SCHRUENBOEK-BV
SITTARD



PHYSIOGNOMIE.
IIL DEEL.






OVER DE
PHYSIOGNOMIE,
DOOR
J. C. LAVATER,
derde deel.
te AMSTERDAM, r,v JO HANNES ALLART.
m d c c l x x x 1 1 ■' v
pni»skl.KAATSC1UFrW | tj3r n»v»m». èwi
\ ii iij ' ——mes'






INHOUD
VAN HET
DERDE DEEL.
I. Plaatfen uit Huart. . Pag. i-
II. Ondereengemengde Plaatfen . 12
III. Eenige Gelaatkundige Gedachten, uit eene Verhandelinge, in V Hoogduitsch uitgekomen. . . . .18
IV. Plaatfen uit Nicolaï. . . 38 . V. Eenige Gedachten uit een Duitsch
opjlel, met eenige Aanmerkingen van den Schryvcr. . . . ^ VI. Plaatfen uit, een Handfchrift. . 47 VII. Uit Maximus Tyrius. . . 64. VIII. Plaatfen uit Bah. . . 5^
IX. Verfcheidene ondereengemengde Gedachten over de geftalte der Menfchen. Uit een Apocryph Boek. . 82 X. Over het Portrait -fchilderen. . . 85 XI. Bylaagen tot het voorafgaande Frag.
ment over de Portraiten. . io6
* Xll



vi INHOUD van het III. DEEL.
XII. Over het Studium der Phyfiognomie
of Wezenkunde. . • II4
XIII. Bylaage. Eenige Gelaatkundige O effeningen. • • • 17I
XIV. Vervolg aangaande het Studium dar Phyfiognomie of Wezenkunde. . 195
XV. Plaatfen uit Winkelman. . . • 2 3 3
XVI. Bylaage. . * • 25°
XVII. Uit Mengs. . • • 25r
XVIII. Van de Idealen der Ouden. Schoo-
ne Natuur. Na ar volging. . . 254 XIX. Bylaagen. • • • 273
XX. Van de gelykfoortigheid (Homogeniteit) van alle Menschlyke geflaltens 281
XXI. Bylaagen. . • • 297 Bejluit van het derde Deel. Vermengde
Phyfiognomifche Oefeningen. 303
HET



HET EERSTE
FRAGMENT.
Wy zullen dit derde Deel beginnen met het opgeeven van eenige plaatfen uit de Verhandelingen van anderen , en hier en daar onze gedachten daarby voegen.
t
plaatsen uit huart. i.
„ Sommigen zyn fchrander, zonder het te
„ .fchynen. Anderen fchynen het " (pn~
wyzen) „ en zyn het niet. Anderen zyn het „ niet, en fchynen het ook niet. En nog „ anderen zyn fchrander , en fchynen ook „ zodaanige te weezen. "
Dit fchynen is alleenlyk eene relative of betreklyke uitdrukking. De vraage is en blyft altoos : voor men ? De Gelaat- of "Wezenkunde laat zich aangelegen zyn , ora zich nooit door den fchyn te laaten misleiden ; of , om naauwkeuriger te fpree-
III. deel. A kea,



ft PLAATSEN UIT HUART.
ken , zich te overtuigen , dat 'er geen fchyn is ; dat elk fchynen een zyn ten grondflage heeft.
2.
„ De zoon moet veeltyds het groot ver„ ftand van zynen vader betaalen." Eene zeer waare gedachte !
3-
„ Het al te vroegtydig vertoonen van' „ fchranderheid en wys te willen zyn , is een „ blyk van eenen toekomenden dwaas."
4-
„ Wie niet zwanger is, die kan niet baa„ ren , fchoon ook de bekwaamfte vroed„ vrouw tegenwoordig ware. "
Eisch derhalven van geen aangezigt vruchten , waarvan hetzelve nooit de eerfte zaaden ontvangen heeft. Van hoe veel belang, en hoe vorderlyk is derhalven de kennis der verfchillende Wezens , of Phyfiognomie, wanneer zy te vergelyken is by eene wyze vroedvrouw, die de kentekens van elke geestige en zedelyke zwangerfchap kent, en alkenlyk den zwangeren, en wel alle zwangeren helpt!
5- » De



PLAATSEN UIT HUART.
3
5-
„ De gedaante en uitwendige geftalte van „ het hoofd is, zo als dezelve zyn moet, „ daii wanneer in eenen volkomen ronden en „ hollen bol of bal van wasch , die men „ zeer zacht aan de zyden byeen gedrukt „ heeft, het voorhoofd en het achterfte ge„ deelte van het hoofd een kleinen bult for„ meeren. Een zeer plat voorhoofd, en een ■ „ zeer aflchietend achterfte gedeelte van her, „ hoofd, zyn geene goede tekens van ver„ ftand. "
Doch ook by de t' famenvoeging van zulk eene vorm zoude evenwel het profil van het geheele hoofd nog meerder in de vorm van eenen Cirkel , dan ovaal, blyven : het profil van een goed hoofd, alkenlyk , met en nevens de neuze, is te ftellen in de vorm van eenen Cirkel; zodat een goed profil , zonder de neus , veelmeer nader by hec ovaal-rond komt, dan by het cirkel-rond.
„ Een zeer plat voorhoofd, " zegt onze Schryver, ,, is geen goed teken van verftand." Dit is zo , wanneer hetzelve gelykt naar de platheid der voorhoofden van de osfen : doch ik heb voorhoofden gezien, plat gelyk een
plank, wel te verftaan die alleen-
lyk tusfehen en boven de winkbraauwen regt A 2 plat



