Pfl.
U.B. 81
01 2427 2931 UB AMSTERDAM






AENMERKINGEN
OVER. EENEN
KETTERMJKENDEN GEEST.






AÈNMERKINGEN
OVER. EENEN
KÊTTERMAKENDEN [GEEST,,
geschreven
In de gedaente van eenen
B R I E F3
ae n
DEN WELEDELEN HEER
fcAULUS VAI HEMERTj
door
P. . . . S A. i : ;
Te UTRECHT, \
JBij G. van den BRINK, Jansz, Stads-Drukker tegen over 31 Stadhuis s
1 78 5.






C > )
WELEDELE HEER!
u
wen brief aan den Profesfor Bonnet over het gezag der reden in den Godsdienst een en andermaal gelezen hebbende, maekte ik dacr over eenige aanmerkingen, welke mij toefchenen voor U Ed. en het Publijk van nut, in 't voortzetten van dat gefchii, te zullen konnen wezen: en daerom in de gedaente van een brief aen Uw Ed. van mij opgefchreven zijn.
Wanneer een gefchii van dien aert wel gevoert wordt; men het ftuk, waer in men het niet ééns is, wel bepaelt; bij het zelve zich, zonder 'er andere dingen in te mengen, ftiptelijk houdt, en wederzijds alle harrewarringen tracht voor te komen, kan zulk een gefchii voor het rijk der waerheid van groote nuttigheid zijn: waerom ik mij, toen ik hoorde dat Uw Ed. met den Profr. Bon* net een openbare Biiefwisfeling overeenige Godsdienftige verfchillen zoude houden, met de hope gevoedt heb, dat ik en anderen door het lezen der zelve, iets aengaende de Religie zouden konnen leeren.
Doch uwen Brief lezende, bekroop mij ftraks de vrees, dat zulk een goede vrucht het einde van dezenpenneftrijd niet zou wezen, alzoo 't mij voorA kwarn



C » )
kwam dat UEd. zich aen bovengemelde regels niet houdt, macr verfcheidenzaken 'erinmengt, welke, indien de Profr. dezelve met ftilzwijgen voorbijgaet, tot nadeel der waerheid zullen fchijnen toegeftemt te worden, en indien zijn Hooggel. dezelve behandelt, den Lezer door lankheid vervelen zuilen, en de hoofdzaek al bij het begin hit het oog doen verloren worden. Ik wil geern de uitkomst van dezen P.enneftrijd aen Uw Ed. en des Ueeren Bonnets wijsheid, voorzichtigheid en gematigdheid toevertrouwen; en zal mij verblijden , wanneer mijne vrees iedel zal bevonden worden, en ik naer mijne hope en wensch uit de wederjpjdfche Schriften in de kennisfe der waerheid vordere.
De ware Godsdienst is mij beminnelijk, en ik oefen mij geerne ter verkrijging van een gegronde kennis van denzelven. De waerheid is mij aengenacm, van wien zij mij ook, al ware het vancéncn der Poolfche Broederen, geleerd wordt. De Godlijke openbaring, zonder welke wij, volgens de ondervinding, welke de gefchiedenis van 'tmenschdom ons vertoont, weinig van den waren Godsdienst zouden geweten hebben, is de bron,, waer uit ik, door een geftadige lezing en overdenking, cjie 1 ennis tracht te halen.
De ervaring van mijne langzame vordering ia
't



C &3
't ontdekken mijner dwalingen, en het kennen e» erkennen van de waerheid, overreedt mij, dat, gehjk ik zachtmoedige verdraegzaamheid van andere eiiristenen, welke anders dan ik gevoelen,nodig heb, ik denzelven ook deze moete bewijzen; de verfchillen, welke dezen en genen met eikanderen hebbenmet gematigdheid en edelmoedigheid befchouwen, en mij bevlijtigen om met het Werk van beiden nut te doen.
Naer mijn inzien, kan een ander minder of meer Waerheden, dan ik, uit Gods Woord geleerd hebben, zelfs zomtijds fchijnen eene Waerheid te.ontkennen en te beltrijden, welke hij echter in den grond gelooft, en met 'er daed, buiten het gefchii toont te betrachten; ook konnen twee partijen tegen eikanderen ftrijden en beiden eenigzins gelijk hebben, om dat de ééne de zaek van deze, de andere dezelve van geene zijde beziet, en de. liefkoozing, welke elk heeft voor liet geen hij 'er van ziet,, hun-beiden cnbekwaem maekt, om de zack van alle kanten te bezien, en het geene in 't ger heel. waer is, wel te veréénigen-
Het zijn deze. overwegingen, die de. ervaren* ljeidvan alle tijden bevestigt, welke mij de zachtmoedige gematigdheid en de onderlinge vcrdraegzaemheid aanprijzen, als deugden, welke den Schijver, zoo wei al&den Lezer van Religie- verfchil-
\ 3 m*



