan boord hadt: vooral naadat men berigt hadt gezonden na Patana, wegens de noodzaaklykheid, om aanzienlyke landingen derwaarts te zenden, vooral meer ruwe Zyde , die 'er zeer fchaars was. geworden. Hierom wierdt men te raade , de geringheid der ka* dinge by den Keizer te verontfchuldigen met de zwaarc belastingen , welke daar van zouden moeten betaald worden, en met de kleinheid van het vaartuig.
Zekere j.oisanes , Kapitein van eene Japanfche Jonk , kwam omtrent deezen tyd by de onzen aan boord. Hy was een Christen, en hadt het Jacht de Paauw ontmoet by de Manilles , en aan du onzen verhaald , dat zy vryen handel mogten dryven in het Keizerryk Japan. Vooris deedt hy een verhaal van het gevegt op de M niiks, waar van hy denkwaaden G 3 iik-
V



Ka NEDERL ANDSCHE
uitdng daar aan toefchreef, omdat de Hollanders der; vyand te gering gefcbat hadden , cn daar door tot groote misdagen waren vervallen. Hy voegde 'er nevens , dat de gevangenen zeer wel behandeld waren , en dat de AdniTraal , naa tweemaal in het gevegt te zyn wedergekeerd , èa wonderen van dapperheid vcrrigt te hebben, gefneuveld was.
Dien zelfden dag zondt de Gouverneur eenen Agent, verzoekende eene lyst der goederen , met welke het Jacht gelaaden was , om dezelve te zenden aan den Faktoor des Keizers, aan vvien hy de komst der Hollanders hadt laaten weeten ; om 'cv voorts berigt van te zenden ten Hove. Ter verfchooninge van dit verzoek, bragt hy in 't midden, zyne belofte, aan den Faktoor van Nanguefacqve gedaan.
De onzen gaven hier op tot antwoord , dat zy den Gouverneur dankbaar waren voor zyn genomene moeite; doch dat zy geene reden zagen om den Faktoor zo naauwkeurig te onderrichten; dat zy duidelyk begreepen, waar toe zulks moest dienen ; dat de Faktoor dus gelegenheid zou hebben, om op den naam van zyne Majesteit de goederen te neemen , welke hem aanftonden; dat zy zeiven, door hunnen Koopman , eene lyst zouden doen bezorgen aan den Keizer, indien deeze 'er om vraagde.
Diensvolgens verzogten zy den Gouverneur, volgens zyne belofte, hun gunftig te willen zyn, en te beletten , dat de Faktoor hun geen overlast deedt. Naa de algemeene vcrklaariug der Hollanders , dat hunne laading bedondt uit peper, lakens , Elefantstanden , eenige Zyden doffen en lood, deedt de Gouverneur verZekeringen van zyne goedwilligheid, en dat hun van den Faktoor niets kwaads zou wedervaaren.
De



REIZEN. Ï03
De Hollanders hadden vast beflooten, zich door den Faktoor, en alle de anderen , niet anders te laaten behandelen, dan de Portugeezen. Hierom waren eenigen hunner aan den Keizer afgevaardigd, om hem te bedanken voor de toegeftaane vryheid van koophandel ; als mede om hunne verontfchuldigingen in te brengen , dat zy tot nog toe geene fchepen na zyne Staaten hadden afgezonden.
En, in de daad, dit moest niet verzuimd worden, zo om de eere en het voordeel der Hollandfche Natie , als om de lasteringen der Portugeezen te keer te gaan. Want deeze -verfpreidden openlyk , dat zy, naa het mislukken van hunne aanflagen op de Manilles, voortaan geene Zyde na Japan zouden brengen , dewyl zy geene andere Zyde hadden, noch konden bckoomen , dan die zy met hunne Zeerooveryen verzamelden; dat zy, diensvolgens, geen oogmerk hadden om in dit Keizerryk te handelen, maar zulks alleenlyk voorwendden , met oogmerk om deu handel van andere volken te ftooren en te bederven.
Deeze en foortgelyke gerugten, hoewel zy in den beginne geen geloof vonden, zouden, egter, door den tyd, aangenomen geworden zyn, indien de Hollanders geene rykgelaadene fchepen na Japan gezonden hadden. Hierom vervoegden zich de Officiers van het Jacht eu de bedienden van het Komptoir by den ouden , en vervolgens ook by den nieuwen Gouverneur, om verlof te verzoeken tot het losfen van de peper, dewyl dezelve, door de kleinheid van het vaartuig, begon te broeien.
Volgens Lands gebruik, mag niemand hier goedeTen aan land opfhnn, zonder verlof van deu Faktoor van het Hof, die zyn yërblyf houdt tc iNanguefacquc.
G 4 Om



ic4 NEDERLANDSCJIE
Om deeze reden liet de Gouverneur de onzen door zynen Agent verzoeken, den tyd af te wsgten dat hy, op zyn fchryven, antwoord van den Faktoor zou ontvangen hebben, cn of deeze iemand van zynentwege zou zenden om de hoeveelheid der koopmanfcbappeii op te neemen: eene gewoonte, welke ten opzigte van a'ile Natiën, Portugeezen, Spanjaarden, Chiueezen of Japanr.eezen, wierdt in agt genomen.
Terwyl de onzen dit antwoord verwagtten , raadpleegden zy over .de reize na het Keizerlyk Hof, en over de gefchenken , die aan den Vorst moesten ter liand gefield worden. Dit belemmerde hen niet weinig, uit hoofde van de geringheid hunner laadinge , welke geene aanzienlyke gefchenken gedoogde. Eu, evenwel, moest 'er iets gedaan worden, wilden zy niet tc zeer afhanklyk zyn van de Faktoors en andere Oppasfers,
Op den vyfden van Hooimaand des jaars 16:1, zonden de onzen eenen brief aan wilieji aüamsz, voormaals Stuurman op het fchip van jakob Qüaeckernaeck_, waar in zy hem verzogten, ben te verwagten te Scringau, en zich niet op weg te begeeven, uit vrceze dat zy een verfchillenden koers zouden neemen; betuigende zy wyders, zynen goeden raad noodig te hebben. Deeze adamsz was zo wel gezien by den Keizer van Japan, uit hoofde van zyn verfland, ervarenheid cn eerlykheid, dat geen Heer of Prins van 't Land zo veel gunst ten Hove genoot. Dy fprak dikmaal? met den Vorst, en hadt tot hem een vryen toegang : eene gunst , die zelden wordt verleend, en voor hun, die ze genieten, zeer voor» dcelig is.
Tegen den middag vernamen zy de aankomst van twee perfopnen van Nanguefacgue, van wegen den
Fak-



REIZEN. 105
Faktoor. Straks, vervoegden zy zich by den Agent des Gouverneurs, met verzoek, dat,vermids de aankomst der Gelastigden , zy een begin zouden maaken met losfen; tevens verzoekende, indien zy hier tegen" iets hadden in te brengen, zich te openbaaren.
Terwyl de onzen bezig waren met bet losfen van de Peper , kwamen de Gelastigden , uit naam van hunnen Meester , met veele pligtpleegingeu , verzoekende om eene lyst der goederen, om dezelve aan zyne Majesteit te vertoonen. De onzen, om de bovengemelde reden, zulks geweigerd hebbende, en na deeze reden gevraagd zynde , gaven tot antwoord , dat zy niet twyfelden aan het bevel des Keizers om eene lyst te overhandigen, doch dat dit bevel hun nog niet behoorlyk was bekend gemaakt; dat zy eerstdaags eenigen uit het midden hunner ten Hove zouden zenden , cn indien zyne Majesteit zulk een bevel gaf, zy wiet in gebreke zouden blyven om daar aan te gehoorzaameu. Lang wierdt hier over getwist; de Hollanders bleeven by hunne weigering, en de Indiaanen moesten eindelyk de zaak gewonnen geeven.
Thans namen de onzen het belluit , om het lang voorgenomen bezoek ten Keizcrlyken Hove af te leggen. Ten dien einde raadpleegden zy over de gefchenken, zo voor den Keizer, als voor den Prins zynen zoon , die zyn verblyf hieldt te Jedo , en aan wien hy het Koninkryk Qjtando hadt afgedaan. Niet weinig belemmerden hen ueeze gefchenken, dewyl zy eene niet zeer kostbaare laading hadden, en, nogthans, ten deezen opzigte, niet kaarig zyn konden, zonder doffe tot kwaadfpreekendheid te geeven aan de Portugeezen, die hun meer nadeels ten Hove zouden kunnen doen, dan de gefchenken bedroegen.
G 5 Daar-



Kstf NEDER. LANDSCHE
Daarenboven wierdt de onzen geraaden, een bezoek af tc leggen by federi samma, Zoon van den jongstvoorgaanden Keizer, in cene rechte linie afkomftig van de Keizers van Japan, die door verfcheiden toevallen van den tbroon verftoken was, en thans zyn verblyf hieldt in het Kasteel van Ofuno; ook by deezen moesten v.y met geene ledige handen koomen. De grond van deezen raad, was, dat het ligt zou kunnen gebeuren , dat hy , naa het overlyden van den tegenwoordige*! Keizer, den throon beklom , door de kuiperyen van zynen Aanhang, en door de tnngt des volks, 't welk hem zeer genegen was. De Spanjaards hadden hem in hunne bezoeken insgelyks niet vergeeten.
Omtrent deezen tyd wïerden de onzen met zekerheid onderricht wegens de aankomst van een fchip uit Nieuw-Spanje , aan boord hebbende eenen Gezant, door den Onder-Koning van Mexiko aan den Keizer gezonden, om hem te bedanken voor de hulp, toegcbragt aan Don rodrigo de buera, die voorheen Gouverneur van de Manilles geweest was, en, op zyneri togt na Nieuw - Spanje , op de kust van Quando , fchipbreuk hadt geleedcn. Deeze Gezant bragt mede aanzienlyke gefchenken, en veilde insgelyks lakens te koop. Dit was het eerfte fchip, uit NieuwSpanje in Japan aangeland.
Op den veertienden van Hooimaand namen de Holt landfche Afgevaardigden afleheid van den Gouverneur, om zich ten Keizerlyken Hove te begeeven. Hy vermaande hen, migreren te zyn, omdat de dronkenfebap zeer heillooze gevolgen kon naa zich fleepen ; hun voorts verzekerende, dat zy te Firando even veilig ais in Holland zyn zouden. 1 jy fchonk hun eenige vaatjes



REIZEN. 107
jcs Japanfche wyn tot dc rcize. Jan cousins verftrekte hun tot Tolk. Zy volvoerden den togc met eene Bark, aan de Hollandfche Logie behoorende.
Op den zevenden van Oogstmaand kwamen zy te Miaco. Dit is cene groote ftad ; 'er gaat meer handel om dan in eenige andere ftad van Japan, omdat zy de voornaame zetel der Fabrieken is. Zy legt niet verre var. Fusfigni , alwaar , gelyk ook in de eerstgenoemde ftad , een vry fterk Kasteel is , met eene behoorlyke Bezetting. In tyden van Oorlog wierdt Miaco nimmer vyandlyk aangetast, maar als eene onzydige ftad behandeld : dit gefchiedt om den Koophandel niet te bederven; van hier dat zy in een zeer bloeienden ftaat is. De handel wordt 'er gedreeven, bykans op gelyken voet als in de Europifche (leden.
Te Miaco verftonden de onzen, dat, nu vier dagen geleeden, de Portugeefche Gezanten door die ftad getrokken waren ; dat zy medevoerden noo Picols ruwe Zyde, eenige lakens en goud; dat zy deeze goederen te Maccau opgedaan , en te Salfuma voet aan land gezet hadden, omdat zy gehoopt hadden, aldaar meel gunfte en vryheid te zullen vinden, dan te Nanguefacque, omdat zy niet wisten, hoe zy, om het voorgevallene in het voorleedene jaar , in J;tpan zouden behandeld worden; dat de Bevelhebber van Salfuma hun geleend hadt twee Galeien,om hen over te voeren na Conduze* en drie Edellieden om hen derwaarts te verzeilen; dat zy gefchenken gedaan hadden aan itakara froimenoonnE; Gouverneur van Miaco, beftaande in fraaie Zyden lakens, en dat deeze Heer hun hadt doen geeven 48 paerden, welke zy op hunne eigen kosten getoomd en gezadeld, hadden; dat zy allen, en zelf
hun-



ic8 NE DERLANDSC H E
hunne bedienden, zeer pragtig gekleed waren, en niet groote ftaatfie hunnen togt voortzetten.
Tegen den middag , ontvingen onze Reizigers een bezoek van den Agent van itakara fkoimexdonne , aan wien de Gouverneur van Miaco ten hunnen behoeve hadt gefchreeven. Ily zeide dat hy •zynen Meester nog dien zelfden dag verwagtte, of, indien hy niet kwam, dewyl hunne zaaken fpoed vcreischten , hy zelve , 's anderendaags, hen zou geleiden na Fusfigni, en tragten te bewerken, dat zy fopt:* dig geholpen wierden ; dat hy niet twyfclde , of hy zou hun paerden bezorgen; dat zy van zyne dienstvaardigheid konden verzekerd zyn. Het is een groot voorregt, hier te lande, Keizerlyke paarden te hebben, om fpoedig te kunnen voortreizen en nergens te worden aangehouden.
Den volgenden dag leiden zy een tegenbezoek af by den Agent, en deeden hem een gclchenk van drie ellen karmozyn laken, en vyf glazen flesfefi ; lang weigerde hy dit gefchenk aan te neemen. Nevens hem wierdt jakoc specx gezonden aan itakara i?n. oi ju end on ne , voorzien van de volgende gefchenken: vier en eene halve el roodfcharlaken , drie Hukken zwarte Grofgreinen, een Karbyndcr, twintig Hukken ftaal , drie glaazen flesfen en tweehonderd catty's lood. Tegen den avond kwamen zy te mg, zynde gunftig ontvangen van den Gouverneur , die hun een Paspoort hadt gegeeven , gefterkt met het Keizerlyk zegel, nevens belofte van tien paerden, en brieven van Voorfchryvinge aan den Prelident van den Raad. In 't eerst weigerde hy de gelchenkoi •aan te ncenjen, zeggende dat liet zyne gewoonte niet
was



REIZEN. irg
was, iets van Vreemdelingen te ontvangen. Naa Eang aanhouden beloofde hy, indien zy, by hunne terugkomst , nog iets hadden behouden , hunne aanbieding niet te zullen van de hand wyzen.
Op den tienden vertrokken de onzen van Miaco, en kwamen, naa zes dagen reizens, te Metho; bier vonden zy willem adamsz, die hun te gemoete gegaan was, en kwamen nog dien zelfden avond te Scringau. Straks gaf hy berigt- van hunne komst aan 'den Cofequidonne, of den Voorzitter van den Raad, en aan ikoto sionsarrondonne, met verzoek om hun fpocdig gehoor te willen verkenen.
De Cofequidonne zeide hun, niet te twyfelen, of hunne komst zou zeer aangenaam zyn aan den Keizer , by wien hy beloofde, indien het mogelyk ware, hun 's anderendaags gehoor te zullen bezorgen ; en indien zy iets hadden te verzoeken, te zullen toonen dat hy hun vriend was. Voorts wierden de onzen, door twee Edellieden , uit naam van deezen Staatsdienaar en van ikoto sionsabrondonne, ftaatelyk verwelkoomd.
's Anderendaags gingen de Hollanders tweemaal ten Hove ; doch wierden telkens afgeweezen, om dat de Keizer belet hadt. De Voorzitter van den Raad ver» ontfchuldigde zich deswegen by willem adamsz, zeggende dat de Vorst de rekeningen van zynen Schatbewaarder deedt naazien , waarby hy zelve moest tegen* woordig zyn; maar dat zy elk oogenblik zich moesten gereed houden, om op het eerfte ontbod voor zyne Majefteit te kunnen verfchynen.
Midlerwyl verftonden de Hollandfche Afgevaardigden den goeden uitflag van den Gezant der Spanjaarden en Kastiliaanen, Naa dat hy eerst zyne voorhagen by monde



iio NEDERLANDSCHE
de gedaan, en vervolgens aan den Cofequidonne fchriftelyk hadt ter hand gefield , was hy na Jedo vertrokken, om den Prins te begroeten , misfehien ook om zyne klagten by hem in te brengen. De aangeboodene gefchenken hadt de Voorzitter afgeweezen , volgens zyn gewoon gebruik omtrent de vreemdelingen, inzonderheid wanneer hy geen oogmerk hadt om hun eenige gunst te betoonen. De gefchenken, voor den Keizer beftemd, waren aangenomen , doch met kleine bevalligheid: zyne Majeffeit hadt naauwlyks met den Gezant gefproken; naa het overleveren der kostbaarheden, wierdt hem bevolen, terftond te vertrekken.
Naaderhand, egter, vertoonde de Keizer een gunftiger gelaat. In een gehoor, waarby adamsz tegenwoordig was, verklaarde zyne Majefleit aan den Spaanfchen Gezant „ Dat hy vryheid hadt om fc hepen te s, bouwen, ter plaatze daar hy zulks zou goedvinden; s, dat hy de kusten van Japan mogt verkondfehappen , „ en hem , ten dien einde, indien hy ze noodig had3, de, Barken zouden bezorgd worden; dat de landen „ van zyne Majefieit voor alle vreemdelingen open las, gen, en ieder een in dezelve een vryen toegang hadt;
dat de gefchillen der Europifche Mogendheden den „ Keizer niet raakten , en , gevolglyk, derzelver on„ derdaanen, uit dien hoofde, niet buiten zyne Staaten „ zouden geflooten werden; eindelyk, dat de geenen ,
die in Japan kwamen, om aldaar Koophandel te dry„ ven , zouden behandeld worden volgens de voor-
fchriften der reden".
Op den zeventienden leiden de onzen een bezoek af by ikoto sionsabrondonne, Algemeen'Schatbewaarder , Muntmeester en Raad van Staat , en booden hem de gefchenken aan , voor hein beftemd;
be-



REIZEN. in
bedaatule in vyf Ellen rood karmpzyn Laken , twee ftukken gepikeerde Grofgreinen , een ft uk violet goudlaken , een ftuk groen damast , drie NeurenburgCche karpetten, vyf glaazen flesfen , een karbyn en een kruidhqorn.
Naadat hy de gefchenken, met dankbetuiging, hadt aangenomen, beloofde hy hun , dien zelfden dag gehoor by den Keizer te zullen bezorgen. Hy was zeer gezien by zyne Majesteit, en was niet gewoon , de lieden met bloote woorden en beloften te voeden; hy toonde, een vriend te zyn van allen, welke hy meende, zyner gunfte waardige zyn.
Twee dagen geleeden, hadt deeze Staatsdienaar aan adamsz verklaard, dat het hem voorkwam, dat de Hollanders alleenlyk in Japan waren gekoomen om op de Spanjaards en Portugeezen te kaapen ; 't welk hy daar uit befloot, omdat toen voor twee jaaren deeze volken herwaarts waren gekoomen , zy 'er insgetyks geweest waren; terwyl zy het voorgaande jaar dit Ryk niet bezogt hadden, omdat 'er toen geene fchepen van gemelden landaart waren ; wordende hy, volgens zyn zeggen , hier in nader bevestigd, door den kleinen voorraad van koopmanfehappen , welke de Hollanders by zich hadden, die geene andere fcheenen te zyn, dan die zy op Zee gekaapt hadden.
Adamsz voerde hem hierop te gemoete , dat zy geene Zeeroovers, maar Kooplieden waren, en dat het eerlang zou blyken, dat zy eerlyker en oprechter waren in den handel, dan eenige andere Natiën; dat wel verre van gelegenheid te zoeken, om op de Kastiliaanen of Portugeezen te kaapen , het Twaalfjaarig Beltand, onlangs, in Europa, tusfehen den Koning van Spanje en de Algemeene Staaten getroffen, dit hun uitdruk-



112 NEDERLANDSCHE
drükkelyk verboodt. Met dit antwoord liet zich dé Staatsdienaar te vrede Rellen.
Vervolgens begaven zy zich by den Cofequidonne, en ftelden hetrk hunne gefchenken ter hand. Vnn deezen vcrftaan hebbende , dat hy hunne aankomst den Keizer hadt bekend gemaakt, en gevraagd 'zynde , welke voorflagen zy ten Hove te doen hadden, gaven zy tot antwoord , dat zy niets byzonders hadden te verzoeken t maar alken gekoomen waren , om zich te verontfchuldigen, omdat zy in 't voorleedene jaar met hunne fchepen niet in Japan geweest waren.
Den Staatsdienaar , egter , aanhoudende met vraagen , of zy geen byzonder verzoek hadden , hernamen zy , dat het hun aangenaam zyn zou , indien hunne fchepen vry en onbelemmerd heen en weder mogteri zeilen, onder fchut en fcherm van Keizerlyke hoede; als mede, dat hun vrybeid wierdt gegeeven , hunne koopmanfehappen aan land te mogen opflaan, en aan de landzaaten vertoonen, zonder met eenige Bezoekers of Opzigters gekweld te zyn : mids zyner Majesteit altyd de eerfte keuze wierdt gegeeven.
De Staatsdienaar vondt dit verzoek zo redelyk, dat hy de Hollanders alle hoop gaf op eenen goeden uitflag; hun tevens verzekerende, dat hun voorgenomen bezoek by den Prins, des Keizers zoon, zyner Majesteit hoogstaangenaam was, en dat hun, ten dien einde , paerden , Barken en al wat zy verder tot de reize zouden noodig hebben, zou bezorgd worden.
By het fcheiden, verzogt de Staatsdienaar, zy wilden de gefchenken, hem ter hand giihld, te rug haaien, naardien het zyne gewoonte niet was, ooit iets van dien aart aan te neemen: met byvoeging, dat ze, dit niettegenftaande, van zyne gunst en vriend-
fchap



REIZEN. u3
fcbïtp konden verzekerd zyn. Nogthans behaagde het hem, op het (lerk aanftaan van de onzen, ditmaal van zyne gewoonte af te wyken: tot geene kleine verwonderinge der Japaneezen , zo wel als der Kastiliaanen, welke laatften dit telkens was afgeweezen.
Tegen den middag wierden zy ter gehoor ingeleid by den Keizer; zy (lelden hem hunne gefchenken ter hand, .beftaande in een half (luk rood karmozyn laken; een half (luk kraprood laken; een (luk karmozyn rood karfaai; twee ellen zwart fluweel; drie (lukken gewaterde kamelotten; twee (lukken fatyn roet goud doorwerkt; drie (lukken damast; vyf Neurenburgfche karpetten; twee glaazen flesfen; tweeduizend kattys lood, een roer, acht voeten lang; twee karabyns en kruidhoorns ; vyf Elefantstanden, en tweehonderd fluks (laai.
Vervolgens hieldt de Keizer met de onzen een gemeenzaam gefprek , over den (laat en de magt der Hollanders in de Oostindiën ; waar over de aanwee* zende Staatsdienaars zich niet weinig verwonderden : als zynde hét hier te lande niet gebruikelyk, dat een Keizer veele woorden wisfelt, zelf niet met perfoonen van den eerden rang, welke hem gefchenken, ter waarde van tien, twintig, of zestigduizend Dukaaten, koomen aanbieden. Eer zy het Hof verlieten , leverde de Heer adamsz het bovengemelde verzoek over, in de Japanfche taal gefchreeven, 't welk de Cofequidonne beloofde, naauwkeurig te zullen in agt neemen.
Thans oordeelden de onzen het geraaden, hun bezoek by den Prins, des Keizers Zoon , te volvoeren, waar toe hun tien paerden , de noodige Barken en Brieven van voorfchryvinge bezorgd wierden. Op den tweeëntwintigften kwamen zy te Jedo, alwaar de Prins
VI. deel. H ZYn



U4 NEDERLANDSCHE
zyn verblyf hielde. Zy vertoefden hier flegts twee dagen: naa, volgens gewoonte, hunne gefchenken te hebben overgeleverd, keerden zy weder na de Keizer* lyke Hofplaats, alwaar hun, eerlang, door de bemiddeling des bovengemelden vriendlyken Staatsdienaars, een Paspoort wierdt bezorgd , van deezen inhoud : „ Wy ordonneeren en gebieden door deezen wel uit„ drukkelyk aan allen , en aan eenen iegelyk onzer „ onderdaanen, in geenerlei mauiere eenige fchade of „ verhindering toe te brengen aan de Hollandfche fche,, pen, die onze Japanfche Staaten koomen bezoeken, „ in welke plaats of haven het ook zyn moge; maar, „ integendeel, dezelve gunftig te behandelen, en ,, hun by te ftaan in alles , waar in zy eenige hulp „ noodig hebben; verbiedende eenen iegelyk van onze ,, onderdaanen , hen anders dan als vrienden te be5, handelen , waaromtrent wy ons Keizerlyk woord „ gegeeven hebben , 't welk door niemand mag ge„ fchonden worden. Gegeeven in het jaar 1611', den „ dertigften van Oogstmaand ". De onzen verzogten hier van twee affchriften; het eene zouden zy te Patana, het ander op Bantam laaten.
De onzen betuigden hunne dankbaarheid voor deeze gunftige fchikking. Alleenlyk wenschten zy , dat in het gefchrift uitdrukkelyke melding gemaakt ware, dac zy hunne goederen zouden mogen aan land opflaan, zonder aan Bezoekers onderheevig te zyn , als zynde deeze de voornaame gunst, na welke zy dongen. Doch de Japanfche Staatsdienaar ftelde hen hier omtrent gerust, met de verzekering, dat zy , van dien kant, geenen overlast hadden te vreezen.
De Gezanten, dus hun werk verrigt hebbende, vertrokken , en kwamen, op den negentienden van Herfstmaand ,



REIZEN. n$
maand, te Firando, alwaar zy, door eenen Edelman, uit naam van den ouden en den jongen Gouverneur, venvdkoomd wierden. Tegen den avond leidert specx, seoertz en adamsz by hen beide een bezoek af. Zy betuigden hun genoegen over den goeden uitflag hunner reize , en booden hunnen dienst aan , op eene wyze , welke de Hollanders deedt vermoeden , dat de meergemelde Japanfche Staatsdienaars, ten hunnen behoeve , aan hun gefchreeven hadden.
Thans maakten de onzen eenen sanvang met het losfen van het fchip, en overleiden, welke gefchenken zy zouden geeven aan den ouden en aan den jongen Gouverneur, en aan eenige andere perfoouen, die hun dienst gedaan hadden.
Wat den onden Gouverneur aanbelangt, hier mede waren zy eenigzins verleegen. Al zints langen tyd hadt deeze Heer merkelyke kosten gedaan, uit zyne eigen beurs, ten voordeele der Hollandfche Natie. Acht jaaren geleeden, hadt hy, voor zyne eigen rekening, eene Jonk doen uitrusten , alleen met oogmerk om na Putana over te voeren q.üaeckernaeck en van zantv00r.t , die van den Keizer verlof hadden verkreegen , om zich te vervoegen by hunne landgenooten, om hun kennis te geeven van het Keizerlyk verlof, om in Japan koophandel te mogen dryven.
Deeze uitrusting hadt dien Heer gekost 1500 Catis, of 1875 Hukken van achten, waar van hy geen penning voordeel hadt getrokken. Toen , in den jaare 1609, het fchip de Leeuw met de Bondelpykn en het Jacht de Griffioen te Firando waren aangekoomen, en Afgevaardigden moesten zenden aan den Keizer , om van hem vryheid van koophandel te verzoeken, hadt die zelfde Heer, op zyne kosten, hun bezorgd eene ' H a üa*



uff NEDERLANDSCHE
Galei met 56 Roeijers, voor den tyd van twee maanden; ten einde van welke het vaartuig, door een geweldigen fïorm, zodanig gehavend was, dat het moest gedoopt worden.
Behalven dit alles hadt hy nog andere kosten gedaan , ten behoeve van de Hollanders: al hetwelk hen overtuigde, dat hy hun zonderling genegen was. Naa hunne verontfchuldigingen by hem gemaakt te hebben, wegens de geringheid hunner laidinge, en met belofte van het , by eene andere gelegenheid, te zullen verbeteren, fielden zy hem ter hand een gefchcnk, bellaande in een half ft uk rood karmozyn laken ; een ftuk roodkarzaai; twee (hikken gebloemde fatyn; een ftuk damast ; vyf (lukken witte ruwe arïnozyn ; vyf honderd kattys lood; vyftig (lukken (laai; een Elefantstand; drie glaazen flesfen en een fcheeps- musket.
Aan den jongen Gouverneur vereerden zy veertien ellen karmozyn laken; een ftuk rood karmozyn karzaai; een (luk gebloemd fatyn ; drie (lukken wit'damast; twee (lukken geperkt damast; drie (lukken witte ruwe armozyn; tweehonderd kattys lood; een Elefantstand; vyftig (lukken (taal en drie glaazen flesfen.
Wyders wierdt aan den broeder des ouden Gouverneurs, als mede aan eenige andere perfoonen, een gefchenk ter band gefield; alle welken dezelve, met groote pligtpleegingen , op de Japanfche wyze , ontvingen.
De Afgevaardigden dus op alles de noodige orders gefield, en de perfoonen benoemd hebbende , welke te Firando moesten gelaaten worden , vertrokken, op den achtüntwintigften van Wynmaand, met het Jacht de Brak, na Patana.
Be-



REIZEN. n7
Berigt wegens liet voorgevallene, op het Eiland Bands.
Hoewel de voornaam fte , niet de eenige vyanden , egter, waren de Spanjaards en Portugeezen, met welke de Hollanders , in deeze vroegfte tyden, in de Indien te doen hadden; ook andere Christen volken , welke in deeze afgeleegene gewesten handelden, baarden hun zomtyds moeite. Inzonderheid, nogthans, moesten zy zich, ten allen tydc, gewapend houden tegen de onftandvastigheid en trouwloosheid van eenige Indiaanfche Koningen, die geene zwaarigheid vonden in het fchenden van Eeden en Verbonden. De gefchillcn en oorlogen, in welke zy wierden ingewikkeld, tegen zo veele vyanden, 't zy gelyktydig, of by beurten; tegen zo veele Natiën, welke toonden, de goede trouwe in hunne daaden, als in hunne woorden, even weinig te eerbiedigen , hebben hen menigmaalen doen (trekken tot voorwerpen van den laster, niet alleen van deeze Volken, maar ook van de bewooners van andere gewesten der vvaereld. Men heeft hen wilien deen gehouden worden voor de oorzaaken van alle de onlusten , in deeze vroegfte tyden in de Indien oniftaan. In (lede van den lof van lydzaamheid, (tandvastighcid en eerlykheid , welken zy verdienden, heeft men hen gehoond en gelasterd , zonder den waareu grond van het voorgevallene te weeten,
Dit kwaad kan niet op eenmaal geueezen warden; zomtyds zyn de middelen , welke daar toe worden aangewend, niet kmgtdaadig. Nogthans vordert de eer der Natie, niets te verzuimen, 't geen kan dienen tot reddinge van dezelve. Het voorgevallene op Banda , in eii naa het. jaar 1609, heeft, onder andere, tot een H 3 grond



nS NEDERLAND3CHE
grond van befchuldiginge en kwaadfpreekenden laster gediend. Een Reiziger van dien tyd, die zynen naam heeft verzwecgen, gloeiende van yver voor de eer der Hollandfche Natie, heeft zich opgewekt gevoeld, om een getrouw verhaal te geeven van het gebeurde indien tyd, om aldus den gefchonden naam te zuiveren , en den kvvaadlpreekeren den mond te floppen. Niet ondienftig oordeejen wy het, dit verdeedigend Verhaal hier eene plaats te geeven.
By een Verbond van den tienden van Oogstmaand des jaars 1609, gcflooten tusfehen de Orankaaien en Heeren van alle de Eilanden aan de eene , en de Algemeene Staaten der Vereenigde Nederlanden aan de andere zyde, wierden zy gefield onder de befcherming van Hunne Hoogmogenden , onder voorwaarde dat zy zouden befchermd worden tegen de Portugeezen en hunne overige vyanden. In gevolge hier van bieeven de landzaaten onder de verpligting om na het Fort Nas/au, of aan de Kooplieden der Maatfchappye, te brengen alle hunne vrugten, en dezelve te leveren, tot den prys, by het Verbond vastgelleld.
Eenigen tyd wierden deeze voorwaarden naagekoomen ; doch vervolgens wierdt op dezelve geene agt geflagen. Niet alleen bragten zy elders hunne vrugten, maar zy pionderden de Komptoiren , vermoordden de Hollanders , in weerwil der gedaane beloften, en der plegtig toegezeide vryheid. Deeze doodflagen wierden gepleegd op verfcheiden tyden en plaatzen, en aan verfcheiden perfoonen van de voornaamfte dienaars der Maatfchappyc,
Zy namen de Hollandfche fchepen , wanneer zich daartoe de gelegenheid aanboodt; zy overweldigden de plaatzen en lanrieryen , die een onbetwistbare eigendom



REIZEN. 119
dom waren der Heeren Staaten; zy voerden de ingezeetenen weg; noodzaakten hen den Chris tl yken Godsdienst te verzaaken , en het Mahometaanfche Geloof aan te neemen; die weigerden hier in te bewilligen, ondergingen ongehoorde wreedheden.
Niettegenftaande deeze buitenfpoorigheden en geweldenaaryen , wierden zomtyds met hun nieuwe Verbonden aangegaan , op hunne belofte van zich daar aan niet meer te zullen fchuldig maaken. De Bevelhebber lam floot een Verbond, in den jaare 1616, en de Gouverneur Generaal laijrens reael, in den jaare 1617. Doch deeze beide Verbonden hielden niet lang ftand. De Bandaneezen traden dezelve met voeten , op het aanzoek der Engel/eken, die toenmaals tegen de Maatfchappy den Oorlog voerden , en haare vyanden, openlyk , leevensmiddelen , krygsbehoeften, volk en fchepen leverden.
De vyandlykheden deczer Eilanders duurden tot in Zomermaand des jaars 1620, wanneer, op de Ree van Jakatra, de vrede op de Kngelfche en de Hollandfche Vloot wierdt afgekondigd. In Hooimaand des voorgaanden jaars was dezelve gellooten te Londen , tusfehen den Koning van Groot-Britannie en de Algemeene Staaten; het Verbond behelsde wederzydfche vryheid van Koophandel op de Molukfche Eilanden, Amboina en Banda : beide Natiën moesten even veele fchepen leveren, ter "verdeediginge van de regten der beide Maatfchappyen, en van den Koophandel, in de Indien gevestigd.
De 'onderbrenging der Bandaneezen was eenigen tyd verhinderd , door de vyandlykheden der Engelfchen , tegen de Hollanders gepleegd, eerst op 'c Eiland BanH 4 da,