4 PLAATSEN UIT HU ART.
plat waren, en buitengemeen verftand
hadden. Het komt in deezen zeer veel aan op de gelegenheid en den omtrek van het voorhoofd.
6.
„ Geen redenloos dier heeft zo veel hers„ fenen , als de ménsen. En fchoon men „ ook zelfs de hersfenen van twee der groot„ fte osfen byeen voegde, zo zouden even„ wel deeze niet zulk eenen hoop uitmaaken, „ als een enkeld mensch heeft , hoe klein „ hy ook weezen mag. Hoe meerder ver„ ftand , dies te meerder hersfenen.
7*
„ Groote Oranje - appels , dikke fchillen , „ weinig vleesch en fap. Groote hoofden , „ veel been en vleesch, en weinige hersfenen.
„ Veel beenderen , veel vleesch en vet, „ is voor de ziel hinderlyk."
8.
„ De hoofden van fchrandere lieden zyn „zeer zwak, en, by de geringfte kleinig„ heid , gevoelig "... Dit is wel veeltyds zo', maar niet altoos , ganschlyk niet . . • Deeze zyn wel fchrander en in ftaat om
plans



PLAATSEN UIT IIUART. 5
plans te maaken , maar niet in ftaat om dezelven uit te voeren. Deeze moeten vaster of fteviger van beenderen weezen. Onder de zeldzaamfte dingen der aarde is 'een mensch, die het een en ander t' famen verëenigt: gevoeligheid voor de zachtfle gangen der meest - fluipende zwaarigheden , en een koperen moed tegen gewapende heyrfchaaren, die met een gedruis opkomen , als een alverflindende ftxoom. Zulke karakters zyn gevoelig door de tederheid van het vleeschachtige; en fterk , niet zo zeer om en van wegen de beenderen, dan wel door de zenuwen ; of veel meer door 't een en ander teffens.
9-
„ Galenus zegt: een dikke buik , dik ver-
„ ftand" En ik zoude, met even
hetzelfde recht of onrecht, konnen daarby voegen : een dunne buik, dun ver ftand. Zulke algemeene uitfpraaken , die meer dan éénen verftandigen man als eenen domkop beftempelen , vinden by my geenen ingang. Zo veel is zeker: een dikke buik is geen pofitif teken van verftand ; is eerder een pofitif teken van zinlykheid , die zekerlyk in 't gemeen voor 't verftand nadeelig is. Maar op zich zelve, en zonder andere vaste kentekens, A 3 kan



(J PLAATSEN UIT HUART.
kan ik de algemeenheid van die zeggen niet laaten gelden.
10.
„ Arifloteles keurt de kleinfte hoofden voor
„ de fchranderften. " Dit noeme ik ■ het
z'y met alle eerbiedigheid voor dien grooten
man gezegd , in honderd , of by
den tast, gefprooken. y Men verbeelde zich in zyne gedachten een klein hoofd op een groot ligchaam , en een groot hoofd op
een klein ligchaam, zo als men wel
eens zoude konnen vinden, waarmede het aldus gefteld is door toevallen, die den wasdom , of verhinderen , of bevorderen ;
en men zal zo terftond by zich befpeuren , dat, zonder eene nadere bepaaling , noch een groot hoofd op zich zelve, noch een klein hoofd op zich zelve , wys of onwys weezen moet. Groote hoofden met korte driehoekige voorhoofden zyn onwys; dat is waar: en zo ook groote hoofden , waaraan de fchedel met vleesch en vet dicht bedekt is. Maar ook kleine , byzonder ronde hoofden van dit flach , zyn onverdraaglyk dom , en hebben doorgaans nog iets, dat de domheid, die reeos op zich zelve onverdraaglyk is , nog onverdraaglyker maakt, naamelyk, preten/ïe of aanfpraak op wysheid.



PLAATSEN UIT HUART.
7
II.
„ Voor kleine perfoonen is het beter , „ wanneer zy een eenigzins grooter hoofd „ hebben ; en voor groote , wanneer zy een „ eenigzins kleiner hoofd hebben. "
Dit kan ik laaten doorgaan , wanneer het blyft by een eenigzins 1 Intusfchen is het omtrent beiden zekerlyk beter, wanneer derzelver hoofden , met de overige deelen van het lighaam , in zulk eene evenredigheid ftaan , dat, noch de grootheid, noch de kleinheid van 't hoofd, zeer in 't oog vallende is.
12.
„ Het geheugen en de verbeeldingskracht „ is met het verftand zo overeenkomflig , als „ een aap met den menfche%
13-
„ Het geeft of neemt niets tot het ver„ ftand , of men hard dan week vleesch „ hebbe , indien de hersfenen niet van dee„ ze zelfde gefteldheid zyn : want deeze heb„ ben , zo als de ondervinding leert, zeer „ dikwyls een geheel verfchillend temperament „ met alle overige deelen des ligchaams. Maar „ wanneer beide , de hersfens en het vleesch, „ in weekheid overeenkomen ; dan is het A 4 „ een



8
PLAATSEN UIT HUART.
„ een zeer flegt teken voor 't verftand , en „ een even zo flegt teken voor de verbeel„ dingskracht."
14-
„ De vochten , die de weekheid van %t „ vleesch veroorzaaken , zyn Phlegma of Slym „ en Bloed. Deeze nu zyn van dien aart , „ datze , volgens de uitfpraak van Galenus , „ eenvoudig en dom maaken. De vochten „ daarentegen , welke het vleesch hard maa„ ken , zyn Cholera en Melancholie ; en „ uit deeze komt voort fchranderheid en ver„ ftand. Het is derhalven een ongelyk flegter „ kenmerk , week vleesch te hebben, dan „ rude of hard vleesch. Week betekent een „ zwak verftand , en eene zwakke verbeel„ dingskracht."
Daar is , indien ik het zo noemen mag, eene geestige weekheid van 't vleesch, die veel meer verftand te kennen geeft, dan de hardigheid. Ik zoude niet gaarne eigenlyk gezegd taaij of wreed vleesch ftellen tot een karakter van 't verftand; zo weinig als de weekheid van 't vleesch tot een karakter van onverftand , niet nader bepaald zynde. Doch ik zoude gaarne onderfcheid maaken tusfehen week en flap of [pons - achtig , en tusfehen wreed en vast zonder hardigheid. Spons-
ach-