C4 )
len, die der Waerheid dienst wil doen, en haer meer leeren kennen, bezielen moeten; terwijl het gemis van deze heilrijke deugden,bij Schrijver en Lezer, oorzaek is, dat de twisten over den Godsdienst zeldzaem eenig voordeel aen de Waerheid doen.
Het voorrecht., om met zachtmoedigheid in onze feilen en gebreken van anderen verdragen te worden, willen wij geerne genieten, daer voor, als voor een recht, het welk ons, wegens de gemeene menfchelijke zwakheid, toekomt, ijverig en aanhoudend pleiten, ,maer verdraegzaemheid omtrent een anders feilen en gebreken te oefenen, hetwelk eigcntlijk de ons aenbevolen deugd is, en veel voortreffelijker is, dan verdragen te worden, daer toe konnen wij in de gevallen bezwaerlijk befiuiten, en noch bezwaerlijker daarbij, geduurende een twistgeding, volharden.
't Is deze aenmerking, welke Uw Ed. mij fchijnt in 't fchrijven, niet genoeg in 't oog gehouden te hebben, en welker verzuim, in 't vervolg van dezen Uwen ftrijd, veellicht van meer kwade gevolgen voor de Waerheid zou konnen wezen: waerom ik dan gedacht heb, bij het begin, met vriendlijken ernst, UwEd. dezelve te moeten voorhouden.
Ik weet wel, dat gij bl. 51. in de aentekening
te



Cs )
te kennen geeft, dat gij met geen Kemrmakender^ Geest geplaegt zijt. Maar, om nu andere aenmerkingen over deze uitdrukking voorbijtegaen, zou UE. wel waerlijk vrij van zoodanig een geest zifn ? Het moge wezen, dat zulk een geest u niet, plaegt, om dat hij u behaegt en dienstbaar is, maer daerom zijt gij noch niet vrij van "hem. Jeftis Discipelen wisten niet , van hoedanig een geest zij waren ; en dit kan ook in zonimige gevallen ons beftaen zijn. Door een Kettermakenden Geest zult gij, vertrouw ik , met mij, verftaen „ eene gezintheid en gereedheid, om men„ fchen, tegen de waerheid ,te houden en te ver „ klaren voor zulken, die een' aenhang zoeken „ tc maken door het voorftaen van valfche en het Christendom verdervende ftellingen?" Doet gij dit nu niet van 't oogenblik, dat gij de publi. ke Kerk van Nederland verlaet , omtrent hen, welke in die Kerk van U verfchillen ? In uwen Brief aen de Clasfis van Rhenen en Wijk vertoondet gij de Leer van die Kerk als een ftelzet door een'Afrikaenfchen Bisfchop, Augustinus, eerst in de Kerk ingedrongen, en door eene aenhaling van de woorden van den regt vredelievenden en verdraegzarnen Melanchton, in de laetfte uitgave van zijne Loei communes (a), fchilderdet g'^
de-
O) Van het jaar I543>
A 3



C6)
dezelve af als Maniclieïsterij, eene Ketterij, welke bij alle foorten van Christenen gehaet en verfoeid worde. Iemand , welke de plaets van Melanchton nazag , merkte op , dat gij , om de vlek van Maniclieïsterij te fterkerte doen in'toog loopen, achter de woorden , eer turn numerum hominuniy afliet, quos vocant t»xolt »*! £»<WVJ welke woorden Melanchton" er bijvoegde, om ,naer zijne gedachten, het eigene van het Manicheesche gevoelen uittedrukken , en welke dat duidelijk van Calvïnus Leer onderfcheiden. Of die opmerking gegrond zij , weet ik niet, maer dat weetik, dat Melanchton ai te goed een vriend van Calvïnus was, en hem te zeer waardeerde, dan dat hij hem van Maniclieïsterij zou verdacht hebben willen maken, en dat hij zelf, over deze zack aen Calvïnus fchrijvende, deze woorden gebruikte (je): „ Hcec non icribo, ut tibi quafi „ diftata, homini eruditisfimo ac peritisfimo exer„ citiorum pietatis: & quidem fcio, hac cumtuïs „ congruere, fed funt a-*x-T!P" > öcadufum accom„ modata." Doch ik wil hier niet verder op ltaen, en zou zelfs over deze pasfage van uwen Brief geen aenmerking gemaekt, en dezelve meer voor eene overijling , dan voor eene gezintheid om Ketters te maken , gehouden hebben , ware
het
Epiftola. Tom. IX. Op. Calv. P.17&