120 NEDERLANDSCHE
da, en vervolgens op de kusten van Java, en door geheel Indië. De Eilanders, door de beloften der Engelfchen gemoedigd, hadden het Fort Nasfau vyandlyk aangetast, en de flollanderen alle mogelyke afbreuk gedaan. Deeze ontvingen geene muskaaten of macis meer. De Engelfehen kreegen 'er een gedeelte van; het ander kwam aan de Portugeezen, hoewel ten allen tyde de geflagene vyanden van deezen. Maar de Portugeezen tragtten zich van de gelegenheid te bedienen, om de Eilanders op hunne zydc te brengen; vyftig of zestig man hadden zy reeds op het Eiland gebragt, in de hoop van 'er nog meer volks te zullen brengen, om de Engelfehen en Hollanders voor altoos van daar te verjaagen.
Naa het afkondigen van den Vrede , tusfehen de Engelfche en Hollandfche Maatfchappyeu,ftelde de Generaal in den Raad voor, de verovering van Banda, en de herftelling der zaaken op de Mofukfche Eilanden en op Amboina , in gevolge van het Vredeverdrag , behelzende dat de Maatfchappyen haare kragten zouden zamenvoegen. Het blykt uit de handelingen van den Raad van Verdecdiginge der beide Natiën, getekend den eerften van Louwmaand des jaars 1621 , N. S. dat de Engelfche Kooplieden verklaarden, dat zy wel begreepen de noodzaaklykheid om order te Hellen op de voorgefiagene ontwerpen , en gereed waren , met de onzen daartoe zamen tefpannen; maar dat zy ontbloot waren van geld, volk en fchepen, tot zulk eene onderneeming noodig, en niet in ftaat, tot dezelve iets toe te brengen. De Hollandfche Gouverneur gaf hierop tot antwoord, dat hy dan zou genoodzaakt zyn, voor zich zeiven daar aan te arbeiden, hoeweï



REIZEN. I2i
by verwagt hadr, daar toe hunne hulp te zullen genieten; maar dat hy hoopte op Gods hulp, en deszelfs zegen over zyne onderneeming.
Diensvolgcns vertrok de Hollandfche Gouverneur van Patana, in Louwmaand des jaars 1621, en liet, in't einde der volgende maand, het anker vallen voor Banda, onder het Fort Nasfau, leggende op het Eiland Nera. Onder weg hadt hy Amboina aangedaan, en aldaar op de Ree gevonden een der Engelfche leden van den Raad van Verdeediginge , die by de raadpleeging, onlangs te Jakatra gehouden, was tegenwoordig geweest. Deeze zondt brieven aan de Engelfehen, die zich bevonden op het klein Eiland Puloron , door welke hy hun kennis gaf van den geheelen toeleg der onderneemingc'van den Hollandfchen Generaal, op het groot Eiland, eigenlyk Banda genaamd, met oogmerk opdat dit vervolgens zou overgebriefd worden aan de Bandaneezen: gelyk ook getrouwelyk gefchiedde.
Zo dra de Generaal voor het Fort Nasfau was ge-: koomen, verftondt hy, dat de Engelfehen, die op Puloron waren , hulptroepen en vier ftukken Kanon hadden gezonden aan de ftad Lontor, leggende op het groot Eiland Banda. Indien de landzaaten tydiger waren onderricht geworden , zoudea zy, waarfchynlyk , Batteryen opgeworpen , en den Generaal den doortogt van de Engte van Lontor belet hebben. Wyders vernam hy, dat 'er eenige Engelfehen te Lontor waren , die de ftedelingen een hart onder den riem ftaken, hun met hunnen raad byitonden , en hunne hulp beloofden in de verdeediging der ftad.
In weerwil van het Verbond , en van de verbintenisfen, onlangs dcor de Engelfehen aangegaan, koozen zy dus, door het toebrengen van hufpe, de zyde des H 5 ge-



laa NEDÊRLANDSCHE
gemeenen vyands , en verrieden de Hollanders. De Generaal liet hen verzoeken, Lontor te verlaaten, en aanzeggen , dat zy , in gevolge van het Verbond , geene vrugten konden koopen op de Molukfche Eilanden, noch op Banda, noch op Amboina. Docb zy hier na geene ooren hebbende , en onder de Bandaneezen blyvende , liet de Generaal hun wee ten , dat indien hun eenig kwaad wedervoer, hy daar aan onfchuldig was , dewyl zy uit eigen beweeging onder den vyand vertoefden , en hierom regtmaatige reden tot klaagen gaven.
Het eerfte ontwerp van den Generaal bragt mede , eene landing te doen op eene plaats, Fuchui genaamd, op de Zuidkust van het groot Eiland Banda, naar de ftad , aldaar gelegen, zomtyds ook Lontor genaamd. Met dat oogmerk zondt hy derwaarts het fchip het Hert; doch naauwlyks was het hier voor anker gekoomen , of het wierdt zodanig gehavend door een ftuk gefchut van de Engelfehen, dat het genoodzaakt was, wilde het niet in den grond geboord worden , den oever te verlaaten. Allen, die op het gemelde fchip waren, verklaarden , dat zy het gefchut hadden zien beftuuren door een Engelfehen Kanonier; doch de Engelfehen ontkenden dit naderhand, gelyk doorgaans het eerfte middel is om eene kwaade zaak goed te maaken.
De Generaal, door deeze ontmoeting, genoodzaakt, van ontwerp te veranderen , befloot eene landing te doen in het midden van het Eiland Banda , aldaar zyne Troepen neer te liaan, en eene Battery op den berg op te werpen. Op den achtften van Lentemaand deedt hy, tusfehen Combre en Ortatte, zeventien Kompagnien aan land treeden. Zy trokken op, langs den
de-



REIZEN. 123
oever, tot bii n:n het bereik van eene Battery van drie (lukken gefchut , welke den Eilanderen door de Engelfehen geleend waren. Indien zy verder waren voortgetrokken, zou deeze Battery veel volks hebben doen fneuvelen.
'Er was, derhalven, geene plaats, alwaar de Troepen zich veilig konden legeren , dcwyl de vyanden meester waren van den berg, die alle de omleggende plaatzen beftreek: ook was 'er geen middel, om hen van daar te verjaagen. De weg, langs welken de Hollanders , drie jaaren geleeden , den berg hadden beklommen , was afgefneeden door drie verfchansfingen. De Troepen waren dus genoodzaakt, wederom fcheep te gaan. De Bandaneezcn lieten hen aftrekken, zonder hen te belemmeren, niet, egter , zonder met hun den fpot te dryven: en vermids zy zich met de overwinning vleiden , zonden zy hunne vrouwen en kinderen te rug na Lontor.
Het gefchut der Engelfehen deeze beide ontwerpen hebbende doen mislukken , wierdt het befluit genomen , een algemeenen ftorm te loopen op de beide kusten van het Eiland gelyktydig, op de binnenkust met zes Kompagnien , en met de tien andere op de Zuidkust ; dat de landing op de eerstgemelde plaats een uur vroeger zou gefchieden, dan op de laatfte, met oogmerk om den vyand derwaarts te lokken; dat, midlerwyl, een Kompagnie Vryivilligcrs, welke zich daar toe aanböodt, na den Noordkant zouden trekken, om te zien of zy den berg konden beklimmen; dat eenige anderen dit zelfde zouden beproeven op andere plaatzen. Driehonderddertig man moesten de wagt houden by dertig Tin gans, welke de tien Kompagnien na de Zuidkust moesten voeren,
Op



124 NEDER LANDSCH E
Op den elfden van Bloeimaand, met het aanbreeken van den dag, wierden de zes Kompagnien ontfcheept, tusfchen Combre en Ortatte. Kapitein vogel , aan bet hoofd van de uitgelcezende manfchap, begon Jen berg te beklimmen. Doch zy ontmoetten zo veel tegenftands , dat zy al hun kruid verfchooten , en in groot gevaar kwamen. De hulp, welke hun door anderen wierdt toegebragt, decdt, nogthans, den vyand deinzen, hoewel hun (leeds den grond betwistende.
De tien overige Kompagnien , midlerwyl , in eene kleine kreek, aan den Zuidkant van het Eiland, aan land gctreeden zynde, beklommen de klippen, zommigen met , anderen zonder ladders. Boven gekoomen , trokken zy op de ftad aan , en van' agteren in dezelve. Zy ontmoetten geen anderen te. genftand, dan dien van twintig Musketfchooten, waar door één man van de onzen gedood , en vier of vyf gekwetst wierden.
Al eenigen tyd waren deeze Troepen meester geweest van de ftad, voordat de Bandaneezen, die tegen de zes Kompagnien vogten, zulks te weeten kwamen. Zo ras de inwooners van Madiangi, Luchui, Ortatte en Sammar dit vernamen, verlieten zy hunne wooningen, en namen de vlugt. De Lontoraanen zagen wel, van de hoogte des bergs , de dertig Tingans; doch meenden dat zy alleen ten ooemerke hadden, bet Eiland rond te vaaren, gelyk zy reeds tweemaal gedaan hadden. De verovering viel dus gemaklyk, eu gefchiedde midden op den dag.
Naa den overgang van Lontor en der vier andere ftraks genoemde plaatzen, baden de overige om lyfsgenade. Deeze wierdt hun gefchouken, mids zy hunne
muu-



REIZEN. 125
mimren en fterkfen zouden floopen, en hunne krygsbehocften overgeeven.
Vervolgens wierdt 'er een Verbond geflóoten, by 't welk de Bandaneezen erkenden, dat hun land toebehoorde aan de Algeraeene Staaten, deels uit kragt van overwinningé, deels van een vrywilligen aflland; beloovende , de gemelde Staaten voor altoos te zullen erkennen voor hunne wettige Opperheeren, hun getrouw te zullen zyn, en gehoorzaam in alles, 't geen hun , van wegens dezelve, zou bevolen worden; verklaar rende wyders, nimmer eene andere Overheid te zullen erkennen.
De Lontoraanen namen de vlugt, en hielden zich verborgen onder de opgezeetenen der andere Eilanden, en op afgeleegene plaatzen. In 't einde, egter, verzogten zy insgelyks om vergiffenis; deeze wierdt hun toegezeid ,op de zelfde voorwaarden, als aan de anderen. Nogthans maakten zy geenen haast met het volbrengen van dezelve; integendeel, zy maakten nieuwe zamenfpanningen, en tragtten het vuur des tweedragts van nieuws te ontfteeken. De Generaal, deeze hardnekkigheid ziende, deedt hen allen aan den oever zamenkoomen, en verklaarde hun, dat hy hen wilde overvoeren na eene andere woonplaats, daar zy in volle vryheid als Burgers zouden leeven, en werwaarts zy zouden medeneemen, al wat in hunne huizen wierdt gevonden.
Zommigen verklaarden , hier aan te zullen gehoorzaamen; doch de anderen vlugtten op den hoogden berg van Banda; daar zich by hen voegden de vlugtetelingen van andere plaatzen. Zy doodden een Hollandfchen Onder-Koopman, een Asiiftent en een Jonge-



126 NEDE11LANDSCHE
getje. Doch, door de maatregels, zedejt genomen, wierden zy welhaast uitgehongerd, en genoodzaakt, zich over te geeven.
Aldus kwamen alle de Bandafche Eilanden onder de heerfchappy der Algemeene Staaten. Op Puloron wierdt geene verandering gemaakt ; ook wierdt het niet vyandelyk aangetast, omdat de opgezeetenen niet gemuit hadden. Nogthans hadden de Engelfehen, ten hunnen behoeve, verfcheiden Batteryen opgeworpen, en op een klein Eiland, naast het hunne geleegen, verfchansiigen gemaakt, nevens kleine hutjes, in welke zy zich onthielden. Even als de overige, wierden ook deeze Eilanders genoodzaakt hunne wapens over te leveren. De Hollanders, egter, wilden niet fpreeken van het gefchut op her. klein Eiland, om geene aanleiding te geeven tot eenig gefchil met de Engelfehen, wier Bevelhebber toenmaals op de Ree van Amboina ten anker lag. Toen de tyding der overwinninge, door onzen Generaal behaald, aldaar gebragt wierdt, deedt hy dertien fchooten uit het grof gefchut, tot een teken van gelukwenfchinge.
Behalven de murkaatnooten, om welke de Bandafche Eilanden alomme vermaard zyn , bezitten zy eene merkwaardige byzonderheid, befraande in eenen zeer hoogen en geduchten Zwavelberg. Dezelve legt op het Eiland Nera, en heeft, verfcheiden maaien, zints de eerfte ontdekking en verovering deezcr Eilanden, uit zyne ingewanden, zeer verfchrikkelyk gewoed. De laatfte uitberfting, welke wy vermeld vinden, viel voor in den nacht tusfehen den negentienden en twiinigften van Grasmaand des jaars 17Ó5; in dien akeligen nacht wierp hy uit, rook, vlammen, gloeiende ftcencn en
zwa-









Pv E I Z E N. 127
zwavel; tot eene aanmerkelyke hoogte; het duurde eenige maanden, eer de berg geheel tot rust keerde. Ten allen tyde klimt uit denzelven een dikke rook op. Wy voegen hiernevens eene afbeelding van dien berg.
Apollonius schot, van Middelburg, door de Heeren Bewindhebbers der Verëenigde Maatfchappy verzogt zynde, om hun te dienen van berigt, wegens den ftaat der Molukfcbe Eilanden, in het begin der voorgaande Eeuwe, deedt hier op het volgende verflag, 't welk, als niet vreemd van den aart deezes Werks, den Leezer, vertrouwen wy, niet onaangenaam zal weezen.
Wy bezitten, dus fchryft hy, drie Forten op Ternate: het Fort Malaca, of Oranje, aangeleid door den Admiraal ma te lief, alwaar de Koning van Ternate zyn verblyf houdt; het Fort Toluco, of Holland, aan het Oostëinde van het Eiland, op eene hoogte, eene halve myl ten noorden van de voorgaande fterkte, met kalk en zand gemetzeld, uit vreeze dat de Spanjaards dien post zouden bemagtigen, en om een gedeelte volk van Malaca derwaarts te zenden; en, eindelyk, het Fort Tacomma, of Willemftad, in het noord-westen, gebouwd door den Admiraal simon janszoon hoen, alwaar de inwooners, die na Gilolo waren geweeken, zyn te rug gekoomen. Dit Fort dekt het omliggende land tot aan Malacca, alwaar meer kruidnagels , dan elders op het Eiland, worden ingezameld. De inzameling kan, door dit middel, in alle veiligheid gefebieden.
Het Eiland Motir, tusfehen Tidore en Machian, heeft langen tyd bykans woest gelegen, uit hoofde van den oorlog, tusfehen de opgezeetenen van
Ti-



128 NEDERLANDSCHE
Ti'dore en die van fernate gevoerd. De Admiraal wittert heeft aldaar een Fort gebouwd, aan den noordkant, op verzoek der Ternateezen, en het bevolkt, deels met de opgezeetenen van het Eiland, die van daar na Gilolo gevlugt waren, deels met alle de bewooners van Gans, leggende dicht aan het oosteinde van Gilolo, na den kant van Bachian, aan Ternate onderhoorig. Het getal der opgezeetenen van Motir bedraagt omtrent 2000.
De Admiraal van caerden maakte zich meester van het Eiland Machian. Men heeft aldaar drie Forten aangeleid: het Fort Taffafo, aan den westkant; het Fort Noffagina, aan den noordkant, en het Fort Tabi/Ma, aan den oostkant. Alle deze zyn wel bevolkt, gelyk ook eenige kleine fteden, hier en daar op het Eiland verfpreid. Het getal der zielen, verbeelde ik my, zal, in alles, wel negenduizend beloopen, daar onder begreepen de bewooners van Caïon, die, in den jaare 1609, daar heen wierden overgevoerd,'om dat zy, op hun eigen Eiland, niet veilig waren.
Machian is het vrugtbaarfte der Molukfêhe Eilanden, zo wel in kruidnagels, als andere voortbren-zels. Het levert genoegzaame Ieevensmiddelen voor zyne bewooners, en kan nog iets mededeelen aan de nabuuren, inzonderheid de opgezeetenen van Tidore en Ternate, die, op hunnen eigen grond, geene veldvrugten verzamelen. De reden, egter, hier van moet met gezogt worden in de natuur van den grond, maat m de geaartheid der opgezeetenen, die zich niet willen todeggen op den Landbouw , omdat zy dien voor hun als een te laag werk befchouwen. Zy zyn zeer hüd'jrhafug, en maaken veel werks van den wapenhandel en den oorlog. Van hier dat zy bykans altoos in oorlog
zyn,



REIZEN. u$
zyn j leevende meestal van rooven fen pionderen. Altoos hebben deeze beide volken het een of ander eerzuchtig ontwerp in 't oog , en zyn telkens bedagt om alle de andere Eilanden aan zich te onderwerpen. Doch die van Machian en Motir leggen zich meer toe op den arbeid, en bewerken beter hunne landen.
Bachian is een onafhanklyk Koninkryk. Het Eiland is zeer uitgebreid, doch bykaus geheel verlaaten. Het brengt overvloed van Sagu .en vrugten voort. De weinige menfchen, van welke het bewoond wordt, zyn luije en onagtzaame lieden, op niets anders dan op hunne vermaaken bedagt. Van hier dat het, van een magtig Koninkryk, welk het voormaals plagt te weezen, in een bykans onbewoond Eiland is veranderd. Om de zelfde reden fterven 'er de kruidnagels, die 'er in menigte groeien, omdat 'er geene menfchen genoeg zyn om ze in te zamelen.
Voormaals plagt het in een Verbond te ftaan met de Portugeezen en Spanjaards, die, te Labova , een Fort hadden opgeworpen, en 'er doorgaans eene Bezetting hielden van twintig Spaanfche knegten. '£r wooncn nog heden zeventien Portugeefche en tachtig Laboveefche huisgezinnen, allen belyders van den Christlyken Godsdienst. In den jaare 1600, wierdt het door de Hollanders bemagtigd; zedert hebben zy 'er altoos eene genoegzaame Bezetting gehouden.
Dieper in het land hebben zy flegts ééne plaats behouden, Gammedourre genaamd, die zeer volkryk is. Sabonoo en zyne onderdaanen, naadat zy de Spaanfche zyde verlaaten hadden, hebben zich by derzelver inwooners gevoegd. Op hun verzoek hebben de Hollanders deeze plaats doen verfterken, en 'er eene Be-
I VI. deejl. I zet.



130 NEDERLANDSCHE
zetting binnen geleid van dertig man, of meer, naar gelange de nood zulks vereischt.
Alle de Hollandfche plaatzen zyn van manfchap behoorlyk voorzien, zo lang zy in goed verftand leeven met de landzaaten; maar het is te vreezen , dat dit van geen langen duur zyn zal , omdat zy de groote belofte, in den beginne, om de Hollanders te lokken, gedaan , niet volbragt hebben.
Zeer voordeelig voor de onzen, is, ondertusfchen , het Verbond, met hun aangegaan. Volgens een Artikel van hetzelve, doen zy afftand van alle de belastingen, welke geheven worden, zo wel van de landzaaten, als van de vreemdelingen; dit gefchiedt, om de Hollanders fchadeloos te (lellen van de kosten , zo wel aan de Vestingwerken, als by andere gelegenheden, ten hunnen behoeve, gedaan; daarenboven zyn de onzen vry van alle inkoomende en uitgaande regten. Ondertusfchen zyn 'er reeds verfcheiden Edellieden , die zeggen , dat deeze fchikking gemaakt is buiten hunne kennis, en het volk tegen de Hollanders opzetten.
Daarenboven hebben zy aan deeze nog andere beloften gedaan, welke zy niet hebben kunnen volbrengen ; waar over de onzen geenzins voldaan zyn.
Van den anderen kant , dewyl de Ternateezen een hooghartig volk zyn, die voormaals over alle hunne nabuuren heerschten, kunnen zy, hoe diep vernederd zy ook zyn mogen, niet dan met ongeduld een juk draagen, 't welk hun is opgeleid : hoewel het geenzins zwaar is, en de onzen geen oogmerk hebben om hen flerk te prangen. Gaarne zouden zy zich daar aan onttrekken, en over de Hollanders den meester fpeelen ; waar by nog koomt de trouwloosheid , welke
hun



REIZEN. g£|
hun, even als alle andere Mooren , als van natuure is ingefchapen.
Behalven de andere middelen, om heft in den teugel te houden, kunnen de volgende van dienst zyn. De Hollanders moeten de Mooren elkander over en weder gedeeltlyk laaten verdelgen, door de oorlogen} Welke zy onderling voeren , zonder immer , dan in gevalle van de dringcndfte noodzaaklykheid , zich daar mede te bemoeien^ Vervolgens moeten zy, van Ceram ert andere Eilanden , nieuwe Christenen overvoeren na de Molukfche Eilanden, om de plaats der gefneuvelden aan te vullen. Zy moeten , eindelyk , met veel zorgvuldigheids en yvers , de landzaaten onderwyzen in den Christlyken Godsdienst * en zo veelen als zy kunnen tot het aanneemen van denzelven tragten te lokken. Want, behalven dat hier mede wordt voldaan aan de pligten van het geweeten , eischt zulks de gezonde Staatkunde, omdat geene banden de menfchen vaster aan een verbinden , dan die van den Godsdienst.
Wat aangaat den ftaat der vyanden van de Hollandfche Natie, en hunne bezittingen op de Molukfche Eilanden, zy zyn eigenaars van de ftad Gammalamma, op het Eiland Ternate ; zy noemen dezelve Nostra Signora di Rofario; zy is verfterkt met een muur en Bastions, van kalk en fteen gemetzeld; en voorts ryklyk voorzien van zwaar gefchut en andere Krygsbehoeften, die van Manilles derwaarts gezonden worden.
Tegenwoordig beftaat de Bezetting uit tweehonderd Spanjaarden en negentig Papaugos, zynde opgezeetenen van de Philippynfche Eilanden, in den wapenhandel wel geoefFend, en die onder de Spanjaards als foldaal a ten



i3a NEDERLANDSCHE
ten dienen. Behalven deeze, zyn 'er dertig Portugeefebe huisgezinnen, ruim zestig Chineefche, die verfcheiden Fabryken ophouden, en tusfehen de vyftig en zestig Christen gezinnen van de Molukfche Eilanden.
Tusfehen Gammalamma en Malaïa, hebben zy een Fort, Si. Pieter en St. Paulus genaamd, gelegen op eene hoogte, en met zes (lukken gefchut gewapend. In' de eerstgemelde Sterkte leggen drieëndertig (lukken Metaalen gefchut. De Bezetting van St. Pieter en St. Paulus beftaat doorgaans uit zevenëntwintig Spanjaards , twintig Papaugos, en nog eenig volk van de Manilles.
Voorts bezitten de Spanjaards het geheele Eiland Tidore; op het zelve leggen drie Forten. Het eerfte, Tarzoula genaamd, legt in een grooteStad, alwaar de Koning zyn verblyf houdt. Van wegen zyne legginge op eene hoogte, is het veel Merker dan de twee andere. Doorgaans beftaat dé Bezetting uit vyftig Spanjaards, en acht of tien Papaugos, die, ter hunner befcherminge, hebben, tien zwaare gegooten Metaalen (lukken.
Het tweede Fort, is het oude Portugeefche Kasteel, door den Hollandfchen Admiraal kornelis basTiaansz, wel eer op de Portugeezen veroverd, doch zedert hernomen. Hier leggen dertien Spanjaards in Bezetting, nevens een goed getal Eilanders, die wyders te baat hebben twee (lukken gefchut. «
Het derde Fort, Marieco genaamd, legt in het gezigt van Gammalamma. Het is eene kleine doch wel bevolkte Stad, mede met landzaaten van het Eiland bevolkt. Nevens twee ftukken gefchut, legt 'er eene Bezetting van veertien Kastiliaanen en eenige Papaugos. Nog
an-



Pv E I Z E N. 133
iffidere kleine lieden zyn 'er op het Eiland, die alleen van landzaaten bewoond worden. Door de oorlogen is het gewest eenigzins ontvolkt. Men wil, dat 'er niet boven de duizend man is, bekwaam om de wapens te voeren. Buiten het Eiland, heeft de Koning van Tidore onderdaanen, aan hem onderhoorig, die hem Sagu en ryst leveren.
VVyders hebben de Spanjaards eenige fterkten op Gilolo; onder andere het Fort Sabougo, in den jaare 1611, door Don j Q a n de s 1 l v a , op de Hollanders veroverd , en zedert, met vier Baftions en eene HalveMaan, aan den mond der riviere, verfterkt, en van zwaar gefchut ryklyk voorzien. De Bezetting beftaat uit zes Kastiliaanen en vyftig Papaugos. De oorfpronklyke bewooners, egter, hebben de zyde der Spanjaarden verlaaten, en zich by de Hollanders te Gamconorre gevoegd.
Een ander Fort, Güolo genaamd, wierdt, door den zelfden Don juan de silva, insgelyks op de Hollanders bemagtigd. Het ftaat onder eenen byzonderen Koning, en wordt bewoond van ruim vyftig Spaanfche gezinnen, nevens eenige opgezeetenen van deManilles. Behalven de Vestingwerken, wordt het verdeedigd door zestig Spanjaarden. Beide deeze Forten leggen aan de westkust van Gilolo, zeven mylen van Malaïa.
Het derde Fort, Jlquüamo genaamd, is gcleegen aan de zelfde kust, tegen over Machian. Het is gebouwd aan den oever eener kleine riviere, en van muuren omringd; het wordt bewoond van landzaaten, en verdeedigd door een klein getal Spanjaarden, en door veertig opgezeetenen van Tidore, welke de Koning aldaar onderhoudt, ter beveiliginge van dejzulken, welke by derwaarts om leevensbehoeften zendt. Behalven I 3 een



Ï3| NEDÊRLANDSCHE
een Bastion, leggen 'er niet meer dan twee ftukken ge* fchut.
Aan de kust van Moro, zynde de oostkust van Gilolo, hebben zy drie Forten: Jolo, Jfiau en Joffougho.. De Bezettingen beftaan uit vyfëntwintig Spanjaarden, en een goed getal landzaaten, die meestal belydenis doen van den Christlyken Godsdienst. Ten dienfte van Ternate en Tidore, krygen de Spanjaards van deeze kust ryst, Sagu, en andere leevensmiddelen. Malaïa legt van Gilolo omtrent zestig mylen vaarens, en dan nog een dag reizens over land.
Doorgaans houden de Spanjaards in Zee eene Galei , pen Fregat, en eenige Jachten met riemen. Zy worden bemand met flaaven , gevangenen, en, wanneer de nood het vereischt, met foldaaten, welke zy uit de Bezettingen ligten. Zy zyn genoegzaam voorzien van krygsbehoeften, welke, gelyk boven reeds is aangemerkt, van de Manihes derwaarts gebragt worden. Maar de mondbehoeften hebben zy niet zo overvloedig; van hier, dat hunne bedienden, het gemeene volk, en zelfde Spaanfche foldaaten, dikmaals verloopen.
Wat aangaat hunnen Koophandel, de Koning neemt de volle helft van den prys der kruidnagelen , op de plaats, alwaar zy verkogt worden. De Portugeezen zyn bykans de eenigen, die 'er handel in dryven; zy verzenden dezelve na Malacca en andere plaatzen. Zedert zes jaaren is dezelve voor hun niet zeer voordeelig geweest, zo min als voor den Koning, die, in tyden van oorlog, meer uitgaaven heeft, dan zyne inkomften bedraagen. Maar zy leevcn in hoope, en beloovenzich, in het toekoomende, gouden bergen.
De Koning van Spanje laat zyne Bezittingen , op de Molukfche Eilanden, beftuuren door eenen afzondcrly-



R EI ZEN. 135
ken Landvoogd, welke aan dien van Manilles onderhoorig is. Don jeronimo de silva bekleedt tegenwoordig dit ampr. Hem zyn toegevoegd een Serjean t-Majoor , een Centador, een Pagador en een Koopman, door den Koning aangefteld, welke, egter, de Gouverneur niet in zynen Raad doet verfchynen, dan wanneer hem zulks goeddunkt. Behalven deeze , heeft hy nog andere mindere Amptenaars, aan hem onderhoorig.
Don jeuonimo de silva is in de Krygskunde wel bedreeven. Hy is hoogmoedig en ftreng; zyne ontwerpen tragt hy door list te doen flaagen. Nogthans hebben de Hollanders, in eenige gefprekkcn, ten deezen tyde met hem gehouden, over de zaaken van Europa, ontdekt, dat zyne bevelen luiden, hetTwaalfjaarig Beltand, tusfehen den Koning van Spanje en de Algemeene Staaten geflooten, in de Indien te doen onderhouden, of den oorlog van nieuws te beginnen, naar gelange de omftaudigheden hem gunftig of nadeelig zyn zullen. Door middel van eenige antwoorden, welke hy heeft moeten geeven, hebben zy hem dit geheim afgeperst.
Dewyl hy, by verfcheiden gewigtige gelegenheden, den Koning getrouwelyk gediend heeft, is hem grooter magt en gezag opgedraagen, dan zyne Voorzaaten bekleed hadden.
Van Malacca en andere plaatzen zyn eenige Portugeefche Kooplieden overgekoomen, om op Amboina en Banda handel te dryven. Doch de Hollanders hebben hen in verzekering genomen , omdat de Spaanfche Gouverneur het Beftand in de Indien tot nog toe niet heeft willen afkondigen; waarom zy zich over hem zeer beklaagen. Zy zeggen, en de onzen zien het dui14 de-



ï36 NEDERLANDSCHE
delyk, dat de Portugeezen het Beftand op de eenè plaats onderhouden, en niet op de andere, naar maate hunne belangen het medebrengen, 't Blykt duidelyk , dat zy het Beftand fpoedig zouden afgekondigd hebben, indien de Admiraal wittekt ware voortgegaan met hun op de Manilles afbreuk te doen, en niet het ongeluk hadde gehad van te bezwyken.
Nog eene andere reden hebben zy van deeze handelVi'yze; deeze is, eene verovering, welke zy, van nieuws, op den Admiraal van caerden gedaan hebben; want zy hebben alle zyne papieren gevonden, en daar door kennis gekreegen van de geringe Krygsmagt en de weinige Oorlogsbehoeften, welke wy op de Molukfche Eilanden hebben. Daarenboven hebben zy kundfchap ontvangen van den Haat onzer zaaken in de Nederlanden, uit de papieren, welke zy gevonden hebben in het fchip, by de Manilles genomen, en in het Jacht; invoege dat hunne hoop geheel herleefd is.
Het lydt geen twyfel, dat zy dit alles zullen overgebriefd hebben aan den Raad van Spanje, welke nieuwe maatregels beraamen , en andere orders zal overzenden. AVant voorheen hadden zy nooit agter het geheim onzer zaaken kunnen koomen; waarom wy reden hebben om eene groote verandering in hun gedrag te gemoete te zien, welke ons zal noodzaaken om insgelyks van maatregels te veranderen. Dit alles verdient onze vlytigfte opmerking.
Daarenboven moet in aanmerking genomen worden, dat de buit, door de Spanjaards, op den Admiraal wit ter t, by de Manilles, behaald, eenige miljoenen gouds bedraagt, en dat dit den Koning van Spanje zal in (laat ftellen tot het doen van gewigtige onderneemingen. By de bckragtiging van bet Beftand, zou dit in nadeae



REIZEN. ï27
'Gverweeging kunnen genomen worden: want de Hollandfche Pryzen zyn gemaakt in tyd van oorlog; doch 't geen op den Admiraal w i t t e r t is veroverd , is gefchied zedert het Beftand, en toen het hun heeft moeten bekend zyn.
Naar myne gedagten, zou het gereedfte middel zyn, om onze zaaken in de Indiën te herftellen, en meester te worden van de Molukfche Eilanden, het zenden van eene welbemande Vloot regelrecht na de Philippynfche Eilanden, om aldaar, als in het hart hunner heerfchappyen, de Spanjaards aan te tasten; zo veele plaatzen, als mogelyk is, aldaar op hen te veroveren, om in 't vervolg tot een middel te dienen om hun alle de overigen afhandig te maaken; iets, *t welk alle hunne maatregels zou verydelen. Niets kan (hen meer verbluffen, dan aanvallender wyze tegen hen te handelen, waarop zy 't minst bedagt zyn, en waartoe zy ons meermaalen reden gegeeven "hebben.
't Is eene bekende zaak, dat zy, op de Molukfche Eilanden, een aanzienlyk getal geoeff'ende foldaaten hebben, omdat zy de beste troepen van de Manilles ligten, alwaar de Bezettingen worden aangevuld met nieuwe foldaaten , die geene ondervinding hebben, om de plaatzen te bewaaren. Daarenboven zyn ze dermaate vooringenomen met het begrip, dat wy afgefchrikt zyn om weder te keeren na de Manilles, ter oorzaake van den fchok, welken wy aldaar geiteden hebben, dat zy 'er geenzins op bedagt zyn.
Indien deeze onderneeming gelukkig flaagde, zou het beste gedeelte van den Chineefchen handel in onze handen vallen; en vermits het land zeer vrugtbifar is , zou men van daar leevensmiddelen kunnen haaien voor I $ de



i38 NEDERLANDSCHE
de meeste landen , welke wy aldaar bezitten, en voor de bewooners, met welke zy zullen bevolkt worden. In één woord, langs deezen weg zouden wy de Spanjaards op de Molukfche Eilanden uithongeren,, en van alle hunne kragten berooven.
Verhaal eener Reize van den zelfden apollonius schot, van Bantam na Botton, Solor en Tiinor, en van een geheim ontwerp des Konings van Spanje , ontdekt in eenen onderfchepten Brief, gedagtekend den vyf den van Hooimaand des Jaars 1613.
Op last van den Generaal , vertrok de gemelde apollonius schot, met het fchip Terveer, op den negenden van Slagtmaand des jaars 1612, om een Verbond te fluiten met den Koning van Botton , en vervolgens na de Eilanden Solor en Timor te zeilen, met oogmerk om de Portugeezen van daar te verdryven. Om den aanhoudenden tegenwind , kwam hy niet voor den zeventienden van Wintermaand aldaar voor anker. Onder het fcheepsvolk waren veele zieken, en eenigen geftorven: zodat zy, by hunne aankomst, hoognoodig hadden, zich te ververfchen. Van den Koning en het Volk, wierdt hy, met de zynen , gunftig ontvangen, en het begeerde Verbond wel haast geflooten,
In plaats van gemunt geld , bedient men zich te Botton van zekere kleine (tukjes metaal; dit bewoog schot, in het Verbond te voegen een afzonderlyk Artikel, by hetwelk hy beloofde , op het Eiland te zullen" invoeren eene aanzierlyke menigte Cafies , of ander koperen geld, *c welk de Koning gangbaar zal
doen