PLAATSEN UIT HUART. p
achtig vleesch is in 't gemeen dommer, dan vast vleesch; dat is de waarheid. Quorum perdura caro est, ii tardo ingenio funt; quorum autem mollis est , ingeniofi , Ariftot. Lik III. Welk eene tegenzeglykheid! doch deeze verdwynt, wanneer perdura overgezet wordt taaij en ftevig , en mollis fyn, malsch, zonder fponsachtig te zyn.
15-
„ Wil men weeten , of de gefteldheid der „ hersfens met de gefteldheid van het vleesch „ overeenkomst hebbe ; dan moet men let„ ten op de hoofdhaairen : zyn deeze zwart, „ llerk , wreed en dicht, dan getuigen zy „ van eene goede verbeeldingskracht en van „ een goed verftand. "... Dit is veel te algemeen gefprooken ! ik ken iemand, mee wiens hoofdhaair het zodaanig gefield is, doch die gezegd moet worden van natuur een zeer zwakke mensch te weezen. Wreedheid is een fataal woord, dat nooit iets goeds betekent , men mag hetzelve toepasfen of te huis brengen waar op men wil . . . „ Maar „ zyn de haairen zacht en wit, dan getuigen „ zy van niets , dan van een goed geheu„ gen." ... Dit is mede te weinig gezegd: zy getuigen van eene fyne organifatie , die A 5 de



10 PLAATSEN UIT HUART.
de indrukken van uitbeeldingen ten minften zo goed opneemt , als van de tekens der uitbeeldingen.
16.
„ Wil men nu al verder, wanneer de haai„ ren van de eerstgenoemde gefteldheid zyn , " onderfcheiden , of zy te kennen geeven „ een goed verftand, of eene goede verbcel„ dingskracht; dan moet men letten op het „ lachen van den jongeling ; want , het „ lachen is hetgeene de gefteldheid van de „ verbeeldingskracht verraadt "... En , voege ik daarby , van het verftand, van het harte , van het vermogen, van de liefde , van den haat, van den hoogmoed, van de ootmoedigheid, van de getrouwheid en van de valschheid. Indien ik tekenaars had , die op de trekken van het lachen loerden! eene Phyfiognomie van het lachen zoude het nuttigde onderwysboek voor de kennis der menfchen weezen. Wie goed lacht , is goed. Men zegt van onzen Heere , dat hy nooit gelachen hebbe: ik wil het gelooven; maar indien hy nooit een lachend wezen vertoond had, dan ware hy geen mensch geweest. Het lachend wezen van den Heere Christus heeft zekerlyk in zich vervat de grondlyn van de eenvoudigfte en volkomenfte broederliefde.



PLAATSEN UIT HUART. |f
„ Heraclitus zegt : een droog oog', eene „ zeer wyze ziel ! " doch zonder eene nadere bepaaling kan ik daarop, noch ja , noch neen, zeggen.
18.
„ Men zal weinige menfchen van een grooc verftand vinden , die goed fchrift , of zo als men gewoon is te zeggen , die eene
goede hand fchryven " nader te be-
paalen : eene fchoolmeesterachtige hand , of juistmaatige letters.
II E T



HET TWEEDE
FRAGMENT.
11.
ONDEREENGEMENGDE PLAATSEN»
CAMPANELLA,
QUit burke's philofophisch onderzoek aangaande het verhevene en het fchoone.)
eeze had niet alleen zeer naauwkeuri„ ge obfervatien gemaakt over de trekken van „ 's menfchen aangezigt; maar hy bezat me„ de tot eenen hoogen trap de konst, de „ voornaamften naar te maaken. Wanneer hy „ lust had, om te onderzoeken of na te „ fpooren de neiging der geenen , waarmede „ hy te doen had ; dan nam hy aan , zo „ veel het hem eenigzins mooglyk was , de „ trekken van het gelaat , de gebaarden , „ kortom, de geheele houding der perfoo„ nen , die hy onderzocht , en gaf naauw„ keurig acht, in welk eene gefteldheid des „ gemoeds hy , door deeze verandering, ge-
„ bragt



ONDEREENGEMENGDE PLAATSEN. 13
„ bragt werdt: op deeze wyze was hy in „ ftaat , zo volkomen " (liever eeniger-
maate _) „ in de gevoelens en gedach-
„ ten van den anderen in te dringen , als „ of hy zich in deszelfs perfoon veranderd „ had. Zo veel heb ik zelve dikwyls on„ dervonden, dat, wanneer ik het gelaat „ en de gebaarden van eenen gramftoorigen , „ zachtmoedigen , ftouten of vreesachtigen „ menfche naarbootfe , ik in my befpeure „ eene geheel - onwillekeurige overhelling tot „ zodaanige hartstogt of gemoedsdrift , wel„ ker zigcbaare blyken of tekens ik zoek naar „ te maaken : ja , ik ben overtuigd , dat „ men dit bykans niet zal konnen vermy„ den ; gefield ook , dat men zich liet aan„ gelegen zyn , om deeze hartstogt of drift « van de daartoe behoorende gebaarden af te „ zonderen. Deeze Campanella, had het zo „ in zyne magt, zyne oplettenheid van het „ fterkfte lyden des lighaams af te trekken , 3, dat hy de pynbank zelve , zonder veele „ fmerten , verdraagen kon.
„ Daarentegen , wanneer om de eene of „ andere reden of oorzaak , het ligchaam „ niet gefchikt is, om zodaanige gebaarden „ aan te neemen , of gebragt te worden in „ zodaanige beweegingen , die, door eene ze» kere hartstogt, gemeenlyk voortgebragt worden ,