C 7 )
het niet, dat ik uit uwen Brief aen den Profesfor gezien had , dat gij met die Icelijke vertooning van de bij u eertijds beledene en gepredikte Leer magtig ingenomen zijt. Want, offchoon het ter zake tusfchen U en den Profesfor Bonnet niets doet, draegt gij dit, om de Leer uwer vorige Kerkgenooten haetlijk te maken , niet alleen wede rom voor , macr vermeerdert het ook, tot mijne en aller onpartijdig en droefheid, met verfcheidcn onwaerheden. Dit ademt, Mijn Heer, geen barmhartig, ja zelfs geen rechtvaerdig oordeel, het welk Christus ons geboden heeft, maer veel eer eenen Kettermakenden Geest, welken gij wilt fchijnen aftekeurefi.
Op de 6de bladzijde van Uwen brief, zegt gij, dat de leer van de Erfzonde, door een zeker Afrikaens Redenaer en Bisfchop, eerst is ter bane gebracht, en geeft daer bij te kennen, dat Auousti-. kus, deze zekere Redenaer enBisfchop, eer Ambrosius hem overgehaeld had, om het Christendom te omhelzen, het gevoelen der Manicheen toegedaen was; even of hij daer uit deze leer geput, en dezelve eerst ter kerke ingedrongen hadde. Doch in eene Latijnfche aentekening onder aen de bladzijde, zegt gij, dat er zijn, welke beweer en, dat de Leer van de Erfzonde onder is, dan Augustjnus , en wijs* ons naer Vbssius, historie van de A 4 P*»



C 8 )
Pelagianen], dan voegr er ftraks bij: tnaer het tegendeel heeft Petavius bewezen. Thepl: Dogm: Lib. XIV. Cap. II. §. i. Het ecrfte is waer, Vossius heeft op het voetfpoor van Augustinus, welken Julianus de nieuwigheid dezer Leer had tegen geworpen, en die met vele plaetzen uit oudere kerkelijke fchiïjvers Julianus tegenwerping wederlegdhad, beweert, metnoch veel meer plaetzen bij te brengen, dat deze Leer niet alleen ouder is dan Augustinus, maer zelfs van de eèrfte tijden af in de Christen kerk geleerd was. Doch het tw ede lezende, ftond ik verbaesd. Ik wist wel' dat Whitbij tegen Vossrus beweerd had, dat de eerdere kerkvaders de Leer van de erfzonde, of ontkent, of anders dan Augustinus zouden verftaen hebben, en dat dit 'een ftük in de kerkelijke gefchiedenisfen is, waer over een man, die wel ervaren is in de gevoelens der kerkvaderen, eri der genen, tegen welken zij fchrijven, een nuttigc verhandeling zou konnen fchrijven, indien hij onzijdigheid genoeg bezat, om, zonder omzien of het met, of tegen zijn gevoelen was, alleen de waerheid oprechtelijk op te geven. Maer dat de geleerde jefuit Petavius bewezen zou hebben, dat die Leer niet ouder dan Augustinus zou zijn, was mij zeer vreemd. Ik fla dan Petavius op , om te zien, hoe hij de plaetzen, van Augustinus en
Vos-



( 9 )
Vossius a'engehaeld, uitleide; en welke bewijzen hij bijbragt, om het tegengeftelde te bewijzen. Dan vond in 't aengewezen hoofdruk (c) niets dergelijks. Hij behandelt in 't zelve het veri'chil, óf Maria vrij van Erfzonde geweest 'zij, en, in de eerfte paragraef, vanUE. aengehae'd, zegt hij, dat hij over die zonde naderhand zal onderzoeken (het welk hij zoo veel ik weet niet gedaen heelt) en alleen om zich te verfchoonen, dat hij voor Maria geen Griekfche getuigenisfen bijbrengt, er bijvoegt; dat de Grieken, gelijk ze bijna zeldzaem en rhïh duidlijk van de oorfpronkelijke misdaed gewag maken; zo ook niets duidlïjks overgeleverd hebben, of Maria daer mede ontfangen zij; dat Augustinus de voornaemfte geweest is, om deze verborgenheid (namelijk van de Erfzonde) te ontwikkelen, én nauwkeuriger te verklaren; die uitdrukkelijk van Maria gewag maekt , maer zoo, dat hij Maria in 't gemeene lot en de wet der oorfpronkelijke zonde influit. Is dit nu het tegendeel van Vossius te bewijzen, of het zelfde te zeggen en toeteftemmen, dat de Leer van de Erfzonde ouder dan Augustinus is? Dit ïaet ik uw geweten beantwoorden. Men heeft
ook
(c) De Incarnatione. Tom. VI. five uit.
A 5



