012113 3599 UB AMSTERDAM









VERTOOG
ter aan wyz in GE van het
SEEKERE MIDDEL
WAARDOOR DE ZEEMAN
IEDEREN NACHT
ZYNE WAARE L4NGTE
KAN TE WEETEN KOMEN
uit den stand en de ver sc h yni n GE. der vaste starren.
Door
MATHYS ADOLPH van IDSINGA. Oud-Secretaris der Stad Harüngen.
Te HARLINGEN, By V. van der PLAATS» MDCCLXXXVII.



Eerbiediglyk toegewyd aan alle Menfchen , het zy van hoogen of minderen ftand , welke belang ftellen in de bevordering van de konst der groote Zeevaart, en
ter onderfoek voorgedragen aan alle Genootfchappe:i en befondere liefhebbers van fraeye Weetenfchappen , het zy in of buyten myn Vaderland.



VERTOOG
TER AANWYZIN GE VAN HET
SEEKERE MIDDEL
WAARDOOR DE ZEEMAN
IE DEREN NACHT
ZYNE WAARE LANGTE
KAN TE WEETEN KOMEN
UIT DEN STAND EN VERSCHYNlNGE DER VASTE STARREN.
De pooging om door gegrondde weetenfchappen iets te ontdekken het geene ter bevordering van het algemeene nut der weereld kan dienen, is althoos lofwaardig geacht; bezonder als daar mede beoogd wordt, en de ontdekkinge {trekken kan tot behoud van het leven en goederen van veele menfchen.
Onder dat flag van dingen, zyn buiten twyfel te tellen , de vorderingen in de weetenfchappen die de Zeevaart betreffen, welks leerftellige beginfelen en gronden , thans als een kunst befchouwd, en in de Schooien geleerd wordende , onder de Europeaanen tot een trap geklommen zyn , waar van men by ouds geen denkbeelden konde formen.
Van de iiiterfte dienst en noodzaakelykheid in de A groote



(O
groote • Zeevaart, is, dat men dagelyks gewaar kan worden op Wis- en Starrekundige gronden, hoe verre men gekoomen is in het Noorder-of Zuider - halfrond der aarde , het geene men noemt de Pools hoogte, of anders de Latitudo of breedte, tusfchen de beide poolen der aarde ; en dit is zeedert lange een zeer bekende weetenfchap , begrypbaar voor elk .gemeen verfland, door dien de reeden van de zaak in der daad zeer eenvoudig is, en de reegel van die bereekening met weinig moeite door ieder Jongeling kan geleerd worden , waar van hy vervolgens dagelyks gebruik kan maaken wanneer hy de Zeevaart werkelyk aanvaardt.
Tot ontdekkinge van de plaatsverandering Zuidwaards of Noordwaards, is geen ander middel dan de meeting der hoogte die de Sonne geklommen is boven den Horizon of gezicht-einder; of ook door de hoogte meeting van eenige vaste Star: tot de eerfte heeft men van nooden, te weeten de Sons declinatie of afftand, ten Zuiden of ten Noorden van de squator der Heemelsboog, op den dag als men de waarneemïnge doet, en tot de Iaatstgemelde wordt vereischt dat men weete hoe veele grsaden en minuten zulken Star afllaat, het zy ten Zuiden of ten Noorden van den sequator: De Sons declinatie is veranderlyk tot 47 graaden , maar de declinatie van de Starren is altoos beftendig en geen Verandering onderworpen.
Voor de zulke die eenigzints kundig zyn van deeze weetenfchap , is 't niet verwonderlyk , dat men in de Zee- en Landkaarten , zeer zeeker heeft kunnen bepaalen de Pools hoogte , of de breedte v«n alle plaatfen die ooit door bekwaame Zeeluiden bevaaren zyn : maar in deeze kennis heeft men flegts de helft van het geene de Zeeman noodig heext om te Wteten op welk plek der
aarde



Csl
aarde hy zig bevindt: Hy heeft wel klaare kenteekenen hoe Zuidelyk of Noordelyk hy is, maar hy kent geen aanwyzer die hem zegt hoe verre hy jnaa 't Oosten of naa 't Westen gevorderd is : Indien by een middel hadde, om op even wisfe gronden te kunnen onderkennen hoe verre hy in de groote Oceaan Oostwaards of Westwaards gevoerd is, als hy heeft om zyne vordering Zuidof jNoordwaards te weeten, zoude hy in Haat zyn om vry nauwkeurig de regte plaats van zyn aanweezen te weeten ; en vervolgens met volkoomen vertrouwen en ge» rustheid zynen cour3te bepaalen naa alle Landen die hy begeert aan te doen, en te myden de zulke ontrent welke hy in gevaar vervallen zoude van Schipbreuk en vergaan. De ontdekking van zulken aanwyzer van Oost- en West (zoo men het gemeenlyk noemt) fchynt wel het laatfte middel te zyn, om de beoefening der groote Zeevaart te brengen tot de hoogfte trap van volmaaktheid die ze in het leerflellige bereiken kan.
Men heeft in de Zee- en Landkaarten ook wel de Longitude aangeweezen , en meede taafels uitgegeevem waar in dezelve woidt gemeld van veele plaatzen in de vier weereld deelen : maar de kennis van dien heeft geene vaste grondflag; als {leunende eeniglyk op gisfin* gen van Zeeluiden die zulke Kusten en Zee'n bevaaren hebben; welke, met hoe veel kunde om de verheid van ^ïun reis te gisfen, en met wat fchmnderheid en infpanning hunne waarneemingen gedaan , en by hun zelve en by anderen herhaald, en de verzaamelingen van die waarneemingen ook mogen uitgegeeven zyn , evenwel geen zeekere reegel opleeveren om de waare legging der Kusten en Zeehaavens te weeten; zoo dat de Zeeman zig daar op niet even zeekeren vast verlaaten kan, alshy A 2 mag



co
mag doen ten opzichte der breedte van de plaatzen ditf hy begeert te bezeilen.
Om een middel uit te vinden ter zeekere onderkenning hoe verre men in de groote Oceaanen Oost- of Westwaards gevorderd of vervoerd is, op dat de Zeeman daar in niet langer zoude behoeven te dwaalen, of zig te behelpen met omflachtige en teevens onzeekere gisfingen, die door toevallige, veelvuldige veranderingen van winden, ftormen eh fbroomen, hem het vinden van den regten weg zeer moeijelyk maaken, waar door hy niet met gerustheid zynen cours en de verheid der plaats zyner deftinatie , of der onveilige kust die hy te myden heeft, kan bepaalen ; om hier toe een middel uit te vinden, zeg ik was van eeuwen herwaards een voorwerp van befpiegeling en onderzoek voor Starrekundigen en de ervaarendfte Zeeluiden: En om dat onderzoek aan te moedigen , zyn door verfcheidene groote Vorften en Moogendheeden in Europa, zeer aanzienelyke belooningen uitgeloofd voor den Ontdekker ; maar tot hier toe is 'er niemand geweest die met volkoomen reeden die uitgeloofde prsemien heeft kunnen vraagen , of aan wien men dezelve heeft kunnen toewyzen.
De vinding om deeze Longitude te kunnen weeten, door de waarneeminge van de verduisteringen der Satelliten van de Planeet Jupiter, is iets zeer zonderling in onzen tyd gebeurd ; waar van niemand eenige gedachte of befef heeft kunnen hebben, voor en aleer men, doof* de uitvinding der Vergrootglazen en Verrekykers, gewaar geworden is dat by die Planeet zulke Satelliten of Maantjes vvaaren,die ingereegelde order,entydftonden, geduurig rondom de Planeet loopen, even als de Maan rondom onze aarde loopt , van het Westen door het Zaiden naa het Oosten,
De



C5>
De naarflige waarneeminge van de tyd welke ieder van die Maantjes befteedt tot zynen omloop , heeft aanleiding , en het middel aan de hand gegeeven, om de Longitude van de afgeleegenfte plaatzen deezer weereld te ontdekken en aan te wyzen op gewisfe gronden; maar daar toe wordt vereischt een goede Telescoop, flaande op een onbeweegbaare plaats , van waar men de verduistering en verlichting dier Maantjes kan waarneemen; zoo dat dit middel niet gebruikbaar is op een Schip in Zee , hoe goed het zyn mag op 't vaste land, ter verbeetering van de Kaarten en taafels in welke de Landen tot hier toe al te Oostelyk of te Westelyk zyn gefield geweest, volgens de oude feilbaare raaminge der Zeeluiden hoe verre ze Oost- of Westwaards gezeild hadden : Daar by koomt dat deeze waarneeminge niet gefchieden kan in een groot gedeelte van het jaar, maar alleenlyk in fommige maanden, geduurende dewelke de Planeet des nachts te zien is, en de aarde eeniges maate ontrent of in dezelfde zodiacsteekens is als de Planeet (a). De Franfchen en Engelfchen , hebben van deeze kennife der nette tyd die ieder van die Maantjes van Jupiter tot zynen omloop befteedt, het nuttige gebruik gemaakt, om daar van taafelj te vervaardigen, waar in te leezen is, op welke dag, uur en minuut die verduisteringen geduurende het gantfche jaar zullen gefchieden, en^te zien zullen zyn, in de bekwaame
nach-
( a) Terwyl ik dit fchryve in de maand April van 't jaat 1787 , is de aarde in het Zodiacsteeken van Libra en de Planeet in het teeken van Gemini, zullende in onze zoomermaanden niet gezien kunnen worden: dog ifl de maand December zal hy te middernacht weeder in onze meridiaan ver. fchynen.
A3



(6)
nachten, tot Parys en Londen ; waar door geleegend-
heid wordt gegeeven tot ontdekking en verbeetering van de feilen die in de Kaarten en langte taafels bevonden worden.
Men zoude ook een zeer bekwaam middel hebben, indien men een Uurwerk konde toeftellen , beftendig volmaakt correct gaande zoo op Zee als te lande; hoedaanig een tot nog toe niet is uitgevonden, en waarfchynlyk nooit door menfchen handen gemaakt zal kunnen worden ; hoewel een vermaard Konftenaar in Engeland 'tzeer verre gebragt heeft; waarvoor hy door den Koning en het Parlement aanzienlyk is befchonken geworden, terwyl men dachte dat om de langte op Zee te ontdekken, zulken Uurwerk het beste, jaaheteenige bedenkelyk middel is , en dat men door dat Konstwerk nu zeer naby gekoomen is aan het verlangde einde.
Deeze beide genoemde middelen om de waare Longitude te ontdekken , hebben gelykelyk hunnen grond van zeekerheid , en koomen alleen daar op uit, dat men daar door te weeten kan-koomen het verfchil der uurtyd van dien dag of nacht, het geene 'er is tusfchendeeene plaats en de andere : Terwyl het 12 uuren in de nacht is op de plaats myner wooninge, is het ook 12 uuren in alle andere plaatzen van de weereld welke regt ten Zuiden of ten Noorden van my gelegen zyn , dat is die onder dezelfde meridiaanlyn leggen: maar zoo is 't niet met dezulke die Oost- of Westwaards van deeze meridiaan woonen; hebbende zy, naa maate van hun meerder of minder Oostelyke legging , de middag en gevolgelyk ook alle uuren van het etmaal zoo veel eerder, en die Westwaards geleegen zyn hebben de middag naa dezelve eevenreedigheid zoo veel laater: En het is bekend dat ieder graad verfchil in de langte
der