14
ONDEREENGEMENGDE
„ den , dan ontftaat ook niet deeze hartstogt „ zelve , fchoon ook anders nog zo groote „ redenen of oorzaaken tot dezelve voorhan„ den waren, en fchoon ook deeze harts„ togt alleenlyk door vertegenwoordigingen „ werke, en geenen der uitwendige zinnen
aandoe. Aldus zal een Opiaat, of een „ fterke Liqueur, de uitwerking der droef-
„ heid , der vreeze of des tooras,
„ voor eenen tyd , in weerwille van allen „ tegenftand , beletten of wegneemcn ; en
dit enkel en alleen , om dat het ligchaam „ gebragt wordt in eene gefteldheid , die „ ftrydig is tegen diegeene , waarin het lig„ chaam by deeze hartstogten geraakt. "
2.
„ Qui pourra jamais dire en quoi 1'organi„ fation d'un imbécille différe de celle d'un „ autre homme ? " . . . Welk een onderzoeker der natuure —— welk een Buffbn,
of hoe hy ook mag genoemd zyn, ■
ooit zo vraagen kan , die zal voorzeker met geen antwoord genoegen neemen , fchoon hetzelve ook eene formeele demonftratie ware.
3«



PLAATSEN.
15
3-
„ Wanneer een ligchaam fïerft , dan kan „ de beste levensregel of wandeling , hoe „ heilzaam dezelve anders ook weezen mag, „ niets baaten "... Er zyn aangezigten , die geene menschlyke wysheid en kracht weder te recht kan brengen : maar, wat by den menfchen onmoogelyk is, dat is het niet by God.
4-
„ Wanneer de worm van binnen knaagt; „ dan is ook de uitwendige vertooning fchan„ delyk en lelyk "... Hoe zeer ook een van binnen ingekankerd aangezigt van eenen huichelaar zich ook vernisfe met eene bedaarde en ydele plegtigheid, het zal voor den Phyfiognomist dies te fchandelyker verfchynen!
5-
„ Neemt deezen boom weg uit zyne lucht„ ftreek of Climaat, uit zynen grond en uit „ zyne vrye en ruime lucht, en plant hem „ in de bekrompen lucht van het trekhuis; n . . hy is weg , fchoon hy ook fchynen « mogt flegts kwynende nog aldaar te ftaan. „ Voedert dit kostbaar vreemd vee buiten zyn
n element —- geheel te vergeefs in
open-



l6 ONDEREENGEMENGDE
„ openlyke gebouwen. Het fterft, in weer„ wille van fpyze en drank , of wordt vet „ en geraakt buiten zynen aart " . . . . Dit leert de droevige ondervinding van zeer veeIe Phyfiognomien !
6.
„ Alle Muskelen of Spieren , die de harts„ togten by den raenfche uitdrukken , zyn „ zeer lang en beweegbaar , konnen vry en „ onverhinderd naar alle kanten beweegd wor„ den , en zyn dermaaten met vet omringd, „ dat zy in ftaat zyn , om allerlei geftaltens „ aan te neemen. " Murray.
7-
„ Dit Pourtrait is het Ideal van eenen ze„ keren menfche ; niet het Ideal van eenen „ menfche in 't gemeen. " Lesfmg. Een volkomen pourtrait ; naar myne gedachten , is het niets meerder en niets minder , dan eene ronde menfchen - geftalte , gebragt op eene vlakte , zo als zy in eene fituatie, die voor den menfche de natuurlykfte is , by een helder licht van buiten in de Camera obfeura verfchynt.
8.



Plaatsen. 8.
Van waar komt het , (vraagde ik aart W eenen vriend) dat de fyne verftanden „ een of beide oogen half geflooten hou„ den ? " en het antwoord van deezeri >, was: uit onmagt. Hebt gy ooit eenen fterken menfche teffens fyn gezien ? Wan* a trouwen jegens anderen is kleinmoedigheid ,i omtrent ons zeiven. "
9- i
„ Eene der eeuwige wetten fchynt my' P deeze te zyn, dat de eerfte indruk al-
j, leenlyk de eenige wdare zy " . , (licht
en ftandpunt behoorlyk voorondergefteld zyn-
de ) ■>■> ik behoeve hier niets verder
„ by te voegen, dan dit: ik geloof het, „ en beroep my op het geloof van anderen! „ De zaak komt my voor bevatbaar te wee„ zen, om dat de eerfte indruk de eenige;
is , en alle anderen alleenlyk reproduftiea j, of weder-voortbrengingen en modificatien vari „den eerften zyn; de nieuwe mcnsch, die „ voor my verfchynt " _ (en my aandoet __) ,, is voor my , als een wezen, 't welk gevoel ti heeft, even hetzelfde , dat voor eenen blindi, geboorenen het beeld der Zonne zyn mag.'*
«I. B HET



HET DERDE
FRAGMENT.
I I L
EENIGE GELAATKUNDIGE GEDACHTEN , UIT EENE VERHANDELINGE, IN 'T HOOGDUITSCH UITGEKOMEN.
I.
„ ]Vlen zegt: menfchen met gewelfde punc" achtig uitloopende neuzen zyn fchrander ; "doch niet, die ftompe neuzen hebben."
Eene nadere bepaaling is hier zeer noodig. En deeze bepaaling is , zonder tekening, fchier onmooglyk. Gewelfde neuzen; maar hoe ? gewelfd in de lengte of in de breedte ?
Gewelfde neuzen ; maar hoe gewelfd? dit is bykans zo onbepaald , als wanneer men van gewelfde voorhoofden fpreekc. Alle voorhoofden zyn gewelfd ontallyk veele
neuzen zyn gewelfd, de fchranderften,
de domtlen: en waar is de hoog/Ie
trap van dit gewelffel ? waar begint hetzelve ? waar is het einde? hoe fterk is hetzelve?
Het