C 10)
ook wel eens de woorden van een' ander geleerd Jefuit, Vader Sirmond, voor de nieuwigheid van de Leer der Erfzonde bijgebragt, maer te onrecht ; daer Sirmond in de Voorreden voor Ruffinus (d), alleen te kennen geeft, dat men in de Griekfche Kerk die Leer tegenfprak, en in de Latijnfche Kerk, voor de veroordeeling van Pelagius, die tegenfpraek ook voorbij zag. Het welk, fchoon het uwe ïlelling van den oorfprong dezer Leer in Augustinus tijd niet bevestigt, noch meer dan Petavius woorden fchijnt te zeggen. Ik wil niet denken van uwe braef heid, dat gij Petavius gelezen, en dit tegen uw beterwe„ ten gefchreven hebt, maer veel liever, dat gij nooit Petavius gelezen hebt, of die aengehaelde plaets ingezien hebt, en door een Geest van Kettermaking u hebt laten verrasfen , om eenen airderen , maer fchielijk , zonder te zien wat hij fchreef, natefchrijven, en tegen den goeden regel , van UE. bl. 79. gegeven, om niets op eens anders getuigenis te gelooven, het welk men zelf kan naervorfchen, dit uwer pemie geerue hebt laten ontvloeien , om zoo Augustinus tot een' Ketter, die een nieuwe en in 't ecrlle Christendom onbekende Leer , tot verderf van het Chris-
ten-
01) Ofp. Tom. I,



C « )
tendom , had ingedrongen ; te maken , en dé Godgeleerden van de publijkeKerk, wegens deze Leer der Erfzonde, met den nacm van (e) Aagustiniaenfche Godgeleerden te konnen doopen.
Dan ook dit Augustinus ten last te leggen, voldoet U nog niet. Deze Geest liet Uw Ed. geen rust, met Augustinus en de Auguftiniaenfche Godgeleerden, voor Ketters te verklaren, maer zette UwEd. ook aen, om hen tot allerërgfte Ketters , tot Manicheën, temaken. Gij had reeds gefchreven, dat Augustinus, voor dat hij het Christendom omhelsde , de Leer der Manicheën was toegedaen geweest, om zoo den Lezer in te boezemen, dat uit die Leer, de Leer der Erfzonde haren oorfpronk had, en kapteert de gelegenheid, bladz. 57. 59, om dit met veel onwaerheden op een te ftapelen , uwen Lezer inteprenten; ,, Audustinus zegt gij weder, „ was, eer hij „ Christen werd, het gevoelen der Manicheën „ toegedaen; en fchoon hij naderhand tegen de Manicheën gefchreven heeft, in zoo verre zij „ de Heilige Schriften verminkten, en allerlei „ buitenfporige keringen onder het Christendom „ mengden, heeft bij echter, in den grond, van „ het oude ftelzel der Magi veel behouden."
Om
CO B,.... h 6



( 12 )
Cm het laetfte te konnen ftaende houden, zegt, eij heteerfte. Maer beiden is even onwaerachtig. Augustinus heeft niet maer bepaeldelijk, (7« zo verre), maer tegen het geheele famenftel van de Manicheën gefchreven, fchoon hij het diepzinnige daer van in alles niet fchijnt begrepen te hebben. Dit zou UEd. weten, indien gij zijn Werken of een Uittrekzel uit dezelven, of(/) Mosheim, of de geleerde Hiftorie Van het Manicheïsmus, door Beausobre in 't Fransch gefchreven, gelezen, of flechts ingezien had; dan dit fchijnt gij liever niette hebben willen weten, om tot zijn bezwaer te konnen fchrijven, dat hij in den grond veel van het oude famenjlel der Magi, hetwelk Manes onder de Christenen zocht intevoeren, behouden had. Een en ander gevoelen van Manes zou hij in 't eerst hebben konnen houden. Dit wil ik niet tegenfpreken, fchoon ik 'er tot hiertoe geen blijken van gevonden heb, welke mij vrijmoedigheid geven, om het te durven zeggen. Doch dat hij in den grond 'er veel van behouden heeft, is van Uvercierd, om hem tot een affchoüwelijk Ketter te maken. Dit zou ik met verfcheiden mikken konnen toonen. Maer het is genoeg, datik UEd.
al-
C/) Comment. de rebus C/iri/l. ante Conti. M, p. 730<,



C 13 )
alleen bepaïe bij de onwaerheid Van 't geen gij zelf hem te last legt. „ Uit zijne Wijsbegeerte , „ (Tchrijft gij, bladz. 57.) beweerende, dat 'er, „ benevens den éénen God, wien men zich on„ der de beeldtenis van Licht voorflelde, noch „ een voorwerpetyjk beginfel der (lof is, onder de „ gedaente van duisternis, welke de verfpreiding .,, dezes lichts verhindert, — en dat de Ziel ftoflijk is, en uit de deeltjens van de Zielen der Ouderen geboren wordt, uit deze Wijsbegeer„ te, zeg ik ï kan men ligtelijk zien, hoe hij gei, looven kon, dat God zelf aen den eerften mensch „ de krachten van het vérftand benomen heeft, 3, en dus ook aen de Zielen der Kinderen, die „ mede in zijne Ziel lagen opgefloten." Toen ik dit las, kon ik mijne oogen nauwlijks gelooven , en dacht eerst, dat 'er niet zijne, maer hunne, der Magi, Wijsbegeerte, gelezen moest worden, of dat gij door zijne, Manes, en niet Augustinus , Wijsbegeerte meendet. Dan , hoe ik de woorden keerde of wendde, ik moest zien, dat gij de Wijsbegeerte, welke Augustinus uit het ftelfel der Magi zou behouden hebben, bedoeldet. Maer hoe verre is dit uw gefchrijf dan van de Waerheid! Heeft deze waerdigc Man, na dat hij Christen was, het gevoelen van de twee feeginfels, hetwelk de Magi en Manes beweerA 7 den,