REIZEN. i39
doen worden, om in betaaling van dezelve te ontvangen zekere lywaaten , Tametes genaamd , die op de Molukfche Eilanden en in de nabuurige gewesten fterk getrokken worden.
Op Botton zou men de Cafies veel hooger dan elders kunnen fiyten; dit koude den grond leggen van pen afzonderlyken handel, die groot voordeel zou geeven. Uit dien hoofde zou het noodig zyn , op de gelegenheid bedagt te zyn, om dezelve derwaarts te zenden.
Joris korneliszoon aldaar als Koopman gelaaten hebbende, vertrok schot, in gezelfchap van het Jacht de Halve - Maan, 't welk hy op de reize hadt ontmoet, na Solor; hy wierdt verzeld van eenige Ternateezen , welke hy op Botton hadt aangetroffen , alwaar zy aan de Hollanders bezorgd hadden een Korokore van den Koning , die beloofd hadt, dezelve eerlang van eenige Jonken te zullen doen gevolgd worden. Schot en de zynen vonden het geraaden , op Botton dezelve te verwagten : te meer, dewyl zy aldaar eenige verfterking van Amboina te gemoete zagen , welke , volgens last van den Generaal, op Solor zich met hun moest vereenigen.
Schot vondt het onmogelyk , de opgezeetenen van Botton in zyne maatregels te doen treeden; hunne natuurlyke geaartheid ftreedt hier tegen. Aan de Hollanders , welke hy 'er liet blyven, beval hy, allengskens hen daar toe te brengen. Daarenboven ver? liet hy zich op des Konings belofte, inhoudende, hem volk en Korokoren , zynde zekere vaartuigen, te zullen zenden. Hy heeft zyn woord gehouden, hoewel zy, eerst naa de verovering van het Fort van Solor, aldaar aankwamen.
Oit



ï4o NEDERLANDSCHE
Op den zeventienden van Louwmaand des jaafs 1613, verfcheenen de twee bovengemelde fchepen voor bet Fort, 't welk de Portugeezen op dat Eiland hadden. Terftond begon het Jacht Terveer een fterk vuur te maaken tegen eene Battery, welke den ingang deihaven dekte; dezelve wierdt ontmanteld. Het onftuimig weêr belette de onzen , op ftaanden voet eene landing te doen ; een weinig laater voet aan land gezet hebbende, wierden zy genoodzaakt, na hun fchip weder te keeren, met verlies van één man. Dit niettegenftaande fchooten zy, nog dien zelfden dag , een gedeelte der ftad in brand.
Kort daar naa op den vyand een Galjoot veroverd hebbende, zondt de Bevelhebber schot dit vaartuig, onder bevel van willem jansz, nevens het Jacht, om tegenover Timor te kruizen op twee Portugeefche Fregatten en eene Navette, welke uit China aldaar verwagt wierden.
Uit eenen Overlooper verftonden de onzen, dat de Portugeezen wegens hunne aankomst narigt hadden gezonden na Timor, en bevel om hunne goederen na Malacca over te brengen. Op deeze tyding wierdeii de onzen te raade, het Jacht de Halve-Maan, nevens het Galjoot en de Korokoren, na Timor te zenden, met oogmerk om de fchepen, die aldaar lagen, reddeloos te maaken ; en dat het Jacht Terveer te Solor zou blyven leggen, om den üitflag af te wagten.
Een Stuurman, door schot na Amboina gezonden, kwam eerlang te rug, medebrengende een Champan, vyfëntvvintig foldaaten , en even zo veele vaatjes Buskruid.
Op den eerften van Grasmaand, kwamen het Jacht en het Galjoot te rug van Timor; zy hadden by zich
eene



REIZEN. 141
eene Navette, gelaaden met 250 baaien fandelhout, nevens eenige gevangene Negers, etlyke Mestizen, en dertien Portugeezen , onder welke zich een Kapitein en een Koopman bevondt. Voor Timor hadden zy een Galjoot in brand gedoken, waar uit het fandelhout geborgen was. De manfchap was aan land gevlugt, door de landzaaten naakt uitgefchud en van alles beroofd.
Op het Eiland Timor zyn verfcheiden Koningen , met zommigen van welke de Hollanders gefproken hebben ; zy lcheenen hun niet ongundig te zyn. De onzen, de reden van hunne komst in dit gewest verklaard , en om bydand verzogt hebbende, fcheenen zy dit niet geheel van de hand te wyzen. Onder andere zohdt de Koning van Coupan Gezanten, om te verzoeken , zy wilden een Fort bouwen op zyn grondgebied: met aanbieding van nevens alle zyne onderdaanen den Christlyken Godsdienst te willen omhelzen , gelyk hy, vóór de aankomst der Hóllanders, insgelyks aan de Portugeezen hadt beloofd. • Zy verlieten zich daar op , en vleiden zich , dit een gewin te zyn, 't welk hun niet konde misloopen: dit verdonden de onzen uit eenen der brieven, door den Pater Vikaris van Solor gefchreeven aan den Koning, welke dien aan de Hollanders zondt. Dit fchryven behelsde verfcheiden zaaken, van welke de onzen konden gebruik maaken. Inzonderheid bleek 'er uit, dat Coupan eéne zeer gelegene plaats is om den koophandel op de kust van Timor te vestigen : de Portugeezen hadden ten dien einde een ontwerp beraamd , waardig om door de Hollanders volvoerd te worden. By herhaaling heeft de Koning van Coupan vyandlykheden gepleegd tegen de Portugeefche Natie; en 't is hem aangenaam geweest



142 NEDERLANDSCHE
weest , dat dit de Hollanders in hem vertrouwen heeft dosn ftellen.
Schot zondt willem jakot.sz en melis andriesz, om een mondgefprek te houden met den Koning van Ammanoban , wiens gebied veel fandelhout oplevert. Hy gedroeg zich even als de andere Koningen des Eilands , en verzogt dat schot hem een bezoek wilde geeven, om met hem een Verbond te fluiten; doch deeze, thans andere zaaken om handen hebbende, ftelde zulks uit tot gelegener tyd.
Zodanig was de gefteldheid der zaaken op Solor en Timor, naa dat de Portugeezen van de laatstgemelde plaats verdreeven waren, wanneer het fchip Zeeland, in het begin van Grasmaand, van de Molukfche Eilanden hier insgelyks aankwam. Thans wierdt men te raade, eene landing te doen aan den Westkant van het Fort, 't welk zy terftond, met zeven ftukken gefchut, begonnen te befchieten. Twee dagen laater bragten zy aan land nog twee ftukken gefchut, en fchooten daar mede om verre een vierkanten Toren, die hen merkelyk belemmerde.
Acht dagen daar naa , door de aankomst van het fchip Patana, van Amboina, nieuwe verfterking ontvangen hebben, deeden zy de Vesting opeifchen, met byvoeging , dat ingevalle zy zich niet overgaf, 'er geen Verdrag of lysfgenade voor iemand zou te hoopen zyn. Op deeze bedreiging gaven de Portugeezen zich over. Zy trokken uit met hun geweer en pakkaadje , agterlaatende de helft van hunne koopmanfchappen, en alle de Krygsbehoeften; deeze beftonden uit zes vaten Buskruid , weegende zeven kwintaalen; een zwaar ftuk yzeren gefchut, van Goa herwaarts gebragt; een ftuk metaalen gefchut; acht kleine*



REIZEN. 143
nere en eenige fteenftukken. Daarenboven vonden zy 'er twee Pypen wyn, eene menigte groote potten met Arak en veele andere leevensmiddelen. Hoewel de Portugeezen zich nog geruimen tyd zouden hebben kunnen verdeedigen , hadden zy zich overgegeeven, inzonderheid op het verzoek der vrouwen en kinderen.
Uit het Fort trokken ruim duizend Zielen, en onder dezelve 250 Negers en Mestizen^ bekwaam om de wa* pens te voeren, nevens dertig Portugeezen, zo gezonden als zieken, en zeven Dominikaaner Monniken. Volgens het Verdrag, hadden de zulken, die het begeerden, vryheid om na Malacca zich te begeeven. Op twie of drie na, bedienden zich alle de blanke Portugeezen van dit verlof; terwyl de overige Christen-Negers tot de Hollanders overgingen. De onzen waren voorzien van Tolken en andere lieden, bekwaam om op Timor te handelen; doch de Koophandel aldaar is van niet veel belang.
Zeer voordeelig is de legging van het Fort van Solor, óp eene hoogte, aan den oever der riviere. Van binnen heeft het een fterk muurwerk. Aan weerkanten, doch voornaamlyk aan de oostzyde, is het omringd van een diepe gragt. Aan den westkant hadden de Portugeezen eenige voorwerken van hout en aarde aangeleid. De plaats, uit den aart zelve ongenaakbaar, was het nog meer door een vry hoogen muur.
Bykans alle de bewooners der plaatzen , welke zy in 't bezit hadden, waren nieuw bekeerde Christenen. Op het Eiland, op 't welk het Fort lag, bezaten zy drie dorpen: Cherebare , Pamancaie en Lcuvelaings; het eerfte wierdt bewoond van veertig, het tweede van tachtig en het derde van dertig huisgezinnen.
Van



144 N E D E 11 L A N D S C II E
Van vier dorpen zyn ze eigenaars, op een ander Eiland, zeer naby aan het voorgaande gelegen; derzelver naamen zyn Carmang, Lovococol, Lovoongin en Mimba; zy worden, ieder afzondeiiyk, bewoond van duizend, driehonderd, honderd en driehonderd huisgezinnen. Tweehonderd is het getal der huisgezinnen te Sika, en honderd te Larenioncal, beiden op het zelfde Eiland.
Alie deeze landzaaten zyn gewapend met boogen, fnaphaanen, fchilden en fabels. Ieder wordt beftuurd door eenen Bevelhebber en een Priester, welke de ia» gezeetenen tegen de Hollanders opftookten. Deeze waren in de verbeelding, dat de Vestingen het Eiland veel zwakker waren, dan zy dezelve met 'er daad bevonden. Doch naa dat zy, een weinig te onbezonnen , zich eenmaal tot deeze onderneeming hadden ingelaaten, was 'er geen kans om met welvoegelykheid daar van af te zien; zodat zy van den nood eene deugd moesten maaken. De gelukkige uitflag was eene gewigtige zaak. voor de Nederlandfche Maatfchappy, uit hoofde van den voordeeligen Koophanndel, welke hier met de Chineezen in fandelhout kan gedreeven worden.
De Moorfche landzaaten, welke zich voor de Hollanders verklaard hebben, bezitten, op de Eilanden van Solor, vyf kleine fteden: te weeten, Lamakere, Lamale, Toulon, Adenare en Paratololi, aan welke een goed getal Afgodifche landlieden onderhoorig is. De inwooners van Aude en Sallelauvo hebben insgelyks de zyde der Hollanders gekoozen. Ten tyde als schot deeze gewesten bezogt, hadden zy, met de Portugeezen, een ftilftand van wapenen getroffen; naa-
der-



REIZEN. I45
derhand, ègter, hebben zy zich tegen hen verklaard; zy zeiden dat zy onderdaanen des Konings van Ternate waren.
« Kiteeil is de naam van zekeren perfoon , die onder hen zeer beroemd en algemeen gezien is. Door den nood geperst, en om de Portugeezen te believen , die zynen Vader hadden omgebragt, hadt hy den Christlyken Godsdienst aangenomen. Om deeze beide redenen, draagt hy dier Natie een doodlyken haat toe. Hy onderlioudt eene naauwe gemeenfehap met de Koningen van Botton, Macasfar, Bantam, en met eenen raïa me na, den magtiglten der Koningen van Timor, by welken by de Hollanders tot eenen voorfpraak dient. De nieuwbekeerde Christenen draagen, by aanhoudenheid, den Portugeezen een goed hare toe.
Naa dat schot het grootfte gedeelte der Portugeezen hadt weggezonden, ging hy, op den zevenen, twintigften van Bloeimaand des jaars 1613, aanboord van het fchip Patana, en zeilde daarmede na Timor, met oogmerk om in onderhandeling te treeden met de Koningen, wier landen gelegen zyn in het binnenfte gedeelte des Eilands. Hy wierdt verzeld van jan de vrye, nevens eenige Tolken, die zich in dienst der Nederlandfche Maatfchappye begeeven hadden; hy voerde mede, een aanzienlyken voorraad van Koopmanfchappen, voor die plaats gefchikt.
Terftond naa zyne aankomst op Timor, zogt hy gelegenheid om met den Koning van Mena in ouderhandeling te treeden. In de tegenwoordigheid van zyne Majelteit toegelaaten, verzogt hy den Vorst, een Verbond te willen aangaan met de Hollanders, en met de Koningen van Ternate en Botton, als mede
VI. deel. K met



146 NEDERLANDSCHE
met de opgezeetenen van Solor. Wyders boodt hy aan , in zyn gebied een Fort te willen bouwen, indien zyne onderdaanen hem daartoe behulpzaam waren. lij dit alles bewilligde de Koning , en beloofde , het Jacht de Halve-Maan eene laading fandelhout te zullen bezorgen.
Voormaals plagten de Portugeezen meer dan duizend baaien van dit hout uit zyne heerfchappyen te haaien, zonder te rekenen 't. geen de Chineezen en andere Natien van daar wegvoerden. Dit alles wordt verbruikt in China en aan de kust van Koromandel. Indien, ten eenigen dage , de Hollanders meester van deezen handel kunnen worden', en de Chineezen daar van verfteeken, zal hy ongetwyfeld hun den weg na China baanen.
Daarenboven hadt schot gehoor by den Koning van Asfon; deeze beloofde, alle het hout, welk zyne Staaten leveren, aan de Maatfchappy te zullen verkoopen.
De twee genoemde Koningen zyn de voornaamfte van Timor; beiden zyn Afgodendienaars; doch op hun woord kan men zich beter verlaaten , dan op dat der Mooren. Hunne Staaten brengen veel Wasch voort, en het is 'er zeer goedkoop. Jan de vrye wierdt aldaar gelaaten, om op deeze onderfcheidenc takken van Koophandel het oog te houden.
Geene mindere betuigingen van vriendfehap en goedwilligheid, dan de Koningen van Timor, doen de Moorfche Koningen van Solor; en hoewel, in het laatstgemelde gewest, niet zo groote voordeden zyn te behaalen, is het, nogthans, niet raadzaam, de behoudenis van dit Eiland te verwaarloozen, omdat het de bewaaring van Timor verzekert. Daarenboven kunnen , met kleine moeite, van hier leevensmiddeien gehaald



REIZEN. 147
haald' worden, ten behoeve van de Molukfche Eilanden. Om nog verfcheiden andere redenen, moeten dé Hollanders zich aldaar tragten te handhaaven.
„ Zie hier (dus fchryft de meergemelde apolloi, nilts schot) wat ik verdaan hebbe uit eenige „ gevangenen, of Portugeefche overloopers, raakende „ de ontwerpen deezer Natie, en de toebereidzels, „ welke zy maaken, in de landen, daar zy het opper„ gebied voem Vooraf, egter, moet ik aanmerken, „ dat 'er ons veel aan geleegen legt, te zorgen voor „ de veiligheid der Indiaanen, welke ons onderdaanig „ zyn, en voor hunne noodwendigheden, omdat, iri „ 't oogenblik als wy hen in verlegenheid laatcn, zy i, van ons zullen afvallen. De Ternateezen zelve, hoe „ vast zy ook aan ons verbonden fchynen, zullen het „ eerfte voorbeeld van afvalligheid geeven, zo ras de » verbintenis, welke wy gezamentlyk hebben aangej, gaan , hen aan eenige zwaarigheden of gevaaren zal h blootdellen.
„ 't Is zeker, dat ons, in de Indien, zwaare wolken boven 't hoofd hangen. Groote waarfchynlyk„ heid is 'er, dat zy welhaast, en wel nog in het te„ genwoordige jaar (1613;, boven de Molukfche Ei» i, landen, Amboina en Banda, zullen losberften; „ De zogenaamde Algemeene Monarch van Europa is, in de Nederlanden, een weinig te rüg gedeinsd, „ alleen om tyd te winnen, en zyne kragten te ver*. i, zamelen, met oogmerk om ons in Indien van i, nieuws aan te vallen, en van daar te verdryven, „ in de hoope om vervolgens zyne ontwerpen iii Europa gelukkiger te doen uitvallen. Dus moeten j, wy ons alles voordellen, wat zyne geveinsdheid, K i „ trouwi



148 NEDERLANDSCHE
„ trouwloosheid, haat en dwingelandy kunnen uft„ werken. Maar van zyne geveinsdheid hebben wy
voor ons zeiven, by de Iudiaauen, niet minder té „ vreezen, dan van al het overige.
„ Een Portugeesch Stuurman heeft my, in goeden „ ernst en oprechtheid, verzekerd, dat het, zo wel „ onder het gros der ingezeetenen, als ten Hove in „ Spanje en Portugal, voor onlochenbaar zeker wordt „ gehouden, dat de bron der Hollandfche Krygsmagt ,, geene andere is dan de Indifchc Koophandel, en ,, dat dit het eenige middel was, door't welk de Nt,, derlanders zich in ftaat bevonden, aan hunnen Ko» „ ning tcgenftand te kunnen bieden.
,, Wyders verzekerde hy my, dat de dertien fehe„ pen, laatst uit de Nederlanden gekoomen, gevolgd
waren tot aan de Kaap de Goede Hoop, door der-
tien Galjoenen, onder het bevel van den jongen Don ,, louis faïarde. Dit Eskader was in Zee ge,, loopen , onder voorvvendzel van op de Zeeroovers te „■ kruizen. Doch onder de Spanjaards liep een gerugt, ,, dat het na de Manilles was beftemd, hoewel men „ hier van geene volkomene zekerheid hadt.
„ Hy voegde 'er nevens, dat ciiristoffel „ de schotte, die Bevelhebber van Gammalamma „ geweest was, van de Manilles was gezonden, om,, trent het einde des jongstvoorgaanden jaars, door „ Don juan de silva, aan den Onderkoning van s, Goa, om aan hem oyer te brengen eene aanzienlyke „ fomme aan gereed geld en wisfelbrieven , om voor „ dezelve uit te rusten, ten allerfpoedigfte, zeven
groote Schepen en twintig Fregatten, die zich voorts
zouden moeten vereenigen met de krygsmagt, welke
„ al-



REIZEN. ï49
aldaar legt, om gezamentlyk een gewigtigen aan,, Uag te doen op de Molukfche Eilanden, in de eerst,, koomende Wintermaand.
„ Hem was, daarenboven, bekend, dat de zelfde „ Gouverneur van de Manilles na Macao hadt gezon„ den een SpaanfchenGeneraal, tolledo genaamd, „ om van daar te haaien een Galjoen, 't welk de Span„ jaards aldaar hadden haten koopen. De zelfde „ tolledo hadt order, om zes Galjoenen, van „ Malacca aldaar aangtkoomen, van daar te haaien, „ en ze na de Manilles te geleiden.
,, Ik heb vernomen, dat twee fchepen uit Spanje „ herwaarts zyn gekoomen, alleen met oogmerk om *t last en bevelen over te brengen aan den Onder-Koning „ van Goa, om zyne krygsmagten, welke hy in Indien heeft, met die van de Manilles te vereenigen, „ op dat deeze gelykerhand op de Hollanders zouden „ aanvallen. Tot dat zelfde oogmerk, worden, op „ eene zekere plaats, Pintados genaamd, drie groote ,,, fchepen getimmerd.
„ Te Cayta hebben zy de fchepen Gouda en Amjler* dam, beiden op den Admiraal witter t veroverd , „ l'E/prit Santé, S. Juan Baptista, Jean de Lu„ pas, een van hunne grootfte fchepen, 5. Andreas „ en S. Marcus; nog twee andere fchepen worden s, uit Kastilie vervvagt, met volk en krygsbehoeften „ voor de Vloot.
„ Behalven ééne Galei, welke aan de Manilles ge„ reed legt, worden 'er drie nieuwe gebouwd. Men „ wil dat de Vloot beftaan zal uit iS groote Schepen, „ 20 Fregatten en 3 Galeien; boven en behalven het „ lcheepsvolk, zal zy bemand worden met vyfduizend „ man geregelde troepen, Mentvvyfelt, evenwel,- of K 3 „ de



i^o NEDERLANDSCHE
„ de zes fchepen, welke na Macao zyn gezeild, zich „ met de Vloot zullen kunnen vereenigen. Don juan „ de silva zal, over deeze Scheepsmagt, het bevel „ voeren; dit is de reden, waarom hy de Landvoogdy„ fchap van de Manilles heeft behouden, hoewel zyn „ tyd reeds verftreeken was.
„ Daarenboven ben ik onderricht, dat Don jero„ nimo de silva, naa de bemagtiging van Ma„ ricque, een Fregat na Malacca hadt gezonden, om
orders te brengen aan chiustoffel schotte, „ die, gejyk boven gezegd is, de Portugecfche Vloot „ van Goa na Malacca moest geleiden, om dezelve „ vervolgens te brengen .na de Manilles, en van daar „ zich te begeeven na de Molukfche Eilanden, in Whi-
ter- of Louwmaand cerstkoomende.
„ Dit Fregat was te Botton aangezeild, om 'er „ water in te neemen; doch de Koning heeft den „ Stuurman, die aan land was getreeden, in verze„ kering doen neemen. Deeze Vorst en hendrik „van raay zogten zich meester te maaken van „ het Fregat; doch dit is hem mislukt, doordien „ een Verraader kennis gaf van den toeleg aan het a, fcheepsvolk.
„ Geduurende myn verblyf alhier, is 'er een kit„ chil van Macasfar gekoomen, nevens andere Afge„ vaardigden , met drieëndertig Korokoren, mede„ brengende gefchenken voor den Bevelhebber van dit „ Fort; zy verzogten verlof om met hem te mogen „ fpreeken, maar ik heb het hun niet willen toeftaan. s, Zy eischten eene fchatting van de opgezeetenen van „ Solor; maar deeze hebben het geweigerd, voor re„ den geevende, dat zy tolpligtingen des Konings van .„ ïernate waren. Ik heb, by deeze gelegenheid, al-
„ leen»



REIZEN. 151
„ leenlyk gebruik gemaakt van redekavelingen, om hen „ af te wyzen.
„ Deeze lieden waren grondig onderricht aangaande „ de Krygstoerusjmgen der Spanjaarden en Portugee„ zen, van welke zy zeer breed opgaven. Zy zeiden
deeze kundfchap gekreegen te hebben van de Portu„ geezen, die in hun land waren, en van eenige Span»
jaarden op de Manilles, die, -op hunnen togt na „ Ternate, met eene kleine Galei, Macaffar hadden „ aangedaan. Wyders verhaalden zy, dat ons volk „ te Mafulipatan vermoord, en ons Komptoir aldaar
geplonderd was.
,, Alle de bovenftaande berigten zyn naderhand bes, kragtigd door verfcheiden Portugeezen. Indien 'er „ fchepen uit Holland koomen, zal 't dienftig zyn, de„ zelve ten fpoedigfie na de Molukfche Eilanden te
zenden. Ook zou het geraaden zyn, dat eenigen 5> van dezelve, in 't voorbygaan, deeze Eilanden aan-
deeden , en zich aldaar vertoonden. Men heeft hier „ gebrek aan yzer, timmerhout en planken.
„ Ik had gehoopt, dat de Heer Generaal, van Ban,, da, alwaar hy zich bevondt, herwaarts zou gekoo« ,, men zyn; maar ik vreeze, dat hy aldaar langer „ zal moeten vertoeven, dan hy zich hadt voorgefteld, „ uit hoofde van de bezigheid, welke de Engelfehen „ hem aldaar verfchaft hebben. Indien hy niet koome , ,, en ik geene nieuwe bevelen ontvange, zal ik , in „ het laatst van Oogstmaand, my na Bantam begee„ ven; het fchip, met het welk ik de reize doen zal, ,, zal vervolgens gebruikt worden, om ieevensmidde„ len en andere goederen herwaarts en na de Moluk„ fche Eilanden over te voeren. Nogthans is het „ waarfchynlyk, dat, in dien tusfehentyd, fchepen K 4 „ uit



15a NEDERLANDSCUE
uit Holland zullen aankoomen. Houdt in de gedag„ ten, het geen ik gezegd hebbe, dat de Molukfche ,, Eilanden van hier gemaklyker en met minder kosten, dan van elders, kunneri gefpyzigd worden."' In Hooimaand des jaars 161Ö, bezat de Vercenigde Nederlandfche Maatfcliappy, in de Oostindiën, de volgende Forten en Sterkten. Op het Eiland Ternate , de Forten MalaU en Taluce; op het Eiland Gilolo, Tctcömo en Zabau; op het Eiland Tidore, Marieco; iiisg'elyks een Föri op het Eiland Motir; op het Eiland Machian, de Forten Taffafo, Tabillola en Noffaca; het Fort Barneveldt, op het Eiland Machian; een goed Kasteel op' het' Eiland Amboina, nevens de Forten Caabel/a en Lauw, en de Redoute Hittou.
Op de Bandafche Eilanden twee Forten : te wecren, Nasfau, op het Eiland Nera, en nog een ander, BeLgica 'genaamd; het Fort Revenge, op het EilandPoluai, of Pulo-wai; een goed'Kasteel te Palacatte, aan de kust van Coromandel. De lieden Negapatan en Masfepaian zyn insgelyks in de belangen der Hollanders; en hoewel zy 'er geene Forten hebben, hebben zy, egter, zich önder hunne befcherming begeeven, en toegelaaten, dat 'er eenig gefchut geplant worde.
Wyders hebben de Hollanders een Fort tejaccatra, een dag reizens Van Bantam, op het Eiland, Grootj/'ava genaamd. 'Het is zeer uitgeftrekt, en bevat een góed aantal huizen, die bewóond worden van onder1'cheidene werklieden. Dit is het voornaamfte Magazyn van Krygs- Mond- en Scheepsbehoeftcn. Het Haat onder het beduur van het Komptoir van Bantam. Geene plaats in geheel Indien is beter voorzien van foldaaten, zwaar gefchut en alles, wat den Oorlog aangaat. Het is de legplaats van verfcheiden Fregatten'^
ryk.



REIZEN. iS3
Qrjctyk voorzien van manfcbap en krygsbehoeften. DageJyks werken hier veele flaaven en gevangenen.
Alle deeze Sterkten gezamentlyk bevatten vyfduizcnd man geregelde Troepen , honderddrieënnegentig ftukken metaalen, driehonderdtwintig ftukken yzeren gefchut, en driehqnderdzestig Steenftukken.
Van den anderen kant heeft de Maatfchappy doe» flegten , het Fort Gammalanon op Gilolo , vermits men in den oord, in welken het lag, niets kwaads hadt te vreezen, Qm deeze zelfde reden heeft diergelyk een lot ondergaan een Fort, op het Eiland Botton, tusfehen de Molukfche Eilanden en Java. De Forten, op de Eilanden Solor en Timor, waren, reeds eenigen tyd geleeden, afgebroken. Zedert, egter, zyn de fchepen de Arend en de Star derwaarts gezonden, om met de landzaaten eei;e nieuwe verbintenis te fluiten.
Daarenboven plagt de Maatfchappy een Komptoir te hebben te Gresfik , op het' Eiland Java: doch, oni redenen, heeft zy dit verlaaten. Eveneens heeft zy gehandeld ten aanzien van het Komptoir van Acbem, omdat de Koning tegen de Hollanders was opgezet. Niet lang geleeden hebben zy twee fchepen derwaarts gezonden, om, ware 't mogelyk, de vriendfchap en het Verbond te vernieuwen.
Van aile de Indiaanfche Koningen is niemand den Hollanderen beter gezind, dan de Koning van Johor, niettegenftaande hy van hun bykans geene onderfteuüing geniet, en zy, in zyne hcerfchappyen, geen Fort hebben aangeleid ; by mangel hier aan, wordt hy dikinaals van zyne vyanden aangetast: iets, 't welk niet zou gebeuren, indien men eene wykplaats hadde,van •Waar.men zich koude verdeedjgen.
K 5 Ma-



*54 NEDERLANDSCHE
Macasfar, op het Eiland Celebes, heeft men, zonder reden, verlaaten, door gebrek aan ondervinding der jonge lieden , die zich aldaar bevonden. Ondertusfchen is het een gewest, 't welk veel Sagu en Ryst voortbrengt. Van hier dat de Hollanders, van nieuws, eene pooging gedaan hebben om met de landzaaten in onderhandeling te treeden ; en 'er vertoont zich eenige waarfchynlykhcid, dat zy daar in gelukkig zullen flaagen.
In de ftad Jamhi , gelegen op een der Eilanden, aan 'Surnatra onderhoorig, hebben wy de flapelplaats van de Peper, en eenen koophandel, voordeeliger dan alle andere takken. Ook hebben wy, op het Eiland Borneo 3 den vryen handel in Diamanten en Bezoarfteenen.
In Japan hebben wy een groot huis, gebouwd onder opzigt van jakob. specx, die 'er, in de hoedanigheid van Opper- Koopman , nog heden woont. De handel , welken de Hollanders hebben gedreeven, in het Hertogdom Firando, was, in de daad, in deij beginne, van klein belang; zeden, egter, hebben de zaaken een voordeeliger keer genomen. Het houtwerk, welk aldaar gemaakt wordt, overtreft het Chineefche; en wy krygen van daar veele leevensmiddelen en koopmanfchappen.
Voormaals hadden de Jefuiten zich in dit zelfde Hertogdom gevestigd, en, door hunne gewoone listige treken , alle de rykdommen diens gevvests onder zich weeten te krygen. Zo diep hadden zy zich weeten in te dringen by de Edelen en aanzienlykfte landzaaten, dat zy derzelver volkomen vertrouwen hadden gewonnen. En naardemaal de Christlyke Godsdienst, welken zy hun verkondigden , geenzins flreng was ,
noch



REIZEN. j$
noch zeer veel verfchilde van hunne voorouderlyke Godsdienftige eerbetooningen, Czo zeer weeten deeze goede Vaders zich te fchikken naar allerlei flag van menfchen,) hadden de Japanneezen dien aangenomen; en de Jefuken konden zich beroemen, eene groote menigte menfchen bekeerd te hebben: indien het Bekeering kan genaamd worden, eene Ave Maria te kunnen bidden , en het kruisteken maaken ; hier in beftondt het Christendom deezer nieuwe bekeerden.
De Hertog , bemerkende dat zyne inkomften, varr tyd tot tyd, verminderden, kreeg den natuurlyken inval , om onderzoek te doen na de oorzaak. Niet moeilyk viel het hem te ontdekken, dat de Jefuiten met zyn verlies hun voordeel gedaan hadden. Hoog liep zyn misnoegen tegen hen; een gedeelte deedt hy vermoorden; de overigen verdreef hy uit zyn gebied. Zints dien tyd hebben de Vaders het niet durven beftaan , om 'er van nieuws voet aan land te zetten. Men heeft 'er de Ave Maria's vergeeten; doch hunne knevelaaryen zyn in leevendige geheugenis gebleeven.
Onder de Koningen van Groot-Java, draagt één den naam van Groote-Mataram ; in zyne heerfchappyen hebben de Hollanders verfcheiden Logiën , in welke een uitgeftrekte handel wordt gedreeven. De voornaamfte Logie is te Japara, overvloeiende van ryst, osfen , fchaapen, bokken, gedroogden visch , boonen , erwten en veelerlei andere leevensmiddelen , welke door de onzen Van daar gehaald , en na de Molukfche Eilanden, Banda en andere plaatzen, gevoerd worden.
Bantam, op het zelfde Eiland gelegen , wordt tegenwoordig beftuurd door den Pangoran, die zich van het hoofdbewind, verzekerd heeft, en den Koning in
eene



$$6 NEDÈ.RLANDSCHE
eene foort van onderdaanigheid houdt. In deeze baten kaden en losfen de Hollandfche fchepen. De Voor. zitter of Direkteur-Generaal van alle de Nederlandfche Komptoiren houdt hier zyn verblyf, en van hier worden alle de Inftuiktiea en orders afgevaardigd. De Boeken van alle de Indifche Komptoiren worden herwaarts gezonden, en in een algemeen of Groot-Boek overgedraagen. Ten allen tyde, derhalven, heeft men hier eene naauwkeurige kennis van den roeftand van alle Komptoiren in deeze gewesten.
Tegenwoordige fiaat van het Eiland Amboina, en van de overige Eilanden en plaatzen , aan hetzelve onderhoorig, in eigendom behoorende aan de Ferëenigde Nederlandfche Oostindifche Maatfchappy, £» den jaare 1627.
Gilles seyst , de Schryver van dit Berigt , kwam te Amboina , op den negentienden van Lentemaand des jaars 1629, met de fchepen Oranje en dtn Brul. Hy vertoonde zynen Lastbrief aan den Gouverneur, en verzogt zynen byftand ter volvoeringe van denzdven; 't geen hy ook beloofde. Hy zag alle de openbaare Registers na , betreffende den handel, de ^zetting , de Losne en het Magazyu , en vondt ze allen m eene gefchikte orde. De geringe misllagen , welke hy in dezelve ontdekte, feheenen meer aan de Uitichryvers, dan aan voorbedagtheid, te moeten geweeten worden. De Komptoir-boeken van Bitton en Larique lagen hier insgelyks ; hy doorzag dezelve , om, by de eerfte gelegenheid , na Batavia te kunnen verzonden worden,
Wyders bleek het hier, dat het Fort van een be-
kwaa-