GELAATKUNDIGE GEDACHTEN. I^
Het is zo , menfchen ,' voorzien van eene fyne , fcherpgecekende , hoekachtige , van onderen puntachtige, en jegens de lippen eenigzins nederhangende neus, zyn fchrander, indien 'er niets anders is , dat daartegen ftrydt* of dit wegneemt. Maar het tegen overgefteld ■ geval is niet altoos waar : menfchen met flompneuzen zyn niet fchrander. Met zeke-^ re flompneuzen is het anders gelegen. Men vindt zeer fchrandere flompneuzen ; doch welker fchranderheid van eenen geheel anderen aart is, dan die der fpits - neuzen. Ik ken iemand , met een ftomp neusje ; die blyken van fchranderheid geeven moet , zodra hy de pen opvat ; die door de fchranderheid gevóelt ; door de fchranderheid bemint en haat ; en onverdraaglyk droog en verflandeloos in 't fpreeken is.
2.
„ Er wordt gevraagd : is dè gewelfde
.;, neüs . , (voorondergëfteld voor eenert
oogenblik, dat dezelve fchranderheid beteke-
ne, en de fto'mpneu's het tegendeel )
„ enkel en alleen een teken , dat de rnensch „ fchrander zy , zo dat zyne fchranderheid „ haaren grond heeft in andere aan ons onbe„ kende oorzaaken ? of is de neus de oori, zaak zyner fchranderheid ? "
B 2 Ik



20 GELAATKUNDIGE
Ik antwoorde : zy is teken , oorzaak en uitwerking tcffens.
Te**» i want zy geeft fchranderheid te kennen ; zy is eene onwillekeurige uitdrukking van dezelve.
Zy is Oorzaak; ten minften oorzaak van eene niet grootere , en ook niet kleinere fchranderheid ; niet van eenen anderen aart; grens - oorzaak.
Zy is uitwerking . . des geestes , die zulk eene niaate van werkzaamheid had , dat onder dezelve de neus niet kleiner kon blyven , noch grooter worden , en gecne andere vorm kon aanneemen. Niet alleen de vorm , als vorm , maar ook de ftof, uit welke de vorm ontftaat , welks uitbeelding , door zyne natuur en inmengfels of ingrediënten , begrensd wordt , is in aanmerking te neemen. Deeze ftof is veelligt de oorfpronglyke grond der vorm. Op zulke of eene andere maat van dit gcgeeven ftof moest het onfterflyke , daar door begrensde Buoy of geestige in den menfche , terftond na de ontvangenisfe , zo of anders werken. Van dit oogenblik af begon de vastgeftelde veerkracht van deeze geestigheid; zo als de Staalveer eerst door infpanning , beteugeling , tegenftand , werkzaam wordt. Het is derhalven waar en ook niet waar,
dat



GEDACHTEN. fij
dat ten minflen zekere flompneuzen eene altoos onoverwinnelyke voormuur zyn , om ooit tot de fchranderheid te geraaken. Het is niet •waar; want, voor dat de neus zo flomp uitgetekend en gefatfoeneerd wierde , was 'er de mooglykheid niet , dat zy in het gegeeven Jigchaam, in de gegeevene maate, in de vastgeflelde organifatie , waarvan dezelve het refultat is , anders gevormd wierde ; aan den geest, aan het leven , aan den perfoon, die, volgens het oogmerk van den Schepper , niet zo fchrander zoude worden,
ontbrak het aan plaats of ruimte, om fpits of puntig uit te loopen. Des is dan niet zo zeer de neus op zich zelve deeze voormuur.
Doch waar en zeker is het ,
dat aan zekere flompneuzen eene zekere maat van fchranderheid volflrekt niet in te prenten is: en dat men derhalven , edoch meerder geestig , dan philofophisch , zeggen kan : Zy zyn een voormuur , die men niet kan te boven komen.
3-
„ De overeenflemming der uitwendige figure of vorm met de inwendige hoedaanig„ heden is niet het gevolg van de uitwendi„ ge vertooninge , maar van het natuuriyk B 3 „of



GELAATKUNDIGE
„ of phyfisch verband. Het is daarmede ge„ legen , als met de oorzaak en het ge„ wrocht ; of met andere woorden : de „ Phyfiognomie is niet flegts eene fchildery „ van den inwendigen menfche, maar werkende oorzaak *'...( ik zoude liever zeggen : grensoorzaak.) „De vorm en {orde „ der muskelen en fpieren regelen des men„ fchen wyze van denken en aandoenin„ gen"... en , voege ik daarby, worde wederom door 's menfchen geest geregeld.
4;.
„ Men zegt , dat een breed veel - omvat„ tend voorhoofd diepzinnigheid te kennen „ geeve ; dit is zeer natuurfyk ; want, tot „ het diep-indenken van zaaken is de mus„ kei of fpier van 't voorhoofd een zeer „ noodzaaklyk werktuig. Een naauw in een 9, gedrongen voorhoofd zal immers niet doen „ konnen de dienften , die men daarvan ver„ wachten kan , wanneer hetzelve , om zo v te fpreeken , gelyk een zeil breed uiige„ fpannen is. "
Zonder den Schryver , wat de hoofdzaak aangaat, tegen te fpreeken, voege ik 'er alleenlyk by , deeze nadere bepaaling : Het is in 't gemeen , zo men wil, de waar*
hcid i



GEDACHTEN.
23
heid : hoe meerder hersfenen , dies te meerder geest en vermogen van kennisje. De dieren die de minfte hersfenen hebben , zyn de domften ; daarentegen zyn de wysten , welke van de meeste hersfenen voorzien zyn.
De mensch . in 't gemeen wyzer, dan
alle dieren heeft meerder hersfens, dan
alle dieren ; derhalven fchynt de gevolgtrekking , volgens de Analogie, zeer juist: de wyzere menfchen moeten meerdere hersfens hebben , dan die minder wys zyn. Maar naauwkeurige waarneemingen leeren, dat ook deeze Helling veele bepaalingen en beperkingen noodig heeft , indien dezelve waar zal zyn, zo dat men daarvan gebruik kan maaken. Waar de ftof en de vorm der hersfens gelyk is , daar is zekerlyk eene grootere masfa van hersfens, woonplaats, teken, werking of oorzaak van meerdere en diepere vermogens van kennisfe. Dus is , costeris paribus , eene groote masfa hersfens —en dus een groot en ruim voorhoofd, verftandiger, dan eene kleinere. Maar, gelyk men veeltyds, in een klein doch welgeregeld vertrek, ongelyk meerder gemak vindt, dan ineen zeer ruim vertrek ; zo vindt men ook veelvuldige kleine, korte voorhoofden, die ongelyk minder hersfens hebben , ten minften fchynen te hebben , dan andere, waarB 4 in