C 14 )
den, in zijn hart behouden en geleerd? Waer hebt gij dat ooit in zijne Schriften gelezen ? Wie heeft U ooit een plaets gewezen, in welke hij dat zegt? Is 'er dan aen een Ketter niets verbeurd, dat men hem vrijelijk de grouwelijkfte Hellingen mag aentijgen, om hem hatelijk bij ieder één te maken! Augustinus heeft geloofd en beleden, dat de ééne God, al wat 'er is, uit niet gefchapen heeft; is in ditftuk veel zuiverder van gevoelen geweest dan andere Wijsgeerige Kerkelijke Schrijvers voor hem, en heeft aen U niet verdient, zoo zwart gemaekt te worden ! — Dit doet gij ook tegen de blijkbaerfte waerheid, wanneer gij als een Helling van zijn Wijsbegeerte opgeeft, dat de Ziel ftofiijk is , en uit de deeltjens van de Zielen der Ouderen geboren wordt. Niets dergelijks heeft Augustinus geleerd. Lees, bid ik UEd., zijne traftatcu, de animce immortalitate; de anima natura & origine, en vooral dat, de anim<e quantitate, en uwe braqfheid zal U doen blozen van fchacmtc, dat gij U tot zulke onwaerheden door den Kettennakendcn geest hebt laten vervoeren, op het zien, dat Augustinus de Ziel geleerd heeft, een Geest te wezen, onlichaemlijk en zonder uitbreiding. Alleen heeft hij omtrent den oorfpronk der Zielen, een duistere gebeurtenis, waer van wij geen bewustheid hebben, en
welr



C »5 )
welke wij uit zekere getuigenisfen alleen met zekerheid fchijnen te kennen weten, zijn onwetenheid bekend, zijn oordeel opgefchort, ennictdurven bepalen, welke van die hypothefen , die hieromtrent van ouds , even als nu , verfcheiden waren , de waerachtigc ware , en bij die gelegenheid beweert, dat men het gevoelen van de voortplantinge der Zielen door de Ouders niet moest houden te ftrijden met de getuigenisfen van de H. Schrift. Is dit nu een ftoflijke geboorte der Zielen uit de dceltjens van de Zielen der Ouderen tc ftellen ? Augustinus heeft nooit de Voortplanting der Zielen uit de Zielen der Ouderen gefteld, maar alleen dezelve niet verworpen, en gij maekt hem tot een Materialist, tot een Manicheër , tot een volgeling van de Magi en Sabeërs. De geleerde Profesfor der Remonllrantfche Sociëteit, Stephanus Curcei.L/EUs, was voor 't gevoelen van de Voortplanting der Zielen door de Ouders (g); maer ik hoop niet dat gij dien vermaerden Man daerotn voor een Aenklever der Manicheïsterij en een Materialist zult houden , of hem als een affchouwelijk monfter ons afbeelden. — Op de 54. bladzijde herhaelt gij mede onbekommerd: Augustinus geloofde de ftoflijke geheorte der Ziele,
(•) Vide Cattenbürg in Sfieil. p. 244,



Üoïgens ie Africaenfche Leer. Gij noemt dit gevoelen de Africaenfche Leer , en waerom toch? daer het, indien het Manicheïsch was , de Perfiaanfche moest heten ? Zou het wel zijn om een toefpeling te maken op het fpreekwoord : Africa femper aliquid monflri alit, en liet als een wangedrogt, in Africa geteeld en gekweekt, te doen voorkomen? Of zou het wel wezen, omdatTERTULLiAEN, die in de tweede Eeuw, noch lang voor Manes , én lang voor Augustinus , leefde en fthreef, de Zielen, ja God zeiven, geloofde ftoflijk te zijn ? Indien dit laetue, dan' kunt gij ui; Augustinus (Jï) zien , dat hij deze zwakheid in zijnen Landgenoot niet goedgekeurd , maer voor een van Tertulliaens zotternijen gehouden heeft.
Zoo verre heeft u dan , Mijn Heer ? de kettermakende geest vervoert, om Augustinus, en met hem, zoo vele Christenen, die de erfzonde belijden, af te fchilderen als ketters , die met dè verfoeilijke en verderfelijke Leer van Manes befmetzijn, en om dat te doen ten koste van de waerheid! het bedroeft oupartijdigen, welken, fchoon zij AuGusriNts gebreken erkennen, echter niet konnen zien, dat hij op zulk een onwaerdige wijs
door
(Ji) De anima £? efki origine, Lib. II. §. o,