REIZEN. ij?
kvvaamen voorraad van goede leevensmiddëlen voorzien was. De foldaaten worden om de maand betaald; dit is de reden, waarom zy geen vleèsch uit het Fort haaien: om het geld te befpaaren , behelpen zy zich met de leevensmiddëlen , welke de foldaaten gebruiken. Indien zy, zo als voormaals gebruikelyk was, op rantlben gefield wierden, zou 'er niet langer dan voor vyf maanden vleesch in voorraad, zyn. Wat aangaat oly, azyn, boonen , meel en zout , hier van is doorgaans een voorraad voor een geheel jaar voorhanden.
Het Fort legt aan den oever der riviere. Op den afftand van een halven Musketfchoot kunnen de fchepen voor anker koomen: zodat zy hier in volkomene veiligheid kunnen leggen. 'Er is een Inham, die wel een Golf mag genaamd worden ; hier zyn ze veilig tegen de meeste winden. Het Fort wordt omringd van eene Gragt , waarin doorgaans vyf voeten water ftaan; rondom hetzelve loopt een muur, van Heen, kalk en zand gemetzeld.
Het heeft vier Bastions; de twee, welke aan de landzyde leggen, zyn een weinig grooter, dan die de zee befchieten; ook zyn ze een weinig hooger, en binnen Bolwerken beflooten. Tusfehen de twee Bastions, die aan den zeekant leggen , ftaat een groot huis, waar in de Gouverneur, de Opper-Koopman en andere dienaars der Maatfchappye hun verblyf hebben.
Onder dit huis zyn de Magazynen, ia welke de mondbehoeften bewaard worden. Ook leggen hier de kruidnagels , die op hei Eiland groeien, of van Ourion en Larique herwaarts gebragt worden. Boven de woonvertrekken is eene verdieping, op welke de katoenen-
ly-



rsS NEDERLANDSCHE
lywaaten leggen ; zy zyn hier blootgeftekl aan de lucht: want zonder dit zouden zy bederven.
Alle de lywaaten worden verkogt in een winkel, die in het Fort wordt gehouden. Ieder een , 't zy landzaat of uitlander , burger of bediende der Maatfchappye, kan hier, naar zyne gaading, te recht geraaken. De Opziener van deezen handel is een Onder-Koopman.
Vóór de aankomst der fchepen Oranje en den Briel, was de Bezetting in een zo zwakken Haat, dat, by een algemeenen wapenfchouw, niet meer dati 84 man verfcheenen; en nog waren onder deeze eenige Timmerlieden en Metzelaars. Ter goeder uure bragteri dan deeze fchepen twee verfche Kompagnien foldaaten, de meeste van welke voor Amboina beftemd waren.
Twee dagen naa de komst deezer fchepen , deedt de Gouverneur, jan van gorcum genaamd, de twee Kompagnien aan land treeden, befhiande uit 160 man; met groote ftaatfle deedt hy dezelve, in de tegenwoordigheid der Eilanders , in het Fort trekkein Van deeze benden waren 32 man beftemd voor de Molukfche Eilanden.
Hoewel, by den wapenfchouw, niet meer dan 84 man verfcheenen, waren 'er , nogthans, ten laste van de Maatfchappy, ter handhaavinge van haar gezag op Amboina en de onderhoorige piaatzcn, ongeveer 450 man, van allerlei ftanden: van dezelve wierden doorgaans 160 man gebruikt in de Verfchanzingen, en om het Eiland te verfterken. Nog 50 andere deeden dienst ©p de Jachten.
De overwonnene Negers, welke dicht by het Fort w*onen, bedraagen een getal van 1230 man , bekwaam



REIZEN. i&
kwaarn om de wapens te voeren , en in alles 1620. Met getal der perfoonen, op het geheele Eiland, bekwaam om onder de wapens te kunnen verfchynen , wordt in alles gerekend op 3060 man. De twee Negeryen, Larique enWacqueJte, dicht by elkander gelegen, in het West-Zuid-Westen van het Eiland, worden van Mooren bewoond , doch behooren onder het Fort.
De tegenwoordige Oogst in deeze twee Negeryen , zal, waarfchynlyk , zeventig, en de volgende ruim 250 baaien kruidnagelen opleveren. Naardien men, op de Mooren, geen volkomen (laat kan maaken , en zy verftand zouden kunnen houden met de Ternateezen , onderhoudt de Maatfchappy , in een klein Fort, in 't midden van hunne dorpen, een Koopman , een Serjeant en 17 foldaaten. Het getal der Mooren bedraagt, naar gisfing, 350 perfoonen.
Ourie en Asfelouli zyn twee andere Negeryen, insgelyks niet verre van elkander gelegen, in het Westlyk gedeelte van het Eiland ; zy worden bewoond van Mooren, ten getale van 150. De tegenwoordige Oogst zal 30, en de volgende 70 baaien kruidnagelen opleveren. Hier legt insgelyks een klein Fort, waarin een Serjeant, een Adfiftent en 24 foldaaten Bezetting houden: aan deeze leveren de Mooren de kruidnagels.
Hatna , Caylola en Cabeau zyn drie Negeryen op het Eiland Oma, dicht by Amboina , zy worden bewoond van Mooren, die altoos gedaan hadden onder het gebied van het Fort. Maar in Oogstmaand des jaars 162Ö, gaven zy zich over aan de Ternateezen, zonder dat zy konden zeggen waarom , of zonder eenjge reden van hun misnoegen te kunnen geeven, Zints dien tyd zyn ze in Oorlog gebleeven met de
on-



i6ó NEDERLANDSCHE
onderdaanen van het Fort; waar toe de Ternateezen bun byftand verkenen. Het getal der bewooners vart deeze" Negeryen wordt op 1000 gefchar.
De drie andere vlekken , of kleine fteden van dit Eiland, te weeten Oma , Abora en Crieu , zyn aan bet Fort ouderdaanig, en ontvangen van hetzelve onderftand. De inwooncrs zyn Christenen, en niet meer dan 300 in getal.
Op het Eiland Ukastsr, leggen zeven vlekken , of kleine fteden, welke geregeerd worden door drie Koningen , of Koninkjes. De Maatfchappy heeft 'er eene Logie, in welke zy, op verzoek der landzaaten, eene Bezetting houdt van een Serjeant en 17 foldaaten; door middel van deeze, wordt het Eiland in onderdaanigheid gehouden. Het getal der inwooneren bedraagt 3500 perfoonen. Maar in het Oostlyk gedeelte des Eilands leggen nog twee vlekken en vyf dorpen , di6 van Mooren bewoond worden, ten getale van 600 zielen; deeze zyn den Ternateezen meer genegen dan den Hollanderen.
Ten aanzien van Amboina, is het Eiland Nosfelau het Oostlykfte. Ook is 'er een Koning, die Koning van Tetuan genoemd wordt; hy voert het gebied over drie vlekken, wier inwooners Christenen zyn, ten getale van 1500 zielen , van het Fort van Amboina afhanklyk. Alle deeze opgezeetenen, zo van Amboina, als van de Eilanden, aan hetzelve onderhoorig, maaken te zamen een getal uit van 7460 menfchen, behalven de 1000 opgezeetenen van Oma , die afvallig zyn geworden.
Weinige kruidnagelen leveren het Eiland Amboina en deszelfs onderhoorige Eilanden. Zedert zes jaaren heeft men 'er eene menigte nieuwe boomeu geplant,



REIZEN. X6t
plant, die, naa vier of vyf jaaren, goede vrugten zullen geeven.
Nog een ander Eiland is 'er, dicht aan Borneo gelegen, 't welk geheel van Mooren word*bewoond. De Maatfchappy heeft hier een klein Fort, op verzoek der Landzaaten, gebouwd, om aan de opgezeetenen van Bourg en Ternate het hoofd te kunnen bieden. Een Serjeant en 18 foldaaten houden hier bezetting. De kruidnagels, welke hier worden ingezameld,.zyn geen noemens waardig; maar het Eiland legt zeer gereed voor onze kleine fchepen, welke kruizen op de Maleifche en Macasfaarfche Jonken, die op Cambelle, Lohou en Manipa handel dryven. In het Fort legt niet meer dan één ftuk gefchut. — Het getal der bewooneren van het geheele Eiland, bekwaam om de wapens te voeren, bedraagt niet boven de 400. Zy zyn den Hollanderen zeer genegen en onderdaanig. Indien eenige bekwaame Leeraars derwaarts wierden gezonden, zouden zy, ongetwyfeld, tot het aanneemen van den Christlyken Godsdienst worden overgehaald.
De Maatfchappy heeft eenige onderdaanen aan de kust van Ceram, die met den mond haare opperheerfchappy bclyden, doch in hun hart het met de Ternateezen houden. Canarie legt ten Noorden van het Eiland Oma. 'Er zyn eenige Mooren; de overige opgezeetenen zyn Afgodendienaars. Voormaals ftonden zy onder de heerfchappy der Portugeezen. Men vindt 'er niets anders dan Sagu. De Negery legt anderhalve myl van de kust.
Eene andere Negery, Lomma Caïa genaamd, legt vier mylen ten oosten van Canarie. Alle de inwooners zyn Mooren; en hoewel zy onder het gebied der Maatfchappy ftaan, zyn ze, nogthans, den Ternateezen VI. deel', L meer



16* NEDERLANDSCHE
meer dan den Hollanderen genegen. Lattoi en Holtai leggen twee mylen ten oosten van Lomma Caïa. Schoon, even als de voorgaande, onderdaanen der Maatfchappy, houden zy het, egter,heimelykmet de Ternateezen. Qjielque - Ponti, of Hatoujieli, is een zeer kleine Negery, twee mylen van Lattoi en Hollai. Coacq legt van daar vier mylen. Voormaals lag hier een Fort, Harderncyk genaamd; doch- de vreeze der bewooneren voor de Ternateezen, doet hen zomtyds in twyfel hangen, uit hoofde der bedreigingen, welke deeze tegen hen uhfiaan. Wanneer zy hen niet tot hun genoegen kunnen onderdaanig maaken, dooden zy hen , voeren hunne kinderen weg, maaken dezelve tot flaavcn, en gebruiken hunne dochters tot bywyven; haar vervolgens wegjaageride of verkoopende, wanneer zy dezelve moede zyn geworden. Aldus oelfenen de Ternateezen eene beestagtige én onmenschlyke dwingelandy, alle de opgezeetenen van deeze Kust doen zy beeven, die liever verkiezen, hun onderdaanig te blyven, dan door het regt des Oorlogs aan hunne geweldenaaryen en wreedheden te worden bloot gefield. Die nog onder het gebied van het Fort van Amboina ftaan, beloopen een getal van 600 perfoonen, bekwaam om de wapens te kunnen voeren.
Daarenboven leggen nog dieper in het Eiland zes Negeryen; de meeste bewooners zyn Boeren, en allen Afgodendienaars; de weerbaare manfehap, aan het gebied der Maatfchappye onderworpen, bedraagt 3000 zielen. Grootlyks worden zy gevreesd in de geheele ïabuurfchap, niet zo zeer om. hunne dapperheid, als omdat zy in het grondgebied der nabuuren vallen, by kleine benden, alwaar zy zich op de bergen nederflaan, en van wortels, van (langen, hagedisfen en
meer



R E I Z E N. ,63
sieer ander foortgelyk gedierte leeven. Hier blyven sy eenige maanden leggen, bedekkende hunne lichaamen met dunne boomfchorzen en mosch, zodat zy naar boomen gelyken. Aldus toegerust, ftaan zy'op fcluldvvagt; en wanneer hunne vyanden, die hen voor boomen aanzien, en dus geen "erg vermoeden, hen naderen, vallen zy hun onverhoeds op het lyf, en dooden hen.
Deeze en meer andere kunstgreepen zyn oorzaak, dat zy zeer geducht zyn by de Moorfche en Christen onderdaanen van het Fort; deeze durven hunne bergen niet verlaaten, zodra zy met zekerheid weeten, dat de Boeren, tot bovengemelde oogmerken, op de been zyn j want zy befchouwen het als onmogelyk, zich tegen hen te verweeren, en denken dat zy ten minde Tovenaars zyn. Het ontftaat, derhalven, meer uit den fchrik, van welken zy bevangen worden, dan uit de dapperheid en onverzaagdheid deezer boeren, dat zy van hun mishandeld wordein
Flierom draagt de Gouverneur naauwkeurige zorge, om hen in zyne belangen te houden, en aldus de oproerigheden der anderen te voorkoomen, of om hen los te laatcn tegen de zulken, die aan 't muiten mogten flaan. De Ternateezen, van hunnen kant, zenden aan hun gefchenken, om hen in hunne belangen over te haaien; met dit alles fchynen zy meer genegenheids te hebben voor de Hollanders. De poogingen, ondertusfchen, welke, van de zyde der Ternateezen, worden aangewend, noodzaaken de onzen om hun jaarlyks eenige gefchenken te doen toekoomen; by gelegenheid worden deeze kosten ryklyk vergoed.
De Gouverneur van goucum hadt het ontwerp beraamd, om een klein getal deezerJapdliedcn byeen
te



IÖ4 NEDERLANDSCIIE
te verzamelen , en vervolgens na het Eiland Oma over te voeren , met oogmerk om de drie rebelleerende Negeryen tot onderdaanigheid te noopen; om hen van den Zeekant te benaauwen, hadt hy beflooten, met eene Honie, of vloot kleine Vaartuigen, derwaarts over te fteeken. Doch uaardemaal de ingezeetenen deezer Negeryen Mooren zyn, beweert de Koning van Tcrnate, dat zy zyne wettige onderdaanen zyn, om reden dat zy insgelyks deel namen in den oplfand tegen de Portugeezen, ten tyde als de Admiraal stephen van der hagen zich meester maakte van hun Fort op Amboina; uit kragt van welk Fort, en der regten, welke de Portugeezen daaraan verknogt hadden, de Maatfchappy eigenaares is van alle de kleine Eilanden, welke zy bezit.
Devvyl dan deeze drie Negeryen, uit hoofde van haaren opftand, niet meer ftonden onder de magt der Portugeezen, ten tyde als derzelver Fort door de Hollanders wierdt bemagtigd , beweert de Koning van Ternate dat wy geen regt hebben op dezelve. Ondertusfchen is dit eene zaak, welke de Gouverneur niet gezind is zeer flerk door te dryven, zolang de overige zaaken in den tegenwoordigen toeftand blyven, hoewel de eere der Maatfchappye hier door eenigzins lyde. Maar men verkiest liever, meester te zyii van de kruidnagels , van welke wy zouden beroofd worden, indien djeze fnaar geroerd wierdt.
Seyst over dit onderwerp fpreekende met willem jansz, Gouverneur van het Fort van Ternate, oordeelden zy het niet geraaden, aan den Kapitein iiittou deeze gelegenheid of aanleiding te geeven, om niet meer krnidnagels te leveren, hoewel zy volks genoeg hadden, om de drie Negeryen onder de gehoorzaam-



REIZEN. j65
«aamheid van het Fort te brengen. Doch zy verkoozen de levering der kruidnagelen van Kapitein hittou, en de hoop om die van de kust van Ceram te zullen magtig worden, boven het bezit van de drie vlekken.
Drie Negeryen leggen 'er langs de kust van Ceram, ten Oosten van Coacq, wier inwooners, niettegenfraande zy Mooren zyn, aan het Fort den Eed van getrouwheid hebben gezwooren: meer, nogthans, uit vreeze, dan uit genegenheid, vermits zy het in hun hart met de Ternateezen houden; weshalven men op hun geeneu ftaat kan maaken. 'Er zyn 6600 weerbaare perfoonen.
Op eenigen afftand van de kust, leggen vier Negeryen, die den naam hebben, van het Fort afhanglyk te zyn, doch hetzelve niet meer gehoorzaamheids betoonen, dan zy goedvinden. Hun getal is niet naauwkeurig genoeg bekend.
Alle deeze Negeryen, die gezamentlyk ruim 5000 man bevatten, bekwaam om de wapens te voeren, zouden den Hollanderen onderdaanig en getrouw zyn, indien deeze de Ternateezen van Lucielle, Lobou en Cambelle konden verjaagen.
Misfchien zal men vraagen, of de zaak der moeite waardig, en van welk nut het voor de Maatfchappy zyn zoude, haare heerfchappy uit te breiden en te bevestigen over een Volk, wiens land bykans niets anders dan Sagu, althans zeer weinige kruidnagels , voortbrengt ?
Flet antwoord is, dat men in aanmerking moet neemen, dat de Ternateezen, door behulp der Maatfchappye, een weinig opgekoomen zynde uit den rampzaligen toeftand, in welken zy gebragt waren door de Portugeezen en den Koning van Tidore, naauwlyks L 3 een



i66 NEDERLANDSCHE
een weinig adem begonnen te fcheppen, en de handen ruimer te hebben, of zy hebben allerlei listen en laagerj te werk gelleld, om hunnen weldoeneren geweld aan te doen en hen te verzwakken: in de hoope, dat zy, hun dus veel werks verfchaffende, door den tyd, hunne meesters zullen worden, en wederom, gelyk te vooren, het gezag in handen hebben.
Men zal dit flegts een tyd lang door de vingers kunnen zien , maar eindelyk genoodzaakt worden tot daadlykheden te koomen, en hun den oorlog aan te doen; en in dat geval zal men de onderdaanen vaii Ceram noodig hebben. Want indien zy de zyde der Ternateezen koozen, zouden wy niet meer veilig zyn op Amboina, en nog veel minder op de onderhoorige Eilanden. Zo veel mogelyk is, moet men hier tegen op zyne hoede zyn : want de Ternateezen hebben voorwendzels genoeg om zich eifchen aan te maatigen op deeze Eilanden, en zelf op Amboina, zo als zy ook doen ten opzigte van de drie Negeryen van Oma, van welke zy bezit genomen hebben. Zo dra zullen de Hollanders geene maatregels genomen hebben om dezelve te hemeemen, of zy zullen het masker aflieten , en zichzelvcn geene rust gunnen, voor dat zy op de Maatfchappy aanzienlyke voordeden behaald hebben, gelyk de ondervinding reeds geleerd heeft.
Zodanig is de toeftaud der zaaken ten, aanzien van de Hollanders. Laaten wy nu dien der Ternateezen befchouwen, Zy hebben eene yerblyfplaats aan de kust van Ceram, in 't Noord-Westen van Hittou; haar naam is Lucielk, en wordt bewoond van negentig huisgezinnen. Zy legt op eenen Berg, en kan van vcoren niet genaakt worden; doch van agteren is zy genaakbaar, langs eenen weg, die van zes menfchen
te-



REIZEN. i6>
fevens kan beklommen worden, maar niét algemeen bekend is. Zy hebben aldaar twee of drie ftukkea yzeren gefchut. De Koning van Ternate heeft 'er een Gouverneur of Bevelhebber, en 90 man, bekwaam om de wapens te kunnen voeren. Onder deezen Go» verneur ftaan de volgende vlekken.
Lohcu, met de daaronder behoorende dorpen. Au* gen en Locki. Hier worden veele kruidnagels geplukt; de jongstvoorgaande oogst leverde 400 Baaien. Sagu heeft men'er genoeg voor alle de inwooners, ten getale van 2500. Thiel is de zuidiykfte uithoek van Ceram. Geduurende de westlyke Pasfaatwinden, kunnen de fchepen, op 40 of 50 vademen water, voor anker koomen; doch zy leggen niet verder dan een musketfchoot van land. 'Er worden geene kruidnagels verzameld. Het getal der inwooners bedraagt ongeveer 200.
Cambelle en Usfidi leggen niet verre van daar. In een voordeeligen oogst worden 'er tusfehen de 3 en 400 Baaien kruidnagels geplukt. Doch zedert de Gouverneur si'eult, of de Admiraal h u ige n , de opgezeetenen verjaagd, en een groot getal hunner boomen vernield hebben, laaten zy 'er-zich niet zeer aan gelegen zyn om kruidnagels te verzamelen, indien 'er geene Jonken koomen,, die 'er ecu goeden prys voor bieden. In dit jaar kwamen 'er drie Jonken van Java en twee van Macasfar. De Gouverneur van Amboina heeft het fchip den Brid gezonden , om de landzaaten het dryven van koophandel met hun te beletten. De tyd zal keren, wat dit zal uitwerken. Het getal der inwooners bedraagt 1000.
Tegen over Cambelle , in het Noorden , legt een Eiland, Kelang genaamd, van Cambelle en Lisfidi afL 4 hank-



I6S NEDERLANDSCHE
Jianklyk. Hier groeien geene kruidnagels. De opgezeetenen, ten getale van 400, leeven van rooven en pionderen.
a Deeze zyn de voornaamfte plaatzen, welke Amboina belemmeren. Ligt kan men begrypen, dat zy niet zullen rusten, voor en al eerzy de Christenen tot gehoorzaamheid gebragt, en hun het Moorfche geloof hebben doen aanneemen; en dat zy den prys der kruidnagelen, indien het eenigzins mogelyk zy, verhoogen zullen, tot op 100 of iao Reaalen de Baal; om reden dat de opgezeetenen van Macasfar dezelve zullen koopen, indien het hun niet belet worde.
Alle deeze Indiaanen hebben, op Amboina, een magtigen Vriend , in den periöon van zekeren Kapitein 111 t t 0 u; zyn regtsgebied ftrekt van de Drie Gebroe* ders ten Westen, tot aan de Negery Thiel ten Oosten; uitmaakende een groot gedeelte van het Eiland: meer dan 3000 man heeft hy onder zyn gebied. Deeze Kapitein munt uit in bekwaamheid, boven alle de opgezeetenen van het Eiland. Meesterlyk verftaat hy de kunst van veinzen, en heeft zulke hooge gedagten van zyne behendigheid, dat hy zich verbeeldt, zich ten allen tyde by de Hollanders te kunnen zuiveren ; dat zy niets weeten van zyne maatregelen, van welke zy de uitwerkzels geduldig moeten lyden, by mangel aan magt, om zich tegen dezelve te kunnen verdeedigen.
De Hollanders ftellen zich aan , als of zy hem voor een eerlyk man hielden; door dit middel maaken zy hem bereidwillig om hun kruidnagels te willen leveren : want zonder dit zou hy ze even weinig willen geeven, als de inwooners van Lohou en Cambelle.
Voordat de fchepen Oranje en den Briel hier waren aangekoomen, fcheen by gemclyk en misnoegd te
zyn



REIZEN. 169
zyn op de Hollanders ; doch hy hadt niet vernomen, dat zy foldaaten hadden medegebragt, of hy begon een weinig tot bedaaren te koomen, en kruidnagels te leveren. In Lentemaand en de twee volgende maanden des jaars 1627, leverde hy So Baaien, en gaf eenige hoop, deeze levering tot 300 Baaien te zullen brengen. Van regtswege is hy, gelyk alle de overige opgezeetenen van Amboina, een onderdaan van het Fort; doch al voor lang heeft hy de hoedanigheid van Bondgenoot der Hollanderen zich aangemaatigd. Men laat hem in dien waan, opdat hy zich zeiven befchouwende in het zelfde licht, als de opgezeetenen van Lohou, Cambelle en Lisfidi, hen noodzaake om eveneens als hy te handelen.
De opgezeetenen der genoemde Eilanden zyn de verborgene vyanden van de Nederlanders; dikmaals houden zy heimelyke byeenkomften en fmeeden zamenzweeringen , zonder dat zy kunnen verrast worden. Geen van allen onderneemt iets afzonderlyk voor zich xelven, maar zy allen handelen gemeenfchappelyk met elkander. Van tyd tot tyd deelen zy over en weder hunne ontwerpen mede, als mede aan den Koning van Teruate, die, zedert twee jaaren, beloofd heeft, zich met hun te zullen vereenigen , en de Hollanders op het Eiland vyandlyk aantasten, waartoe hy meent regc te hebben. Dit gewaand regt bouwt hy op 'de volgende gronden.
Vooreerst, omdat de Gouverneur jan speult het volk van de Vloot hadt te werk gefield, om alle de landen onder zyn gebied onvrugtbaar te maaken, en zyne fteden te verwoesten. Ten tweede, omdat de Hollanders hunne eigen geldmunt wilden invoeren, in betaaling van de kruidnagelen. Ten
L 5 der-



i?a NEDERLANDSCHE
derde, omdat zy de vryheden van zyne 1 In ven:; en Reeën fchenden , door het neemen van Macasfarfche
Jonken op dezelve. Ten vierde , en eindelyk ,
omdat speult, vóór zyn vertrek, de inwooners der gewesten en plaatzen, door de Maatfchappy veroverd, wilde noodzaaken tot eene naauwkeuriger gehoorzaamheid, dan waartoe zy meenden verpligt te zyn; iets, *t geen de Ternateezen meenen niet te moeten dulden, met opzigt op de bewooners van de kust van Ceram, welke zy beftendig blyven aanmerken als hunne onderdaanen; van jaar tot jaar voeden zy hen met de hoop, dat de Koning eene talryke vloot Korokoren ter hunner hulpe zal zenden: 't geen ook zekerlyk zal gebeuren , indien de gefchillen tusfehen hem en de Maatfchappy niet bygeleid worden : dit zal geen voordeel doen aan de Landen der Maatfchappy.
Ter verydelinge van deeze ontwerpen , zou het, volgens zommigen, geraaden zyn, eene fterke Redoute op te werpen op Larique, en eene andere op Ourie, in de plaats van de twee zeer kleine Forten en de vier kleine ftukjes gefchut en een Steenftuk te Larique, en eene Bezetting van een Serjeant met 17 foldaaten. Het kleine Fort op Ourie is in nog flegter ftaat. Het wierdt aangeleid door den Gouverneur van gorc üm; maar door den aanhoudenden regen is het Aardwerk uitgekabbeld , en de Buitenkerken zyn bykans geheel vervallen. 'Er leggen flegts 2 ftukken gefchut; de Bezetting beftaat uit een Serjeant en 24 foldaaten.
Groot belang heeft de Maatfchappy by de veiligheid deezer twee plaatzen , omdat het behoud van alles, wat zy bezit, daarvan af hangt. Door middel van dezelve ontvangt zy kruidnagels, en zy zal ze voortaan ontvangen, zo lang zy in weczen zyn zullen, niette-
gen-



REIZEN. 1?l
genftaande de meeste opgezeetenen, aan dezelve onderhoorig, Mooren zyn. Ondertusfchen, 't geen zorgvuldig in aanmerking dient genomen te worden, hebben de Ternateezen en Kapitein hittou genadig het oog op dezelve.
De Gouvernenr van gorcum is van oordeel, dat hier , gelyk ook in alle de andere Forten , Redouten moesten gemaakt , en eene Bezetting van niet meer dan zeven of acht man in dezelve geleid werden. Zeer heilzaam is, pngetwyfeld , dit ontwerp: want, door dit middel, zouden wy , in het Fort van Amboina , tusfehen de 60 en 70 man meer hebben dan tegenwoordig: in gevalle van nood zouden zy gereed by de hand zyn ; terwyl zy nu , van wyd en zyd, uit de kleine Forten, moeten byeen verzameld worden. Daarenboven zouden de landzaaten met genoegen zien, dat op elke plaats eene Redoute opgeworpen, en een fteenen huis gebouwd wierdt. Dit zou der Maatfchappye weinig kosten; zy zou flegts de Timmerlieden, Metzelaars en Smeden moeten betaalen; de Negers zouden al het overige werk doen. .
Het fteenen huis teHatua, op het Eiland Oma, alwaar de Hollanders thans in veiligheid leevcn, heeft niet meer gekost dan 153 Guldens; en 't is te denken , dat elders de kosten niet hooger zouden loopen. Het Fort van Ourie heeft reeds weinig minder dan 2000 Guldens gekost.; het Fort de Pas kost 350 Guldens. Hier ftaat een fteenen huis, 't welk na genoeg voltooid is; aan den zeekant wordt liet omringd van eene groote Halve-Maan, wier hoorns zo verre uitfteeken, dat zy het geheele gebouw omvangen. Het geheele werk is van kalk en zand gemetzeld. 'Er leggen vier ftukken gefchut, en een Serjeant, met 21 foldaaten, in Bezetting.



ï72 NEDERLANDS CHE
ting. De plaats is dus beveiligd, zo wel tegen de Europeaanen als tegen de Ternateezen.
Met geringe moeite zouden deeze plaatzen onwinbaar kunnen gemaakt worden, indien hier kruidnagels verzameld wierden. Doch op alle plaatzen, daar wy Forten hebben, Larique en Ourie uitgezonderd, wordt van deeze dierbaare Specery niet veel geplukt.
De meeste kruidnagels, welke Amboina verfchaft, worden verzameld in het regtsgebied van hittou, uitmaakende een klein afzonderlyk Gemeenebest, 't welk in verbond ftaat met de bewooners van de kust van Ceram, alwaar zeer veele kruidnagels vallen. Volgens een verdrag, doch 't geen zy, zedert eenige jaaren, niet zyn nagekoomen, moeten zy ze leveren, tegen 60 ftukken van achten de Baal; doch aan de uitlanders hebben zy ze verkogt voor 100, en 120 ftukken van achten; een lokaas, waarvan men hen niet ligt zal afbrengen; en indien wy ze tot den vastgeftelden prys willen ontvangen, zullen wy door geweld hen daar toe moeten noodzaaken: zonder dit hebben wy niets te verwagten. Vertoogen en redeneeringen kunnen hier niets baaten.
Om ons oogmerk te bereiken, zouden wy een begin moeten maaken met het verdryven der uitlandfche, als de Molukfche, Javaanfche en Macasfaarfche, Kooplieden. Indien hunne fchepen reeds op de Reeën lagen, zouden zy van daar weggenomen, of verbrand moeten worden; 't geen in de meeste havens gemak, lyk zou kunnen gefchieden. Dit is het eenige middel tot herftel van onze zaaken in deeze gewesten. Anderzins moet men geene kruidnagels verwagten van de kust van Ceram, hoe goed een gelaat men ook vertoone.
De



REIZEN. 173
De Reeën en de Havens worden, in de daad, niet gefchonden; maar dit gebeurt, wanneer men geene voldoende reden heeft om het te doen; hoedanige, by voorbeeld, is, de fchending van de trouwe der Verbonden , vooral ingevalle zy langen tyd onderhouden zyn. De opgezeetenen van Ternate, Lohou, Cambelle en Lisfidi houden ons geen woord, en agten het niet verpligt zyn te doen, omdat zy ons als Ongeloovigen befchouwen. Zy dryven geen handel met ons als met Bondgenooten, en op den grondflag eener verbinten isfe; zy handelen alleenlyk om eigen belang, en wanneer zy 'er hun voordeel niet in zien, lachen zy met de Verbonden.
Aldus verkoopen zy gaarne hunne .kruidnagels aan de meestbiedenden; zy onderdrukken onze Christen onderdaanen; zy verleiden de Mooren, die ons onderdaanig zyn; beiden voeren zy gevanklyk weg, gelyk ten deezen tyde gebeurde. Een Champan, van Amboina uitzeilende, om onder het Eiland Nosfelau, aan de kust van Ceram, te visfchen , met 2 Hollanders en 7 Indiaanen, wierdt door vier Korokoren, van het Eiland Boano, behoorende aan den Koning van Ternate, overvallen en genomen. De Hollanders fchooten 'er het leeven by in; de Indiaanen wierden, naa eene gevangenis van vyf dagen, op vrye voeten gefield. Vergeefs eischte de Gouverneur van gorcum van den Gouverneur des Konings van Ternate, dat hem regt zou gedaan worden; hy zette hem telkens af met beloften en voorwendzels, die geen ander gevolg hadden. Dusdanige voorvallen gebeurden bykans dagelyks.
Dit bewoog den Raad van Amboina, om in ernftig overleg te neemen, de middelen, die, ter afwendinge
vaa



174 NEDEltLANDSCHE
van diergelyke ongeregeldheden, dienden beraamd te worden; en of het niet diehftig ware, deeze overweldigers den oorlog aan te doen. Naardien men, egter, in het laatfte te veel zwaarigheids ontmoette, wierdt het befluit genomen om nog eenigen tyd geduld te oeffenen, en het gedrag der Eilandcren door de vingeren te zien, tot dat men genoegzaame magt zoude bezitten om hen tot reden te brengen; dat, midlerwyl, by den bovengemeldenGouverneur, met allen mogelyken ernst, zou gedrongen worden op regtoeffening, wegens den moord, onlangs door de opgezeetenen van Boano gepleegd ; dat ingevalle hy hier het oor niet aan leende, men eene bekwaame gelegenheid zou afwagten om fchaêvergoeding te gebruiken; dat men evenwel geen misnoegen zou laaren blyken tegen hem, noch ook tegen Kapitein hittoü, op dat de levering der kruidnagelen , door den Kapitein, waarop men goede hoop hadt, niet zou agterblyven.
Nimmer zullen de zaaken der Maatfchappye op een volkomen voordeeligen voet koomen, zo lang het geheele Eiland Amboina haar niet onderdaanig is. In dat geval zou men 'er 600 Baaien kruidnagelen jaarlyks kunnen verzamelen. Nimmer, egter, zal dit oogmerk bereikt worden, dan door het volgende middel: men zal alle de Mooren moeten verdelgen, of hen noodzaaken het Eiland te verlaaten; en men zal wyders nieuwe Christenen in hunne plaats moeten ftellen. Dit zal het waars middel zyn om de opgezeetenen van Ceram in bedwang te houden.
Ten dien einde zouden 'er ioco man na Amboina gevoerd, en aldaar vyf of zes maanden moeten gehouden worden. Deeze, gefterkt met de Eilanders, welke den Nederlanderen genegen zyn, zouden genoeg in Haat zyn
om