(7)
dier pïaatzeii, een verfchil van 4 minuuten in de uurtyd veroorzaakt, zoo dat 15 graaden langte verfchil juist 1 uur verfchil voortbrengen in de uurtyd van de dag en nacht : De geene die 90 graaden Oostelyker geleegen zyn , hebben juist 6 uuren in de morgen terwyl het by my middernacht is; en de geene die 90 graaden Westelyk van my zyn, hebben op dat zelfde tydftip 6 uuren in den avond; terwyl de teegenvoeters, of de zulke die regt agter my aan de andere kant der aarde zyn op 180 graaden verfchillende langte , de waare middag hebben; en dit alles op hetzelfde oogenblik van de volftrekte tyd : gevolgelyk als het uurverfchil tusfchen twee plaatzen bekend is , weet men daar uit het verfchil der langte; en weederkeerig als het verfchil der langte bekend is , weet men het uurverfchil ; zoo dat men , weetende de uur en minuut van de Sonnetyd ter plaatze waar men zig bevinden mag , en daar by het verfchil van de graaden en minuuten der langte , zeeker kan zeggen hoe laat het op dat moment is naa de klok van de plaats welke als het eerde punt der langte is aangenoomen: En in deeze verhandeling wordt aliyd als een volftrekt vereischte onderfteld, dat de waarneemer over al waar hy zig bevinden mag , kundig zy van zyne waare middagftond, en vervolgens van de verdere uurtyden van dat etmaal; zonder welke kundigheid, alle bereekening en vergelyking zyner uurtyd teegens die van een andere plaats, ten eenemaal ydel zoude zyn.
De groote hooftvraag is dan, ofer middel gevonden kan worden om dit uurverfchil te vveeten te koomen wanneer men door de groote Oceaan vaart: En indien daar toe een middel kan opgegeeven worden het geene de Zeeman gebruiken kan om zyne bekoomen langte daagelyks te weeten , even als hy zyn veranderde breedte A 4 daa-



CS)
daagelyks kan waarneemen aan de Sonne en Starren is voldaan aan het voorftel en het oogmerk van dien.
Om de Vraage in zyn volle kracht voor te Hellen worde my toegelaaten den Leezer te verzoeken, dat hy als ter opheldering van de zaak, in zyne gedachten, een bekwaam Stuurman, op zeekere bepaalde dag neederzette in de groote Zee, Zuidelyker als de Caa'p de Goede Hoop , alwaar van de Straat van Magellanes af Oostwaards tot aan Nova Hollandia, wel 2ooo mylen waater ts (b); en tusfchen die plaatzen een uurverfchil van meer als 12 uuren, om dat ze meer dan 180 graaOost en West van elkander geleegen zyn. De Stuurman voorzien zynde van een Graadboog, Quadrant of Octant, en daar by van declinatie taafels van de Sonne op dien dag, weet door waarneeming van de Sons hoogte , op de eerfte middag hoe verre hy is in het Zuider-halfrond der aarde ; of zoo hy eenige bekende Star 's nachts voor hem ziet. en hy uit een deelinatie taafel weet hoe verre die Star Zuidelvk of Noordelyk afftaat van den squator der Heemelsboog, is hy meedc terltond kundig van zyne breedte; terwyl hy nog ten eenemaal onkundig is van zyn langte s dat is, of hy zig beyinden mag ontrent de Straat van Magellanes of by Nova Hollandia , en daar door in volkoomen onzeekerheid, 0f hy Oostwaards of Westwaards moet zeden om de Caap de Goede Hoop aan te doen, of om tot behoud van Schip en Volk eenig ander Land te zoeken: men ftelle zig eens vóór de naare omftandigheeden waar in zulken man met zyne geheele Equipagie zig kan en mogt bevinden!
Het
(») Verflae altyd Duitfche mylen, * in deeze verhande. •mg mylen geuoemd worden.



(9)
Het is een algemeen en tevens gegrond zeggen, dat aan den Hemel geen zichthaare meridiaan is welke STREEK HOUDT met de meridiaan van eenige plaats op de aarde, en dat by aldien er zulken meridiaan was, de langte aller plaatzen van de aarde zo ge' makkelyk te vinden zoude zyn, als wy nu de breedte , door de pools hoogte, of door de Waarneeminge van de hoogte der Sonne of Starren kunnen vinden.
Het groote werk is derhalven, te onderzoeken of men in de plaats van zulk een vaste, zichtbaare ftreek houdende meridiaan aan den Hemel, eenig ander vastgaand merk kan ontdekken aan de Starren, waar door de onderfcheiden langte der plaatzen op onze wereld, op Starrekundige zekere gronden kan waargenomen worden. Ik hoope en wenfche ten vuurig» ften , dat niemand die eenigzins over deeze zaaken kan oordeelen, afkeuren of tot mynen nadeele duiden zal, dat ik onderneeme een ftuk te verhandelen, waar over zo veele bekwaame Mannen tot hier toe te vergeesch zig hebben ingefpannen; en dat ik aan allen die in de Starrekunde en in de kunst der navigatie bedreeven zyn, openbaar voordraage ter onderzoek en beoordeeling , het geene dien aangaande in myne gedachten is gekomen. En dit beftaat in de Helling, dat zonder zulken zicbtbaaren Jireek houdenden meridiaanwyzer, aan de vaste Starren , en door derzeiver geregelde verandering van de uurtyd, op welke ze onze meridiaan doorloopen, een ingeheeldde meridiaan. lyn kan bepaald worden (c_). Myne pooging zal zyn om de waarheid en grond deezer flellinge te betoogen.
Hier
CO Men beeft ook geen zichtbaare pool die men de axis
mun»
A 5



• C 10 )
Hier vooren is gezeid, dat de grondflag van te kunnen weeten hoe verre de eene plaats Oost- of Westwaards van de andere geleegen is , beitaat in de ontdekkinge van het verfchil der uurtyd van die beide plaatzen; anders gezeid hoe veel verfchil 'er is tusfchen beider meridiaan Lynen. En op die welgegronde bafis , zal myn werk moeten geblyken te berusten , indien het verdienen zal goedgekeurd te worden, en te voldoen aan de hoofdvraage.
Om de Waarneeminge te doen in afgelegen Landen , aan de verduisteringen van de Maantjes van Jupiter, is een volflrekt vereischte dat de Waarneemer weete het uur en minuit van de nacht, na de Sonne tyd , ter plaatze waar hy zig bevindt. Dit moet dan de eerfte bekende waarheid zyn ; maar dewyl tot vinden van nog, onbekende Geömetrifche dingen, althans twee bekende paaien vereischt worden ( gelyk in de regel van drien en ook in alle verftandelyke fluitredenen ) moet hy ten tweeden weeten, het uur en minuit in welke die verduisteringen gezien worden , op een andere plaats in opzicht van welke hy zyne Oostelyke
of
mundi noemt, insgelyks geene zichtbaare ecliptica , die even-wel de Maatlyn is van de bereekening der eclipfen van de Sonne en Maan , en van derzelver hoegrootheid als met den duimftok afgeraeeten: ook is de zodiacs ring , waar buiten geene der planeeten ooit korat, alleen een bevatting in 't verftand, en geeuzins weezenlyk beflaande ; maar ze is des niet te min dienftig 'in de Starrekundige leerftelzels , waarom men ze ook altyd ziet aan een Sphera, als daar toe onaf fcheidelyk- behoorende: de halfronden der aarde, nog van het uitfpanzel , zyn door zichtbaare Lynen gefcheiden; en evenwel fteunen daar op alle reekeningen van de breedte op de aarde en aan het hemelrond.



of Westelyke afftand begeert te weeten, als van een Terminus a quo zyne afmeetinge begint.
Onderfcheiden Volken hebben tot hun gebruik ter onderkenning van de legging der Landen, na hun believen onderfcheiden eerfte punten der aarde gekoozen , waar van daan ze dc langte reekening beginnen; tellende alle eenftemmig de graaden Oostwaards rondom de ganfche Aarde, tot dat men wederkomt aan den eerften meridiaan lyn van waar men begonnen is. En dit onderfcheiden begin der meetinge is niet hinderlyk , nog baart eenige verwarringe, by de kundigen van het verfchil der langte van die onderfcheiden plaatfen (d\
Om nu tot het waare doel myner gemelde ftellinge regtftreeks over te gaan, zal ik de bereekening van de langte der Aarde beginnen , van een der voornaamfte Koopfteeden der wereld, van waar onmlddelyk een zeer groote Zeevaart gedree ven wordt, naamelyk van de Stad London ; over de welke ik, in het verftand, even als over een Wereld Globe, een eerde meridiaan Lyn Helle van de Noord- tot de Zuidpool. Hier by moeten wy noodzaakelyk ook hebben een verbeeldde me« ridiaan Lyn, loopende van de Noorder - tot de Zui-
derpool
(d) De Hollanders hebben hun tellinge van Pico de Te. neriffa.
De Franfchen, van de Eilanden Corvo en Flores, en ook wel van de Stad Parys.
De Engelfchen, van de Stad Londen, welke na de Hollandfche reekening 18 gr. 39 min. Oostelyker legt dan Pico, het geene den middag te London 74 Minuiten eerder geeft dan op Pico.
Corvo en Flores leggen 14 gr. 5* nün. Westelyker dan Pico, en Fero 1 gr. en 40 min.