24 GELAATKUNDIGE
in evenwel een fchrandere geest gemaklyk huisvest. Ik kenne zeer veele korte, fcheefr {taande , bykans rechtlynige , of ook wel gewelfde , voorhoofden , die ongelyk wyzer, yerftandiger, fcherper ziende zyn , dan zeer breede en ruime ; want dergelyken breede en ruime voorhoofden heb ik mede veel gevonden aan menfchen , die gezegd moesten worden in deezen zeer zwak te weezen. Ja , nog veel algemeener fchynt my deeze {telling: korte , gedrongene en niet uitgefpannen voorhoofden zyn wys en verflandig : hoewel ook dit, zonder eene nadere bepaaling, op verre na , in 't algemeen niet gezegd kan worden alzo te zyn. Maar dit is de waarheid , dat juist de groote en ruime voorhoofden, die , zo ik niet dooie , Galen en na hem Huart, als de woonplaats van het volkomenfte denkvermogen opgeeft, die , als ware het, een halfrond formeeren, doorgaans de allerdom-? {ten zyn. Hoe meerder een voorhoofd (ik
fpreek niet van het geheele bekkeneel . )
nader by de vorm van eenen halven bol of kogel komt, dies te zwakker is hetzelve en tot denken minder in ftaat ; dit zeg ik, na veelvuldige waarneemingen. Hoe meerder rechte lynen een voorhooid heeft en over-
zulks hoe minder ruim of uitgebreidt hetzelye is; (want, hoe meerder gewelfd, dies
te



GEDACHTE tf. 2<-
te ruimer, hoe rechdyniger , dies te naau*
wer . ) zonder evenwel geheel plank-
vormig te zyn want eene volkomene
plankvormigheid neemt alle verftand weg , ,
dies te meerder verjland en dies te minder gevoeligheid heeft de mensch. Doch daar zyn onbetwistelyk breede, veel in zich vervattende voorhoofden , die tot een diep indenken by uitftek gefchikt zyn , en die geene rechte lynen hebben; maar deeze tekenen zich alsdan uit, door de ronding der omtrekken.
5-
Hetgeen de Schryver zegt van de dweepers (Fanatiquen) heeft wederom veele bepaalingen noodig, eer hetzelve als waarheid kan worden aangenomen.
„ Men zegt, dat de dweepers doorgaans „ platte • perpendiculaire aangezigten hebben. " Ik zoude liever zeggen : langwerpig ronde, naar de vorm van eenen Cylinder, of van boven toegepunte , naamelyk , zodaanige dweepers , die dit zyn met bedaardheid , koelheid en voor altoos. Andere dweepers , dat is te zeggen, zulke menfchen, die inbeeldingen met gewaarwordingen , en bedrog B 5 met



2.6 GELAATKUNDIGE
met zinlyke ondervindingen, vervvisfelen , hebben zelden Cylinderachtige fpitskoppen. De fpitskoppen, wanneer zy dweepen , dweepen met woorden en tekens , welker betekenis, of welker alloij zy niet verdaan ; zyn philofophifche geene poëetifche dweepers. De dweepers der Imaginatie of der gewaarwordinge hebben zelden platte eenvormige troniebeelden.
„ Eigenzinnige menfchen hebben dit met „ de dweepers gemeen , dat derzelver voor„ hoofden perpendiculair zyn. " De perpendiculariteit geeft altoos te kennen koelheid , onlasticiteit, bekrompenheid ; waaruit de ftandvastigheid , de eigenzinnigheid , de hardzinnigheid , de dweepery voortkomen kan. Geheel perpendiculair, en geheel null aan verftand is een en hetzelfde.
7<
„ Elke dispofitie van geest beantwoord eene „ zekere houding of beweegïng der muskelen „ of fpieren van het aangezigt. Hieruit volgt, „ welke gelaats-trekken den menfche het na„ tuurlykfte en gemaklykfte zyn , even de„ zelve daaraan beantwoordende dispoütien des
» gees-



GEDACHTEN. 2f
„ geestes zullen voor hem natuurlyk en zeer „ eigen of gemeenzaam weezen , naamelyk , ?, de aangezigten zyn oorfpronglyk zo . ge„ vormd , dat voor den eenen menfche dit ,, gelaat , en voor den anderen , een an„ der gelaat gemaklyker valt. Voor eenen dom-
oor zal het volftrekt onmooglyk zyn, eene „ fcherpzinnige vertooning te maaken ; indien ?, hy dit zoude konnen doen , dan zoude „ hy fcherpzinnig weezen : voor eenen gul„ len menfche onmooglyk een diefachtig ge„ laat of mme aan te neemen ; indien hy „ dit zoude konnen doen , dan zoude hy „ een dief worden."
Alles is voortreflyk , tot op het laatfte deezer gezegdens. Geen mehsch is zo goed, dat hy niet, onder zekere omftandigheden , een dief zoude konnen worden. Ten minfïen is 'er geene phyiique of natuurlyke onmooglykheid een dief te worden. Hy is zo georganifeerd of bewerktuigd , dat de lust tot fteelen hem kan overkomen , de verzoeking hem kan aanfpooren. Des moet 'er de moogJykheid tot het diefs-gelaat zyn, gelyk de mooglykheia tot de dievery. Des moet hy dit diefs - gelaat konnen namaaken , wanneer hy dezelve aan eenen dief bemerkt , zonder dat hy deswegen een dief wordt. Geheel anders is het, naar myne gedachten, gelegen met
de