REIZEN. 17$
öm den Kapitein h i t t 0 u te verjaagen 3 in weerwil van den onderftand, welken die van Cambelle hem zouden toebrengen.
Naa dat hy met zyn aanhang van daar verjaagd was, zouden 'er ongetwyfeld vyf of zes jaaren noodig zyn ± om het Eiland met ten minfte 2400 menfchen van nieuws te bevolken; welke noodig zyn, niet alleen om de kruidnagels te verzamelen, maar ook om aan de onderneemingen van Kapitein hittou met zynen aanhang het hoofd te kunnen bieden: want, gewisfelyk, zouden zy alle mogelyke moeite aanwenden om wederom voet in het land te krygen, waarvan zy het geheugen niet ligt zouden verliezen, omdat zy door de Ternateezen met magt en geweld zouden onderfteund worden.
Voor dat men, derhalven, hand aan 't werk flaat, moet 'er een genoegzaam getal Christenen in voorraad by de hand zyn, om de plaats der verdreevene Mooren te vervangen.
De Gouverneur van gorcum heeft eene zeer heilzaame fchikking beraamd, door eiken onderdaan van het Fort te noodzaaken, jaarlyks tien nagelboo* men te planten en te kweeken; door dit middel zal het Eiland welhaast met deeze boomen bedekt worden, en de voorraad van kruidnagelen, welken men, naa verloop van tien jaaren, zal plukken , zeer groot zyn. 'Er zyn wel boomen, maar de meesten zyn jong, en draagen niet zo veele vrugten als die van Kapitein hittou; de grond is 'er niet zo goed.
VVylen de Gouverneur speult liet, op een afgeperkten grond , 4000 kokosboomen planten, met oogmerk dat 'er altoos een goede voorraad 1100ten zou by de hand zyn; doch, om de onvoegzaamheid



S7<5 NEDERLANDSCHE
beid van den grond, zyn ze, op ruim 600 na, alk geftorven. Ook heeft men 'er twee tuinen aangeleid, en in dezelve 40 oranjeboomcn geplant. De kruidnagelboomen draagen zeer ongelyk, het eene jaar veel en het andere weinig.
Drie Raadsvergaderingen worden 'er op Amboina gehouden: de Raad van Staat, de Raad van Juftitie, en de dagelykfche Raad. De Raad van Staat, beftaande uit vyftien leden, allen Christenen, doet eene oppermogende uitfpraak over alle burgerlyke en lyfftraffelyke zaaken, en alle de onderdaanen zyn verpligt, zich daaraan te onderwerpen. De Raad van Juftitie befast uit zes, en de dagelykfche Raad uit even zo veele leden. Deeze neemt kennis van de zaaken der Soldaaten en van die der Burgerye; wanneer zy hier in een ftaat van wyzinge gebragt zyn, worden zy voor den Raad van Juftitie getrokken.
In den jaare 1626, bedroegen de kosten der Bezettingen van Amboina en der onderhoorige Komptoiren 210197 Guldens, daar onder begreepen 15000 Guldens, aan de onderdaanen van hittou op de kruidnagels verfchooten, en die, waarfchynlyk, als verloeren mogen gerekend worden. Daarenboven is 'er eenig geld opgenomen door Hollandfche burgers, en door eenige Chineezen, die niet zeer naauwkeurig zyn in de betaaling. Meer dan 600 perfoonen zyn 'er op Amboina, die foldy trekken van de Maatfchappy. De Gouverneur heeft 100 Guldens in de maand. 'Er worden onderhouden 308 fiaaven, die geene foldy trekken.
De gewoone uitgaaven worden hefteed aan het onderhouden van de Bezettingen ; aan de gefchenken, welke de Maatfchappy verpligt is te doen; aan de Schooien
en



REIZEN. 177
en de Leerlingen ; aan het Gasthuis ten diende der behoeftigen; aan de Vestingwerken; aan de Kerk op Amboina ; aan gewoone en buitengewoone befoldigingen; aan het onderhoud van het fchip Monnikendam , twee Jachten en een Fregat: om nu niet te fpreeken van de twee fchepen , welke jaarlyks, met leevensmiddëlen en krygsbehoeften , van Batavia herwaarts worden gezonden , en met kruidnagelen derwaarts wederkeeren.
De belastingen op den wyn, op de inkoomende en uitgaande goederen , op het vee; het hoofdgeld der Chineezen ; de belastingen op de Herbergen , op de Arakdookers, op de verkoopingen van huizen , op de Kokosboomen, enz. dit alles bragt op, in het bovengemelde jaar, 6973 Gulgens 10 duivers. De buitengewoone huislyke uitgaaven van den Gouverneur en der overige bedienden koomen niet ten laste der Maatfchappy ; zy geeft eene bepaalde foldy, en niets meer.
De voortplanting van den Christlyken Godsdienst maakt hier niet zo veel opgangs , als zommigen zich verbeelden ; ook beantwoordt zy niet aan den yver der Maatfchappye , ten dien opzigte, noch aan de kosten, welke zy ten dien einde doet; ruim 250 guldens betaalt zy alle maanden aan de Leeraars en Schoolmeesters. Alle Zondagen wordt in de Kerk openbaare Godsdienstoeffening gehouden ; doch het blykt niet dan te duidelyk , dat de bedienden der Maatfchappye , even gelyk de overige opgezeetenen, 'er meer verfchynen uit noodzaaklykheid en gewoon* te, dan uit yver voor den Godsdienst.
De Hollandfche Burgers ,ten getale van ruim 80, en die boven de 40000 Guldens aan de Maatfchappy.
VI. deel. M fehul-



IJrt NEDERLANDSCHE
fchuldïg zyn , zonder dezelve te kunnen betaalen, hebben , nogthans, altyd gelds genoeg , om het aan den drank en losbandige vermaaken te befteeden , zelf op Zondag , geduurende de openbaare Godsdienstoeffening , welke doorgaans van niet meer dan 8 of 9 perfoonen wordt onderhouden , die het II. Avondmaal gebruiken. Nogthans behoorden alle deeze lieden den Eilanderen met een goed voorbeeld voor te gaan.
De Leerrede en de Dienst, in de Hollandfche taal, duurt van acht tot tien uuren. De Leerrede in het Maleisch begint ten half-elf, en eindigt ten half-twaalf uuren. Hier verfchynen 300 Eilanders, mannen, vrouwen en kinderen, doch geene , of zeer weinige Hollanders. De Leeraar onderwyst, des Zondags, 5 of 6 kinderen, en kwyt zich naarftig van deezen pligt. In de week wordt 'er niet gepredikt.
Ik kan geene reden vinden, waarom 'er geene meerdere poogingen worden aangewend ter bekeeringe van de Mooren, die onder het gebied van het Fort leeven: want, gewisfelyk , zouden zy nier geheel vrugtloos zyn. De pligtcn des geweetens zouden dus vervuld , en deeze van tydlyke voordeden agtervolgd worden. Zelf heb ik hooren verhaalen, dat veelen daar toe eene gefchikte geneigdheid bezitten , en de Godsdienftige onderwyzingen met een leergierig gemoed zouden ontvangen. Eenmaal had het Couiistorie een befluit genomen, eenen Leeraar te zenden, die onder hen zou woonen , met hun fpreeken , en hen onophoudelyk vermaanen; doch het is by dit befluit gebleeven. Grootlyks is het te verwonderen , dat, tot het gelukkig flaagen van een zo gewigtig werk, geene ernftiger maatregels beraamd worden. Indien



Reizen. if$
dien deeze luiden eenmaal wederkeeren onder het gebied der Ternateezen, of van Kapitein hittou, is alle hoop verlooren, om hen wederom te winnen.
De opgezeetenen en de Mardykert, die in de nabuurfchap van het Fort woonen, neemen hunnen pligÉ tamelyk naauwkeurig waar; zommigen onder hen gaan ten Avondmaal, andere iaaten zich onderwyzen; doch de bergbewooners en de opgezeetenen der overige kleine Eilanden bevinden zich in een befchreienswaardigen toeltand. De Schooien worden vry wel bediend: de opvoedmg en het onderwys, welke de kinderen aldaar ontvangen, zal, ten eenigen dage, heilzaame vrugten voortbrengen voor de Kerk en den Burgerftaat. Plet ergfte van allen is, dat de Leeraars en Proponenten, naa in dezelve eenigen tyd te hebben doorgebragt, hun ontflag verzoeken; dewyl hunne Opvolgers verfcheiden jaaren moeten befteeden aan het leeren van de landtaale , wordt het werk hier door rnerkelyk agteruit gezet*
■ Op Amboina en de onderhoorige Eilanden, zyn zestien Schooien ; doch het ontbreekt 'er aan papier en pennen: dit gebrek is oorzaak , dat de kinderen er mets anders dan kezen kunnen leeren, Nog een ander ? en wel een grooter hinderpaal, ftaat hunne vordering in den weg, Wanneer zy den ouderdom van 10 of n jaaren bereikt hebben, zenden de Ouders hen met meer ter Schoole, maar houden ze thuis, om dienst van hun te hebben; welhaast vergeeten ze alles wat zy geleerd hadden, Men moest hen noodzaaken, om de kinderen, een tyd lang, ten minne drie maanden in t jaar, ter Schoole te zenden.
Nog andere kleinere Schooien en 18 Meesters zyn'er, allen Christenen , die niet onder het Fort behooren*
M s ia



ito NEDERLANDSCHE
in de gebergten en op de kleine Eilanden. Doch deeze lieden zyn nog niet zeer verlicht. Zy zyn als dorre Hokken , in den grond geplant , die, by gebrek aan wortelen , door den wind heen en weder geflingerd worden. Hier over hebbe men zich niet te verwonderen. Niemand geeft hun onderrichting; de overige Schoolmeesters, wien het niet aan yver ontbreekt om hen te onderwyzen , bezitten het vermogen niet om zich verftaanbaar te kunnen uitdrukken , of hebben nog eenige overblyfzels behouden van hunne Heidenfche begrippen of gewoonten , by gebrek aan eene volkomene en duidelyke onderrichtinge , welke hun van elders niet wordt medegedeeld.
Ondertusfchen , hoe onvolmaakt ook deeze Christenen zyn mogen, en hoewel zommigen naauwlyks iet anders dan den naam van Christenen bezitten, fchynt , nogthans, deeze flaauwe ftraal van licht eenige beginzels van deugd in hun te verwekken: want zy bezitten meer eerlykheids en zagtmoedigheids dan de Mooren ; de Hollanders kunnen beter met hun omgaan, en meer vertrouwen in hun ftcllen.
Staat der Molukfche Eilanden , in den jaare 1627, onder het bewind van jakob le fevre.
De meergemelde gilles seyst verliet Amboina, met het fchip Oranje , en zeilde met hetzelve na Maleie , alwaar hy , in Bloeimaand des jaars 1627 , voet aan land zette. Hier verftondt hy van jakob l e fevre, Gouverneur van dit Fort, dat de Koning van Tidore overleeden was, en dat kitcjiiel garrilamma , zyn Zoon , hem was opgevolgd; dat kitciiiel hamsiaj anders Don pedro df,
c u N-
»



REIZEN. jg,
cunka genaamd, broeder van gougou en van Kapitein laud , nu drie maanden geleeden , over Gammalamma te Maleie was wedergekeerd, naadat hy, op de Manilles, 23 jaaren gevangen was gehouden.
Wyders verftondt hy,dat de Ternateezen den vrede hadden gefiooten met de Spanjaarden en den Koning van Tidore; dat het niet waarfchynlyk was , dat zy met den laatstgenoemden lang buiten Oorlog zouden blyven, om reden dat kttchiel ali, onlangs, te Ganinenorre , een Macasfarfche Praauw hadt genomen , met 30 man , welke brieven moesten overbrengen aan den Koning van Tidore; dat hy één man van dezelve gedood, en de overigen gevanklyk had gevoerd na Maleie, alwaar zy nog in hegtenis wierden gehouden ; dat de Ternateezen, zedert , twee Korokoren na Tidore gezonden hebben met gefchenken , om te dienen ter vermeerderinge van de Lykftaatfie des Konings; dat de Tidoreezen , uit wederwraak voor het geweld aan die van Macasfar gepleegd, de twee Korokoren bemagtigd , en de Ternateezen in verzekering hadden genomen, met by voeging van hen niet te zullen loslaaten , voor en aleer alle de Macasfarfche gevangenen op vrye voeten gefield, en alle goederen, hun ontroofd, waren te rug gegeeven : iets , waar in de Ternateezen niet wilden bewilligen.
Daarenboven wierdt seyst onderricht, dat de Gouverneur en alle de Bevelhebbers van Ternate, in eene algemeene vergadering, hadden beflooten, aan die van Tidore den Oorlog te verklaaren ; dat, diensvolgens, de Koning hadt laaten afkondigen , dat aan geen Ti» dorees vryheid zou gegeeven worden om op Machian, te mogen koomen; en dat de zulken, die, «aa de af» M 3 kon-



l8a NEDERLANDSCHE
Jcondiging van het verbod, aldaar verfcheenen, moes? ten gedood worden.
Seyst, aan den Gouverneur, zynen Lastbrief vertoond , en deszelfs befchermiug verzogt hebbende, bezigtigde de Rekeningen en Registers van de bedienden der Maatfchappy, en keurde ze goed. Het Fort Ora»? je, of Maleie , vondt hy in een goeden ftaat, met vier gemetzelde Bastions, leggende een halven Muskerfchoot van elkander. Het Fort is voorzien van 6 zwaare en 6 kleinere gegooten metaalen , en 23 yzeren ftukken gefchut. Het kleine Fort Talucco, ten Noorden van Maleie, op den afftand van een halven kanonfchoot, op den top eens bergs gelegen,wordt verdeedigd door eenen Korporaal en 12 foldaaten; alle morgens laat hy van Maleie het rantfoen haaien voor zich zeiven en voor zyne bende. Het Fort is met kalk en zand gemctzeld; behalven de Steenftukken , leggen 'er zess ftukken gefchut.
Aan den Zeekant , dicht by het groote Bastion Oranje, ftaat een groot gebouw, waar in de Gouver» pèw en de andere dienaars der Maatfchappy hun verblyf houden; in dit huis zyn zeer fchoone Magazynen. Aan de twee hoeken van dit huis, ftaan nog twee andere gebouwen, welke insgelyks tot Magazynen dienen , het eene om 'er leevensmiddëlen , het ander om 'er lywaaten te bewaaren , als mede eenige andere goederen. De gereede penningen en andere goederen van waarde worden hier insgelyks in bewaaring geleid.
Binnen den omtrek van het Fort woonen 50 huisgezinnen : 26 getrouwde Hollanders, 5 Japanneefche , 4 Pumpangres, 10 vrye Burgers, en eenige overgeloopeue Spanjaards en Negers.
Al-



REIZEN. iS5
Alle de Mardykers, die den Cbristlyken Godsdienst hebben aangenomen , en onder het gebied der Maatfchappy ftaan , woonen aan den Zuidkant van het Fort, op een plek gronds met palisfaden afgefiooten, alwaar zy genoegsaame gerieflykheden hebben. Zy maaken 'er eene fraaie Negery uit , die van twee ftraaten wordt doorfneeden.
'Er zyn 30 gezinnen van deeze Mardykers, die van hunnen eigen arbeid leeven, en niet in dienst van de Maatfchappy zyn; de 90 andere trekken'foldy. Ieder gezin ontvangt 5 Reaalen in de maand : man, vrouw en kinderen moeten daar van leeven. Zy moeten alles doen wat hun wordt opgeleid ; de Maatfchappy heeft 'er veel dienst van : zonder hun zouden de Hollanders 'er zich bezwaarlyk kunnen handhaaven. Men laat hen aan de Vestingwerken arbeiden. Zy hakken het hout voor de huizen en de fchepen, en brandhout voor den Gouverneur , de Bezetting en hun zeiven. Wanneer zy na de bosfchen worden gezonden, geeft hun de Gouverneur eene bende van 50 foldaaten, omdat de vyanden, die hier zo naby woonen, niet zouden in gebreke blyven om hen aan te vallen. Behalven deeze, worden zy tot nog andere oogmerken gebruikt , daar de Maatfchappy hunnen dienst mogt noodig hebben.
De Koning van Ternate en zyne onderdaanen houden hun verblyf buiten het Hollandsch Fort, Tusfehen: Maleie en Talucco , langs de kust; dicht by dezelve legt een keten rotzen. Niet minder fterk is Maleie door zyne natuurlyke legging, dan door zyne vestingwerken. Het legt aan den oever der Zee. De grond ryst, in de daad, een weinig aan geene zyde van het Fort, doch zo weinig , dat het 'er geen nadeel aan M 4 doen



IS* NEDERLANDSCHE
doen kan. De Zuidkant, na Gammalamma {trekkende , wordt gedekt door een Moeras, over welken het grof gefchut zeer bezwaarlyk zou kunnen gevoerd worden. Niet beter gelegen ten dien einde is de Noordkant, alwaar de Ternateezen zich hebben neergeflagen , ten zy men meester ware van Talucco , 't welk niet zo voordeelig legt als Maleie , uit hoofde van eene hoogte s daar voor geleegen , van welke men in de plaats zien kan. Indien evenwel de Ternateezen in de belangen der Nederlanders bleeven , 't welk niet zal gefchieden, dan zo lang zy door den nood daar toe geperst worden, behoeft men niet te vreezen dat de Spanjaards het zullen inneemen. Doch op hun is geenen ftaat te maaken.
Maleie is voorzien van geweer voor twee Kompagnien. In gevalle van nood, zou men dus, by mangel aan ander krygsvolk , de Mardykers de wapens kunnen doen aangorden. Dit Fort levert geene kruidnagels op, omdat de Ternateezen de moeite niet willen neemen om ze te plukken. Zy zoeken den Nederlanderen diets maaken , dat zy meer kunnen win1* nen met het beplanten van hunne tuinen en met de visfchery.
De Spanjaards, die tegenwoordig vrede hebben met de Ternateezen , weeten den tyd , wanneer de inzamelingen zullen gefchieden; zy worden vooraf daar van verwittigd. Zy vervoegen zich op de plaats zelve, en koopen al wat hun voorkoomt, tot ioq en iao Reaalen de Baal; dit kan niet gefchieden, zonder de toeftemming van den Gougou , Kapitein laud en de Sooifives. Op zekeren tyd , wanneer de zaaken zeer hoog liepen, namen deeze Indiaanen het belluit om de Nederlanders te voorkoomen , en hun kennis te g?e-



REIZEN. 185
ven van de aankomst eener Korokore van Taloma , met Spaanfche Kooplieden, die hunnen inkoop gedaan hadden. Terftond wierdt derwaarts gezonden eene Korokore met veertig man; doch zy vernamen dat 'er niets te doen was, en dat de Kooplieden alle kruidnagels hadden weggenomen. Door dit te laatkoomend, of valsch berigt, verbeeldden zich de Ternateefche Heeren, de Nederlanders om den tuin geleid te hebben , door hun te doen gelooven, dat zy hunne getrouwe vrienden waren.
Tegenwoordig, nu de Hollanders hun den voorflag doen, om den Oorlog te verklaaren aan de Tidoreezen en Spanjaarden, geeven zy voor, dat een eenig fchip, en het weinige volk , welk de Nederlanders hebben, niet toereikende zyn om hun den onderftand te bezorgen , dien zy zouden noodig hebben ; en dat het , diensvolgens , beter geraaden is , den vrede niet te verbreeken , tot den tyd toe, dat 'er fterker krygsmagt, van Batavia, herwaarts gezonden worde. Nogthans beftondt de Bezetting van Maleie uit 240 Blanken , allen gezond en kloek volk , zonder de Mardykers daar onder te rekenen.
Zedert den laatften van Sprokkelmaand des jaars 1626, tot den laatften dier maand van het volgende jaar , hebben de kosten der Bezettinge, der befoldiginge van de bedienden der Maatfchappy, de gefchenken en de Vestingwerken gezamentlyk bedraagen de fomme van 48058 Guldens 10 ftuivers.
Omtrent deezen tyd ontvingen de onzen berigt wegens eene zamenzweering, te Bachian , op het Eiland Labova, beraamd, door den Sengogie en de andere voornaame opgezeetenen diens Eilands , om zich te verzekeren van het Fort Barneveldt, de Hollanders te verM 5 moor-



i8ö NEDERLANDSCHE
moorden , en de Sterkte aan 'de Spanjaarden over ta leveren. Ten dien oogmerke hadden zy eene Praauw met Afgevaardigden gezonden na Gammalamma, om ter volvoeringe' van hun ontwerp, byihnd te verzoe' ken van den Gouverneur.
De Landvoogd van Maleie, van den toeleg verwittigd, ging aan boord van het fchip de Goede Hoop om dien flag af te keeren. By zyne komst te Bachian' deedt hy vyf van de voornaamfte hoofden der zamenzweennge in verzekering neemen ; zy wierden vervolgens op Maleie met den dood geftraft , en hunne hoofden op paaien ten toon gefteld. Op het hoofd van de vier overige belhamels wierdt een prys gefteld van 60 ftukken van achten. Met verfcheiden leden van hunnen aanhang namen zy de toevlugt op de bergen.
Vermits de Generaal van Batavia aan den Heere seyst last hadt gegeeven om Machian te bezoeken, zo wel als Bachian, vertrok hy van Maleie , op den zestienden van Zomermaand, aan boord van het fchip de Arend, in gezelfchap van het fchip Oranje, 'twelk gelaaden was met leevensmiddëlen voor een jaar, met oogmerk om dezelve te losfen op Machian, en aldaar wederom te laaden de kruidnagels, van Gnoffaquia aldaar aangebragt. Vervolgens moesten de twee fchepen gezamentlyk de reize voorzetten, tot beveiliginge van fchepen en laadinge , om de kruidnagels, af te haaien, die op Tabillola, Taffafo en elders in de Pakhuizen waren opgeflagen : want, uit vreeze voor'de Tidoreezen , durfden zy , met de Sloep , het Eiland niet rondzeilen.
Op den vyfëntwintigften van Zomermaand, kwamen zy voor anker , voor het Eiland Bachian , onder het Kasteel Bameyeldt. De onzen waren bewust, dat de
La-



REIZEN. i8?
Labovaanen, die ,in 't oogenblik als hunne zamenzweering was ontdekt, van daar gevlugt waren na de bergen, na hunne wooningen waren wedergekeerd, zonder, egter, zich in het Fort te durven waagen : ora reden dat de voomaamfte aanvoerders van het Eedgenootfchap, liet hoofd van ieder van weikeu op zestig ftukken van achten was gefteld, zich oqder hen bevonden en veel gezags hadden.
Bachian de crasto, die het Opperhoofd der Labovaanen was geweest, geduurende de minderjaarigheid van den Sengogie , hadt de hand niet gehad in de zamenzweering ; hy ftierf kort naa de ontdekking van dezelve, nalaatende twee Zoonen, die nog jong waren. Naauwlyks was zyn overlyden rugtbaar geworden , of de voortvlugtige Labovaanen vervoegden zich, by nacht, op een ontydig uur, by zyne Weduw , donna helena genaamd; zy deeden haar den voorflag om zich by hen te vervoegen op de bergen, met aanbieding van haar voor Oppervorftin te zullen erkennen, en als zodanig hulde betoonen.
Door Eerzucht verblind, leende zy het oor aan dit voorftel; zy volgde hen, verlaatende een fraai huis, 't welk zy, in de nabuurfchap van het Fort, bewoonde , en voerde haare Zoonen mede. Zy bevondt zich nog tegenwoordig onder de muitelingen : zodat 'er geen mensch van deeze Natie in het Fort is gebleeven , behalven eene oude vrouw Van goeden huize, leonna admiraals geheeten.
By zyne aankomst vernam de Heer seyst , uit eenen Vaandrig, den Koopman en nog een ander perfoon, dat de Labovaanen de komst des Gouverneurs, of van iemand van zynentwege , met ongeduld verwagtten , om , langs dien weg, vergiffenis voor hunne
mis-



i!8 NEDËRLANDSCHE
misdaad te verwerven; opdat zy, even als voorheen; ■wederom in het Fort mogten verfcliynen. Op den grondflag van dit berigt vondt seyst geraaden , iemand aan hun af te vaardigen, met oogmerk om iu onderhandeling te treeden.
Vermits seyst wist, dat zy niet gemaklyk zouden te vinden zyn, en niets gedaan hadden zonder medeweeten des Konings van Bachian , die , ongetwyfeld, met hun verftand hieldt; en voorneemens was, hen onder zyn Regtsgebied te Hellen , zondt hy den Fiskaal daniel ottens, en den Koopman vollenhove, aan dien Vorst, met verzoek om twee zyner Onderdaanen , die wisten, waar de Labovaanen zich onthielden: ten einde om vervolgens een Hollander aan hun te zenden , welke hun den voorflag tot onderhandelinge doen zoude.
De Koning verfcheen hier op in perfoon in het Hollandfche Komptoir, gaf de onzen twee zyner onderdaanen , wien hy, in de tegenwoordigheid van den Heere seyst en de overigen, beval, den Nederlandfchen Afgevaardigde te brengen ter plaatze, alwaar de Labovaanen zich bevonden.
De Afgevaardigde keerde eerlang te rug, medebrengende drie gelastigden der muitelingen , en onder dezelve éénen, wiens hoofd op prys gefteld was, juan gabesidi genaamd. Hy verhaalde, hunne wykplaats gevonden te hebben, aan de andere zyde desEilands, dicht by de Straat van Geduld; dat hunne Negery niet verre van den oever lag, op eene hoogte, en tamelyk verfterkt was; dat zy naauwkeurig wagt hielden , en dat een fchildwagt hem belet hadt, voet aan land te zetten; dat hy den nacht in zyne Sloep hadt moeten doorbrengen ; d;u , met het aanbrceken
van



REIZEN. 1S9
van den dag, 'vyftig man , Labovaanen, Mardykers en flaaven, zich aan den oever vertoond hadden, met hunne boogen , pylen en ander wapentuig ; dat hy met hun in gefprek getreeden zynde, zy hem beloofd hadden, drie gelastigden met hem te zullen zenden, die zich by den Koning van Bachian vervoegd hadden.
Deeze Vorst, verzeld van de aanzienlykften zyner onderdaanen, nevens de Gelastigden, in het Fort verfcheenen zynde, gaf de Heer seyst te verftaan, dat hy, vernomen hebbende de begeerte der Labovaanen, om met den Gouverneur, of met iemand van zynentwege, te fpreeken, hun een vrygeleide hadt gezonden , opdat zy onbefchroomd hunne voorflagen zouden kunnen doen. Gabesidi, de voornaamfte der muitelingen, gaf tot antwoord, dat zy'wel wenschten te weeten, de reden, om welke de Hollanders hunnen Sengogie, en de andere hoofden hunner bende, weggevoerd, en vervolgens gedood hadden?
Het antwoord van de onzen was, dat deeze reden aan de Labovaanen zelve beter dan aan iemand buiten hen bekend was , en dat de ter dood gebragten derzelver gegrondheid erkend hadden; of indien ze eene nadere verklaaring begeerden , dezelve hun zeer gereedelyk zou gegeeven werden. De Koning beet hierop gabesidi in 't oor , dat het niet noodig was , nadere opening te vraagen; dat de zaak klaar, en eenen ieder bekend was: weshalven het verder vraagen overtollig was.
Gabesidi hierop verklaard hebbende, gekoomen te zyn om vergiffenis te verzoeken voor zich zeiven en voor zynen medepligtigen, wierdt hun geantwoord, dat zy onbefchroomd mogten wederkoomen, en even vry zyn zouden als voorheen, mids zy gehoorzaam
blee-



190 NEDERLANDSCHÉ biceven; dat bun geen leed zou gefchieden, en zy allen , uitgezonderd de vier perfoonen , die vogdvrV verklaard waren, hunne vooorgaande woonden*konden gaan betrekken.
Tevens wierdt hun gevraagd, wat hen bewoog om vergiftenis te vraagen , daar zy ftaande hielden , niets nnsdreeven te hebben ? Op deeze vraag wierden vericheiden redenen over en weder ingebragt, tot dat men van elkander fcheidde.
De Gelastigden, op een anderen tyd, wederom ontbooden zynde, verfcheenen met den Koning Kapitein LA OO en het overige gevolg. Thans bekenden zy, dat hun Sengogie en de overige medepligtigen regtvaardig geftraft waren; doch zy verontfchuldigden z,ch zeiven, met te zeggen, dat zy, zyne onderdaanen zynde, hem niet hadden durven wederftreeven • verzoekende wyders , dat naardemaal de meest fchul' digen hunne ltraffe hadden ontvangen , de Hollanders zich hier mede wilden vergenoegen, en aan de overigen eene algemeene kwytfchelding verkenen.
Gevraagd zynde, of zy, indien hun vergiffenis verleend wierdt, op ftaanden voet in hunne woonin-en zouden wederkeeren, onder de gehoorzaamheid van het Fort, en van zulk een Opperhoofd, als den Heere Gouverneur der Molukfche Eilanden zou behaagen over hen te ftellen , vonden zy in 't geheel geen genoegen in dit voorftel. Gabksibi gaf tot antwoord, dat zy ftonden onder de gehoorzaamheid des Konings van Bachian; dat zy deezen voor hunnen Oppervorst erkenden, en geenen anderen begeerden; dat zy, wat aangaat hunne Godsdienstoeffening , even ais te vooren, ter Kerke zouden gaan, en hunne voorige wooningen betrekken.
Maar



REIZEN. i9t
Maar ten hoogde misnoegd waren de Koning en Kapitein laud over deezen voorflag ; met woorden en daaden gaven zy zulks duidelyk te kennen. De Koning verklaarde , niet te zullen dulden , dat zyne onderdaanen , zonder regt en reden , aldus van hem wierden afgetrokken ; dat indien zy niet zyne onderdaanen geweest waren, en hy hen, als zodanig, haddemoeten fpaaren, hy, op het oogenblik als hy hunnen toeleg hadt vernomen , hen allen, uit agting voor de Hollanders, zou hebben doen ter dood brengen ; en dat het hem , diensvolgens, vreemd voorkwam , dat zyne goedwilligheid op deeze wyze beloond wierdt.
De Hollanders, van hunnen kant, bragten onwederfpreekelyke bewyzen in 't midden, dat de Opperheerfchappy over de Labovaanen hun van regtswege toebehoorde ; dat zy , door den Vice-Admiraal simon janszoon hoen, waren ondergebragt, en zints dien tyd , altoos onder hunne , en niet onder zyne gehoorzaamheid, geleefd hadden; dat hy koude verzekerd zyn, dat zy niet zouden gedoogen, dat een eenig man hun wierdt afgetrokken. Doch de Koning en de Labovaanen verzetteden zich hier tegen met alle hunne magt ; onder het maaken van een groot getier volhardden zy in hunne eifchen, en beklaagden zich dat hun eene fchreeuwende onregtvaardigheid wierdt aangedaan. Naa dit alles keerden zy weder ten Ko» ninklyken Hove.
Naa den middag ontboodt de Heer seyst, van nieuws, den Kapitein l'au.d; hy betuigde hem zyne verwondering over hunne onbillyke handelwyze , en dat zy de onderhandeling in den voormiddag , doer hun misbaar en andere gewelddaadigheden , hadden afgebroken; dat hy hem thans ontbooden hadt, alleen
met



ï^2 NEDE11LANDSCIIË
met oogmerk om hem in 't vriendlyke onder 't oog te1 brengen, dat vermids de Labovaanen, door het geweld der wapenen, door de Hollanders overwonnen waren, zy onder da heerfchappy van den Prinfc van Holland Honden; dat zy, zints dien tyd, geen anderen Heer gehad hadden , en alle de opgezeetenen der Molukfche Eilanden hier van getuigenis konden draagen; dat zy, ten allen tyde , van de Hollanders, en niet van den Koning van Bachian, bevelen hadden ontvangen.
De Heer seyst befloot zyne rede, met het verzoek aan Kapitein laud, om den Koning aan te zeggen , dat de Hollanders beflooten hadden, hun gezag te handhaaven; dat zy niet zouden dulden, dat hunne onderdaanen door hem, of door eenigen mensch,- van hun wierden afgetrokken; dat hy vergeefs zyne poogingen aanwendde, om door zyne kunftcnaryen hun regt te verkorten , en dat hy , om zyn oogmerk te bereiken, vooraf hun Fort zou moeten vernielen , tot zo verre dat 'er geen fteen op den anderen bleef; dat hy een van beiden hadt te kiezen, afzien van de verbintenis met de tlollanders, door derzelver onderdaanen in hunne oproerigheid te ftyven , of hen tegen dezelve laaten geworden , zonder 'er zich mede te bemoeien; dat de Fiskaal, den volgenden dag, op dit alles antwoord zou koomen vraagen ; dat hy, ingevalle van weigeringe, het vrygeleide zou intrekken , en de Labovaanen zich by hunne bende voegen, of anders doen konden, zo als het hun behaagde.
De Fiskaal, verzeld van een Koopman, een Vaandrig en nog een perfoon , maakte, 's anderendaags , zyne opwagting by den Koning, om de boodfehap , aan Kapitein laud gegeeven, te herhaalen en verder aan te dringen. Doch de Koning en de Labovaanen
vol-