C «3 )
derpool aan het Hemelrond, welke op een zeker tydftip van het jaar overeenkomt met de aangenomen meridiaanlyn der Aarde. Deeze kunnen wy nergens vinden dan in eene kenbaare Star, als een punt waar van daan men de langte reekening over de Starrenhemel begint , tellende van daar de graaden gelyk op de Aarde : doch myns oordeels, zal best zyn de langte reekening van die Star af, te verdeden in Ooster en Wester langte , aan weerskanten elkander ontmoetende op 180 graaden; en vervolgens dan ook de langte op de Aarde, te verdeelen in Ooster en Wester langte van London, even als of die meridiaan Lyn de aquator der langte uitmaakt.
Het is bekend, dat in de Wiskunde alle ronden het zy groot of klein verdeeld worden in 360 graaden, en ieder graad in Co minuiten; en dus verdeeld men het Hemelrond, het geene zig als een gewelf of holle bak aan ons gezicht vertoont in 350 graaden, even als de ronde omtrek der Aarde; waar uit volgt, dat gelyk als ieder graad der breedte op de Aarde, linea recta Haat, tegen over ieder graad der breedte aan het Hemelrond , ook ieder graad der langte waar in de Starren van malkander Haan, regt ftaat tegen over de graad der langte van ieder plaats der Aarde; naamelyk op een punt van de volftrekte tyd , waar op men zig eens verbeelde dat de Aarde en Starreu gelykelyk ftilftaan ; wanneer eene Radius , getrokken uit het middelpunt der Aarde , door deszelfs oppervlak tot aan den Starrenhemel, moet gaan door het fripjen der Aarde, het welke in breedte en langte overeenkoomt met de breedte en langte van een Star.
Hoewel waar is dat wy geen vastftaande meridiaan aan den Heemel hebben , en dat demeridiaau lyn die wy ons in het verftand voorftellen, eiken dag verloopt, door dien
de



(n)
de aarde in een jaar Oostwaards rondom de Sonne loopen de, binnen>de Starrekring die vast ftaat, van dag tot dag een verandering moet ondergaan ten opzichte van de uurtyd waar in de Starren voor ons in de meridiaan koomen: maar dewyl de reeden en oorfaak van die verandering nu ter tyd volkoomen bekend zyn zoo wel als de hoe grootheid van dezelve, is 'er middel, en zelfs een zeer ligt doenlyk middel, om dezelve op elke dag van het jaar te weeten, en by ieder dag aan te teekenen ; het geene ons eeven het zelve kan verfchaffen als of wy een zichtbaare vaste meridiaan - wyzer aan het Heemelrond hadden: jaa ik hoope in 't vervolg by den uitflag te doen blyken, dat die verandering, zeer gun-; ftig niet alleen, maar zelfs noodzaakelyk is om te vinden het geene in deezen gezocht wordt, en misfchien nooit te ontdekken zoude geweest zyn indien ze geen plaats hadde, of de reegelmatigheid van dezelve ons onbekend gebleeven waajre: ik erkenne volkoomentlyk geenerlei middel te kunnen uitdenken om de verandering der uurtyd van de culminatie der Geftarntens, en daar door de verandering der langte op Zee te kunnen ont. dekken, dan alleen door een uurwerk met zig te voeren; zoo lang men geen eerfte meridiaan lyn aan den Starren Heemel bepaald heeft, waar van af men de maat der langte beginne te reekenen; en zegge zelfs volmondig, te gelooven dat het onmoogelyk is om daar in te flaagen, ten zy voor af gaa dat men een foodaanigen meridiaan lyn aan eenige Star bepaale; en als dan eenige andere Starren aanwyze welker afftand van die eerfte aangenoomen meridiaan Star wel is afgemeetenj dit gedaan zynde zal alles van zelve volgen:
Een rond heeft geen begin of einde ten zy men een eerfte merk ftelle van waar men de meetinge van den omtrek begint:
Hei



( 14 )
Het gebrek der vastftellingevan zoodaanigen punt aa* het Heemelrond, is misfchien jaa zeer waarfchynlyk, de eenige oorzaak geweest dat men tot hier toe geen middel geweeten heeft om de langte op Zee te ontdekt ken op vaste Starrekundige gronden.
Gelyk ik de Stad Londen genoomen hebbe tot het punt om de telling en bereekening van de langte op de Aarde te beginnen, zoo ftelle als het punt om de meeting en telling van de graaden aan het Heemelrond te beginnen, de groote Hondftar Sirius: een Star zoo fchoon en helder flikkerende als 'er een kan gevonden worden: maar inzonderheid om dat dezelve aan het uitfpanfel zyne plaats heeft, zoodaanig dat hy in onzen l Januari nacht te 12 uuren in de meridiaan moet zyn overal waar men hem ziet culmineren: dezelve ftaat als dan in een ftreek van de Aarde af, regt teegen over de Sonne; maar op alle andere Nachten is hy, van de Aarde befchouwd zynde buiten die ftreek; dew\l de Aarde in haare wandelkrfng rondom de Sonne , Oostwaards van die ftreek afwykt, waar door die Star, en gevolgelyk ook alle andere vaste Starren, iedere volgende Nacht 4 minuuten vroeger in de meridiaan koomen • het geene in 15 dagen 60 minuuten en dus een uur beloopt; in 30 dagen 2 uuren, in do dagen 4 uuren, en in 90 dagen 6 uuren; zoo dat men naa verloop van 90 dagen, de Sirius reeds te 6 uuren in den avondftond voor zig in de meridiaan heeft: Dit wordt veroorzaakt door den omloop der Aarde rondom de Sonne binnen de Starrekring, met dat naruurlyk vast gevolg, dat op het einde van de maand Juni, de Aarde regt aan de an dere zyde van de Sonne ftaat, waar door de Star Sirius als dan van ons is in dezelfde ftreek met de Sonne, en dus des middags te 12 uuren in onze meridiaan, zoo
dat



C »5)
dat hy door het fterker Sonnelicht onzichtbaar is voot bykans aller menfchen oogen.
Het is wel zo dat die Star ftaat 16 graaden en 17 minuuten bezuiden den asquator, waar door hy weinig ryst boven de kim van de geene die verre Noordwaards zyn, maar in de meeste Landen van Europa, bezonder in de Zuiderdeelen , wordt hy des Nachts op een maatige hoogte gezien in ons Winter Saizoen: tot London is zyne hoogte 22 graaden 13 minuuten boven den Ho. rizon, en tot Gibraltar 37 graden 13 minuuten; en voor alle die zig in het Zuider halfrond der Aarde be» vinden is hy meer in top; b. v. op de Kaap de Goede Hoop wordt hy gezien i 8 graden 7 minuuten Benoorden hun toppunt: maar hier aan is weinig of niets geleegen, vermits de geene die zeer Noordelyk zyn, tot de waarneeminge waar van wy fpreeken zullen, zig zo wel kunnen bedienen van andere vaste Starren die Noorde» lyker ftaan, als van de Sirius , die doch voor een groot deel van het jaar niet gezien kan worden om reeden voorengemeld: andere " kunnen hunne waarneemingen het gantfche jaar dóór, alle Nachten doen aan andera bekende vaste Starren die des Nachts verfchynen over het oord der Aarde waar men zig ook bevinden moge: en al waare het dat men de groote Hondftar, geduurende een reife rondom de Aarde geheel niet te zien kreeg zulks zoude niets beneemen van de zeekerheid, om de bekoomen langte te bereekenen uit de waarneemingen aan alle andere bekende vaste Starren; mits volgende dc reegels die daar toe noodig, en in hunne aard en natuur zeer eenvoudig, en met weinig moeite door ieder bekwaam Stuurman dagelyks in 't werk te ftellen zyn gelyk ik hoope ie doen blyken.
De Star Sirius aan het Heemelrond, en de Stad London



don op de Aarde, dan aangenoomen zynde voor de twee punten der langte reekening, hebben wy twee meridiaan Lynen die in de eerfte Januari Nacht te ia uuren juist teegen elkandsren over ftaan, het welke een begin is van de weg die wy moeten inflaan, om daar op te vinden het geene begeerd wordt. Om waar in te ilaagen, heeft men flegts te vervaardigen een bezonder Heemelsplein, waar in de Star Sirius het eerfte, op zyne regte declinatie plaats Bezuiden den equator cirkel, verbeeld worde als de eerfte meridiaan Lyn, (taande neevens de eerfte dag van Januari, waar van afmen ten Oosten en ten Westen, zo veele Geftarnten met Starren van de eerfte en tweede grootheid kan (tellen als men ter goede onderkenning en waarneeminge dienltigst oordeelt.
Deeze Starren geplaatst zynde op haare juiste langte Oostelyk en Westelyk van Sirius ( en ook op haare breedte ten Noorden of Zuiden van den tequator > zullen dienen als aanwyzers van de Oostelyke of Westelyke declinatie der Starren, waar van men op de rand van het Heemelsplein een bezonder tafeltje zoude kunnen maaken, om des te beeter het getal der graaden en minuuten te kunnen aanteekenen, het geene niet wel zo gevoeglyk binnen in het Heemelsplein kan gefteld worden, ten zy het vry groot waare..
Ik noeme hier de langte der Starren ten Oosten of ten Westen van Sirius, Ooster en Wester declinatie; eeven geiyk men zegt Zuider en Noorder declinatie, ten opzichte van derzelver breedte of afftand van den equator: dus hebben Oostelyke declinatie van Sirius Castor, de bovenfte van de gr. min.
tweelingen IO, 4D.
Procyon, de kleine Hondftar ia. ij.
Al-



<*7)
gr. min.
Alphard, in de Waaterflang 44- i°«
Regulus, het hart van de Leeuw 49. 4°«
De groote Star by 't hooft van Virgo 76. : De Koornair van Virgo 98. 3°«
En zo voort Oostwaards, de Arcturus, de Weegfchaal, de Noorder Kroon, de Slang van Ophiuchus, de Schorpioen, en zo veele voornaamfte Starrebeelden en Starren, onderfcheidentlyk met grooter of kleiner Starretjes aangeweezen, als men tot beste gebruik vaa den Zeeman begeert daar op te plaatzen.
VVestelyke declinatie van Sirius hebben Betelgeufe 8r' miiu
de Ooster. Schouder van Orion 13* 5°-
De hovende van de drie Koningen of van de Gordel van Orion 18. 20.
Bellatrix, de Wester- Schouder van Orion 22. 20. Rigel aan de Knie van Orion 24. 30.'
Aldebaran in de kop van de Stier 32. ;
Menkar in de bek van de Walvisch 57. :
Vervolgens de Starren van Andromeda, van Pegafus, de Zwaan, de vliegende Arend, en zo veele als men bekwaamst vindt; tot dat de geftelde ten Oosten en Westen, eikanderen ontmoeten op 180 graaden van Sirius.
Op den 1 Januari flaat de Sirius in de meridiaan
uuren. min.
van London 's Nachts te 12. :
De Wester Schouder van Orion te ïo. 30.
Rigel te 10. 32.
Aldebaran te 9. 52*
Menkar te «J. «•
gr. min.
Door dien de eerde aa« 20.