J>8 GELAATKUNDIGE
de mooglykherd om goede minen aan te neemen. De flegte minen zyn , door goede menfchen, akoos gemaklyker aan te neemen , dan de goede door flegte menfchen : zo als het klaarblyklyk gemaklyker valt kwaad tc worden , wanneer men goed is ; dan goed , wanneer men kwaad is. Verftand , aandoening , talent , genie , deugd, Religie kan ongelyk ligter of eerder verlooren , dan gewonnen, worden. Nederdaalen kan de beste mensch, zo diep hy wil ; maar niemand kan naar boven klimmen zo hoog hy wil. De wyze kan phyfisch , zonder een wonderwerk , een dwaas, en de held der deugd een boozewicht worden ; maar , buiten een wonderwerk , kan een gebooren domkop geen Philoföoph , de kromme boozewicht niet edel en zuiver van harte worden. De fneeuw- witte fchoonheid kan zwart worden en verflensfen ; maar de Moor kan zyne huid niet blank wasfehen. Ik worde med.' geen Moor, fchoon ik my ook, om naar hem tc gelyken , zwart verwe; en zo ook niet een dief, om dat ik in allen gevalle, van eenen dief, een diefs-gelaat ontleene,
8.
„ De Phyfiognomist heeft flegts te onder-
„ zoe-



GEDACHTEN. 29
„ zoeken : welke minen vallen voor dit aan„ gezigt het gemaklykfte ? Wanneer hy dee„ ze gevonden heeft, dan weet hy ook , „ welke difpofitien van geest by deezen men„ fche huisvesten. Niet , dat het phyfio„ gnomifeeren deswegen eene ligte zaak zoude „ zyn; het tegendeel; dit geeft veelmeer te kennen, hoe veel genie, hoe veele ver„ beeldingskracht en talenten zich in eenen „ Phyfiognomist moeten vereenigen. Hy, de „ Phyfiognomist , moet niet alleen letten op „ hetgeene hy ziet; maar ook op hetgeen „ hy , in dit of dat geval, zien zoude. "
Dit is zeer uitneemend gezegd ! en ik doe 'er by : gelyk een Arts beflisfen , vermoeden, vooruit zien kan, welke kleuren, minen , en trekken ontftaan moeten uit eene zekere ziekte , van welker aanweezen hy eens verzekerd is ; zo weet de echte Phyfiognomist , welke minen , of gelaats - trekken, uitdrukkingen en fpeelingen, elke aart van muskelen of fpieren, en elk gebouw of gefteldheid van voorhoofd toelaat, of niet toelaat, moeijelyk of gemaklyk maakt; en hoe elk opgegeeven aangezigt, by elk voorval, zich al' of niet in de plooijen kan en zal zetten.
9-



go GELAATKUNDIGE 9-
;, Wanneer een leerling in het tekenen een # aangezigt tekent; dan zal men bevinden ^ „ dat zulk een aangezigt doorgaans eene j, domme vertooning maakt, nooit eene ma„ licieufe , looze , fatyrique of dergelyken. "
- (eene aanmerking van belang ! )
„ en zou dan niet hieruit het wezen van een „ dom aangezigt te abftraheeren zyn ? geheel
zeker ! want van waar ontftaat de ver-
fchyning ? de aanvanger weet 'er geene „ betrekkingen in te brengen ; zyne gemaak»
te flreepen komen zonder verband voor den „ dag. Wat is derhalven eert dom aange-
zigt? het antwoord is" (onder anderen) ;, zulk een aangezigt, welks deelen gebrek-
lyk verbonden , en welks muskelen en „ fpierert gebreklyk gevormd en geregeld zyn. 5-, De werkzaamheid van het denken en ge„ waar worden , waartoe dezelven niet te
ontbeeren zynde werktuigen zyn , zal der» „ halven dan ook eenen flappen en flaape^
rigen voortgang konnen maaken.
10.'
,, Buiten en behalven de muskelen en fpie= 3$ ren is 'er aan 's menfchen ligchaam nog
„ eene



GEDACHTEN. 31
j, eene andere fubftantie , die den Phyfiognomist bezig houdt , naamelyk , de hoofd4, fchedel, of in 't gemeen de beenderen. „ Ook van deeze is de gefteldheid der mus4, kelen afhanglyk. Zoude wel de muskei „ van 't voorhoofd tot het denken zo voor„ treflyk gefield weezen , indien het been „ van het voorhoofd , over welke dezelve „ uitgebreidt is , niet juist deeze vlakte had, „ en aldus gewelfd ware ? Des beftemt de „ hoofdfchedel, door zyne figuur, d: gelegen„ heid der muskelen, en deeze beftemt 011„ middelyk de wyze of het vermogen van denken en gewaar worden."
11.
i, Aldus is het mede gelegen met de haai„ ren , uit welker partyen en derzelver ge„ legenheid onder elkander geredeneerd wordt. „ Van waar heeft de Moor zyn wolle haair? „ uit de dikte zyner huid , waarin, by de „ onophoudelyke uitwaasfeming , zich langs ., zo meer verfcheide deeltjes vestigen , die „ dezelven ondoorzigtig en zwart maaken. „ Het valt derhalven voor het haair moeije„ lyk door te dringen , en naauwelyks is „ 'er iets doorgedrongen , of het kroest reeds p en houdt op met wasfen. Het haair fchikt
zich