REIZEN. 193
volhardden by hun befluit; waarop de Fiskaal, in gevolge dergedaane bedreiginge, het Vrygeleide introk.
Het lydt, derhalven b geen twyfel, of de Koning van Bachian ftyft hen in hunne wederfpannigheid, en geeft hun onderftand op de bergen, waarheen zy geweeken zyn, om hen vervolgens in zyne Negeryen te lokken. Van de uiterfte aangelegenheid is het, dit ontwerp te verydelen.
Kort vóór zyn vertrek, nam de Heer seyst affcheid van den Koning, en vermaande hem, by die gelegenheid , niet alleen zich niet verder te bemoeien met de zaaken der Labovaanen, maar ook, om uit kragt zyner verbintenisfe met de Hollanders , aan deeze byftand tegen hen te verkenen. Doch hier hadt hy geene ooren na; hy bleef 'er by, dat het zyne onderdaanen waren, en dat men hem van zyne wettige regten zogt te berooven.
By deeze gelegenheid verzogt de Koning om verlof aan den Fleere seyst, aan den Heere Generaal te mogen zenden een Gezantfchap, beftaande uit drie of vier perfoonen, om van hem te verzoeken een of twee fchepen, om door dit middel eenigen zyner oproerige onderdaanen te agterhaalen, die zich op Amboina, en onder de Papeuas onthielden; waartoe hy, volgens zyne eigen bekentenis, geene magt bezat. Door dit zelfde Gezantfchap wilde hy den Generaal doen onder 't oog brengen zyn regt, welk hy op de Labovaanen hadt, en het ongelyk, welk hem wierdt aangedaan. Wyders verzogt hy om twee of drie ftukken gefchut, tegen welke hy aanboodt kruidnagels in betaaling te geeven. De Heer seyst weigerde, in het zenden van een VI. deel. N Ge-



m NEDERLANDSCHE
Gezantfchap te bewilligen, tot dat hy daartoe verlof zou bekoomen hebben van den Generaal. Nogthans bewilligde hy in het aanneemen en overbrengen van eenen brief, behelzende des Konings klagten en de gronden van zyn gewaand regt.
Bachian, om van de gefteldheid deezes gewests het een en ander aan te tekenen, is een onafhanklyk Koninkryk, zeer uitgebreid, overvloeiende van Sagu en veele andere leevensmiddëlen, doch zeer flegt bevolkt. De landzaaten zyn zeer luy en vadzig, eeniglyk op hunne vermaaken gefteld. Dit is de reden, dat, van een tamelyk vermogend Koninkryk , welk dit Eiland voormaals plagt te weezen, het tot zynen tegenwoordigen luisterloozen ftaat is vervallen. Van hier ook dat 'er weinige kruidnagels worden verzameld , en de meeste boomen geftorven zyn, niettegenftaande zy 'er weliger groeien dan ergens elders.
De Heer seyst, eenigen van zyn volk gezonden hebbende , om de Nagelboomen op Bachian en Labova te bezigtigen,ontving tot berigt,dat 'er nooit zich beter hoop hadt vertoond op een goeden oogst dan tegenwoordig; doch dat de Bachianeezen geene zorge voor de boomen draagen; dat zy de takken in ftukken breeken , om zoo veel te gemaklyker de vrugten te kunnen plukken; doch, aangezien 'er nog zeer veele boomen waren, dit niet zou beletten het inzamelen van veele vrugten, indien hier voor behoorlyke zorge wierdt gedraagen.
Daarenboven valt de Koning zyne onderdaanen ten uiterfte lastig, door voor hem huizen te moeten bouwen , die hem van geen nut zyn, en Korokoren en andere kleine vaartuigen te timmeren, die alleenlyk tot zyn
ver-



REIZEN. 19S
vermaak dienen. Zo wel in den oogst, als wanneer zy ledigen tyd hebben , moeten zy hier aan hunnen tyd befteeden.
Het fpytigfle van allen, is, dat zy, die de kruidnagels inzamelen, dezelve niet in het Hollandfche Komptoir durven brengen, zonder ze alvoorens te hebben aangebooden aan den Koning, die ze meestal behoudt, en den brengeren niets anders geeft, dan een klein ftukje lywaat 3 hy wil geene vaste belasting bepaalen , om het alzo aan zich zeiven te houden, dus willekeurig te kunnen handelen. De landzaaten, ziende den Vorst zeiven de kruidnagels aan den Hollandfchen Koopman leveren, en den prys daar voor ontvangen, willen de moeite niet neemen om te werken, om hem de voordeden aan te brengen, terwyl zy zeiven behoeftig blyven. ' °
De kruidnagels, in dit jaar aan het Komptoir geleverd, zyn 'er ter fluik gebragt; wanneer de Konins er agter koomt, ftraft hy zeer ftreng dit bedryf. Indien de Koopman, in den oogsttyd, den Vorst laat verzoeken, om door zyne onderdaanen dit werk te laaten verrigten, klaagt hy, dat hy geen volk heeft: de zulken, aan wien hy daar toe verlof geeft, voegt hy eenige Opzieners toe, om te beletten dat zy niets aan anderen leveren: van hier, dat zy niet zo vlytig zyn w dit werk, als of zy zeiven het voordeel daarvan
EPTv r!.Ver WiIkn Zy Sagu verzamelen, of zien met de Visfchery geueeren.
't Is, derhalven , een valsch voorwendzel, 't welk de Koning, in den brief, aan den Generaal gefchreeven, m welken hy om een of twee van onze fchepen verzoekt, aanvoert, om daar mede zyne onderdaanen, Ns die



jtfS NEDERLANDSCHE
die elders heen geweeken zyn, te agterhaalen, als öf hy dus zou in ftaat zyn, meer kruidnagelen te kunnen leveren. Behalven dat dit niets anders dan een bloot voorwendzel is, zou het niet geraaden zyn, hem meer magts te bezorgen dan hy heeft, uit hoofde van zyne zeer kwaade geaartheid, welke, met het toeneemen van zyn vermogen, zou aangroeien. Hiervan kunnen wy ons verzekerd houden , dat hy, by alle gelegenheden-, eveneens zal handelen, gelyk hy thans doet met opzigt tot de Labovaanen.
Indien men eenige middelen wilde in 't werk ftellen, om dit Eiland te bevolken, uit hoofde van deszelfs vrugtbaarheid en de groote voordeden , welke men van hetzelve zou kunnen trekken, zou men zich moeten bedienen van lieden, die eenigen tyd te Batavia gewoond hadden, en aldaar gedoopt waren: op dat zy eenige overeenkomst mogten hebben, met de Hollandfche Natie, in karakter en zeden. Zy zouden hunne gevoelens den Bachianeezen kunnen inprenten, en te wege brengen dat zy onder de gehoorzaamheid der Maatfchappye bleeven.
In 't eerst zal men hun kunnen geeven het land der Labovaanen, en de boomen, met welke het beplant is, dewyi zy, door hunne Zamenzweering , het regt van eigendom van hetzelve verbeurd hebben. Men zou hen onder bepaalde belastingen kunnen ftellen, en , door dit middel , eene aanzienlyke vastigheid maaken. Maar deeze Volkplanters zouden geene opgezeetenen moeten zyn van de Molukfche, of der nabuurige Eilanden, gelyk zommigen willen; voor reden geevende, dat indien, ten eenigen dage, Colonge en Langii veroverd wierden, derzelver opgezeetenen na
Ba-



REIZEN. io?
Bachian zouden kunnen overgebragt worden. Want hierop merke ik aan, dat zy voor Bachian noch Amboina, maar alleen voor Banda bevoegd zyn.
De Volkplantingen, welke men op de twee genoemde Eilanden zou willen oprichten, moeten derwaarts gebragt worden uit afgelegene gewesten en afgodifche landen, werwaarts de zulken, die den inval mogten krygen om te verloopen, niet zouden wederkeeren. Nimmer moeten zy eenige verkeering of verftandhouding gehad hebben met de Mooren, opdat zy niet in hunne belangen treeden, en met hun eene verbintenis aangaan tegen de Hollanders. Indien, op Bachian, eene Volkplanting van 800 of 1000 mansperfoonen , met hunne gezinnen, konde gevestigd worden, zon men van daar zoo veel en nog meer kruidnagels, dan van Machian en Amboina, kunnen haaien.
De groote reden, welke de Maatfchappy, tot nog toe, verdoken heeft van de voordeelen, welke een zo vrugtbaar land aanbiedt, is, de luyheid der opgezeetenen, gepaard met de onderdrukking, welke zy van hunnen Koning lyden. Maar de Mooren, die, uit hoofde van Godsdienst, den Hollanderen een ingefchapenen haat toedraagen, zouden even onbekwaam zyn om hen tot den arbeid aan te moedigen, uit goedwilligheid jegens de Nederlanders, als om hen in bedwang te houden; waartoe, in de daad, de Hollanders zelve niet in Haat zyn.
Behalven de voordeelen, welke eene Volkplanting, hier boven befchreeven , zou kunnen aanbrengen, zou ze nog kunnen dienen om het Eiland Bachian te beveiligen tegen de Spanjaards, die altoos een aandagtig oog houden op de gelegenheden om derwaarts ■jveder te kecren, en 'er eenige Portugeefche huisgeN 3 zin-



395 NEDERLANDSCHE
zinnen te vestigen. Zelf zon het geraaden zyn, met de Volkplanting op dit Eiland een begin te maaken, eer men aan Amboina dagt: want de zaak zou gemaklyk gelukken, indien men 'er volks genoeg hadde om zich te doen vreezen van de landzaaten, die, in dat geval, geen den minften tegenftand zouden kunnen bieden, Maar ten aanzien van Amboina, zou de onderneeming aan groote zwaarigheden en gevaaren onderhevig zyn.
De Volkplanting, welke men zou vestigen op Bachian, zou aldaar ruimte van leevensmiddëlen vinden, al ware het dat zy uit eenige duizenden koppen beftondt. De Spanjaards toonen hier van overtuigd te zyn, door de vlytige poogingen, welke zy aanwenden , om den Koning te winnen, en 'er een zeker getal Portugeezen, nevens een talryk gevolg van Slaaven, in te voeren; en 't is te duchten, dat zy hier in gelukkig zullen flaagen, terwyl de Labovaanen zich verholen houden op de bergen, alwaar zy met hun verftand houden. Zelf bevonden zich, zedert eenigen tyd, eenige Labovaanen op Tidore en te Gammalamma, die aldaar onder de Portugeezen woonen, en den Christlyken Godsdienst hebben aangenomen. Door middel van deeze gefchiedt de onderlinge verftandhouding.
Indien de opgezeetenen van Labova zich tegen de Hollanders verklaaren, is 'er voor deeze geene meer veiligheid in hun land, dan voor de Spanjaards op Maleie: want zy kunnen, by nacht, gemaklyk in het Hollandfche kwartier koomen, en befpieden al wat 'er omgaat, zonder dat 'er iemand de lucht van kryge. Reeds hebben zy der Maatfchappye vyf of zes flaaven en eenige Mardykers afgetroond , die tot hen zyn
over-



REIZEN. ïoo
overgeloopen op de bergen, alwaar zy hen in hunne zamenzweeringen zullen ftyven, en groote ongelegenheden aanrichten.
Hierom ware het te wenfchen , dat de Maatfchappy de Labovaanen konde misfen , en hen uit de nabuurfchap van het Fort , ja, zelf van het Eiland verdryven, alwaar zy, ongetwyfeld, haar groote onaangenaamheden zullen veroorzaaken: dewyl zy niet hebben willen aanneemen de kwytfchelding , door den Heer seyst, op raad van den Gouverneur le fbvrte, hun aangebooden.
Het getal der gewapenden , met fchilden , fabels , zinkroers, boogen en pylen, bedraagt veertig, en de vrouwen, kinderen, fiaaven en Mardykers 'er onder gerekend , in alles iao perfoonen.
Het Fort Barneveldt,door den Vice-Admiraal hoen gebouwd , is in goeden ftaat. De krygsbehoeften worden op eene voegzaame plaats bewaard. Het water is niet zeer fmaaklyk; doch in tyd van nood kan het gedronken worden. Tegenwoordig wordt het uit de rivier gehaald, welke, omtrent op den afftand van een kanonfchoot, voorby het Fort ftroomt. 'Er gaat geen andere koophandel om dan in kruidnagelen, die met een weinig gelds en lywaaten betaald worden. De Koopmans-Logie is buiten het Fort, alwaar zo veele koopmanfchappen gebragt worden, als voor eene maand genoeg zyn; de overige worden bewaard in het Fort, 't welk van leevensmiddëlen voor een jaar voorzien is.
Hoewel 'er doorgaans niet meer dan 30 man in het Fort bezetting houden, heeft men dezelve, zedert den opftand der Labovaanen, op 46 vermeerderd; de maandlykfche foldy an deeze bedraagt 344 guldens en 10 N 4 ftiü-



so» NEDERLANDSCHE
ftuivers. Behalven deeze zyn 'er eenige flaaven, en, onder deeze, zeven gehuwden in dienst der Maatfchappye ; 'er zyn twee Burgers en 25 Chineezen , nevens drie vrye Mardykers, alle welken buiten het Fort woonen; zy beftaan van de visfchery en den arbeid hunner handen.
De Heer seyst bevondt dat de Koopman de Barken in geene behoorlyke orde hadt gehouden. Doch, by nader onderzoek, bleek het hem , dat de reden hiervan was luiheid en onkunde, en geenzins oneerlykheid, en dat hy geen oogmerk hadt , ten zynen eigen voordeele de Maatfchappy te benadeelen: integendeel heeft hy aangebooden , indien 'er iets te kort kwam , dat het van zyne foldy konde afgekort worden. Maar dit is niet toereikende. Zyne onagrzaamheid is gevaarlyk, en zeer nadeelig voor den koophandel. Eene onherftclbaare verwarring zou 'er, door den tyd, in het Komptoir kunnen ontftaan.
Op den zesden van Hooimaand vertrok de Heer seyst met het fchip de Arend, en kwam, op den elfden , te Machian voor anker, daar hy het fchip Oranje vondt, 't welk de kruidnagels, te Gnofficquia opgeflagen , hadt gelaaden. Op dit Eiland , weleer door den Admiraal paulus van caerden veroverd, leggen drie Forten: te weeten, Gnofficquia in het Noorden , Taffafo in het Westen , en Tabillola aan den Oostkant.
Het eerstgenoemde Fort legt op eene hoogte, 300 fchreden boven den vlakken grond , verre van den oever, en moeilyk te genaaken. Het is niet zeer groot, maar omringd van een muur , van kalk en zand gemetzeld. De Moorfche Negery, niet verre van daar gelegen , wordt door deszelfs gefchut beftrccken. De



REIZEN. ao*
Bezetting, beftaande uit eenen Lieutenant en 55 foldaaten, is behoorlyk voorzien van leevensmiddëlen,
Dewyl, om de hooge ligging van het Fort, niet gemaklyk koopmanfchappen derwaarts kunnen gevoerd worden, heeft de Gouverneur le fevre een huis aan den oever der riviere doen bouwen, om de goederen , alleen voor het Eiland gefchikt, nevens ds mondbehoeften, in hetzelve op te flaan. Dit huis is zeer fterk getimmerd, en, tot zyne beveiliginge, van vier ftukken gefchut voorzien. De Opper-Koopman van het Eiland, die het bevel voert over de drie Forten, houdt, nevens zyne onderhoorige bedienden aldaar, zyn verblyf.
Het huis is omheind met Schanspaalen ; binnen dezelve zyn woonvertrekken voor 20 foldaaten , die aldaar de wagt houden, en voor 33 Mardykers, allen in dienst der Maatfchappye, en meestal getrouwd. Zy kunnen gevoeglyk dienen om eene Korokore te beman, nen, om daar mede na Taffafo en TabilloJa te fteveneu. Van daar worden de leevensmiddëlen gehaald voor de andere Forten. De Sengogie der Negery , onder het Fort gelegen , draagt den Flollanderen een veel beter hart toe , dan alle de andere: ook heeft hy een groo? ter getal onderdaanen. Hy wordt voor den aanzienlykften van het geheele Eiland gehouden. De Koning van Ternate heeft tot Gemaalin eene zyner dochteren.
Te Gnofficquia zyn leevensmiddëlen voor meer dan een jaar , zo wel ten dicnfte van het Fort, als van de bewooners van Taffafo en Tabillola. Ryst is 'er yoor meer dan "drie jaaren. Het cerstgemelde Fort is beftand tegen alle ligte aanvallen ; doch eene belegering , die eenigen tyd duurde , zoude het niet kunnen doorftaan, dewyl men den toevoer van water zou kunr N 5 nen



<io2 NEDERLANDSCHE
nen affnyden, 't welk van beneden moet gebaald worden. Zeer dienftig ware bet, indien 'er een waterbak gemaakt wierdt , welke eenen voorraad voor twee of drie maanden konde bevatten. In dat geval zou men niets meer te vreezen hebben.
Taffafo wordt insgelyks van een gemetzelden muur omringd - het is een weinig grooter dan Gnofficquia, gelegen op eene hoogte, of kleinen berg, 170 fchreden van den oever. Ook hier moet het water van beneden worden aangebragt. Doch in het hellen van den berg legt eene verfchanzing , met voordagt aangeleid , om den weg na de waterputten en den oever te verzekeren. 'Er leggen vier ftukken gefchut; zodat het, beter dan Gnofficquia , een beleg zou kunnen doorftaan. De opgezeetenen woonen aan weerkanten van het Fort, in het open veld, zonder in eene Negery beflooten te zyn. De Bezetting beftaat uit zestig man, veertien Mardykers, die foldy trekken, en drie gevangenen of flaaven.
Tabillola legt insgelyks op eene hoogte , ruim een Musketfchoot van den oever. Ook hier moet het water van omlaag gehaald worden. Indien de Hollanders niet in vriendfchap leefden met de Mooren , zouden deeze hun dien aanvoer ligt kunnen beletten. In ftede derhalven, van veel belangs te ftellen in een Fort, dus' aan de genade dier luiden overgelaaten, moet het veeleer als ongelegen en als een last worden aangezien. Men behoorde het by de waterputten, aan den oever te verplaatzen: dan zou het de landzaaten in ontza' kunnen houden; de Hollanders zouden 'er veilig zyn, gelyk ook de goederen der Maatfchappy , die nu bewaard worden in een rieten huis, buiten de Bastions van Tabillola , aan roovers en dieven bloot gefteld.
Tot



REIZEN. 203
Tot het dryven van den koophandel houdt aldaar flegts een Adfiftent zyn verblyf, die zynen inkoop doet in het Komptoir van Taffafo, flegts anderhalf uur roeiens van daar gelegen. Een Serjeant en 19 foldaaten van Taffafo houden aldaar bezetting.
Dit Eiland beflaat ongeveer zeven mylen in den omtrek; op hetzelve legt een berg, genoegzaam van eene ronde gedaante. De opgezeetenen ftaan onder de heerfchappy des Konings van Ternate, die hen zeer zwaar drukt. Het land is zeer volkryk : want, volgens de berekening van den Heere seyst, moet het bevatten omtrent 2200 man, bekwaam om de wapens te voeren , daar onder gerekend de opgezeetenen van het Eiland Caio, die te Tabillola woonen, werwaarts zy, in den jaare 1609, overgebragt wierden door Kapitein schot, om reden dat zy op geene andere plaats veilig waren voor de Spanjaards en Tidoreezen. Ook heeft men daar heen gevoerd eenige inwooners van Motir; zints men het Fort, op hun Eiland, geflegt heeft, zyn zy aldaar zeer gewillig gebleeven.
Van alle de Molukfche Eilanden, is het, naast Bachian , het vrugtbaarfte in kruidnagelen. Daarenboven levert het Sagu, genoeg voor zyne eigen bewooners , en kan nog iets mededeelen aan zyne nabuuren. De landzaaten zyn den Hollanderen niet zeer genegen ; doch , egter, niet zo af keerig van hun als de andere Eilanders. Doorgaans regelen zy zich naar de begrippen der Tidoreezen , met welke zy in eene naauwe verbintenis ftaan, door de overeenkomst van Godsdienst, en door de wederzydfche huwelyken, welke deeze menfchen aangaan; door den Koning van Ternate en zynen Raad worden zy fterk aangemoedigd, om hen alzo altyd in zyne belangen te houden.
Wan-



2P4 NEDERLANDSCHE
Wanneer, derhalven, de Ternateezen met de Hollanders in goed verftand leeven , volgen de opgezeetenen van Machian hun voorbeeld; en indien het gebeure , dat de eerften ons den nek toekeeren , doen deeze ons duizend onaangenaamheden. Wanneer, in 't byzonder, de Tidoreezen aan de onzen eenig onheil berokkenen , bieden die van Machian hun geenen onderftand : zelf verwittigen zy hen daar van niet , en begunftigen onze vyanden,om van hun wederom gunst te ontvangen , indien zy in handen der Spanjaarden vallen.
Uit dit alles blykt duidelyk, hoe weinig ftaats men kan maaken op dusdanige bondgenooten, en of men eenigen grond hebbe om te hoopen , dat zy tegen de vyanden der Maatfchappye den oorlog zullen voeren, hoewel zy, uit kragt der geüootene verbonden , daar toe verpligt zyn.
Óp deeze wyze hebben de Ternateezen gehandeld, tot in Grasmaand des jaars 1626, waaiende Gougou, Kapitein lau.d en de Soifives, weetende dat de Hollandfche Generaal verwagt wierdt, met den Gouverneur van Maleie overeenkwamen, den oorlog te verklaaren aan de Spanjaards en Tidoreezen. Naa dit befluit, wierdt, in naam des Konings van Ternate, op Machian een verbod afgekondigd, inhoudende, dat voortaan geen Tidorees op het Eiland mogt koomen. Zints dien tyd hebben de Hollanders 197 baaien kruidnagels van het Eiland ontvangen , en zy zullen nog meer van daar haaien , zo lang zy met den Koning in goed verftand zullen leeven.
Onder het Fort van Gnofficquia behoort eene kleine ftad , die den zelfden naam voert; zy heeft haaren eigen Stngogie, en vyf vlekken onder haar Regtsgg-
bkd,



REIZEN. ao5
bied; de ftad en de dorpen worden bewoond van '6oo koppen. Tusfehen dit Fort en dat van Taffafo leggen vyf andere vlekken en dorpen , onder het opzigt van eenen Sengogie, van 480 zielen bewoond; zeven dorpen of vlekken, onder drie Sengogies, tusfehen Taffafo en Tabillola , bewoorid van 600 menfchen ; en vier dorpen , onder het opzigt van twee Sengogies , tusfehen Tabillola en Gnofficquia , van 300 man bewoond ; maakende gezamentlyk 1620 menfchen , bekwaam om de wapens te kunnen voeren. Doch zy kunnen flegts twee Korokoren bemannen , dewyl de meesten deezer lieden in het gebergte woonen, en de overigen op uitlandfche fchepen vaaren. De waarfchynlykfte hoop vertoonde zich hier op een overvloedigen oogst; het blykt niet , waarom dezelve niet is inge. zameld.
De Heer seyst vondt alle de Komptoiren in goeden ftaat, uitgezonderd dat van éénen Koopman, die meer in rekening bragt, dan hy geleverd hadt. Op de klagten , deswegen by hem ingebragt, zag hy de rekeningen na; en hem fchuldig vindende, voerde hy hem na Maleie, alwaar hy, door den Raad, beflagen wierdt in eene boete van 650 ftukken van achten, en om de zulken , wien hy verkort hadt, de fchade te vergoeden.
Op den zesentwintigften van Hooimaand kwam de Heer seyst te Maleie te rug; hy vernam aldaar, dat de Koning van Ternate , vóór ruim eene maand , geftorven, en, in zyne plaats, een ander op den throon geplaatst was, buiten kennis van den Gouverneur, die deswegen zeer misnoegd was. Hy was de Sengogie van Machian, Sabouge en Gomenorre , een broeder van Gougou en van Kapitein laud; 23 jaaren



206 NEDERLANDSCHE
ren hadt hy op de Manilles gevangen gezeeten. Zyn naam was kitchiel hamsia; doch de Spanjaards hadden hem Don pedro da cunkia vernoemd Niet langer dan vier maanden was hst geleeden, zints hy was te rug gekoomen van de Manilles , van' waar de Spanjaards hem na Gammalamma , en voorts na Maleie gebragt hadden.
Zedert zyne wederkomst, hadt hy verfcheiden raadsvergaderingen , en geheime zamenkomften , ten voordeele der Spanjaarden, gehouden. Onder andere hadt hy eene vergadering beleid te Tacomi, by welke kitchiel ali tegenwoordig geweest was. Doch de Hollanders konden 'er niet agter koomen , welke befliuten aldaar genomen ware ; hoewel zy zommige Mardykers kitchiel ali als eene Lyfwagt hadden toegevoegd , onder fchyn om hem eer te bewyzen maar, in de daad, om agter een gedeelte der gehei! men te koomen. Maar de zaak wierdt derwyze beleid dat hy de raadpleegingen niet konde hooren omdat, volgens alle waarfchynlykheid, hamsia, die' den voorgaande» nacht , in het Fort Gammalamma geweest was, de befluiten, volkomen beraamd , hadt overgebragt. '
Nogtha„s wordt het geloofd, dat de Ternateezen net befluit hebben genomen om hunnen ouden Koning te verlosfen , die nog op de Manilles gevangen wordt gehouden; iets, 't welk de Spanjaards in geenen deele zullen doen, althans indien de andere zich niet verbinden om den Hollandepep den oorlog te verklaaren, en om deeze van de Molukfche Eilanden te vcrjaagen. Want de Ternateezen laaten genoeg blyken, dat dusdanige voorflagen in hunne Vergaderingen gedaan worden; zy zeggen, dat zy alleenlyk het oor aan de-
zei-



REIZEN. öo?
zelve leenen , met oogmerk om de vryheid van hunnen Koning te bewerken , en zodra zy hier in hun oogmerk bereikt hebben , den Spanjaarden den rug zullen toekeeren, en hun zelf den oorlog aandoen.
Deeze raadpleegingen wierden gehouden , terwyl wylen de Koning nog leefde ; en men hadt beflooten, aan hamsia eene Korokore te bezorgen, om daar mede na de Manilles te ftevenen, met den Gouverneur in onderhandeling te treeden , en alle ftukken te beraamen , met oogmerk om gelukkig te flaagen in de volvoering der ontwerpen , te Tacomi beraamd. Doch hamsia, ziende dat de Koning krank te bedde lag ; dat hy, waarfchynlyk, niet lang meer zou leeven , en hy zelve, een zyner naaste erfgenaamen zynde , ligt zyne plaats zou kunnen vervangen , oordeelde het niet geraaden , zyne wederkomst na Gammalamma te verhaasten. Hy bleef by den Koning , en wierdt, naa deszelfs overlyden , voor zyn Opvolger erkend.
In zyne gevangenis op de Manilles was hy tamelyk wel behandeld ; hy hadt aldaar het gewyde doopzel ontvangen ; en men kan van zynentwege niets dan zeer heillooze veranderingen verwagten , voornaamlyk in den tegenwoordigen toeftand van zaaken , en uit aanmerking van den vrede, welke tusfehen de Ternateezen en Tidoreezen plaats heeft. In één woord , men heeft alles te vreezen , en de Hollanders bevinden zich in een dreigend gevaar. i
Nogthans berigtte deeze nieuwe Koning aan den Heere seyst en die by hem waren , dat, vóór zyn vertrek, dat wil zeggen, omtrent zeven maanden geleeden, van de Manilles na Piscadore waren gezonden twee Galeien, vol volks, die, by zyn vertrek, reeds
wa-



S»3 N E d E rlandsche
waren te rug gekoomen, hebbende aan dooden of ge* kwetften vyftig man; maar dat hy niet wist, of zy tegen de Hollanders , of tegen de landzaaten hadden geftreeden ; dat de Gouverneur Generaal hadt doen uitrusten vyf fchepen, twee Pataches, twee Galeien, en een aanzienlyk getal kleine vaartuigen, om, met het begin der Zuidlyke Pasfaatwinden , weder te kee» ren na Piscadore, en zich aldaar te vereenigen met de krygsmagt van Macau , en met de kleine vaartuigen van de plaats zelve ; om vervolgens na Taïovan te zeilen , met oogmerk om zich aldaar meester te maaken van het Hollandfche Fort; dat hy beilooten hadt, daar aangekoomen zynde , zyne twee Galeien en de kleine vaartuigeu , onder begunftiging van de Vloot, te zenden aan geene zyde van het Fort, zelf tot in de haven , alwaar zy tegen het gefchut der Sterkte zouden beveiligd zyn ; dat deeze Scheepsmagt in 't eerst na de Molukfche Eilanden was beftemd ; maar dat vermits de Galeien zeer zwaar gehavend uit het gevegt waren wedergekeerd , 't geen grond hadt gegeeven om te denken dat het geluk hun niet zeer gunftig was geweest, de Gouverneur te raade was geworden, eerst eenen togt te doen na Piscadore, welks bemagtiging hy driemaal hooger fchatte dan die der Molukfche Eilanden ; en dat hy , naa deezen togt, eenen kans op deeze Eilanden zou waagen, en den ouden Koning van Ternate derwaarts te rug brengen, om hem te ftellen aan het hoofd van zynen aanhang.
Deeze wederkomst des ouden Konings, voor welke de nieuwe Koning beducht is, was de reden, die hem deedt aanzoek doen by de Hollanders , en hun dit alles openbaaren, met bygevoegd verzoek om het over te brieven aan den Heere Generaal te
Ba-



RÉIZEN. C 209
Batavia, en van hem hulp te fmeeken ter zyner handhaavinge. Daarenboven verhaalde hy, dat zy voor* geeven, eensn nieuwen Koning .te willen aan(lellen , op eene afzonderlyke plaats, Van de overige afgefchéiden, tot welken de Ternateezen de toevlugt zouden kunnen neemen, indien de Hollanders van het Eiland niet konden verdreeven worden: opdat, door dit middel, de Eilanders zich zouden kunnen onttrekken aan de magt van de onzen , wanneer zy zulks goedvonden , en deeze twee Koningen de opgezeetenen van die Eiland onder elkander verdeden.
De Spanjaards hebben drie Forten op Ternate: Gam* malamma , Dongiel en Callematte ; twee op Tidore, Taboula eh Romi genaamd. Ter beveiliginge van deeze Forten, hebben zy twee Galeien, ieder gewapend met 7 ftukken gefchut en 23 blanken ; maar zy hebben niet meer flaaven, dart véreischt worden om éene Galei te bemannen.- Zy verfterken zich allerwege; zy vermeerderen hunne Bezettingen , en beraamen wyd, trekkende ontwerpen om de Hollanders van daar te verjaagen. De onzen moeten , derhalven y op hunne hoede zyn, en zich insgelyks beter wapenen.
Zo lang de Maatfchappy de magt en het gezag niet bezit om de opgezeetenen van Ternate en Machian te ftraffen, zal zy hen niet kunnen belenen, dat zy aan de vyanden kruidnagels leveren. Volgens het gevoekn van den Heere seyst , zouden de kosten , welke, ten. dien einde, moeten gedaan wórden, met groot voordeel wederkeeren. Zonder dit zullen deeze Indiaanen zich zeiven als onafhankryk befchouwen , en zich als zodanig in hunne vergaderingen aanmerken; hoewel zy tevens de Nederlanders mét woorden zoeken om den tuin te leiden. De weinige man'Uiup, VI. deel. O Wel-



iio NEDERLANDSCHE
welke zich thans op de Molukfche Eilanden bevindt', is op verre na niet toereikende tot deezen arbeid; hun getal beloopt flegts 442 blanken, die maaudelyks eene foldy trekken van 3090 guldens. Ter beveiliginge van deeze Bezettingen , heeft men aldaar gelaaten het fchip de Arend, voerende 32 (tukken gefchut, 6 Steenftukken, 16 vaatjes Buskruid en 70 man, van Welke, egter, 30 moeten dienen om op Maleie en Machian post te vatten. De Arend is in een flegten ftaat en zeer lek.
Alle deeze Komptoiren zyn voorzien van Schoolmeesters , die 'er alle dagen het Gebed doen. Met het fchip Oranje is onlangs een Proponent overgekoomen, die allé Zondagen het Euangelium verklaart op Maleie, en zich zeer naarftig van zynen pligt kwyt. De foldaaten en eenige andere gaan by hem ter preeke, nevens ruim 30 vrouwen, zo Hollandfche als Mardykfche; doch de Mardykfche mannen verfchynen 'er nooit. Wyders is. 'er een Schoolmeester , die alk vveeken hun een Gebed* voorleest in de Maleifche taak De School wordt 'er niet veel bezogt; 'er zyn niet meer dan 5 of 6, of op zyn hoogst 10 fcholiercn. Toen de Heer seyst aldaar kwam, was zy geüooten. Men kan 'er zich niet veel goeds van belooven, omdat 'cr geene andere kinders dan van Mardykers koomen , zynde eene flegte foort van volk; de meesten zyn van de Spanjaards overgeloopen: zo dra zy hst niet meer naar hunnen zin hebben , zyn ze even gereed om de Hollanders te verlaaten.
Op Machian is geen School, omdat 'er flegts 3 of 4 kinders zyn ; maar op Gnofficquia en Taffafo wordt tweemaal 's daags een Gebed gedaan , en des Zondags eene Leerrede gehouden ; met eene ftigttlyke godsdien-



REIZEN. éit
dienffigheid worden deeze verrigtingen bygewoond, Naa de Godsdienstoefening , wordt 'er, ten diende der vrouwen, in 't Maleisen gebeeden. De Mardykers koomen niet ter Kerke; zy zeggen, dat zy de geheele week voor hunne Meesters gewerkt hebbende, op Zondag voor zich zelve den kost moeten winnen.
Voor dat iemand uit het Fort te Bachian gaat , wordt het Gebed gedaan. '£r ftaat een fraaie Kerk ; doch 'er wordt op Zondag geen dienst gedaan , omdat men eene zamenzweering der Labovaanen heeft ontdekt, die ten oogmerke hadt, de geenen , die in de Kerk waren , te overvallen en te vermoorden. Om deeze reden wordt de GodsdienstoefFening thans in het Fort verrigt.
Men heeft hier een Schoolmeester, die, zedert den afval der Labovaanen, flegts 4 of 5 kinderen onderwyst. Van de Schooien dp de Molukfche Eilanden is dus niet veel goeds te verwagten. Om de kosten te befpaaren, heeft de Gouverneur beflooten, de Schoolmeesters af te danken.
Zkt daar den hoofdzaakiyken inhoud van het berigt des Heeren seyst, wegens de Molukfche Eilanden, zo als zy, in den jaare 1627, zich bevonden.
Ö % NE-



NEDERLANDSCHE
REIZEN.
T O G T E N
VAN
PIETER van den BROEGK,
Na verfcheiden Gewesten,
AAN DE KUST VAN AFRIKA.
Hoe merkwaardig bök de Rcistogten zyn mogen, van welke wy, tot hier toe, een naauwkeurig berigt hebben medegedeeld , die van den beroemden Zeeman , hief boven genoemd, verdienen, nogthans, eene meer byzondere opmerking: deels om de menigte van nutte en fraaie aanmerkingen cn berigten , met welke hy zyne verbaalen doormengt ; deels ook, en wel inzonderheid, omdat uit zyne Reizen blykt, de eerfte aanleiding , welke gelegenheid gaf om het Komptoir te Jakatra te veranderen in een Kasteel, 't welk zeden den naam van, Batavia verkreeg , en de hoofdftad wierdt der uitgebreide Bezittingen der Nederlandfche Maatfchappye in de Oostmdiën. De onderfchèidene togten, door hem gedaan, zullen wy verhaak*: hiér zyne kleine togten na de Kust van Afrika, en in het volgende Deel zyne verrigtingen in de Oostindiën.
Met