C 17 )
door u behandeld wordt. En, genomen, liet was eens zoo waer, als het onwaer is, dat Augustinus deze Leer van de Manicheër ontleend had! daer toch de Manicheër, geheel anders dan Augustinus, den oorfpronk van het zedelijkkwaed. inde eeuwige kwade ftof, en de voortplanting in de Voldoening van begeerlijkheid tot den huwlijks plicht gezocht heeft, zou het dan noch wel iets tegen de Leer van de erfzonde afdoen? Is al wat kefe tersleeren,kwaet?kan en moet men der waerheit, waer men dezelve ook ontmoet, geen hulde doen? en niet zien, wie iets zecht, maer wat hij zecht? konnen ook fchrandere vernuften, gelijk zulk een buiten twijfel Manes was, geen aenleiding geven, om, ter vermijding van dwalingen, een leerftuk breeder en duidelijker, in 't licht te (lellen? en is in allen gevalle, het Argumentum ab invidia dmhim niet een bewijs van een laegen onedel Character? Ik keur dit af, in elk die er zich van bedient. Juli aen, en de zijnen werpen Augustinus bij verfcheiden gelegenheden tegen, dat hij een Manicheër was, en Augustinus deed dit zelfde op zijn beurt aen hun, om gelijkformigheden tusfchen hun en der Manicheën ftelzel. Ik veroordeele deze handelwijs vanJuliaen en de zijnen, en houde de retorfie vanAucusTiNus voor eene zwak* held, welke hem onëer aendoct. De doorfchran-'



( »8 )
dere en geleerde Heer de Beausobre is mij' in dit oordeel voorgegaan (i). Hij verhaalt, dat Juuaen aenAucusTiNus verweet, dat deze de voortplantingder Zielen van Manes genomen had, en, op 't voetfpoor van dien ketter, geloofde, dat Adam zoo welde vader van de mcnfchelijke Zielen, als lichamen was, maer dat Augustinus ontkende, dit gevoelen van Manes overgenomen te hebben, en neemt dan de gelegenheid waer, om eene manier van disputeren, die hem altoos zoo gebrekkig en zoo onrechtvaerdig te zijn, als zij gemeen is, had toegefchenen, te beftraffen: „vind men", fchrijfc hij „ eenige gelijkheid tusfehen een gevoelen van „ zijn partij, en een gevoelen in een kettersch ge„ nootfehap aengenomen, men past op, om er „ voordeel mede te doen, men is bijna zeker van „ de overwinning, wanneer men zeggen kan, dit „ is Pelagiaensch, dit is Manicheïsch, enz. Een „ bewijs, zoo weinig bondig in den gront, is „ 't meest beflisfende in den geest der menigte, „ die al te traag, om zich te begeven tot over„ weging van redenen, maer altijd gereed is, om „ te vonnisfen met even veel ftoutheid, als on„ wetenheid. De lezer kan zich hier te binnen „brengen, indien het hem behaegt, dat uit kracht
van
(0 Histoire dn Manich. Liv: VII. C: 5. %. 3.



C 19 )
„ van zulk ccn bewijsreden, de H: Augustinus „ altijd zal getekent blijven met een ceuwigduu,, rende vlak, welke Juüaen op hem geworpen „ heeft".
Deze beftraffing, van een gematigt Godgeleerden, die liet verdrietige van zijn onderwerp met vele (lukken van allerlei geleerdheid, en fchoone lesfen van zachtmoedige verdraegzaemheit, omtrent de verfchillen in Godsdicnltige gevoelens, heeft weten te veraengenamen , heb ik wel willen lütfchrijven (fchoon hij daer ter plaetze,naer mijn inzien, zelfs meer tegen Augustinus, bij gevolgtrekking uit zijne woorden, afgelcit heeft, dan er in ligt,) om dat zij ons leeren, ons voor den kettermakenden geest te hoeden, denzelven tegen te gaen, en te onder te houden: het welk UE, in't vervolg van dit gefchrijf, groot voordeel zal doen. Het wekt geen liefde, ftaet niet fraei, eu wordt bij verftandige en befcheidene menfehea afgekeurt, datiemant, die een Godsdienftig genootfehap verlaten heeft, en tot een ander overgegaen is, zich zoekt te onderfcheiden door fcherpheit en ijver tegen het eerlle, het welk hij verlaten heeft. De geleerde Bisfchop van Salisburij, G. Burnet , kan UED: en 't genootfehap, het welk gij verlaten hebt, een recht gematigt en befcheiden gedrag leeren, wanneer hij, de grontoorzaken van de ver-
fcliil-