C is )
„ „. , gr- min.
De tweede
De derde
~ S8, :
De vierde _^
Westelyke declinatie hebben van Sirius
Na Middernacht koomen in dezelve meridiaan
uuren. min.
Castor te I2; naby 43.
Alphard te ,
Regulus re
"e 3« 19. De star by 't hooft vanVirgo te 5. 4
i00rdienze ' gr. min.'
De eerfte
^ io, 40.
De tweede
De derde
- , 49' 4°«
De vierde
Oostelyke declinatie hebben van Sirius; en" na die zelfde reegel, en na eevenreedigheid der afïtand van de aangenoomen eerfte meridiaan Star Sirius, koomen alle Starren op dien eerften Januari in de meridiaan van London, eerst de W.estelykfte en vervolgens de Oostelyke, en dus gaat het rondom de gantfche Aarde door het geheele jaar; iedere Star in een volgende Nacht 4 minuuten vroeger als in de voorgegaane Nacht in de meridiaan Lyn van elke plaats verfchynende, waar door men zeeker weeten kan hoe verre de Sirius en alle andere Starren, op een gegeeven dag zeedert den 1 Januari venvyderd zyn van het eerfte aangenoomen meridiaan punt der Aarde.
De bovenfte van de drie Koningen, is wel de naaste Star van de tweede grootheid aan den equator, ftaande alleen 3a minuuten beneeden of ten Zuiden van dezelve,
en



C 19 )
en is dus bykans voor alle Inwooners der Aarde, in zeeker Saifoen des Nachts zichtbaar; maar de ftand van Sirius regt teegen over de Sonne op den i Januari, houde voor gemakkelyker in de beöfFening.
De Leezer gelieve aan te merken, dat deeze opgaaven van de langte der genoemde Starren, bier flegts gefield zyn als voorbeelden ter opheldering; zynde getrokken uit eenige Hollandfche tafels van de langte der Starren, voor meer dan hondert jaaren reeds gedrukt; en meede volgens het gemeene Hollandfche Heemelsplein, gemaakt door Niclaas Voogd. ( e ) Dus zyn deeze aangeweezen graaden en minuuten niet te houden voor juist en correct; maar de misdagen fhan te verbeeteren, door nauwkeurige afmeetingen of waarneemingen van bekwaame Astronomisten, die daar toe op hunne Obfervatoria alle noodige Werktuigen aan de hand hebben, en welker beroep de nauwkeurige kennisfe van zulke zaaken vordert en meedebrengt; en zonder twyfel zal elk van hun met vermaak de hand bieden om zulke taafelen op te maaken, die net zullen overeenftemmen met de verfchillcnde uurftonden en de verfchillende langte van ieder plaats. Het geene in deezen vereischt wordt, is eeniglyk, om waar te neemen hoe veel tyd 'er verloopt tusfchen het culmineren
van
( e ) Iu die taafelen en op dat Heemelsplein, wordt de langte der Starren, na het algemeene gebruik der Starrekundigen gereekend van het eer He punt van Aries af, het geene 99 graaden Westelyker is dan Sirius: dogh, gelyk reeds gezeid is, ik denke in deezen best te zyn, dat men de graaden van afïland der Starreu reekende Oostelyk en V/estelyk van Sirius, ieder tot 180.
B 2



<ao)
van die GeiTarntens, waar uit dan het verfchil hnnnes langte van zelve openbaar is: en de geene die door hoekmeeting de verfchillende ftand der Starren gelieven na te gaan, zullen door vergelyking van die meeting teegens de verfchillende uurtyd hunner culminatie, zig zelve ten volften kunnen voldoen over de juistheid hunner waarneemingen op die twee verfcheiden manieren, waar van de eene zal ftrekken ten proeve op den anderen;, en 't zaamen geuoomen, zullenze volleedig overeenftemmen, in de bevinding der zeekerheid dat de langte op Aarde klaariyk te kennen is uit den ftand der vaste Starren; en dat wy alzoo met Wiskundige feekerheid kunnen weeten op elke dag, welke Geftarnten des Nachts moeten fchynen over ieder Gewest der Aarde, en over ieder graad der langte.
Men verbeelde zig eens, dat op den i Januari 's Nachts te 12 uuren, alle draaying en loops beweeging, het zy van de Aarde of van de Starren ophield: het noodzaakelyk gevolg van dien zoude zyn, dat London bleef onder de meridiaan Lyn van Sirius, en alle andeie plaatzen der Aarde na maate van hunne legging» onder de meridiaan Lynen van die Starren, welke zy op dat ryd flip van den 1 Januari regt in 't Zuiden of Noorden of ook regt boven hunne hoofden hadden: om de verfchillende langte van alle plaatzen volkoomen te weeten, wierd dan alleen vereischt, dat men door hoekmeeting kennisfe nam van het verfchil der Oostelyke of Westelyke ftand der Starren onder of ontrent welker meridiaan Lyn men zig bevond: de Aarde in haare Wandelkring blyvende ftilftaan, en alleenlyk in 24 uuren om haare as draiende, zouden wy beftendig in elke nacht op dezelfde uurtyd, dezelfde Starren voor ons hebben; en nooit zouden wy het gezicht verkrygen
van



( 21 >
van meer dan de helft van alle Geftarntens, die nu dooi den omloop der Aarde om de Sonne, en door de verwisfelinge van dag en Nacht, in de verlcheiden jaargetyden voor elks gezicht koomen; alle met een klein uur verfchil van 4 minuten vroeger in ieder etmaal, het geene in een jaar 24 uuren uitgemaakt; waar uit geblykt dat- de voorgemelde aanmerkinge in goede reeden beftaat, fpreekende van de nuttigheid en uoo . zaakelykheid van de waarneemingê deezer veranderinge in de uurtyd van het etmaal, ter ontdekkinge van de zaak die hier gezocht wordt; en zulks zal naader geblyken.
Wy hebben gezien dat de Star Sirius in de eerfte Januari Nacht te ia uuren de meridiaan van London doorloopt; ( f ) en dat deszelfs komst in die ftreek ieder etmaal 4 minuuten vroeger koomt, maakende ten einde van het jaar effen 24 uuren; en dit is het echte kenmerk van het verloop van een jaar; zynde de Aarde als dan juist eenmaal meer voor de Star om haare as omgedraaid, dan voorde Sonne: Dezelve Star die den 1 Januari 's Nachts inde meridiaan is geweest, koomt vervolgens aldaar.
den 14 Februari te 9 uuren des avonds
den 30 April te 4 uuren nademiddag
r f ) Indien bevonden mocht worden dat dit niet de vol. koomen correcte uurtyd is, maar dat'er eenige minuuten verfchil was, zulks zal geen verandering maaken in de grond van de zaak: alleenlyk moet dit verfchil aangeweezen en verbeterd worden en alles zal vervolgens zig van zelve dpr naa fchikken.
Ba



C 22 )
den ia. Tuni **
A V te 1 uur 's middags
den 17 Augustus te n i. ,
i ïvT 9 uur "es morgens
den i November te „ „„- a
* „, , 4 mu des morgens
zo als men op het Heemelsplein .terftond aangewezen -2.et door de Zuidftreek van de beweegbaare Horizon te fchmven op de Star, en de draad [te fpannen op de dag: dus gemakkclyk kan ook.de uur van de verfchvningen van alle andere bekende Starren in dezelve meridiaan Lyn vernoemen worden: daar door kan tot London en overal ter weereld, geweeten worden, op welke tyd van het etmaal eenig Geftarnte moet koomen te liaan over ieder Gewest der Aarde; en wederkeerig, de verfdnllende tyd-van het etmaal waar op een Star h de ruendmn van eenige pïaats verlbhynt, openbaart h t verfclnl der langte: de vaste Starren onveranderlyk blyvende ftaan op hm afliand van malkander, fpreekt he van zelve, dat ze alle, reegelmaatig na evenreedig. h :d van hunne aflland van Sirius, vroeger of laarer f„
eerst en vervolgens die ten Oosten Haan
Op het Heemelsplein waar van gefprooken is, de verkooren Starrebeelden en bezondere* groote Starre , „ dezelve geteekend zynde 20 nauwkeurig en onderfche dentlyk kenbaar als mogelyk is ten dienlïe van den Ze man zo ten opzichte van hun breedte of declinatie ten Zuiden of Noorden van den arator cirkel, als ook ten op-hte van hunne Ooster of Wester dedinat e v^ aangenoomen eerfte meridiaan Lyn, zoude men m vracht meridiaan lynen uit de nnni l ,,
yilcn U1C oe pool kunnen trekken tot over den arator op den afftand van i5 tot « graden
wen zdft " TU ™^-pheteerne 2£2t voor'' 1 Z01] ? eCnige naameetin^ ^ bereekenmg, voor t oog zal koomen hoe verre althans in geheele «
halve



( *3 >
halve graaden, een verfchynende Star afflaat van do meridiaan lyn van Sirius. de Zeeman dit weetende, en. ziende dat de culminatie der Star by hem valt op een ander uur als tot London, weet daar uit zeeker dat hy niet is onder de meridiaan lyn van London: dit gaat even vast, als dat hy op ]t tydflip van de Londonfcbe Klok van iz urnen, geen middag of middernacht kan hebben, indien hy 10 of meer graaden ten Oosten of ten Westen van London is: vindt hy een Star in 't Zuiden of Noorden voor hem culminerende, op de uurtyd op welke dezelve ook tot London .culmineert, dan is hy zeeker dathy onder dezelve meridiaan lyn is als London C g ) zynde onmoogelyk dat hy de Star op t zelfde moment der volftrekte tyd, zoude kunnen zien in dezelfde ftreek indien hy was in een verfchillende fireek.
leder Star die dus op 't Heemelsplein geplaatst is op zyne juiste langte en breedte, wordt daar door tot een • vaste meridiaan wyzer; en een bekwaam Stuurman dm uit den Azimuths Boog van de Sonne, zyn bekoomene breedte weet te vinden, en zyne breedte gevonden hebbende , uit de Azimuths Boog het uur van de dag weet, zal op een reeds bekende pools hoogte, uit de Azimuths Boogeencr bekende Star, ïnsgelyks ras bereekenen het uur waar oP zulken Star in zyn meridiaan moet koomen ; of indien hy de Star waarneemt m een
Westelyker
r g ) Dit heeft echter geen plaats ten opzichte van de Star Sidus bepaaldelyk oP de eerfte januari Nacht: dezelve wysc ,s dan de middernacht aan, overal waar llMJ gelyk de Sonne aan de andere zyde der Aarde de mrddag aanwyst: maar op alle andere Nachten van het jaar, enaanal* andeie Starren gaat deeze regel vast.
B 4



Westelyker ftreek, zynde reeds de meridiaan doorgei loopen, zal hy wel naareekenen op wat uur de Star in zyne meridiaan geweest is : doch deeze waarneeming en bereekeninguit de Azimuths Boog, heeft de zwaarigl heid dat ze eenigzints berust op de juistheid van zyne compasfen of op de zeekerheid van derzelver miswyzine • maar de ftreek van de Star onderfteld wordende als juis°t,' kan hy door verfchuiven van de beweegbaare Horizon' op '<t Heemelsplein ten naasten by zien of raamen hoe hoog die Star op een onderftelde pools hoogte moet zyn wanneer hy b. v. in h Zuidoosten of Zuidwesten is. Dus zal die Zeeman op elke waarneeminge der bekende Starren door middel van zoodanig Heemelsplein, telkens kunnen weeten boe laat het is tot London, vergelykende zyne uurtyd waar in een Star voor hem culmineert, teegens de tyd vvrar op het Heemelsplein hem aamvyst dat dezelve moet culmineren tot London, en daardoor ontaekt bjy zvne bekocmen langte.
Men zoyde n.fiens ieder dag van het jnar onder de b te ifte rand van het Heemelsplein kunnen ftel. len net getal van de g.aaden en minuuten die de meridiaan van Sirius verloopen is zeedert den t Januari : ziende dan hoe verre de groote Hondftar van mnd aan veranderd is, wiste men op ieder dag terftond hoe veel alle andere Starren mede veranderd waaren • doch daar by is in acht te neemen, dat het getal der dagen van het jaar, verfchilt van het getal der graaden waar in de loopkring der Aarde verdeeld is; waar uit voortkoomt dat de Aarde niet volkoomen een graad voortloopt in een etmaal; en daar van is het gevolg dat de vervroeging van de culminatie der Starren, geen volkoomen 4 minuuten bedraagt maar iets minder; daar by, zegge, was in acht te neemen dat om de 18 da. gen een minuut minder moet gefteld worden, om alzo
htt