NEDERLANDSCHE REIZEN. ai3
Met een aangeboorene zucht om ter zee te vaaren als ter waereld gekoomen , deedt het gerugt, dat fe Dordrecht een fchip wierdt uitgerust, na Kaap Verde beftemd, hem den lust bevangen om dien togt te doen. Den Heere elias trip en den overige Bewiudhebberen der Maatfchappye zynen dienst hebbende aangebooden, wierdt hy aangefteld tot Onder-Koopman.
Op den tienden van Slagtmaand des jaars 1005 liep liet fchip in zee. Een ftorm noodzaakte onze Zeelieden, te Darmouth binnen te loopen. In het begin der volgende maand vervolgden zy hunne reize , en kwamen , omtrent het midden van Louwmaand des jaars 1606 , voor anker onder een Eiland, tegenover gaap Verde gelegen. Hier ontmoetten zy twee Hollandfche , drie Franfche en vyf Engelfche fchepen , zommigen om 'er handel te dryven, anderen om ververfchingen in te neemen.
Van oen broeck wierdt gezonden mPortodale, eene ftad aan de vaste kust, alwaar de meeste handel omgaat. Hier huurde hy een huis , van firoo gebouwd, en eene Portugeefchê flaavin : deels om voor hem zyne fpyze re bereiden, deels om hem voor Tolk te dienen.
Niet lang naa zyne komst, zag men , over Portotlaje , eene yerbaazende menigte roode Sprinkhaanen vliegen , ieder wel een duim dik , zo dat de lucht, meer dan een uur Jang , 'er door verdonkerd wierdt. Deeze infekten richtten zulke vervaarlyke verwoestingen aan, op de omliggende velden, dat zy niets voortbragten; het gebrek, welk 'er op volgde, noodzaakte de ouders hunne eigen kinders tot llaaven te virkoopen. .Niet, zelden gebeurde het 3 dat een O 3 kind



ai* NEDERLANDSCHE
kind verkogt wierdt voor eene maate koorns , in welke, niet meer ging dan in een mans hoed.
Op zekeren nacht, tcrwyl van den eroeck op den grond lag te ilaapen, liep over zyn bloote lichaam een Hagedis. De natuurlyke koude van het diertje deedt hem ontvvaakcn ; rondom ziende , vernam hy een vervaarlyken Slang, die zyne tong uitftak. Dit voorval deedt hem eenigzins geloof fiaan aan het verhaal der landzaaten , en van zommige Schryvers, volgens welke de Hagedisfen de menfchen waarfcbuwen , die gevaar loopen om van Slangen gebeeten te worden.
Vier maanden vertoefde hy te Portodalc; geduurende dezelve kogt hy Huiden , Elefantstanden en Amber Grys. In 't begin van Zomermaand vertrok hy met de Sloep na Juvale , daar hy den Opper-Koopman vondt, en van daar na Refufco , alwaar de fchepen zich gereed maakten tot de terugreize na het Vaderland.
Terwyl onze Reizigers , op het Eiland , welk zy eerst hadden aangedaan, versch water innamen, kwam by hen eene Engelfche Sloep van Juvale; de manfchap verhaalde aan de onzen, dat zy wisten, waar een fchip lag, met kostbaare goederen en llaaven gelaaden, en booden hunne hulp aan , in het bemagtigen van hetzelve , indien zy , voor hun aandeel in den buit , flaaven en flaavinnen wilden geeven. Deeze aanbieding wierdt aangenomen , en het fchip welhaast veroverd.
biet was een Lubeksch vaartuig, groot 120 lasten, en gelaaden met fuiker, Elefantstanden, katoen, (lukken van achten en gouden ketens; voorts hadt het aan boord 90 zo Uaaven als flaavinnen, 4 Portugeezen, en
11



REIZEN. 215
ï 1 Lubekkers , die allen ziek waren. De Kapitein was overleeden; zy waren voorneemens , te Lisfabon aan te zeilen.
De Prys wierdt na Kaap Verde gebragt , om van Hollandfche matroozen, en 't geen 'er verder ontbrak, voorzien te worden. De uaaven1 en flaavinnen wierden in handen der Engelfehen gefteld ; waarop de onzen de reize aannamen na Holland. Op den vyfden van Wynmaand kwamen zy behouden binnen op de Maas.
De goederen, welke de vaste kust en de rivier, in de nabuurfchap van Kaap Verde gelegen, jaarlyks kunnen opleveren, bedraagen tusfehen de 30 en 35000 Osfen-, Buffels- en Elands-huiden ; doch zy zyn klein van ftuk. De rivieren Gambi, Catfiao en Domingo geeven veele Elefantstanden en Wasch, een weinig goud , en zeer goede Amber Grys. Ten tyde als van den brokcr hier vertoefde, wierp de zee aan den oever op, een ftuk , 't welk omtient 80 ponden woog; hy kogt 'er eenige ponden van , die in Holland verkogt wierden voor 450 tot 800 Guldens het pond.
De meeste Portugeezen , welke hier hun verblyf houden, zyn Banditen. Zy woonen te Portodale en Juvale , alwaar zy met de Engelfehen en Hollanders koophandel dryven. Zy verzamelen, op deeze beide plaatzen, zo veele (haven als zy kunnen byeen brengen , en voeren ze vervolgens na St. Domingo of na Catfiao , van waar zy na Brazil verzonden worden , daar zy veel gelds opbrengen. Zommigen van deeze Portugeezen , met dien handel veel gelds gewonnen hebbende, koopen hun banvonnis af, verkiygen vergiffenis van misdaaden , en keeren weder na Portugal.
De landzaaten zyn zo zwart van kleur als pek., doch wel gemaakt van leden. Uit den aart zyn ze zeer O 4 kwaad-



ai6 NEDERLANDSCHE
kwaadaartig en roofzuchtig. Zommigen onder her; fpreekén het Fransch, omdat de Franfchen al voor lang met hun gehandeld hebben. Zeer weinigen (pree* ken Nederduitsch; niet gemaklyk kunnen zy die taal leereri.
De meesten zyn Afgodendienaars ; zommigen aanbidden de Maan , andere den Duivel, welken zy camMatje noemen. Gevraagd wordende, waarom zy den Duivel aanbidden, geeven zy tot antwoord: omdat hy hun kwaad , maar God niets dan goed doet. Men vindt ook Mahometaanen onder hen.
Dikwyls voeren zy oorlog tegen hunne nabuuren; hunne'wapens zyn boogen en pylen. Zeer wel kunnen zy met paerden omgaan ; deeze krygen zy uit Barbarye; zy zyn zeer fnel ter been. Dit niettegenftaande kunnen zommige Negers zo fnel als een paerd loopen. Zy zyn goede zwemmers,en meesterlyk afgericht op de visfehery.
Naadat zy hunne vyanden hebben verflagen, fnyden zy hun het hoofd en de fchaamdeelen af, en brengen dezelve, als zo veele zegetekens hunner ovcrwinninge, aan hunne vrouwen. De mannen neemen zo veele vrouwen , als zy kunnen onderhouden. Zy houden haar in onderdaanigheid, als zo veele flaavinnen. Zy moeten het huiswerk waarneemen , en daarenboven het land bewerken.
Wanneer de vrouw den maaltyd heeft gereed gemaakt, zet zich de man aan tafel, aan welke zy hem bedierff'; met het overfchot doet zy haar middagmaal in de keuken. Meer dan eens zag van den broeck de boeren uit het veld koomen, verzeil van hunne zwangere vrouwen, draagende 15 of 16 osfen-huiden op haarc hoofden, en daarenboven ecu
kind



REIZEN. ai?
kind op den rug gebonden , terwyl de mannen flegts hunne wapens droegen.
Zo fterk en kloek zyn de vrouwen , dat zy, terftond naa haare bevalling, het kind in de rivier, of jn de Zee, wasfehen; zommigen flaapen terftond wederom by haare mannen. Wanneer iemand , 't zy Man of Vrouw , fterft, verzamelen de bloedverwanten , en maaken een vervaarlyk en fchrikwekkend misbaar; dit duurt vier of vyf dagen. Onder dit alles drinken zy, van tyd tot tyd; hun drank is Palm- of Brandewyn. Qnder het gefchal van fluiten en trommels , wordt het Lyk na ligt graf gedraagen; opdat het geen dorst lyde, zetten zy aan het hoofdeneinde een pot met wyn of water. Verfcheiden jaaren agter elkander, wordt deeze drank, dagelyks, 's morgens en 's avonds , vernieuwd. Zy zeggen , dat de dooden, teneenigen tyde , blank zullen worden, en, even, als de Europeaanen, handel dryven.
Zy drinken ongelooflyk veel Brandewyn. Een Neger , op zekeren dag, den Heere van den y, & o \<: c k , van 's Konings wege, een bezoek geevende, dronk een grooten drinkkan , in éénen teug, ledig ; hy wilde nog meer hebben,
$ # & «■
Naa den bqvengeroelden togt na Kaap Verde, tradt van den broeck, van nieuws, in dienst., in de hoedanigheid van Onder-Koopman , aan boord van het fchip de Neptunus , na Angola en de rivier. Congo beftemd ; het wierdt gevoerd by Kapitein
adriaan jansz.
Op den zesëntwintigften van Slagtmaand des jaars O 5 1607



f*9 NEDERLANDSC H E 1607, liepen zy uit Texel in zee, in gezelfchap vau andere fchepen. Een hevige ftorm noodzaakte'hen tweemaal, te Falmouth, in Engeland, binnen te loopen: hier vernamen zy, dat van de Vloot, met welke zy In zee geloopen waren , vyf of zes fchepen waren verongelukt.
Op de hoogte van de kust van Guinee gekoomen zynde , zetten zy koers na de kust van Manigette. Zes kanocs kwam hier eerlang by hen aan boord met leevensmiddëlen ; doch zy durfden niet overkoomen voordat de onzen eenen hunner vingeren driemaal in de zee gedoopt, en de droppels, die 'eraan bleeven hangen, in hunne oogen hadden laaten vallen; dit bedryf bekleedt by hen de plaats eener plegtige Eedzweeringe.
Naa deeze verrigting kwamen zy nader , zonder, evenwel, binnen boord te willen koomen, uit vreeze dat de onzen hen .touden gevangen houden, gelyk dc Portugeezen verfcheiden maaien gedaan hadden. Zy bragten Manigette , zynde eene foort van inlandsen koorn, nevens Elefantstanden. In het begin van Lentemaand des jaars 1607, waren zy op de hoogte van Kaap Corfe, en het Fort de la Mina; zy vonden hier den Generaal adriaan van der goes, met twee fchepen en eenige Jachten, om 'er goud te handelen.
De Hollanders gaven zestig ftukken Siielisch Linnen, ieder anderhalve El lang, voor twee oneen goud. Met allerlei glaswerk, koperen ketels en fchotels0deeden zy een zeer voordeeligcn handel. Ten deezen tyde leverde de kust, jaarlyks , meer dan 1800 ponden goud.
Van hier vervolgden zy hunnen togt na Kaap di Lop de Gonfalo; de Koning van Ollibalte kwam hier by
hen



REIZEN. sif
hm aan boord, met eene Kanoe vol maiftien en vrouwen , Elefantstanden ea ververfchingen. In betaaling van eene menigte Elefrntstaijden, ontvingen zy eenige Katoenen Lywaaten.
's Anderendaags roeide van den broeck de rivier op, om een bezoek af te leggen by den Koning, en van hem nog meer mondbehoeften te verzoeken. Zeer lastig vielen hem de vrouwen; hy hadt veele moeite om haar af te weeren. Ais een blyk van vriendfchap, gaf hem de Koning keuze uit zyne Bywyven.
Met het begin van Grasmaand gingen zy wederom onder zeil, met oogmerk om het te laaten overloopen na Brazil, op de hoogte van de Kaap de Goede Hoop, en vervolgens de Kust van Lowango aan te doen. Doch door de Trawaaten wierden zy van zelf derwaarts gedreeven ; tot zeer groote verwondering der Stuurlieden , die het dikmaals vrugtloos ondernomen hebben, kwamen zy^ op den tvveeëntwintigften der maand, voor Lowango ten anker, leggende op 4 gr. 30 min. Zuider Breedte.
Zy ontmoetten hier een fchip , 't welk met hun uit Texel was gezeild , onder het bevel van den Generaal we mm er van berchem. De Matroozen vingen hier een Dorade, of Goudyisch, die vyf voeten lang was; in zyne ingewanden vonden zy een vliegenden visch, dén voet en drie duimen lang. Hy was nog versch, en gebraaden zynde, fmaakte hy als fpiering.
In het begin van Bloeimaand maakten zy een aanvang om, tegen Laken , Elefantstanden te handelen. De. Opper-Koopman zondtvAN den broeck na land, met gefchenkjn voor den Koning, om van hem verlof
te



£20 NEDERLANDSCHE
te verwerven, te Maïoviba te mogen handel dryven; dit wierdt hem toegcltaan.
Onze reiziger, op zekeren dag, op het halfdek wandelende, zag vier Zeepaerden zich op de droogte bakeren; ftraks begaf hy zich, met eenige matroozen, in de floep, met oogmerk om hen meer van naby te bezigtigen. De Zeedieren zagen hen naderen, zonder eenige beweeging te maaken ; doch toen zy nu tot op een zeer kleinen afftand genaderd waren , weeken zy flap voor flap, en dompelden zich in zee. Zomtyds ftaken zy hunne fn uiten boven • water ; doch zy kreegen de menfchen niet in 't oog, of zy trokken ze onder. Hoewel de onzen alle moeite deeden om op hen te fchietcn en 'er een van te dooden, wilde dit niet gelukken. Waarfchynlyk hebben ze een zeer fcherpen reuk. Zy zyn van grootte als Buffels, en hebben een gladden huid, gelyk de Zeehonden. Zy hebben korte OQren, gelyk aan die der paerden, wanneer ze zyn afgekort, wyde neusgaten , twee kromme tanden, even gelyk die der wilde Zwynen, buiten den mond uitfteekende. Zy zyn kort op de beenen, en hunne voeten hebben de gedaante van een Klaverblad. Zy grinniken even ais de paerden op het land.
Vervolgens zondt de Opper-Koopman onzen van den broeck, met een Jacht, na de rivier Congo ; hy kwam 'er zestien dagen vroeger dan de Generaal van berchem; deeze zondt hem na Ban/a de Songeo, aan den Graave, don mi g iel genaamd , om van hem verlof te verzoeken te mogen vertrekken-, uin reden dat bykans alle hunne Koopmanfchappen verkogt waren.
Deeze Graaf houdt zyn verblyf zeven mylen van den
mond



REIZEN. BS1
friond der riviere. Hy deedt onzen reiziger veele eer cn vriendfchap betoonen door zyne kinderen , eer by hem in zyne tegenwoordigheid toeliet: dit gebeurde 's anderendaags. Hy was blind en no jaaren oud. Dè ingezeetenen gaari hier na genoeg gekleed als de Portugeezen , met een mantel om de fchouders en een hoed in de hand. De Graaf doet de Wetten des Lands naauwkeurig onderhouden ; alles is 'er zeer geregeld. 'Er zyn vyf Kerken, in Welke de Portugeezen dagelyks de Mis hooren, en drie fchoolen, in welke de kinderen onderweezen worden.
De landzaaten zyn zagtaartig en handelbaar, wel afgericht op den oorlog, en vlug in het afdoen van zaaken. De vrouwen doen hier te lande het werk ; zy beploegen, bezaaien en maaien de Velden; zy zyn dife de flaavinnen der mannen. Wanneer iemand eene fchoone dochter heefc, biedt hy haaren Maagdom den Graave aan, die haar vervolgens uithuwt aan eenen zyner Hovelingen; deeze draagt zorge voor het kind, en befchouwt deezen last als een gunstbewys.
Naadat van den broeck drie dagen gehuisvest en onthaald was door 's Graaven oudften Zoon , Don, simon genaamd, kreeg hy verlof,' zich-te begeeveh in eene Amack van eenen van 's Graaven huisbedienden, die hem na Padron bragt, alwaar zyn fchip lag. Onder weg zagen zy eene menigte herten , geiten, met kort hair en lange maanen, als die van paerden, bykans wilde fchaapen, hoenders, patryzen, en verfcheiden foort van dieren , die de onzen onbekend waren.
Het Koninkryk firekt van Kaap Ste. Catbarina, leggende op a gr. 30 min. Zuider Breedte , tot aan Kaap Ledo. Ten Oosten grenst het aan de Ethiopifche zee;
ten



£22 NEDERLANDSCHE
ten Zuiden aan het Maan - gebergte en aan de Kaffer kust; ten Westen aan de bergen, uit vveike de Nvï ontfpnngt; ten Noorden aan het Koninkryk Benin Over zyne geheele uitgebreidheid beflaat het 660 mvlen; ftrekkende van a gr. 30 min. tot 13 graaden Zuider Breedte.
Het Koninkryk is verdeeld in zes groote Provinciën • of Gouvernementen ; derzelver naamen zyn Bemha \ Songo, Sunda, Pango, Balta en Dunda; daarenboven behooren tot dit Koninkryk eenige Eilandtjes , in de rivier de Zaïre gelegen.
Bemba kgt aan den Zeekant, en ffrekt, van de rivier Ambr.fi, tot aan Coa„zc. De hoofdftad r zelfden naam als de Proviilcie; zy legt tusfehen de £ vieren Lofa en de Ambrifi, honderd mylen van de Zee De provincie Songo loopt agter de rivieren de Zaïre en Loango om, tot aan de Ambrifi; zy eindigt by de roo de rotten aan de grenzen van het Koninkryk Loango Met het gewest voert de hoofdftad éénen naam * ' Sunda loopt voorby de ftad Congo, welke de Portugeezen Santo Salvador noemen; van hier tot aan de Zaïre is eene tusfehenruimte van 8 mylen. De hoofdftad voert insgelyks .den naam van Sunda.
De provincie Pango was voormaals een onafhanklyk Koninkryk. Zy grenst ten Noorden aan Sunda : ten Zuiden aan Batta ; ten Westen aan Congo- ten Oosten aan het Zon-gebergte. De hoofdftad, in* gelyks Pango genaamd, Jegt ten Wcsten yan de rivier Barbela, welke uit het zelfde Meir als de Nvï ontfpnngt. yi
Batta legt ten Noord-Oosten tusfehen Pango en de nv»er Barbela, en loopt Zuidwaarts tot aanle vet taande Bergen. De Hoofdftad voert den zelfden naam.
De



REIZEN... 223
De ftad Congo legt in de provincie Bemba , op eenen berg, omtrent 150 mylen van zee. In de zelfde provincie legt nog een ,andere zeer hooge berg, omtrent zes Franfche mylen in de lengte beflaande. Het gewest is tamelyk volkryk; in hetzelve zyn veele vlekken en dorpen, in welke men boven de honderdduizend zielen telt.
Hoewel de Ouden de verzengde Luchtftreek voor onbewoonbaar hielden, uit hoofde van de brandende hitte der Zonne, is, egter, zedert, het tegendeel gebleeken. Eduard lupo, een Portugees, die lang te Congo heeft gewoond, verhaalt, onder andere, dat de lucht 'er zo gemaatigd is, dat de Winters weinig kouder zyn dan de Herfften te Rome; en dat de landzaaten, met de verandering der Jaargetyden, niet van kleederen veranderen. Op de toppen der bergen is 't 'er zelf niet koud.
In den Winter regent het 'er , dagelyks , 2 uuren Vóór-, en 2 uuren naa den middag ; zulk eene drukkende hitte volgt op deezen regen, dat zy voor de Europeaanen ondraaglyk is. Het gantfche jaar door, zyn de dagen en nachten 'er even lang. 't Is hier Winter, wanneer het in Holland Voorjaar is; dezelve begint op den vyftienden van Lentemaand. De Zomer neemt een begin in 't midden van onze Herfstmaand. De regen duurt vyf maanden, van 't begin van Grasmaand tot aan het einde van Oogstmaand. Geduurende dien tyd heeft men 'er weinige heldere en drooge dagen. Geftadig valt 'er een zwaare regen, welken het aardryk terftond inzuigt. Maar de Zomer is 'er zeer droog, en zo lang dezelve duurt , regent het 'er zelden.
Bykans altoos waait 'er één wind , welken de Por-
tu-



s3+ NEDERLANDSCHE
tügeezen Mestro noemen; dikmaals brengt hy re» gen aan.
De voornaamfre rivier is de Zaïre, voortkoomende üft het tweede Meir van den Nyl; zy is de grootfte rivier van Afrika. Aan haaren mond is zy achtentwintig myleft wyd ; zy bevat eene menigte kleine Eilanden , en ontvangt de Vambo en la Earbella. Op haar volgt in rang de Coanze, welke de Koninkrykcn Congo en Angola befproeit. Nog heeft men 'er de Lelonda, in welke zich onthouden Krokodillen, Z:;epaerden en eene foort van visfchen, Varkens genaamd, die zomwylen zo groot en vet zyn, dat zy 500 ponden weegen.
De Zeepaerden zyn geelagtig van kleur; zy hebben bykans geen hair. Over dag graazen zy op het drooge, en keeren tegen den nacht weder in het water. De Afrikaaueu hebben eenigen getemd; doch dit gebeurt zelden , en kost zeer veele moeite. De getcmden zyn zeer fnel ter been; men moet wel op zyne hoede zyn, om hen niet langs rivieren te laatcn trekken: want zeer ligt zouden zy zich te water begeeven ; wanneer men ftaat mag maaken , hen nooit Wederom te zullen zien. Men vindt ook , in deeze zelfde rivieren, Zee-osfen, die eenige dagen buiten het water kunnen leeven.
De overvloed van water', in deeze landftreeken , gepaard met de nabyheid der Zonne, is oorzaak dat zy zeer vrugtbaar zyn in kruiden , fruiten , koorn ; nog grooter zou deeze vrugtbaarheid zyn , indien de landzaaten meer werks maakten van het bewerken van den grond.
Een der bergen van Bemba bevat Zilver- en andere Mynen, en de weinig bezogte üreeken een groot getal



REIZEN. i25
tal Elcfanten, die, op hunnen rniddelbaaren Ieeftyd , zeer fterk zyn. Doorgaans worden zy vyftig jaaren oud; hunne grootte kan men afleiden uit hunne tanden , die zomtyds tweehonderd ponden weegen. Hunne ooren zyn bykans zo breed als de Turkfche fchiïden, en zomtyds zes voeten lang; de gedaante is eirond : zy bedienen zich van dezelve , gelyk ook van hunne ftaarten, om de vliegen van hun lichaam te jaagen , en te dooden. Te onregt hebben de Ouden geloofd, dat de Elefanten, hunne knieën, of de gewrigten hunner beenen niet kunnende buigen , tegen eenen boom leunden , terwyl zy (liepen ; eu dat zy , om deeze reden, gemaklyk gevangen worden. Integendeel kunnen zy zich zeer behendig tegen de boomen oprichten, om de bladeren van dezelve te eeten; zy buigen zich zo laag als zy willen, om uit de kleinfie beekjes te drinken.
In Congo ontmoet men ook Tygers, die de Blanken niet aanvallen , maar alleen de Negers verfcheuren; hier van heeft men een voorbeeld ondervonden in twee menfchen , die naast elkander lagen te (laapen : de Neger wierdt verfcheurd , terwyl den Blanke geen leed wedervoer. Door den honger geperst , vallen zy ook de tamme dieren aan. Men gelooft dat het vleesch van hunne dyen, en 't welk by hen de plaats van Oxels bekleedt, vergiftig is; en dat de zulken, die 'er van eeten, uitzinnig werden, en 'er aan derven.
Nog een ander dier is 'er , Sebro genaamd , vol- . maakt gelykende naar een Muilezel, uitgezonderd dac het voortteelt. Zyn huid is zeer ongemeen. Van den ruggraat af tot beneden aan den buik, heeft het drie ftreepen van verfchillende kleuren : wit ,
VI. deel. p zwarf



za6 NEDERLANDSCHE
zwart en geel; uitgezonderd de kleur, zyn ze zo ge* lyk aan elkander, dat ieder ftreep juist drie vingeren breed is. Dit dier werpt alle jaaren; het is wild ,'en ongemeen fnel ter been. Hierdoor is het , onder de Portugeezen , een fpreekwoord geworden; Hy loopt zo fnel als een Sebro.
Behalven deeze, zyn 'er dieren, zommige van welke naar osfen gelyken, doch een weinig kleiner zyn; men noemt ze Empalanges; wyders wilde Buffels, Wolven, die op een zeer grooten afftand ruiken, Vosfen, Herten, Geiten, Konynen en zeer veele Haazen; omdat 'er niet gejaagd wordt. Civet-katten worden 'er tam gemaakt , om 'er voordeel mede te doen.
Onder het geflagt der Slangen ontmoet men 'er, die S5 voeten lang, en 5 voeten dik zyn. Hun keel is zo wyd , dat zy een geheel Hert kunnen te lyve flaan. Zy kunnen zo wel in 't water als op het land leeven. Wanneer zy hunnen honger verzadigd hebben, leggen zy zich neder om te flaapen; de landzaaten, dezelve in deezen Haat vindende , dooden hen, om ze voorts tot fpyze te gebruiken : want zy vinden het vleesch zeer fmaaklyk. Zommige zyn zo vergiftigd, dat een mensch , die 'er van gebeeten wordt , binnen 24 uuren fterft, zonder dat eenige der anders heilzaame geneesmiddelen, welke dit land oplevert, hem kunnen baaten.
Wyders ontmoet men 'er zekere beesten, van grootte als een Ram ; zy hebben vleugels als Draaken, een ftaart, en een langen fnavel , met verfcheiden ryen tanden. Zy leeven van raauw vleesch, hebben flegts twee pooten , een rosch vel, met roode en blaauwe vlekken.
Het gewest vloeit over van hoenders, kalkoenen,
paau-



REIZEN. sa?
paauwen, ganzen, leuwerikken, tamme en Wilde patryzen , faifanten , duiven , tortelduiven , arenden, zwaanen , fperwers, valken , pellekaanen, groene en graauwe papegaaien en vleescheetende dieren. Onder alle deeze vogels vindt men 'er eenen, die zeer klein is, en als een kanaryvogel zingt.
Het land levert eene menigte kristal; onder de metaalen , wordt het yzer voor betaste in zyne foort gehouden. In de provincie Bemba valt';zeer veel koorn, JLeuco genaamd , eenigzins gelykende" naar mostaard* zaad, doch een weinig grooter van korrel. Het wordt met handmolens gemaalen, en geeft zeer goed brood, het tarwenbrood bykans evenaarende. Behalven millet, en garst, groeit 'er ook Turkfche tarwe en ryst; doch beiden zyn 'er niet zeer geagt.
Behalven de citroen- en limoenboomen , de bananen, of Indifche vygeboomen, die zeer fmaaklyk en voedzaam zyn , vertoonen de velden eene groote menigte palmboomen , aan zommige van welke dadels, aan andere Indifche nooten groeien. Eene dfrde foort verfchaft wyn, olie, azyn, vrugten en eene foort van brood. De olie wordt geperst binnen uit de vrugt, en heeft eenige overeenkomst met onzen boter, uitgezonderd dat de kleur een weinig na het groene helt. Zy bekleedt hier de plaats van boter.
Uit de toppen der boomen wordt een vogfc gedrukt, van een zoeten fmaak ; eenigen tyd bewaard zynde, wordt het zuur, en verftrekt tot azyn. Versch gebruikt , is dit vogt zeer afdryvende: van hier dat hier te lande weinige menfchen worden gevonden, die met den fteen of graveel gekweld zyn. Te veel gedronken zynde , bezit het eene dronkenmaakende kragt. Men maakt Amandelbrood van de P a vtugt



228 NEDERLANDSCHE
vrugt deezes booms, die vry veel naar onze Amandelen gelykt, doch een weinig harder is; Zo wel van binnen als van buiten , is de vrugt groen van kleur; raauw is zy niet zeer fmaaklyk 5 doch gekookt niet onaangenaam.
Behalven de bovengemelde vrugten, bevat het land eene menigte Geneeskragtige kruiden, en fruiten, die de zelfde hoedanigheid bezitten. Zelf hebben de meeste geen onaangenaamen fmaak. Meloenen , komkommers en andere foortgelyke gewasfen vindt men 'er in menigte.
Geheele bergen bevat dit gewest, welke, in fchoonheid, voor marmer niet behoeven te wykcn. Andere beftaan geheel en al uit Jaspis of Porphier. Het marmer, welk dit gewest oplevert, en wit of anders gekleurd is, draagt te Rome den naam van Numidisch of Afrikaansch Marmer.
Men heeft 'er Rotzen, in welke geheele beddingen van Iliacint leggen. Met geringe moeite zou het daar uit gedolven, en tot kolommen en Obelisken kunnen gebruikt worden. Het rood en geel koper is 'er ook niet ongemeen.
Zo fnel vlietende is de rivier de Zaïre, ofSarre, dat het water, in volle zee, tot op den afftand van J4 of J5 mylen van het ftrand , zynen zoeten fmaak behoudt. Voor de Zeelieden, die met hun bellek eenigzins in de war zyn, is dit een zeker kenmerk. Vyf mylen verre kan men dezelve bevaaren; doch hooger op ontmoet men watervallen, even als op den Nyl en den Donau.
De rivier Lelonda, die langs de ftad Congo ftroomt, is bykans droog, zo ras het regenagtig faifoen verloopen is.
Aan de oevers van de Loanda, groeit een zeer ver-
won-



REIZEN. 229
wonderlyke boom; zyn naam is Enfanda. Hy is altyd groen; zyne takken groeien eerst rechtop; vervolgens daalen zy na beneden, tot in de aarde , fchieten aldaar wortels, 't geen hen zeer ïterk doet vermenigvuldigen. Één boom wordt de moeder van een klein bosch. Aan den buitenften fchors groeit een foort van vlasch, waar van de gemeene lieden klederen bereiden.
De zeeën krielen van zwarte Walvisfchen, die onderling kryg voeren , en elkander clooden. De landzaaten visfchen de dooden, fnyden 'er het fpek af, en mengen het met pek, om 'er hunne fchepen mede te befmeeren. Behalven deeze , levert de zee nog andere foorten van visfchen, fteuren , kreeften , enz.
De landzaaten zyn doorgaans zwart , hoewel men onder de vrouwen eenigen vindt, geelagtig van verf. Zy hebben zwart, of rood hair. De oogappelen zyn zwart, of zeegroen. Middelbaar zyn ze van geftalte , hunne lippen zeer dik , hoewel minder dan die der andere Mooren. Van gelaat zyn ze niet zo lelyk als de andere Negers. Zo fterk zyn de inwooners van Bemba , dat zy , met een enkelen greep , een Haaf midden door breeken, en eenen Os het hoofd afflaan.
Overal zyn de huizen laag en klein, niet by gebrek aan fteen, hout of kalk , maar aan bekwaamheid der landzaaten ; men vindt onder hen Metzelaars noch Timmerlieden. Ieder inwoouer is de Bouwmeester van zyn eigen buis.
Van fchelpen bedienen zy zich , in de plaats van goud of zilver; dit niettegenftaande, wordt in dee.te foort van geldmunt een tamelyk fterke handel gedreeven.
De opgezeetenen der Eilandtjes in de Zaïre plagten voormaals kryg te voeren, door middel van febuitjes, van boomfchorzen gemaakt; doch zy hadden ook vaarP 3 tui-



23o NEDERLANDSCHE
tuigen, welke 200 menfchen konden bevatten. Zeer fnel kunnen zy met dezelve roeien; wanneer het gevegt eenen aanvang neemt , leggen zy hunne riemen neder, en grypen hunne Boogen en Pylen.
Wanneer de vrouwen van het Eiland Loando Mosfelen willen visfchen , alleen om der fchelpen wille, bedienen zy zich van kleine mandtjesj hier mede begeeven zy zich op zee, en laaren ze tot op den grond zinken. Wederom boven het water getrokken zynde, zyn ze vol zand, en in het zelve zeer veele mosfelen: alle deeze zyn niet gelyk aan elkander; de wyfjes zyn de fraaifte. De waarde der Tchelpen is evenredig aan haare fchoonheid. Tegenwoordig hebben deeze zelfde Eilanders zeil- en roeifchuitjes , insgelyks van basten van boomen gemaakt. De mannen zyn zulke goede zwemmers , dat zy drie mylen verre in zee kunnen afleggen.
Zeer diefagtig zyn alle de inwooners deezcr landen, ten aanzien van de vremdelingcn, doch onderling zeer getrouw. Nog llerker is de trek der vrouwen tot vleeschlyke gemeenfchap met de vreemdelingen , dan om hen te beileelen. Eer en goede naam zyn zaaken, van welke zy geen denkbeeld hebben. De blanken loopen zy nog flerker naa dan de zwarte uitlandfche mannen.
Mannen en vrouwen loopen met ongedekten hoofde. Hun hair is zeer aartig gekapt en gevlogten. Zommigen , nogthans, draagen eene foort van hoeden , gemaakt van gevlogtene boombasten. Anderen draagen in hun hair zvvaare vederbosfchen, met een koperdraad daar in vast gemaakt. Mannen zo wel als vrouwen draagen groote ringen in de ooren.
Hunne meeste klederen worden gemaakt van fchór-
zen



REIZEN. 231
zen van boomen , naadat zy behoorlyk bereid zyn ; zy beginnen de Portugeezen eenigzins naa te bootzen. Sieraadshalve draagen de Vrouwen koperen of tinnen ringen om haare beenen; by veele mannen is dit insgelyks in gebruik.
Zy flaapen op den vlakken grond op matten. Hun gewoon voedzel beftaat uit vrugten, vleesch en visch, tot een deeg ondereen gekneed. Meestal eeten de aanzienlykften op zich zelve, zittende op matten. Nooit voldoen zy aan den drang der Natuur op den vlakken grond; zy graaven diepe gaten in de aarde , en bedienen zich van een grooten ftok, om daarop te rusten. Hunne trommels zyn van boven naauw, en beneden wyd. Hunne fluiten zyn van yvoir gemaakt.
Zodanig zyn de algemeene gewoonten en gebruiken deezes gewests, voornaamlyk ten platten lande en in de kleine fteden. Doch in de groote fteden heeft meer regelmaatigheids plaats ; ook wordt aldaar de weelde meer gevoed.
Een zeer diepgaanden eerbied bezitten de inwooners van Congo voor hunnen Koning; zy veegen de ftraaten, door welke hy gaat. In de beste fteden, fchikken zich de mannen en "vrouwen, zo veel zy kunnen , naar de gewoonten der Portugeezen; zy gaan in 't fluweel of zyden ftoffen gekleed , en draagen gou* den ketens. Doch 't gemeene volk, dat zeer armoedig is , gaat altoos naakt, bedekkende allecnlyk de fchaamdeelen.
De Koning volgt de Portugeefche tafelgebruiken. Hy doet openlyk regtfpraak, en in zeer weinige woorden. De Hofjonkvrouwen fpeelen op fluiten ; terwyl andere , met groote vlugheid, een Moorfchen dans houden.
P 4 Elk