( 20 )
fehülen over de Predestinatie hebbende opgegeven, aldus befluit „ (Ar): Zoo vindt men hier dan * de klaerfte gronden, die men bedenken kan, „ tot onderlinge verdraegzaemheit. pm niet mees-
terachtig iemant te oordeeien, noch fcherp „ deur te halen, 't zij aen den eenenof aen den an„ deren kant. En konmn zij, die, op verjchei„ den tijden van hun leven, beide gevoelens hebben n nagehangen, en wegens de klaerblijkelijkhe'a ,. der redenen, zoo ze hun hebben toegefchenen, „ verandert zijn van gedachten, hier met meer
nadruk [preken; als bewust zijnde , dat zij met „. groote oprechtigheit des harten beide wegen hebp ben bewandelt?
Toen UEd: de leer van de Publieke Kerk volgde, dacht gij zoo ik het gevoelen van die kerk wel begrepen heb, dat uwe reden of verfiant bekwaem was, om met zekerheit waer en vaisch, goet en kwaet, in zaken die onder uw bereik waren, ook die God en uwen plicht betroffen, te konnen verftaen en onderfchciden, maer dat, door hoogmoet, zelfsbehagen, gezetheid op zinnelijke lusten, driften, partijzucht, en diergelijke bedorvenheden, uw verftant of reden, de zaken voor u zeiven cn tot inrichting van uw geheel leven
zon-
(O Over der 39 artijkelen der Engdfche kerk, p. 234,



( ftl >'
aondcr de verlichtinge van den H: Geest, niet wel verftaen, onderfcheiden, en gebruiken kon; ja, blootgeftelt was, om de zaken, die boven uw begrip zijn, en in de openbaringe gevonden wor^ den, in een verkeerden zin te verftaen of te verwerpen, dat gij daerom u zeiven moest wantrouwen, niet wijs zijn in uwe oogen, noch op uw verftant fteunen, maer bij het onderzoeken der H: Schrift fteeds nedrig bidden, dat God uwe oogen ondekte om de wonderen van zijn wet te aanfchouwen, en u den Geest der wijsheit en der openbaringe in zijne kennisfe gave, verlichte oogen des verftands enz:
Dit gevoelen, bij aldien ik het zelve wel begrijp, fchijnt mij toe te leiden tot verdraegzaemheit en zachtmoedigheit Omtrent de genen, die van ons in begrippen en oordeel in zaken van Godsdienst, verfchillen,daar het ons voorhoudt,dat wij niets boven anderen hebben, of het is ons geo-cven, en dat wij daerom niet twisten moeten, maer met zachtmoedigheid onderwijzen de genen, die ons tegenftaen, of hun God te eenïgcn tijd bekeeringe gave tot erkentenisfe derwaerheit: en 't heeft om deze reden mij dikwils bevreemt, dat zij, die in de Publieke Kerk zijn en lceren , niet boven anderen zachtmoedig en verdraegzaem zijn omtrent de genen, die van hun verfchilien. Maer nu UE.,
al-



( « )
alleen op den aert van verftand en reden ziende, denkt, dat die niet bedorven is, maer waer en valsch, goct en kwaet, in alle zaken van Godsdienst, zoo wel voor u zeiven, als in 't gemeen» kan verftaen, onderfcheiden, en gebruiken; dat uw verftant genoeg geholpen is door de befchrevene openbaring van God, ja , dat gij, door het zelve, kont oordeelen, of iets al of niet van God in de fchrift kan geopenbaert zijn; nu zijt gij in gevaer, om, door vertrouwen op uw verftand, u te verheffen, elk een die niet met u overeen{temt, meefteragtig te behandelen en fcherp door te halen, als of zij tegen hun beter weten aen, de grootfte ongerijmtheden ftaende hielden, en alle gevolgen, met welke gij hunne gevoelens bezwaert, erkenden en toeftemden, en tegen zulk een handelwijs, welke zoo zeer tegen de liefde en zachtmoedigheid ftrijdt, moeten wij op onze hoede wezen.
UVVEd: uit de gemeenfchap der Publieke Kerk uitgegaan zijnde, zal nu in een meerder en gemeenzamer verkecring komen met zulke Christenen, die, 's menfehen vermogens op zich zeiven befehouwéride, denken en vertrouwen, da': ze, (h'.-bbende de befchrevene openbaring, de wet der helde Gods en des nacsten door denZalign aker ge leert) genoeg in ftaetzijn, die te konnen onderhouden. Dan velen van hun, indien ik audeis hun
be-



C 23 )
beftaen wel opgemerkt heb, fchijnen dit éére zwak tg hebben, dat ze van de Publieke Kerk niet wel goet konnen denken of fpreken , maer bij elke gelegenhek geerne eenig lchimpwoord daer op afgeven. Partïjdfgheit vindt men over en weder, Iliacos intramurospeccatur et extra. Weinigen zijn er, die zulk een edelmoediger! geest bezitten, als de boven genoemde Bisfcbop van Salisburij, welke de gevoelens en redenen der genen, die van hem vcrfchilden, met billijke achting, zonder eenige fcherpe uitdrukking, wist te waerderen en voor te {tellen (/_). Velen zijn met eenen anderen geest bezielt, en hoort men hun ftem, gevoelt men den tocht, welke daer mede gepaert gaet; men wordt, eer men het wete,met nijt en twistgierige heit bennet.
Het bevreemdde mij, dat UE, bladz: 78 en 79, opgevende de middelen, om ons verftand tot de oorfpronkelijke rechtheid te brengen, waerheit te vinden, en gevvaer te worden, hoe goet en ge. rpegzaem onze reden zij, onder dezelve riet ge* waegde van V gebed tot God: Ik dacht, mogelijk
i.s
(/) Zie de voorrede, en 't o. 10, ea 17. artikel vaa't bovjü geteelde bo..k.