( =5 )
het verfchil der dagen en graaden, ten naasten doenlyk te verdeelen over het geheele jaar.
Dus bekooml men door zodanigen Heemelsplein, zo veele kenbaare merken van de verandering onzer meridiaan, als men Starren op het zelve gelieft te Hellen, welker langte van de Hondftar af, wel afgemeeten is. Die merken kunnen ons dienen even als mylpaalen, op een onbekend verre weg ons aanwyzende hoe verre wy gekoomen zyn van de plaats van welke wy zyn afgereisd.
Deeze waarneeminge aan bekende Starren, heeft onfchatbaare voordeden boven die aan de fatel ken van Jupiter: voor eerst dezelve kan gefchieden alle Nachten van het gantfche jaar, en zomtyds in een zelve Nacht aan meer dan eene Star, zo dikwils het bekwaam weeder en de lucht klaar genoeg is; dat is zo dikwils als men de pools hoogte aan een culmineerende Star kan waarneemen, zo dikwils kan men ook de uurtyd der culminatie waarneemen: daar by kan ze gedaan worden op Zee met dezelfde juistheid als de breedte wordt gemeeten; ook door verfcheidenc peifoonen teffens, zo veele als maar de graad Boog of quadrant weeten te gebruiken, om te zien op welke moment de Star tot zyn hoogfte punt geklommen is.
Men klaage dan niet over gebrek van een vaste meridiaan wyzer die ftreek houdt, om daar aan de verfchillende langte der plaatzen te kunnen onderkennen; ieder bezondere Star rondom aan het geheele Heemelrond, is een vaste meridiaan wyzer; mits men alleen weete boe verre hy Oostelyke ofWestelyke declinatie heeft van de Star Sirius, en daar by boe verre de Sirius op den dag a^geweeken is van de meridiaan lyn van L-.ndon en als dan kan men daar door niet misleid worden: de onfeilbaare gereegeldheid der verandering, verfchaft ons B 5 g*



C 26 )
geleegenheid om te kunnen weeten het geene hier gezocht wordt, inplaatze van dat ze ons zoude (trekken tot een ontebovenkomelyk beletzel: de veranderlyke declinatie van de Sonne die 47 graaden is, en niet eiken dag evenveel verandert, verhinderd ons egter niet om door hoogte meeting, aan dezelve met volkoomen zeekerheid te kunnen waarneemen hoe verre men Zuidelyk of Noordelyk af is van de parallel lyn die over London gaat, mits men alleen daar by kundig zy hoe veel de Sons declinatie is op de dag als de waarneeming gefchiedt; en desgelyks kan de hoogte meeting ook gefchieden aan veele bekende Starren, rondom den Heemelsboog van maand tot maand in iemands meridiaan verfchynende; de jaarlyksch uitkoomende taafels van de bereekeningen der verduideringen van de fateliiten van Jupiter , hebben reeds een gemakkelyk en zeeker middel verfchaft, om door de waarneeminge van dezelve in andere veraf geleegen landen, zo wel als door een vaste meridiaan, te kunnen weeten hoe verre dia landen geleegen zyn ten Oosten of ten Westen van de plaats waar die taafels gemaakt zyn: zouden dan diergelyke taafels van de verfchyningen der vaste Starren, op de uurtyd van ieder Nacht in de meridiaan van London, niet kunnen dienen om in andere landen de waarntemin. gen te doen op welke uurtyd de Starren aldaar in de meridiaan verfchynen ? wy weeten de beftendigheid der beweeging en de evenreedigheid van de uitwerking; en zoude men dan geen middel kunnen vinden om daar van de toepasfing te maaken? dit koomt wonderlyk voori en over dit eenvoudig voordel te denken, heeft my de aanleidinge gegeeven, en vervolgens aangezet om eenige aanmerkingen op 't papier te dellen, welke hoe verder en nauwkeuriger ingezien, de waarheid en zeekerheid



(t?)
held van de zaak allengskens klaarder deeden voorkoomen, en eindelyk als volkoomen overtuigende, zyn ver i at in deeze verhandeling, die ik wenfche dat aan de groote Zeevaart den verlangden dienst zal
toebrengen.
Niemand zal twyfelen, of de kundige maakers van de tafelen op welk uur en minuut de fatelliten van Jupiter moeten verduilTeren geduurende een toekoomend jaar, met geringe moeite eens voor altoos taafelen kunnen opmaaken op welke uur en minuut eenige bekende vaste Starren de meridiaan van London of Parys moeten doorloopen; gevolgelyk kunnen dezelve zulks ook doen ten opzichte van alle andere plaatzen der Aarde welker langte in de kaarten genoteerd is, weetende de uurtyd van Sirius die als de eerfte merkpaal aangenoomen is , en daar by de graaden en minuuten welke de andere Starren Oostelyk of Westelyk van Sirius afftaan, weet men van zelve het verfehjl der uurftonde van derzelver vroeger of laater culminatie ; en deeze onderfcheiden affrand der Starren van malkanderen wel te verftaan en op 't Heemelsplein na te zien, zal alles opkeveren wat vereischt wordt om den Zeeman in ftaat te ftellen tot het weeten van het verfchil der uurtyd van den eenen plaats tot den anderen, waar door dan de verfchillende graaden der langte op de Aarde, even klaar te kennen zyn als de verfchillende graaden der langte van de Starren zelve'.
Indien 'er 2; onderfcheiden kenbaare Starren ftonden de eene ij graaden van den anderen, dan zoude het zyn als een wyzer plaat aan een uurwerk, welke net in tweemaal ia uuren verdeeld was, waar aan men van 15 tot 15 dagen , tellen konde welke van die 24 Starren
op



C 28 )
op het zelfde uur elks meridiaan moeste doorloopen: maar dit ontbreekende, kan men zich bedienen van de maat die de Starren opleeveren; fchoon ze op ongelyke afftanden van eikanderen (laan: over het geheel zal de maat doch volmaakt correct uitkoomen; en indien \vy de verfchillende afftand van den eenen tot den anderen maar regt aangeweezen hebben, zal de ongelykheid der deelen geene belemmering veroorzaaken: het is doch klaar dat 8 en 2,7 en 3, 6 en 4, even goed 10 uitmaaten als 5 en 5: dus weet men hoe verre men verwyderd is van de meridiaan lyn van Sirius, indien •men maar nagaat hoe verre ieder bekende Star die men ziet culmineeren, van Sirius afitaat.
Ophelderings halve zy my toegelaaten hier een of twe voorbeelden te (lellen van bereekeningen der langte uit de verfchyningen der Starren: het eerde is genoomtn uit een tractaat in Engeland gefchreeven door Jacobus Fergufon, en in 't neederduitsch vertaald onder de titul van de Starrekunde voor jonge Heeren en Jufferen: -het koomt in de getalen juist overeen met het voorbeeld door dien fchryver gedeld op pag. 124 van de neederduitfche vertaaling, ten einde de gelykfürmigheid van de waarneeminge en bereekening der verduidering van de fatelliten van Jupiter, met de waarneeminge van de culminatie der vaste Starren, te klaarder in de oogen draak.
Tot Kingfton in Jamaica wordt te 1 uur na middernacht een bekende dar op zyn hoogde gezien in het Zuiden of Noorden, welke volgens aamvyzinge van het Heemelsplein of taafelen, 77 graaden Westelyk afdaat van Sirius, die volgens aanwyzing van dezelve tafelen, in de meridiaan van L ndon moet daan des morgens terwyl men aldaar 6 uuren 8 minuuten heeft: Kingdon moet derhalven nog 5 uuren en 8 minuuten Oostwaards draien eer het kan koomen in de (treek of
me-



meridiaan lyn van Sirius, die tot London culmineerde te 6 uur en 8 minuuten, zo dat het uurverfchil van Kingfton tot op Londen, zeeker is 5 ""ren en 3 min: dat is ^,08 minuuten: iedere 4 minuuten uurverfchil, dan gereekend teegens een graad langte verfchil, ge. blykt dat Kingfton op effen 77 graaden Westelyke langte van London 'geleegen is.: als Kingfton gekoomen is tot den ftreek na de Sonne die aan den waarneemer 6 uuren en 8 minuuten in de morgen geeft, dan zal de Sirius in zyne meridiaan zyn; en dan zal de ftar die hy te 1 uur na middernacht heeft zien culraineeree, 77 graaden Westelyk van hem ftaan, fchynende als dan weeder in top over een andere plaats die nog 77 graaden Westelyker legt a's Kingfton, en dus de weereld in 't rond: indien die. Stad nog 13 graaden Westelyker geleegen waare, zoude het uurverfchil tusfchen dezelve en London, 52 minuuten grooter zyn, en dus effen 6 uuren: men hadde dan aldaar juist middernacht als het tot London 6 uuren in de morgen was, en het langte verfchil zoude zyn 50 graaden.
Dezelve waarneemer tot Kingfton, worde onderfteld de Star Aldebaran, welke 32 graaden Wester langte heeft van Sirius, ( volgens myne gebruikte tafelen ) te vinden in zyne meridiaan te 3 uur en 8 minuuten des morgens: weetende dit langte verfchil van die twee Starren, is hem daar uit van zelve bekend dat de Star Aldebaran n8 minuuten, dat is ? uur en 8 minuuten eerder in zyne meridiaan is als Sirius aldaar kan zyn: op 't Heemelsplein of in de tafelen ziet hy, dat Sirius op dien dag Westelyk van de meridiaan lyn van London is verwyderd 45 graaden, derhalven is Aldebaran daar van verwyderd 77 graaden: het verfchil der uurtyd tusfchen Aldebaran en Sirius is «8 minuuten; en het
ver-



C 30 3
verfchil der uur;yd tusrchen d£ eerfte mer.
C London ) en Sirins is l8o minuuten te zamen ,08
Westelyk gevveeken is van de meridiaan lyn van London, terwyl dezelve voor den waarneemer tot Kin-rPf™ culmineerde als hy 3 uur en 8 minuuten in de morgen ftond hadde, op welke moment het tot London de uur tyd was van 8 uuren en 16 minuuten :
Op welke Nacht van het jaar dit kan plaats hebben is na te gaan op het Heemelsplein.
Tot Kingfton en overal elders, kan dan eiken Nacht aan de Starren getoetst worden ( zo wel als maar in eenige bezondere Nachten aan de fatelliten van Juoite- ) of een uurwerk het geene aldaar van London gebragt is zynen loop volkoomen correct behouden hebbe op de* reis over Zee; en gefield ja, zoude het tot zo verre de kunst van den maaker aan den dag leggen, en beantwoorden aan bet oogmerk; maar deeze toets fluit in zig dat wy het oorfpronkelyk volmaakt uurwerk aan den Starren Heemel hebben, altoos van eeuw tot eeuw onveranderlyk de regte middagftond en vervolgens alle uuren van het etmaal onfeilbaar aanwyzende, welks gelyken in beftendige correctheid, doch door geen menfchen handen gemaakt zal wordenzeeker gaat het dat wanneer drie waarneebers, waar van A. tot Lon' don de Sirius in de meridiaan heeft te , 2 uuren, B. een Star die 15 graaden Westelyk van Sirius ftaat, en C een Star die 30 graaden Oostelyk ftaat van Sirius, B moet hebben u uuren vöor middernacht, en C. 2 uur na dezelve, op het zelfde punt van de volftrekte tyd • en op deeze Starrekundige zeekere waarheid, berust de gantfehe betooging der ftellingc, dat uit den ftand en verfchymnge der vaste Starren, de Longitude der Lan-
den