43* NEDERLANDSCHE
Elk is hier een kruidkenner, en legt zich toe op de kennis der enkelvoudige geneesmiddelen, om alzo zyn eigen Artz te kunnen zyn. De koorts geneezen zy met geftooten Sandelhout, en de hoofdpyn door aderlaaten. Om afgang te verwekken , gebruiken zy een poeder, van den fchors van zekeren boom bereid.
Uit de menigte goud-, zilver- , koper- , kristal- , yzer- en andere Mynen , welke dit Land bevat , is gereedelyk af te leiden , dat het zeer ryk zyn moet. By de voordeelen, welke de landzaaten hier van trekken, moeten wy nog voegen de winften , welke hun 'aanbrengen de Elefantstanden , de Civetkatten ch an,'dcre dieren, welke zy aan uitlanders verkoopen. Niet te onregt mag hun Koning op de Iyst der vermogendfte Monarchen worden aangefchreeven.
Op het Eiland Loando is een Gouverneur, die het opzigt heeft over de visfchery der fchtlpen, welke hier de plaats van geld bekleeden, en waar van de Koning groote inkomfren trekt. Wyders wordt hier een fterke handel gedreeven in fiaaven, welke de Portugeezen koopen, om ze na andere gewesten over te brengen ; als mede in de Linnens , die gemaakt worden van boomfchorzen, en in de nabuurige landen zeer fterk getrokken zyn.
Alle jaaren zendt de Koning van Angola gefchenken aan den Koning van Congo; deeze worden aangemerkt als eene fchatting, welke hy aan hem betaalt.
Zeer geneigd zyn de landzaaten tot den wapenhandel , en uit den aart oorlogzuchtig. Nogthans ontmoet men in hun land geene betnuurde fteden noch vestingen op de grenzen. Aan de Europeaanen gouÖeö zy dus geenen weerftand kunnen betoonen ;
dccli



REIZEN. 233
doch zy bieden het hoofd aan hunne nabuuren, en verflaan ze dikmaals.
Bemba, of Bamba , mag genaamd worden het Bolwerk des Koninkryks: om reden dat de inwooners nog krygshaftiger zyn , en meer dapperheids bezitten dan hunne landgenooten. In tyd van nood, kan de Koning op de been brengen 400000 man , naar de wyze des lands gewapend. Hunne fabels zyn gelyk aan die der Zwitzers; en vermits de foldaaten kloeke lieden zyn , weeten zy 'er zicli zeer voordeelig van te bedienen: zy worden hun door de Portugeezen geleverd Wyders bedienen zy zich van Boogen en Schilden, van boomfchorzen gemaakt.
De Gouverneur van Batta onderhoudt Busfchieters, om de Giaquas in ontzag te houden, zynde een volk, 't welk aan den Oostlyken oever van den Nyl woont. Zonder deeze voorzorge, zouden de invallen, welke zy, van tyd tot tyd, herhaalen, nog menigvuldiger worden. Doch de dnwooners van Batta , gewaarfchuwd door een Musketfchoot, die op een verren afftand kan gehoord worden , loopen terftond te wapen, en verdryven de vyanden. Deeze provincie alleen kan tusfehen de 70 en 80000 man op de been brengen.
Ieder provincie ftaat onder eenen Gouverneur, die in de hoofdftad van 't Gewest zyn verblyf houdt. Ieder landzaat, van den geringften tot 'den aanzienlykften, erkent den Koning voor volftrekten Heer en eigenaar van al wat hy bezit. In de regtsoeffening gedraagt zich de Koning niet naar befchreevene wetten. Ily volgt flegts de aloude gewoonten, en de voorfchrifteu van het gezond verftand. De krygsmagt van het Koninkryk Congo beftaat alP 5 ken



£34 NEDERLANDSCHE
leen uit voetvolk. In het gevegt, fluiten af zich dicht in een , of breiden zich verder uit, naar gelange de grond toelaat; zomtyds fchaaren zy zich in kleine benden. Het Leger richt zyne beweegingen in, naar de zeinen van den Veldheer, die zynen post in 't midden heeft, of naar de bevelen , welke hy na de onderfcheidene oorden afvaardigt. Ieder beweeging gefchiedc volgens een bepaald zein , 't welk door middel van fpeeltuigen wordt gegeeven.
Één fpeeltuig hebben zy, van hout gemaakt, 't welk een vervaarlyk geluit geeft, [wanneer op hetzelve geblaazen wordt. Zy hebben trommels, van een geheelen boomfchors gemaakt , met een huid overtrokken; zy flaan 'er op met yvoircn Hokken. Nog een ander fpeeltuig hebben zy, van eene driekantige gedaante, beftaande uit wel vast zamengevoegde yzeren Uaaven, waarop met een flok geflagen wordt. Daarenboven bedienen zy zich van uitgeholde Elefantstanden , die een krygsgeluid geeven, 't welk ten ftryde noopt.
De Veldheer heeft een groot getal van deeze fpeeltuigen, zo kleine als groote, om naar tyds omftandigheden, en naar gelange van de talrykheid der Legerbenden, van dezelve gebruik te maaken. De foldaaten hebben insgelyks onder elkander hunne byzondere zeinen. De welgemaakften en dapperften worden doorgaans in de voorde gelederen geplaatst ; in de hitte van 't gevegt moeten deeze de overigen aanmoedigen, en, door middel van fchelletjes, hen verwittigen, wat zy doen moeten.
Geen onderdaan is 'er in het Koninkryk Congo, die iets in eigendom bezit, of waar over hy, ten voordeele van de zynen, naar welgevallen kan befchikken; alles
be-



REIZEN. 235
behoort aan den Koning, die geeft en neemt, naar dat het hem goeddunkt; zelf zyn des Vorften kinderen aan deeze wet onderworpen.
Weinige heden worden , om misdaaden, ter dood gebragt.
Indien een onderdaan des Konings van Congo eenig gefchil hebbe met eenen Portugees , wordt de twist volgens de Portugeefche wetten beflist.
Hoewel de Christlyke Godsdienst, op zommige plaatzen , is ingevoerd, zyn, nogthans , de meeste landzaaten nog Afgodendienaars. Zommigen aanbidden de Zon, en befchouwen haar als den Echtgenoot van de Maan. Eenigen aanbidden de Maan, als de huisvrouw der Zonne. Anderen betoonen godsdienftig eerbewys aan gevleugelde dieren , anderen wederom aan de aarde, als de moeder en voedfter van het geheele menschlyk geflagt.
Op de volgende wyze wierdt de Christlyke Godsdienst in dit gewest ingevoerd. Jakob cano, door jan den II, Koning van Portugal, in de hoedanigheid van Kapitein Generaal , uitgezonden om de kust van Afrika te verkondfchappen , liep' eindelyk in de rivier de Zaïre binnen; hier voet aan land gezet hebbende , vondt hy de landzaaten welgemaakter en handelbaarder dan in de andere provinciën. Hy vervoegde zich ten Hove, en wierdt vriendlyk ontvangen. Op zyne te rug reize voerde hy mede eenige Gezanten en kinderen van verfcheiden Grooten, om in Portugal in den Christlyken Godsdienst te worden onderweezen. Zy wierden gedoopt , en vervolgens te rug gezonden na hun Vaderland , werwaarts eenige Priesters hen verzelden ; ten zelfden tyde wierdt een ftaatelyk Gezantfchap derwaarts gezonden.
De



23<ï NEDERLANDSCHE
De Priesters, zynde Dominikaaner Monniken, waren niet te Congo aan land getreeden, of zy haalden welhaast eenen Oom des Konings met zynen Zoon in hunne belangen en tot hun Geloof over. Vervolgens lieten zich de Koning en de Koningin doopen , en eene Kerk bouwen , welke den naam van het Heilige Kruis kreeg. Men verbrandde een goed getal Afgodsbeelden. De Koning nam den naam aan van jan, de Koningin dien van eeeonoea ; de oudfte Zoon wierdt alfonsus genaamd.
Voorts deeden de Dominikaanen Kloosters en Kerken voor zich zelve bouwen. De ftad Congo noemden zy Santo Salvador. Een groot getal inwooneren haalden zy tot hun geloof over, en bJeeven tevens niet in gebreeke om zich ryke gefchenken te doen aanbieden. Naa het overlyden van deezen eerften Christen Koning, en van eenigen zyner Opvolgeren , als mede naa de aflyvigheid deezer Predikheeren, ree! zen 'er onlusten, zodat de broeders tegen elkander opftonden.
Een Aardsbisfchop te St. Thomas bezorgde , dat na Congo een Bisfchop wierdt gezonden; doch 'er trokken weinige Priesters derwaarts; die eene zending kreegen , maakten luttel fpoeds met hun vertrek. De landzaaten' die hunne oude Afgodery niet voor de aangeboodene nieuwigheid wilden iaaten vaaren , verzetteden zich tegen hunnen opgang. De vrouwen booden een geweldigen tegenftand , om dat haar wierdt opgeleid , zich met éénen man te vergenoegen, of, ingevalle zy ongehuwd waren , kuisch te leeven. Alle deeze om. Handigheden waren de oorzaak, dat de verdere voortplanting van den Christlyken Godsdienst vertraagd
wierdt,



REIZEN. 237
wierdt, en zommige tot den ouden Eerdienst wederkeerden.
Eindelyk zyn de Jefuïten derwaarts overgeftoken, en hebben een Klooster geftigt op het Eiland Loando; van tyd tot tyd zenden zy van daar iemand uit het midden hunner na de vaste Kust. Doch de landzaaten , die geen Latyn verftaau, zeer ongeregeld leeven en niet in bedwang willen gehouden worden , gaan hen , den eenen dag, uit nieuwsgierigheid, hooren, en keeren, den volgenden dag, weder tot hunnen Afgodendienst.
Zo dra van den broeck, van het voorgevallene aan 's Graaven Hof, aan den Scheepsraad verflag gedaan hadt, begaf hy zich aan boord van het Jacht, en zeilde 'er mede na Lowango; bier ontving hy bevel om met het overfchot der laadinge na de Kust van Guinea te zeilen. Hy vertrok den twintigften van Herfstmaand, en zette, op den zesden van Oogstmaand, te Camende , aan de Goudkust, voet aan land.
Naa hier Koophandel te hebben gedreeven, vervolgde hy zyne reize, over het Fort de la Mina, na Kaap Korfe; hier vondt hy verfcheiden byzondere Kooplieden , die om ftryd tegen elkander opbooden , en den Koophandel bedorven. Hy verliet hen, en floeg den weg in na Morré, alwaar hy alle zyne Koopmanfchappen tegen goud verruilde.
Midlerwyl kwam hier het fchip, weik hy te Lowango hadt gelaaten. Hy verkogt het Jacht, ging aan boord van dit fchip, en zeilde, in gezelfchap van nog twee fchepen, na Kaap Lopo; hier kwamen zy met het begin van Sprokkelmaand des jaars 1609, en vervolgden , naa een kort verblyf, hunne reize na Holland.
Terwyl zy de Linie pasfeerden, zagen zy een Hoornof Zwaardvisch ; naar gisfing was hy vyf vademen
lang,



233 NEDERLANDSCHE
lang, en zyn Hoorn anderhalven vadem. Zyne vinnen waren blaauw, en zyn lichaam azuurkleurig. Zo lang hy by liet fchip was, zagen zy geene andere visfchen! Men vermoedde dat dit een foortgeiyke visch was als die, welke, in eenen der voorgaande togten, zynen hoorn zo vast geftokcn hadt in het fchip Amfterdam,dat hy, afgebroken zynde, toen het fchip naderhand gekielhaald wierdt, niet dan met veele moeite daar uit kon getrokken worden. Langen tyd wierdt deeze Hoorn bewaard door den Bewindhebber bart janszoon
van steenhuizen.
Op den vierden van Zomermaand des jaars 1609 kwam van den broeck behouden in Texel binnen , en 's anderendaags te Amfterdam , medebrengende vierenveertig ponden goud en eene groote menigte Elefantstanden.
NEDERLANDSCHE
Niet lang vertoefde de Heer pieter van den eroeck in 't Vaderland. In Herfstmaand des -emelden jaars 1609 , ging hy , in de hoedanigheid van Opper-Koopman, aan boord van het fchip Maurits, om met hetzelve een tweeden togt te doen na Angola! Op den vierden van Louwmaand des jaars 1610 kwamen zy voor Lowango ten anker. Hoewel de lucht hier zeer ongezond is, richtte hy 'er, egter, een Komptoir op. Vóór en naa hem is dit niet gebeurd.
Hy zondt het Jacht na Congo, en bleef, nevens den Muurman, m de ftad, in welke de voornaamfte handel w Elefantstanden wordt gedreeven. Hy zag hier een Neger, die negen voeten, Hollandfche maat,hoog was: hy was zeer welgemaakt van leden. Zyn vader was
flegts



REIZEN. 23a
flegts drie voeten hoog en zeer ielyk. Van zommigen der landzaaten wierdt deeze Neger, om zyne ongemeene geflalte, godsdienftiglyk vereerd.
Dikmaals ging van den broeck aan het ftrand wandelen. Op zekeren dag zag hy aldaar een Zeehond, die in alles gelyk was aan de overige honden, uitgezonderd dat hy korter pooten hadt. Door de Zee was hy tegen den oever opgeworpen ; de visfchers lieten hem aldaar leggen, tot dat 'er wormen in kwamen ; toen bragten zy hem by den Koning, die 'er een pragtigea maaltyd van bereidde. Hy deedt onze reizigers de eere, van hun een gedeelte daar van te zenden, 't welk zo affchuwelyk ftonk, dat zy 'er kwalyk van wierden.
Op den' negenden van Sprokkelmaand trof onzen van den broeck het ongeluk , dat zyn landge. noot, de bovengemelde Stuurman willem barentszoon , hem door den dood ontviel. Dc landzaaten wilden niet gedoogen dat hy begraaven wierdt, om reden, gelyk ze voorgaven , dat het nooit wederom in het land zou regenen, indien men 'er eenen Blanke ter aarde beftelde. Vergeefs boodt hy, om daar toe verlof te bekoomen , aanzienlyke gefchenken aan. Ten laatfte moest hy zich van Portugeefche flaaven bedienen, om hem na de zee te doen draagen en daarin werpen.
Omtrent deezen tyd wierdt den Heere van den broeck eene menigte Papegaaien en Civetkatten te koop geveild. Dewyl de Papegaaien hem bykans niets kostten, doodde hy ze, nam 'er de tongen uit, en liet ze flooven, om dat hy meermaalen hadt hooren zeggen, dat dit een fmaaklyk geregt was: en, in de daad, hy vondt ze zeer lekker. Drie van de fraaifte Papegaaien , omdat zy zeer goede oraaters waren, bragt



a-fo NEDERLANDSCHE
hy in Holland; een van dezelve hieldt hy wel twiutig jaaren in leeven.
Ook kogt hy eenen Kameleon , die meer dan twee maanden leefde, zonder iets te gebruiken. 'Er zou, dcrhalven , eenige waarfchynlykheid kunnen zyn aan het verhaal, dat zy van den wind leeven. Zommige Schryvers verzekeren , dat zy de indrukzels van alle kleuren ontvangen , die hun worden voorgehouden ; doch naa herhaalde proefneemingen , bleek het den Heere van den broeck , dat de zyne flegts drie kleuren aannam : de groene , graauwe en geele kleur. Uitgezonderd dat de Kameleon platter is op het hoofd, gelykt hy veel naar den Hagedis.
Terwyl van den broeck hier vertoefde, deedt eene Koningin, Manni lombiu genaamd, op zekeren dag, hem nodigen, op een jongen Elefant, met oogmerk om hem vervolgens by haar te doen flaapen. Eenige Hovelingen haalden hem af, en bragten hem in de tegenwoordigheid van haare Majefteit. Met geweld noodzaakte zy hem om van den Elefant te eeten, welken zy, met voordagt, ten dien oogmerke, hadt doen dooden, en die zo affchuwelyk flonk, dat hy 'er ziek van vvierelt. Maar ten uiterfte misnoegd was zy, toen hy weigerde, haaren lust te koelen; "by het fcheiden vertoonde zy zo duidelyke blyken van verHoordheid, dat hy zich gelukkig rekende, haare handen veilig te zyn ontkoomen.
Vyftien maanden vertoefde de Heer van den broeck in dit gewest; hy bragt dien tyd meestal ziekelyk en zukkelende door. Nogthans verruilde by, m dien tyd, alle zyne koopmanfehappen tegen Elefantstanden , koper en rood hout. Op den negenden van Grasmaand des jaars i6ii, nam hy affcheid van den
Ko-



REIZEN. 241
Koning. Om hem te beweegen, dat hy nogmaals dit gewest zou bezoeken, deedt de Vorst hem een ge1'chenk, beftaande in 100 ponden Elefantstanden, een zeer fraai vel van een Luipaerd en van een Civetkat. '
Hoewel de Koning, zints zyne komst tot den throon, nog nimmer, tot op den afftand van een ftcentvorp , buiten zyn paleis geweest was , kwam hy, nogthans, onzen Reiziger in zyne wooning bezoeken, om hem tot wederkeeren te beweegen, en voor hem eenige fraaiheden mede te brengen.
Op den zevenëntwintigften van Hooimaand kwam hy , in goeden welftand , te Amfterdam te rug ; hy bragt mede 65000 ponden Elefantstanden, eenig koper en rood hout, om tot een monfter te verftrekken.
Naa drie maanden rust in 't Vaderland te hebben genooten, ondernam de Heer pieter van den broeck, thans in de hoedanigheid van Opper-Koopman, zynen derden togt na Angola , aan boord van het fchip de Zon. Drie fchepen, na Madera, en twee na de kust van Gminea beftemd, maakten met hetzelve reisgenootfchap. Op den dertigften van Wynmaand des jaars 1611, liepen zy, gezamentlyk , uit Texel, in Zee.
Op cte hoogte van Madera fcheidden de fchepen van elkander. Tien dagen daarnaa, ontdekte men , van het fchip van van den broeck, 't welk zich thans bevondt dicht by het Fort St. Croix , op het Eiland Teneriffe, vyf zeilen, die jagt op hen maakten. Zy liepen hierop onder 't Fort; doch aivoorens hadt de Vice-Admiraal de vyf fchepen tot zo verre
' VI. deel. Q ju.



£42 NEDERLANDSCHE
ingehaald, dat hy op hen vuurde. Gelukkig wietót hy van het fchip dc Zon beantwoord : anderzins zou men, in het Fort, het voor een Zeeroover hebben aangezien.
De vyf fchepen de onzen dus in veilfgheid ziende, koozen de ruime zee. Straks kwam by hen een Ah goafil aan boord, om te vraagen, van waar zy kwamen. Met het antwoord keerde hy te rug na het Eort. De Faktoor van den Koopman gerrit van veen, aJs mede een Algoafd, twee Priesters en dc Kapitein van het Fort, gaven hun, kort daar naa, een bezoek, en wierden deftig onthaald. De plankeu van eene gehoopte floep lagen , in het ruim , op de koopmanfehappen; dit was een geluk voor de onzen; want hadden de bovengemelde perfoonen, aan de bading, welke zy binnen boord hadden , de lucht gekreegen dat zy den wil hadden na Angcla , gewisfelyk zouden-zy hen behandeld hebben als fchuldig aan <!e misdaad van gekwetfte Majefteit. Met het vallen van den avond ligttcn zy de ankers, en hadden, reeds 's anderendaags, het land uit het gezigt verboren.
Niet verre van het Eiland St. Tlwmas, kwam ccn Vliegende visch , omtrent een fpan lang, door de kluisgaten, op het fchip vliegen. Van oen broeck ligt hem braaden: hy fmaakte na genoeg als fpisring.
Op den vyftienden van Sprokkelmaand des jaars i6n, landden «y te Maïmba; van den broeck leide hier een Komptoir aan, vpor den handel in rood hout, Acht dagen laater kwamen zy voor anker, op de Ree van Lvaango. De lieden, welke hy aldaar gclaaten hadt, vondt hy in goeden vreiftand; zy hadden een aanzienlyken voorraad ElefantsundeE voor de Maatfchappy opgekogt.
De



REIZEN. 243
De Koning, aan wien onze Reiziger, volgens gewoonte , een gefchenk ter hand fteïde , vereerde hem met een tegenbezoek, ert fcheen zeer voldaan over zyne wederkomst in deezen oord. Ik kan , fchryft van den Broeck, niet nalaaten , hier een geval te verhaalen , 't welk zommigen , veelligt, voor een fabeltje zullen houden , doch 't geen daarom niet te minder waarlyk is voorgevallen.
De Koopman adam Vermeulen, welken ik hier had gelaaten, eenige dagen vóór myne komst, by den Koning ontbooden zynde , fprak hem de Vorst aldus aan : „ Ik doe u wceten , dat fitor wacassb „ (dus noemde men my hier te lande) op zulk een ,, dag, welken hy noemde, hier zyn zal". De Voorzegging wierdt met 'er daad vervuld. De Koning zeide dit aan Vermeulen, in tegenwoordigheid van een groot getal perfoonen, de meeste van welke bet naderhand bevestigden.
Omtrent het midden van Grasmaand , kwam het Jacht de Maan , daar Schipper en Koopman op was
joost gerritsz. lynbaen, te LoWangO VOOl*
anker, om aldaar, onder bewind van va1<i den broeck, Koophandel te dry ven. Naa het Komptoir in deeze ftad te hebben opgenomen, onderzogt hy ook die van Congo. By zyne wederkomst, deedt hy Jaaden 96000 ponden Elefantstanden^ Twee waren \t onder dezelve , die weleer aan den zelfden Elefant behoord hadden, van welke de eene 126, de andere ponden woog. Op den eenentwintigden van Bloeimaand des jaars 1612, namen zy de wederreize aan na het Vaderland, daar zy behouden aanlandden.
Q * Hei



244 NEDERLANDSCHE
Het Koninkryk Lowango, 't welk in dat van Angola beflooten is, aan de vaste kust van Afrika , legt op 4 Gr. 30 Min. Zuider-Breedte. De Baai is zeer goed; maar voor den mond, aan de Noordzyde, legt een Zandbank , welke het inkoomen eenigzins moeilyk maakt. In de Baai leggen doorgaans de fchepen vnor anker.
Lowango kan gemaklyk onderkend worden, aan de hooge en roode bergen, welke aan den Zeekant leggen. Diergelyke vindt men niet langs de geheele kust. Van Kaap Lopo tot aan Lowango, loopt de kust bykans altoos Zuid-Oost ten Zuiden, en Zuid-Zuid-Oost. Bykans het geheele jaar trekt de ftroom na het Noorden, met zo veel fnelheid, dat het bezwaarlyk fcbyne, dien te overwinnen, en Zuidwaarts te ftevenen. Nog bezwaarlyker wordt dit door den Zuid-Oosten wind , die geduurig langs de kust waait, hoewel 'er, in den morgenftönd , een flaauwe. landwind ontffaat , welke tegen den middag uit Zee koomt.
Van Louwmaand tot Grasmaand is het de gefchiktfie lyd, om de ftroomen te overwinnen en Zuidwaarts aan te zeilen; het regent, hagelt en ftormt 'er al dien tyd: indien men dit faifoen zich weete ten nutte te maaken, kan men zeilen waar heen men wil.
De Koning houdt zyn verblyf in dc ftad Ban/a de Lowango, omtrent eene myl van den Zeekant, op een kleinen berg gelegen , die zeer boomryk is. Het Koninklyk Paleis beflaat bykans de helft dier plaatze. Het is beflooten binnen een Haag Palmboomen. In het Hofgebouw zyn niet meer dan drie of vier groote vertrekken,maar wel 250 kleine huisjes, voor 'sVorften vrouwen, als ook voor zyne Bywyven, die ruim 1500
in



REIZEN. a4$
in getal, en aan haare yvoiren Armringen kenbaar zyn, Zy worden zeer zorgvuldig bewaakt. Indien iemand haarer op Overfpel betrapt worde, wordt zy, met den man, met welken zy haaren lust heeft geboet, geleid na den top eens bergs, en van daar, op de rotsagtigfle plaats, plotzeling na beneden geworpen. Voor dat zy ter halver wege der fteilte den grond bereikt hebben , zyn hunne lichaamen reeds vermorzeld en verfcheurd. Van deeze misdaad is geene vergiffenis te hoopen. Van den broeck was eens getuige van deeze fchrikwekkende regtspleeginge.
's Konings Zoonen zyn hier geene throonopvolgers, maar die van 's Vorften Zuster, om reden dat deeze ongctvvyfeld van Koninklyken bloede zyn, als wordende de Moeder flegts van éénen man bekend ; de Koning, daarentegen, heeft zo veele Vrouwen en Kinderen, dat de Rykskeuze moeilyk vallen, en tot geduuïige gefchillen aanleiding zou geeven.
En, in de daad, de Vorst, die , ten tyde als van den broeck deezen oord bezogt , op den throon zat , hadt meer dan 500 Kinders , die geene ampten bekleedden. De jongetjes worden veelal roovers, en de meisjes hoeren.
Ieder landzaat mag zo veele vrouwen neetnen, als hy kan onderhouden; zy worden zeer zorgvuldig be^ waard. Even gelyk alle de overige vrouwen aan de Afrikaanfche kust, moeten ook deeze voor haare man* nen den kost winnen. Zy moeten het land beploegen , bezaaien en den Oogst inzamelen; de mannen ncemen midlerwyl hun vermaak, en houden hun gemak. Naa haare mannen aan de tafel bediend te hebben, eeten zy zelve het overfchot in de keuken,
Q 3 Zy



2,i6 NEDÈRLANDSCHÊ
Zy eeten veel visch, als mede het vleesch van ver* fchillende foorten van dieren, doch altyd (tinkende, althans half bedorven. Zommigen eeten het niet, voor dat het vol wormen is. Zy hebben verfcheiden foorten van goede vrugten. Hun drank is water en Palmwyn. Zekere vrugt, Collo, genaamd , bekleedt by hen de plaats van de Arak en Betel der Indiaanen; zy kaauwen ze den gantfchen dag: in 't eerst is zy bitter, daarnaa zoet. Zy wordt voor zeer gezond gehouden: van hier dat haar gebruik zo algemeen is.
Op Ieevensgevaar mag niemand den Koning aanzien , terwyl hy drinkt. Eer hy den drinkbeker opvat, wordt 'er een klok geluid, als een zein voor eenen ieder, om de oogcn nederwaarts te (laan. Islaa het drinken wordt de klok andermaal geluid; elk mag dan wederom opzien. Ten tyde, als van den broeck zich te Lowango bevondt, gebeurde het, dat de oudfte zoon van 's Konings zuster , een jongeling van negenden jaaren, die by den Vorst zeer gezien was, en hem in de regeering moest opvolgen, onverhoeds des Konings gewaat aanraakte, en hem onder de oogen zag, terwyl hy dronk. Op (taanden voet diet hy hem een dolk door het hart, en deedt zyn bloed dienen tot afgod*fche plegtigheden. Gevraagd hebbende na de reden van 's Vorften drengheid tegen den Jongeling, ontving onze Reiziger tot antwoord, dat hy dit doen, of zelve moest derven. Akelige verblindheid, in welke deeze Volken leeven!
De Koning zelve is een Tovenaar. Dikmaals treedt hy in onderhandeling met den Duivel, onder een boom, die voor zyn paleis daat. Zyn Vader leeft nog, en is reeds 160 jaren oud. Uit het bovengemelde blykt, dat
hy



REIZEN. =47
hy de Koninklyke waardigheid niet bekleed heeft. Indien hy deezen Koning overleeve, zal hy zynen zesden zoon den throon zien beklimmen.
Op alle feestdagen verfchynt de Koning in 't openbaar, op het Plein voor zyn paleis: de Hofgrooten danzen en fpringen hier ter zyner eere en in zyne tegenwoordigheid. Wanneer zy den ingang van dit Plein zyn genaderd, vallen zy met het aangezigt ter aarde; vervolgens ftaan zy op , en naderen hem danzende , waarop zy zich nederzetten.
's Konings inkomften beftaan in Elefantstanden, Koper en Klederen, Lavongus genaamd, die van plaaten gemaakt worden en de gangbaare geldmunt zyn : de Koning heeft 'er geheele huizen vol van. Hunne voornaamfte rykdommen , egter , beftaan in flaaven van beide fexen.
De Landzaaten zyn zwart van verf, welgemaakt van lyf en leden, en zagt van aart. Een beter hart draagen zy der Hollandfche dan der Portugeefche Natie toe. Zy zyn zeer armoedig , en niet diefagtig. Die elkander op de ttraat of elders ontmoeten, klappen, als een teken van eerbetooninge, de een den anderen in de handen. Zeer trotsch zyn ze op de fraaiheid hunner klederen , niettegenftaande zy flegts van planten gemaakt zyn.
De mannen, die lange rokken draagen, van den middel bykans tot op den grond hangende, hebben, by manier van gordel, een half of een vierendeel el Laken rondom het lichaam gewonden. Daar boven draagen zy den huid van een Luipaerd, of eenig ander beest, 't welk als een voorfchoot voor het lichaam hangt. Met het bownlyf gaan zy naakt. Op het hoofd draagen zy Q 4 muts-



243 NEDERLANDSCHE
mutsjes, van gevlogten kruiden gemaakt, met een vederbosch getooid. In de hand houden zy den ftaart van een Buffel, om daar mede de vliegen te verjaagen. Hunne armen tooien zy met breede koperen of zilve. ren ringen.
De vrouwen draagen niets anders dan ftrooicn Latmgus, van eene el in 't vierkant; zy bedekken daar mede de fchaamdeelen, en winden ze voorts om haar agterfte, hoewel zy de helft daar van bloot laaten; dit maakt eene zeer onaangenaame vertooning. Het'overige gedeelte van haar onder- en bovenlyf is geheel naakt. Zy befmeeren zich, met oly van palmboomen en fyn geftooten rood hout, onder een gemengd. Om de beenen draagen zy fnoeren kleine paerlen, en yvoircn ringen om de armen. Onder den arm houden zy altoos een klein matje , om overal, daar zy koomen , zich daarop neder te zetten.
Zorgvuldig moeten de Europeaanen zich wagten voor alle vleeschlyke gemeenfchap met deeze Afrikaanfche vrouwen: want, van de tien , die met haar te doen hebben, zouden ten minfte negen het befterven, of althans in eene zwaare krankte ftorten. De reden hier van moet zyn, of om dat haar lichaamsgeftel ftrydig is met het onze; of haare overmaatige wellustigheid;0orde hoedaanigheid haarer fpyzen, die bedorven zyn of Hinken.
Hoewel de mannen verfcheiden foorten van wapens draagen, zyn ze, nogthans, niet krygszuchtig , maar goede visfchers. In den morgen begeeven zy zich in hunne fchuitjes, fteeken in zee, en keeren dikmaals tegen den middag, met een goeden vangst na huis. '
Van den broeck, op zekeren dag, een Jongen,
wel-



REIZEN. *4>
welke hem bediende, om eenig wanbedryf, een oorvyg geevcnde, dat hem de neus onfprong, begonnen allen, die 'er by tegenwoordig waren, mannen en vrouwen, te fchreien; dit bevestigde hem in de gedagte, dat zy zagt van aart en medelydende zyn. Die vegten, (laan elkander met de platte hand, even gelyk de Chineezen in de Indiën.
In dit Koninkryk is overvloed van gevogelte en Elefanten. Van den broeck kogt 'er, geduurende zyn verblyf hier te lande, 216000 ponden Elefantstanden. Wyders levert het gewest eene menigte buffels, osfen , koeijen , herten , hinden , varkens, fchaapen„ bokken, tygers, luipaerden, Civetkatten , en andere dieren, die zeer fraaie vellen uitleveren.
Ten tyde van van den broeck wierdt te Ma* ricongo een wild mensch gedood: zijn geheele lichaam was met hair begroeid, doch hy, voor 't overige, zo wel gemaakt als de andere landzaaten. Hy hadt een platten neus, breede neusgaten, en van agter, boven den fluit, een langen ftaart, een duim dik. De landzaaten, die beweeren, meer menfchen van deezen aart gezien te hebben, verhaalen dat ze niet kunnen fpreeken, en de nachten op de boomen doorbrengen. De gedoode Wildeman wierdt, met zyne vrouw en kind, op een boom verrast; doch deeze bergde zich met de vlugt: want zy zyn zeer vlug ter been.
Het meeste Koper koomt uit het Koninkryk der In* fijesfes. Het moet ter (luik van daar gehaald worden, omdat deeze beide volken in oorlog zyn. Volgens het zeggen van zommigen, zouden 'er ook Tin- en ZilverMynen gevonden worden ; doch de landzaaten zyn zo lui, dat zy io. niet willen bearbeiden. Op zommige Q 5 plaat-



t& NEDERLANDSCTÏE REIZEN.
plaatzen groeit Peper, gelyk aan die van Benin, Gem-' ber en Suikerriet; doch dit wordt niet geagf.
Al voor het einde der zestiende Eeuwe, dreeven óê Portugeezen van Louande en Si. Paulus handel in Lavangus , te Lowango; deeze worden insgelyks in betaaling gegeeven aan de foldaaten des Konings van Spanje , welke bezetting houden in eene plaats s dertig mylen van Sr. Paulus geleegen; men wil dat hier insgelyks Zilver - Mynen zyn. Dc Portugeezen koopen 'er veel rood hout, Elefantstanden en (taarten.