( 3
is die mede gemeent onder de middelen, welke in de fchoole der wijsheid worden voorgefchreven, en van zijn Ed: niet bijzonder opgetelt worden: of mogelijk heeft zijn Ed:, zoo alleen de fterke zijde der reden befchouwende ,om de zwakke, welke Gods heiligende verlichting nodig heeft, niet gedagt. Altans het verblijdde mij, uit uwe betrachting, in den wenfeh: God geve, in uwen brief voorkomende, te merken, dat UEd: weldegelijk, behalven reden en openbaring, welke wij hebben, noch een andere gave Gods om recht te verftaen» te gevoelen, en te doen, nodig erkende.
Ik eindige met deze opmerking mijnen brief, en zou mijn naem wel onder deuzelven fchrijven, indien ik dachte, dat dit voor UEd:, of het gemeen van nut konde wezen, maer, oordeelende het voordeeliger, dat alle perfonele aenmerking bij UE cn andere lezers, uitliet oog verloren, en dezaek alleen overwogen worde, zoo volg ik het voorbeeld van den heiligen fchrijver aen de Hebreen, en verberg mijn naem. Wij zullen elkander des niettegenftaende kennen bij de verfchijninge deiHeerlijkheid des Grooten Gods en onzes Zaligmakers Jezus Christus. En dan, wanneer wij hem in zijne Heerlijkheid aenfehouwen zullen, wenfeh ik, dat gij en ik barmhertigheit bij hem vinden
zul-



C *5 )
zullen, en hiet zijn onder die genen, welkerouwe bedrijven, om dat zij de waerheit zien van het geen zij nu verlochenen! met welken wensch ik mij in liefde noeme.
Wel Edele Heer!
U W&lsd: heiïzotkenden dienaer P: A: e
In Vredenslust, den 14 December, 1734.
NASCHRIFT.
Na dat ik dezen gefchreven had, wordt mij van iemant mijner vrienden gezonden Steinbart Leere der Gelukzaligheid. Dit boek lezende, zie ik niet alleen, dat UWEd: veel uit het zelve overgenomenheeft, maer vind 'er ook de plaets van Melanchton, met dezelve vermindering, als in UEd. brief
aen



aen de Clasfisvan Rhenen en Wijk, aengetögen, bladz. 133, en alles wat UE van Augustinus Maniclieïsterij gefchreven heeft, bijna woordelijk vanSteinbart gefchreven, bladz 118, itq. behalven dat hij, voorzichtiger dan gij, het famenftelzel van de twee beginzelen aen de Magi, en niet, zo uitdrukkelijk als gij, aan Augustinus heeft toegeëigent: Stesnbart wilde aentonen, hoe weinig Augustinus waerdig zij het minfte aenzien in de kerk te bezitten, veroorlofde zich dat met befchuldigingen, zonder bewijzen,en tegende waerheit, te doen. Zijn kettermakende geest heeft u vervoert, om het geen hij verdicht had,blinueling na te fchrijven,cn tegen liefde en waerheit te verbreeden. Ik zie daer uit, dat mijn waerfchouwing niet onnoodig voor UE, en 't publick is, en hope , dat gij in 't vervolg voorzichtiger ruit wezen, om niet alles, wat gij daer leest, fraei te hou» den; gelijk gij zoo ook de ongegronde opmerking over den duivel, in de boeken der Chroniken gemelt, uit Steinbart overgefchreven hebt, en vermeerdert met een dergelijke over het zeggen der Euangelisten, dat de duivel in Judas gevaren was, en in zijn hart gegeven had, om Jefus te verraden.
De



De Geleerde Venema, en anderen, hadden u beter konnen leeren, en wederhouden, om den H. fchrijveren niet op te dringen, dat zij met dezelfde Peifiaenfche leer, welke Manes daer na met het Christendom heeft willen vermengen, befmet geweest zijn. Ondertusfchen kan het tot een verzachtend genoegen dienen voor die Godgeleerden, welken gij Augustinianen noemt, en van Maniclieïsterij befcluüdigt, dat gij de zelfde vlak van Maniclieïsterij, met uwen Steinbart, ook op de H: fchrijvers, die door Gods ingeving fchreven, geworpen hebt.