C 31 )
den nauwkeurig kan geweeten worden; enkelyk door middel van een Heemelsplein of goede taafelen, die aanwyzen hoe verre de eerfte aangenoomen meridiaan lyn der Aarde, op ieder Nacht verwyderd is van de aangenoomen meridiaan lyn aan de Heemelsboog.
Laaten wy nu eens beproeven, of en op welke wyze, voor den Stuurman waar van gefprooken is op pag 8, middel zy om zyne langte te ontdekken. De onderftelling is dat de Stuurman niet weet of hy is ontrent het Zuidland van America, of ontrent nova Hollandia, welke landen wel 180 graaden in langte van eikanderen geleegen zyn: dit groot verfchil van langte, is oorzaak dat het aan de eene kust middag is terwyl men op de andere middernacht heeft. Onderfteld dat hy in de morgen als uit den flaap ontwaakt, zo zal zyn eerfte werk zyn, om aan de hoogte der Sonne gewaar te worden op welke breedte hy mag zyn; en by de waarneeminge van de culminatie der Sonne weet hy te gelyk zyne recht middagftond en vervolgens de andere uuren van den dag: men ftelle, hy ontdekt te weezen op de Zuider breedte van 45 graaden; en daar meede kan hy terftond zeggen, dat hy 1447 en een halve mylen Zuidelyk af is van de parallelyn van Londons breedte , na dien London legt op 51Ï graaden hoorder breedte , en dus zyne breedte en die van London 965 graaden verfchillen; aan de Sonne kan hy niet gewaar worden op welke langte hy is , en zulks moet alleen ontdekt worden uit den ftand der Starren die zich des Nachts voor hem vertoonen: waare hy ontrent nova Hollandia, dan moeten noodzaakelyk geheel andere Geftarntens in zyne meridiaan koomen, dan of hy was ontrent de Oostkust van het Zuidland van America: onderfteld dat hy voorzien zy van een zodaanig Heemelsplein als gezegd is, zal hy daar op terftond
kun-



C32)
kunnen zien, of de bekende Starren die vóór en ontrent voor hem ftaan, in het jaar getyde en in die Nacht of op zyne uurtyd van die Nacht, wel kunnen verfcbynen in de meridiaan van London: indien ja, dan is hy ftraks al eeniger. maate verkend, en uit zyne eerfte ongerustheid geholpen; en indien neen, dan weet hy dat hy verre van de meridiaan lyn van London verwyderd is, en zyne uurtyd van de Nacht zal hem wel ontdekken of hy aan de Oost of aan de Westkant van die meridiaan moet zyn terwyl hy deeze of geene bekende Starren voor zig heeft, waar van hy weet 0f en hoe verre dezelve Oostelyk of Westelyk van de ee'rfte meridiaan lyn afftaan: indien de tyd van het jaar meede bragte dat hy de groote Hondftar Sirius geduurende de Nacht in zyne meridiaan of daar ontrent konde waarneemen, dan zoude de uurtyd van de Nacht hem terftond uit alle onzeekerheid en bekommering helpen toonende hem voor oogen op 't Heemelsplein of anders' in een net:e tafel , op welke uur en minuut van die Nacht dezelve Star den meridiaan van London doorloopen moet: vond hy dat de Star vroeger voor hem koomt, ( dat is te zeggen wanneer hy nader aan de morgenftond is ) dan is hy terftond volkoomen zeker dat hy is op Ooster langte van London; en zo ze laater voor hem koomt dan is hy op Wester langte: en na maate het vroeger of laater meer of minder verfchilt * wordt hy ten eenemaal kundig hoe verre hy van die' eerfte meridiaan lyn verwyderd is, het geene in graaden en minuuten volftrekt gelyk is aan de verwydering van de Star zelve. Genoomen hy vond de Star Sirius of eenige andere Star in zyne meridiaan, 5 uuren en 6 minuuten vroeger dan ze in de Londonfche mendiaan kan zyn, als dan was zyne plaats op de
langte



( 33 )
langte van het Eilandje St. Paulus: en genoomen liy vond te 8 uuren 42 minuuten een Star voor zig, welke hy op 't Heemelsplein ziet in die Nacht de meridiaan van London door te loopen te 10 uuren, dan is hy zeeker op de langte van de Caap de Goede Hoop; de reeden is dat de Caap de Goede Hoop 19 graaden 30 minuuten Ooster langte heeft van London, en het Eilandje St. Paulus 76 graaden 30 minuuten, volgens de Oude langte tafels die ik hier in volge. Ten derden genoomen hy vond een Star in zyn meridiaan op zeeker uur der Nacht, waar van hy door 't Heemelsplein of de tafels onderrecht wordt dat dezelve tot London moet culmineeren op dezelve uurtyd, dan weet hy wiskundig dat zyne plaats is regt Zuidwaards onder de meridiaan van London.
Het Heemelsplein kan den Zeeman dus zonder moeite voor 't oog brengen , voor eerst over welke Gewesren der Aarde, de Starren die by voor zig heeft, in dac jaargetyde des Nachts moeten fchynen; en ten anderen op welke uurtyd ieder Gedarnte de eerde meridiaan lyn doorloopt, het zy by dag of by Nacht, alleenlyk door de Zuiddreek van de beweegbaare Horizon te fchuiven tot op de Star, en den draad te fpannen op den dag, zynde het uur het welke als dan boven den draad op de Horizon daat, de tyddonde van de Stars loop door de eerde aangenoomen meridiaan lyn; waar uit de Zeeman gewaar wordt hoe veel uurverfchil 'er is tusfchen hem en London, en daar meede heeft hy het geene hy zochte, dat is, een Starrekundig zeekere aanwyzer van zyn bekoomen langte.
Het zoude geen groote moeite kosten een tafel te maaken, waar in te leezen was welke Gedarnten van maand tot maand, over ieder deel der Aarde zig vertoo* C een



( 34 )
nen moeten omtrent den tyd van elks middernacht: dit zoude aan onzen onderftelden Stuurman, wel terftond op 't eerfte befchouwen van den Starren Heemel, voor het verftand brengen of hy neergezet waare ontrent de Kust van America dan omtrent de Kust van nova Hollandia: doch hoewel daar toe geene noodzakelykheid dringt, dewyl met een weinig beoeffening geleerd kan worden, om op 't Heemelsplein af te meeten over welke deelen der Aarde deeze of die Geftarnten des Nachts koomen tefchynen , in deeze of geene maanden , zal ik hier laaten volgen een middel het geene my toefchynt boven allen dienftigtst te zyn, om de betrekkelyke vroeger en laater uurftonden van de plaatzen der Aarde, wel te onderfcheiden volgens den loop der Sonne, en zulks vast in het verftand in te prenten. Men maake daar toe een platte Kaart van het rond der Aarde, van de Noorderpool af tot op dezelve graaden der breedte Zuidwaards als het Heemelsplein; en ook verdeeld in eeven zo veele en gelyke Parallel Cirkels en meridiaan lynen; ook met aiquator Cirkels die metkenbaare graaden zyn afgedeeld: zulken platte Kaart of afbeelding van de Werelddeelen , in de pool vastgehecht zynde onder de pool van het Heemelsplein, en dan de Star Sirius als de eerfte aangenoomen meridiaan lyn van de Starrenheemel, gefchooven op de meridiaan lyn van de Stad London, zullen alle de getrokken Parallellen en meridiaan lynen net op elkander pasfen, en alle graaden der breedte en langte, aan het Heemelrond en op de Aarde , juist teegen elkander over ftaan, in dier voegen als 't is op den I Januari Nacht te 12 uuren: de Heemelkaart dan ieoer dag 4 minuuten gedraaid wordende Westwaards van London af, zal die Star na verloop van 15 dagen
in



In dezelfde meridiaan koomen te elf uuren : Hier door wordt op 't leevendigst vertoond wat de uitwerking is van den loop der Aarde Oostwaards rondom de Sonne binnen de Starrekring, waar door alle Starren in ieder etmaal 4 minuuten na het Westen gaan , en (om dat de Aarde Oostwaards om zyneas draait) op de volgende dag 't elkens 4 minuuten vroeger in elks meridiaan koomen ; verwyderende allengskens van de eerfte meridiaan lyn der Aarde waar teegen ze regt over ftonden op den 1 Januari; dus heeft elke Gewest en graad der Aarde, na verloop van 30 dagen telkens andere Starren in zyne meridiaan ftreek; en dit is de beftendige order van de verandering die alle plaatzen der Weereld bevinden in de verfchyninge der Geftamten, welke op die wyze zig aan ons vertoonen als of ze dagelyks van plaats veranderden, en in een jaar eenmaal meer om de Aarde liepen dan de Sonne.
Hier uit is dan blykbaar, dat een Zeeman die van deeze kundigbeeden in de Schooien onderweezen is , en in zyne eerfte tocht de beoeffening van dezelve gezien heeft, terftont uit de befchouwing der Geftarnten ligtelyk kan onderkennen, of hy is ontrent nova Hollandia in 't Oosten der Aardbol, of ontrent het Zuidland van America in 't Westen. Het zelve Zuidland (lelie in rond getal op 62 graaden Wester langte van London, en dit maakt in de uurtyd van die twee plaatzen een verfchil van 248 minuuten , dat is 4 uuren en 8 minuuten welke de Sonne en ieder Star eerder koomen over London dan over de voorzeide kust van America: insgelyks ftelle in rond getal, een deel van nova Hollandia op 118 graaden Ooster langte van Londen , maakende in de uurtyd een verfchil van 472 miC 2 nuten,



C 36 )
nuuten, dat is 7 uuren en 52 minuuten, welke de Sonne en Starren eerder koomen over nova Hollandia dan over London; zo dat het voorzeide Zuidland van America ( na deeze ruwe calculatie die alleen ophelderingshalven worJt voorgefteld ) 180 graaden Westelyke langte heeft van nova Hollandia: gevolgeiyk is 't middag op de eene plaats terwyl het op de andere middernacht is: de Starren die heeden Nacht op zeeker uur over nova Hollandia fchynen, kunnen by geene moogelykheid. dan na verloop van een halfjaar alzo in de Nacht fchynen over het Zuidland van . merica, en weederkeerig: indien dan de Stuurman aan de behandeling van het Heemelsplein maar eenigzins gewend is , zal hy terftond op het eetfte aanfchouwen, aan de Statren gewaar kunnen worden waar ontrent hy zig bevindt, en vervolgens nauwer toeziende, zal hy door het Heemelspleh kunnen onderrecht worden, welke Geftarntens op die Nacht, over die beide Landen of over eenige landen tusfchen dezelve, in 't bczonder over London kunnen fchynen; en daar op zyne nette bereekening opmaaken hoe verre de Starren die hy ziet culmineren, op die Nacht verwyderd ftaan van de meridiaan lyn van London, waar van hy zelve dan ook juist eeven verre in graaden en minuuten verwyderd is. Deeze bereekeuing zal hem met eenige * maaien beoeffening, m 't korte eeven gemeenzaam kunnen worden als de bereekening der breedte; door dien ze eeven eenvoudig in haare Aard is, en daar door bykans onmoogelyk dat een bekwaam Stuurman die van een goed Heemelsplein voorzien is, zoude kunnen dwaalen m gisfingen of hy ontrent deeze of geene van die twee kusten waare: onkundig te zyn welke Geftarntens in dezelfde Nacht, boven den Horizon of in de meridiaan
van



C 3?)
van zo verre afgeleegen landen of tusfchen beiden by moogelykheid kunnen verfcbynen, fchynt iets dat men niet onderftellen kan in een bekwaam Stuurman plaats te kunnen vinden: althans het zoude betoonen dat hy geheel vreemd was van de behan leling van een HeemeLplein om het tQt dit oogmerk te gebruiken: het zelve kan hem immers terftond doen zien, op welke uur van dag of Nacht, het Gefhrnte dat hy ziet cuimineeren, den meridiaan van London doorloopt: vtMt hy dat het zelve voor hem in de meridiaan ftaat op een ander uur van het etmaal, zo weet hy van zelve dat hy niet is onder de meridiaan lyn van London: vindt hy dat de Star vroeger voor hem koomt, dat is wanneer hy nader aan de morgenftond is, dan is hy zeekerlyk op Ooster langte; en indien ze laater voor hem koomt dan is hy op Wester langte van London; en na maate van het meerder, of minder vroegere of laatere in uur en minuuten, is zyne Oostelyke of Westelyke langte klaar te onderkennen in graaden en minuuten.
Men heeft dus aan ieder Star, wiens langte van de eerfte meridiaan bekend, en op 't Heemelsplein geteekend is, eeven zo kenbaaren teeken van de verfchillende langte op de Aarde, als of die Star zelve de eerfte meridiaan wyzer waare; en als men door de hoogte meeting van de Sonne of Starren hebben kan van de bekoomen breedte: men behoeft derhalven na geen menfchelyk volmaakt beftendig uurwerk langer te zoeken, het geene doch nooit bevryd kan worden van door toevallen gekrenkt en bedorven te worden; en daar en boven kostbaar moet zyn; misfehien ook, in onorder geraakt zynde, niet te herftellen dan door de inaaker zelve : men vervaardige flegts een zodanig C 3 Hec.



( 33 )
Heemelsplein, het geene eens voor althoos zal zyn als een volftrekt volmaakt uurwerk, aan het uitfpanzel zynen uurwyzer vertoonende, eiken Nacht rondom de geheele weereld, zonder door verloop van tyd te verergeren: de Leerlingen in de Stuurmanskonst, zullen het lecrftellige deezer kundigheid gemakkelyk leeren bevatten, en ieder Zeeman zal 'er voor een kleine penning gebruik van kunnen maaken, tot zyne en zyner Schecpelingen veiligheid en behoud: het gebruik zal hem fchielyk even gemeenzaam worden als de pools hoogte meeting, en het zal hem ontheffen van alle gïsfingen over zyne verheid en behouden courfen, en van veele andere ingewikkelde nazoekiugen die tot hier toe in de groote Zeevaart noodzakelyk zyn geweest ; bezonderlyk zal hy in de ruime Zee zig niet behoeven te kwellen met de moeilyke oefFening van de loglyn, om daardoor zo goed hy kan te ontdekken by gisfingen, hoe verre hy gezeild is by ieder verandering van koelte of ftreek der Windt; of hoe verre hy door Stormen en ftroomen vervoerd is, alzo hy zyne waare veranderde langte. eeven gemakkelyk en zeeker als zyne breedte, dagelyks op vaste gronden zal kunnen weeten.
Het zy my toegelaaten dit nog eens door een exempej voor te ftellen: een Stuurman de wil hebbende na Caap Breton, koomt zo verre Zuidelyk dat hy zig bevindt op de Noorder.breedte van 46 graaden en 4 minuuten, waar door hy weet die Caap juist ten Westen van zig te hebben; doch hy is door verfcheiden toevallen zeer onzeekcr hoe verre hy nog af is van de Americaanfche Kusten: hy ziet een Star in 't Zuiden, welke hy op 't Heemelsplein of in een tafel verneemt de meridiaan van London doorgeloopen te zyn te 10 uur en 10 minuuten voor middernacht, en zyne waarneeminge
valt



( 39 )
valt op 12 uur en 30 minuuten, liet geene tusfchen hem en de meridiaan van London een uurverfchil aantoont vaiji niet meer dan 2 uuren en 30 minuuten dat is 140 minuuten tyds. De langte tafels hem zeggende dat die Caap 43 graaden en 52 minuuten Westclyke langte heeft van London, maakt hy uit het uurverfchil Wiskunftig op dat hy van London Westelyk verwyderd is alleen 35 graaden en dat hy derhalvcn nog 8 graaden en 52 minuuten Oostelyk af is van de plaats zyner destinatie, en gevolgelyk dat hy nog ruim 9. mylen zeilens heeft tot aan dezelve.
Die zelve Star kan hem niet alleen in de eerfte Nacht, maar ook in de volgende Nachten zo lang zyn reis duurt, verftrekken tot een Wiskundige aanwyzer van de bezeilde langte zo wel als van de breedte, in eene en dezelfde waarneeminge; geduurende welks tydftip die Zeeman ten opzichte zyner langte zig weezendlyk bevindt in een regtc lyn, getrokken van den binnenfteii fpilder Aarde tot de waargenomen Star ; en derhalvcn is zyne langte van den eerfien meridiaan lyn af eeven groot in graaden en minuuten als dc waargenoomen Star op dien tyd zelve daar van verwyderd is. Tot het berekenen der breedte is alleen noodig te obferveren de hoogte van de Star boov:n den Horizon, en in de declinatie tafels te zien de Stars af ftand van den a;quator; en tot die der langte is niets meer noodig dan te obferveren de uurtyd der culminaic, en in de tafels of op het Heemelsplein te zien hoe verre de Stars afttand is van de aangenoomen eerfte meridiaan lyn; of anders eenvoudiglyk een beweegbaare Horizon van 't Heemelsplein met de Zuidftveek te fchuiven op de waargenoomen Star, en dan den draad te fpannen op den dag, het geene aanwyst op welke uurtyd C 4 de-



f4o)
dezelve Star op dien dag de meridiaan van London doorloopt; anders gezeid, hy ziet hoe veel London nader of verder van de morgen is dan hy zelve: Die het voordel bevat, verftaat van zelve dat indien men is ten Oosten van de meridiaan lyn van London, de Sonne na eevenreedigheid eerder voor hem moet opgaan. dan of men was tot London of verder Westwaards, en dat het verfchil der uurtyd daar in beftaat.
Hier vooren is pag. ( j7 j gezeid dat de groote Star by 't hoofd van Virgo, Oostelyk van Sirius afftaat-,6 graaden, zynde alleen i graad minder dan men nu zeeker weet dat London Oostelyk geleegen is van Kingfton; het zeekefe gevolg hier van is, dat die Star 304 minuuten eerder in de Londonfche meridiaan koomt dan in die van Kingfton; en dat op 'r moment als Sirius tor Kingfton culmineert, die Oostelyk ('taande Star juist 1 graad Bewesten de meridiaan van London is, en na 304 minuuten in de meridiaan van Kingfton zal ftaan: daar tegens weet men ook tot London, dat terwyl die Oostelyke Star aldaar culmineert, de Sirius nog juist 1 graad Beoosten Kingftons meridiaan is: Dit leevert een wisfe proeve van ce zeekerheid der langte reekening op de Aarde; uit den ftand en verfchyninge der vaste Starren; en zulks wel te begrypen en leevendig voor 't verftand te hebben, zal alles klaar maaken, en dienen als een eerfte grondreegel waar uit de gefielde zaak Wiskundig betoogbaar, ja in zig zelve een beto"ging is.
Ten flot en tot volkoomen ongfienbaare ontvouwing van myn voorftel, als meede tot een proeve over bet zelve, kan ik niet voorby nogmaals iets te zeggen vjfn het gebruik der twee kaarten waar van hier vooren gefproöken is.
- \ De



C40
De Kaart der Aa'de, opgemaakt zynde na de beste kennis die men tot hiertoe hseft van de langte, aller landen en van de groote Zeen die tusfchen beiden zyn , beneedenst en vast op een plaat gepbkt zynde, fpanne men een draad over dezelve, draaibaar om het fpilletje in de poo!; men legge daar boven de Heemelkaart, draaibaar om het zelve fpilletje der pool, en daar over een tweede draad: De twee eerfte meridiaan lynen, van de Star Sirius en van de Stad London, dut regt op elkander gevoegd zynde, heide neffens den kring der dagen teegen over den i Januari. zal al het Geftarnte rondom de gantfche Aarde vertoond worden, juist boven ieder graad der langte van de Aarde, zo als het ftaat op het moment der volftrekte tyd terwyl het tot London ta uuren in die Nacht is, en de uurgetallen meede op de rand in een cirkel of op een beweegbaare uurwyzer of Horizon aangeteekend, zullen eeven klaar en zeeker aanwy en, welke uurtyd na den loop der Sonne, ieder graad der Aarde op dat tydfup heeft; waar uit clan het onderling verfchil der uurftonden zig vau zelve op doet, en vergeleeken kan worden teegens de verfchi lende langte der Starren, die over ieder land of deel der Zee , in top flaan. § ) Men fpanne de
Onderlte draad die over de weereldkaart loopt, egaal met de bovenfte draad die over eenige Star is, en houde
de
( § ) Indien men oordeelde beeter voeg'yk te zyn, de Kaart der Aarde te laaten draaien over de Siarrekaart, zal het werk der byringen en cirkels daar toe eeven goed gefchikt kunnen worden; en misfchien oordeelt men dat het best Is de beide Kaarten draaibaar te maaken.
■ .< i C 5



(4= )
de beneedenfte draad gefpannen, zo zal men door het oplig en van de Starrekaart, klaar aangewezen zien of alle bezondere kusten, Eilanden en plaatzen der Aarde regt genoteerd zyn in de Zee en Landkaarten; dat is of de graad der Aarde die op de Kaarten of in de langte taafels opgegeeven is, wel overeenkoome met de meridiaan lyn van de Starrenheemel die boven zulken graad der Aarde moet ftaan op de : Januari Nacht; en indien daar in misgetast mochte zyn, zal men uit de zeekere langte der Starren, als uit .een onbedrieglyk wiskundige langte meeter , alle begaane fauten der Kaarten kunnen gewaar worden. Een zodanig werkruig, in groot bellek gemaakt, zoude bekwaam zyn om byksns tot a minuuten aan te wyzen, of de graaden der Heemelskaart wel overeenkoomen met de vermeende graaden der langte .van de plaatzeu op de Aarde, gereekend van hunne Oostelyke of Westelyke atftand van London.
De Heemelkaart alzo geheel rond gedraaid wordende zal men op ieder genoemd wordende dag van het jaar ( door alleen de eerfte meridiaan lyn te verfchuiven neffens de dag ) terftond voor oogen kunnen zien, hoe veel graaden die meridiaan lyn verloopen is van die van London, en over welk oord der weereld, deeze of geene Geftarntens koomen te culmineeren op de verfchillende uurftonden van de Nacht of dag aldaar plaats hebbende, in vergelyking van de uurftonde van London, die men op de rand of op een beweegbaare Horizon genoteerd ziet, en zo wel de uurtyd van andere plaatzen als van London aanwyzende : Dezelfde vertooning der Starren koomt ieder etmaal weeder over alle Gewesten der Aarde, alleen met de kleine verfchikking van 't elkens na by 4 minuuten vroeger, zo als
gezeid



( 43 )
gezeid is , en koomt dus in een jaar effen in 't rond.
En uit die vastgeregelde verandering die niet fwaar te begrypen is, kan zeeker opgemaakt worden over welke graad der langte, ieder Star op elke dag en uur in de meridiaan moet koomen. De Heemelkaart gedraaid wordende over Batavia of over Kingfton, zal eeven gelyk aanwyzen hoe laat het moet zyn tot London terwyl de Sirius of eenige andere Star, op een van die twee genoemde plaatzen in de meridiaan ftaat: en dus zal door dit middel, de waare langte van ieder plaats der Aarde, met eeven gelyke zeekerheid ontdekt worden, als men derzelver breedte weeten kan.
Een Zeeman die deezer zaaken kundig is, voorzien zynde van zodanige aards en Heemelkaarten, zal op ftaande voet zonder pen of potloot op 't papier te zetten, aan de Starren die hy te middernacht of op eenig ander uur voor. zig ziet culminereu, gewaar worden neifens of ontrent welke Oostelyk of Westelyk geleegen landen hy is rondom de Aarde: des avonds na het ondergaan der Sonne, zal hy kunnen waarneemen welke Geftarnten zig vertoonen boven de Ooster kim; en door het verfchuiven van de Heemel of Landkaart, zal hy kunnen gewaar worden op omtrent welke langte hy moet zyn om die Geftarnten aldaar te vinden: en voorts zal hy de nette bereekening zyner langte kunnen opmaaken, uit de aanwyzingen der taafelen of van het Heemelsplein, hoe verre in graaden en minuuten die Starren afftaan van de eerfte meridiaan lyn, en hoe verre dezelve op de Nacht zyner waarneeminge „ verwyderd zyn van de meridiaan lyn van London; en vergelykende zyne uurtyd teegens de ftonde van hun culminatie over London, zal hy ligtelyk vinden hoe
verre



(44 )
verre hy zelve verwyderd is van die eerfte meridiaan lyn.
Het geene te bewyzen was namentlyk
Dat de langte waar op men zig bevindt, dagelyks kan gevveeten worden uit den ftand en verfchyninge der vaste Starren.
Ik denke -hier meede genoeg gezegd te hebben ter Dploslïnge van het geftelde groote vraagftnk, en ter aantooning van de zeekerheid van dien, voor allen die met kennisfe van zaaken het zelve zullen inzien. De kundige leezer befctióidjge my doch niet over het een of andermaal herhaalen van iets dat reeds, indien al niet met dezelfde woorden, althans in fubftantie klaar genoeg voor hem gezegd mochte zyn: Hy denke dat het onderwerp nieuw is; dat het onverwacht in de weereld koomt, en van zulken aard is dat daar teegen waarfchynlyk wel fterke vooroordeelen zullen opryzen by het eerfte aanhooren; by zonder door dien het een zaak betreft tot ontdekking van welke yefl zoekens is te werk geftelddcor verfcheidene voornaame mannen: Het fcheen noodzaakelyk, en was myn toeleg om myne gedagten voor te draag-n zo duidelyk en klaar my immer doenlyk was, op dat ze des te beeter verdaan zouden mogen worden, zelfs by de zulke die nooit voor deezen daar over eenige gedagten hebben laaten gaan, en meer of min voóringenoomen zyn met het gemeene gevoelen, dat de'langte door den Zeeman onmoogelyk gevonden kan worden, dan alleen door een beftendig correct gaande uurwerk; en dat het zoeken na ee'mg ander middel, te houden zy voor een yaèlé en wanhoopige onderneeming: en dit zy myne verfchooning ten dien opzichte, dat ik om klaar te fpreeken alle andere order van voorftellen ter zyden
gezet



C45 )
gezet hebbe. Indien iemand mochte oordeelen dat myn werk niet is gefchikt in de bekwaamde order, of volleedig genoeg voorgedraagen; hy denke, dat genoegzaam nooit eenige ingewikkelde doffe van befpïegeling, terdond zo gelukkig door een mensch is ontworpen, dat ze niet met der tyd aangenaamer en beeter voorgedeld, en door kundigheeden van anderen verrykt geworden is: mocht ik dit zien gefchieden ; het zoude my tot een weezendlyk en zeer groot genoegen verdrekken; en reeds in voorraad betuige ik aan de zulken myne dankbaarheid en verpligtinge: alle verbeetering van myn werk zoude dienen tot bevordering der groote zaak, die zo zeer verlangd wordt door allen welker leeven en weldand hun reeden geeft om op 't hartelykde te wenfchen dat zulks gefchiede, het zy ze tot onze natie behooren of tot eenige andere takken van het menfchdom, die belang hebben in de beoeffening der groote Zeevaart.
Moogelyk wordt ook door iemand gedacht en gezeid dat dit vertoog gebrekkelyk is, om dat het niet is verzeld van een zoodanig Heemelsplein als gezeid is daar toe noodig te zyn; en ik kan niet naalaaten hier over eenige oplosfing te geeven; bekennende rondelyk dat verfcheidene oorzaaken 't zaamenloopen die het vervaardigen van zulken indrument voor my onmoogelyk maaken. de klimmende jaaren, gebrek aan bekwaame plaats en noodige werktuigen tot de waarneemingen, als mcede de teekenkonst niet genoeg machtig te zyn, noodzaaken my om de handen af te houden, van een werk het geene voor my onuitvoerlyk , maar voor anderen die eenigzints tot zoodaanigen arbeid gewoon zyn, en daar toe de noodige hebbelykheeden bezitten, zeer ligt doenlyk is: en wat
zoude



(4* )
zoude het doch zyn? indien 'er een Heemelsplein door my of door iemand anders opgemaakt waare, in het welke de langte der Geftarnten niet recht mochte getroffen zyn, het geene wel het allervoornaamst vereischte is tot het einde waar toe alles dienen moet. Dat daar van nadere waarneemingen behooren gedaan te worden, vermits in de oude taafelen eenige misftel. lingen zouden mogen ontdekt worden, is hier vooren aangemerkt; en dit alleen, is myns bedunkens reeden genoeg om niet met een twyfclachtige maatftok voor den dag te koomen. Dat dan door my geen Kaarten van den Starrenhecmel en van de legging der landen worden opgemaakt, is geen reeden om het aangeweezen leerftellige middel af te keuren of te verwerpen: De vraag is ook niet wie het netfte werktuig kan vervaardigen; maar wie een theoretisch middel of reegel zoude kunnen aan de hand geeven, hoe men de langte op Zee kan te weeten koomen. Het gemeene Hollandfche Heemelsplein waar van meldinge is gemaakt, heeft my gediend tot het opmaaken myner denkbeelden, door dien daar op alle dagen van het jaar aangeteekend ftaan; en ik droeg geen keunis van eenig ander diergelyk ftuk, voor dat myn vertoog reeds geheel opgemaakt was, wanneer my toevallig voor 't oog gebragt wierde het Heemelsplein door Pieter le Clerc gezegd de la Pierre Ao. 1772 tot Amfterdam uitgegeeven, het geene een uitmuntend fraai ftuk werks is; waar in bevinde dat in 0 vereenftemminge met het gemelde Hollandfche, de Star Sirius 99 graaden Oostelyke langte heeft van het eerfte punt van Aries; en ( het geene wel op te merken is ) aldaar ftaat de Itreep van 12 uuren juist beneeden die Star; te kennnen geevende dat het de uurtyd is van deszelfs culminatie over al waar hy in die Nacht als de
Aarde



(47 )
Aarde 9 gr. in Cancer en het naaste aan de Sonne is, in het Zuiden gezien wordt; het geene niet weeder voorvalt dan na verloop van een jaar. Doch dat de dagen van het jaar daar op niet worden genoemd, het geene ten hoogften nut en noodig oordeele; behoevende de Zeeman als dan niet te tellen of te meeten, maar alleen den draad te fpannen op den dag der maand.
Dn Heemelsplein heeft 48 meridiaan lynen elk 73. graaden van elkander, onderfcheidende ieder graad der langte van de Starren zo duidelyk, dat men door het fpannen van den draad over eenige Star, by raaminge al zeer naby een graad zelfs kan verdeelen in minuuten. Indien het verformd wïerde op zodanige wyze dat de eerfte meridiaan lyn getrokken waare over de Star Sirius , en van daar Oostelyke en Westelyke lynen tot op [80 graaden: en daar by op een vastftaande onbewoogen cirkel alle dagen van het jaar genoteerd ftonden, zoude men door het omfchuiven van het beweegbaare plein, kunnen zien hoe veel graaden, en zeer naby hoe veel minuuten de Sirius op iedere Nacht vprwyderd is, van zyn eerlte ltand oP a«m 1 Januari of eigentlyk hoe verre de meridiaan van London, ( door den loop der Aarde rondom de Sonne ) verwyderd is van haare overeenkomst met de Sirius. De uurgetallen op welke die Star op ieder bezonder etmaal over Londons meridiaan ftaat, zullen meede de uurftonden aanwyzen waar op iedere andere Star, ftaan moet, over alle landen welke op de toepasfelyke Landkaart geteekend ftaan: Van het eene en andere, kan dan goed gebruik gemaakt worden door de geene die een nieuw Heemelsplein zullen gelieven te vervaardigen, bezonderlyk gefchikt tot het einde waar van in deezen gehandeld is.
TOE-



C48 ) T O E M A A T
L Het beste middel om van deeze zaaken een volkoomen en leevendis becrvn tP formen, is een beweegbaar planeet geitel; verwonende de Sonne in het midden, met de Aarde en de planeeten rondom dezelve bewoogen wordende, elk in zynen wandelkring, en de Aarde dagelyks om zyne as draaiende; en als dan zig voor het verftand te brengen, dat de Starren op een zeer groore afftand , buiten dit Sonne ftelzel, onbewoogen blyven ftaan elk op zyne plaats aan het uitfpanzei.
II. Die daar op ziet, zal terftond weeten wat de reeden en oorzaak is, dat wy na 90 dagen, te middernacht in onze meridiaan Starren hebben, die een vierde deel van het Heemelrond afftaan, van de Starren welke wy voor 90 dagen op dat uur in de meridiaan fagen.
III. Men kan van de voorgeftelde bereekening der langte , ligtelyk proeven neemen tot Lezard en"Hei, fant, door Waarneeminge van de minuiten tyds die' verloopen, eer een Star die op zeeker minuit culmineert over Texel , Galais of Doevres, in de meridiaan koomt van Lezard of Heifant.