g2 GELAATKUNDIGE
„ zich naar de vorm van den hoofdfchedel „ en naar de gelegenheid der muskelen. Zo „ als deeze gelegen zyn, zo valt het, en 7i geeft den Phyfiognomist aanleiding om vari „ het haair tot de gelegenheid der muske„ len , en van deeze verder het befluic op „ te maaken.. "
Naar myne gedachten is onze Schryver opden rechten en besten weg. Tot hier toe de eerfte en eenige , die , zo veel ik weet, de geheelheid, de overeenftemming en overeenkomst der verfchillende deelen van 's menfchen ligchaam kent en bevindt of voelt. Wat hy van de haairen in 't byzonder zegt, en dat ook uit deeze tot de natuur des ligchaams, en vervolgens tot het karakter van den geest , het befluit kan opgemaakt worden , dat konnen de dagelykfche ondervindingen zelfs aan eenen middelmaatigen opmerker leeren. Witte , zachte , zuivere 4 vlakke haairen geeven altoos te kennen eene
zwakke , fyne, aantrekkelyke of veel
meer fchrikdchtige drukbaare — organifatie. Zwart kroes haair zal men nooit vinden op een zeer fyn en teerhuidig hoofd. Gelyk de haairen zyn , zo is het vleesch ; gelyk het vleesch is , zo zyn de muskelen; gelyk deeze , alzo de zenuwen ; en gelyk deeze , alzo de beenderen. Zo als het eert
is $ i



33ELAATKÜNDIÖE GEDACHTËN. 33
fs > en zo als alle deeze dingen zyn, zois de kracht van den geest om te werken en te lyden , te ontvangen en te geeven. De minfte aantreklykheid is altoos by kort, hard, kroes, zwart haair; de meeste by
vlaswit, en zacht haair; aantreklykheid
naamelyk, zonder veerkracht is het eerstgenoemde ; zwaar gedrukt zonder tegenftand het laatfte.
Waar veel haair is , daar is veele vettigheid , weshalven geene ftreeken aan 's menfchen ligchaam met meerdere en langere haairen bedekt zyn , dan het hoofd , de oxels enz. Aan deeze plaatfen zo als Withof aanmerkt, (Algem. Magazyn'IV Deel) liggen zeer veele kleine vetbuisjes; waar deeze niet zyn , daar is ook geen haair.
Uit de Elasticiteit der haairen zoude men zekerlyk een befluit konnen opmaaken tot de Elasticiteit of veerkracht van V karakter.
De haairen zyn natuurlyke aanwyzers 'der vochten , en tot meetors der vochten niet ongefchikt.
Het haair dergeenen , die in koude landftreeken woonen , helt meerder naar het witte ; daarentegen , die warmere ftreeken bewoonen , hebben zwarter haair. . Lionel Wafer heeft opgemerkt , dat de bewooners der Amerikaanfche Zee-engte melkkleurig haair hebben. Zeer weinigen hebben
111. DEEL. p
*~ groen



34 PHYSIOGNOMIE- O
groen haair, behalven die gewoon zyn met koper om te gaan.
In de Signalementen of uitbeeldingen der gcvlugte guiten zal men weinige witte haairen vinden ; maar wel veel donker- bruine, of ook wel zwarte hoofdhaairen met witte winkbraauwen byeen.
De vrouwen hebben langere haairen, dan de
mannen. Mannen met lange haairen
(en deeze lange haairen zyn meestendeels wit; zwarte van eene byzondere lengte heb
ik ten minftcn nog geene gezien )
zyn altoos meerder verwyfd , dan dat zy manlyk zouden zyn. Daarom is het ook voor eenen man geene eere, lang haair te hebben. De zwarte haairen zyn wreeder of harder , dan de lichte ; gelyk de haairen der volwasfenen harder zyn , dan die der kinderen. De ouden willen diegeenen , welke hard haair hebben , voor wild doen doorgaan:
Hispida membra quidem & dura per bra-
chia fet<e Promittunt atrocem animtim.
12.
„ Gemerkt op de gefteldheid der muske„ len alles aankomt, zo is het klaar , 'dat, „ welke muskelen tot eenen zekeren aart van
„ den-



gelaatkundige gedachten. 35
„ denken en gewaar worden hoofdzaaklyk ge„ bruikc worden , daarin ook de uitdrukkL „ van eene zekere wyze van denken en ge! „ waarworden te zoeken zy."
Vast en zeker aldaar te zoeken ; maar voege ik 'er by , veelligt moeijelyker te vinden , en voorzeker moeijelyker te bepaalen, dan door de vorm van 't voorhoofd.
13.
„ Voor den abftraéten denker is de mus» kei van het voorhoofd het gewigtigst werk» tuig. Dit is de rede of oorzaak , waar„ om men de uitdrukking daarvan in hec „ voorhoofd zoekt. " Vermoedelyk in de ftreek in en tusfehen de winkbraauwen, en inzonderheid te bemerken in dat oogenblik wanneer de denker u hoort, wanneer hy' zich tot eene fcherpzinnige tegenwerping of beantwoording gereed maakt. Dit oogenblik waargenomen, en gy hebt wederom een groot en gewigtig teken gevonden.
14.
» By menfchen , die niet abfetheeren , by » welken alle vermogens der ziele werkzaam » zyn , en overzulks by fchrandere geesten , C 2 werk-



3&" PHYSIOGNOMIE- OF
„ werkzaame geniën ■ moeren mede alle
„ muskelen voordeelig gevormd en geplaatst of geregeld weezen. Van daar zoekt men
* de uitdrukking meer in 't gehecle aangezigt. " En men kan dezelve evenwel ook
wederom reeds alleen in het voorhoofd vinden. Dit voorhoofd is minder fcherp, minder rechtlynig , minder perpendiculair, minder als met vóóren geploegd, de huid minder gefpannen, ligter te beweegen , weeker.
i5-
„ Hoe veele moeite heeft het gekost, om „ de menfchen te overtuigen , dat de We„ zenkunde of Phyfiognomie flegts in 't ge„ meen gezegd kan worden van nuttigheid te " weezen ! " . . . (En dit durft nog , terwyl ik dit fchryve , eenen aangemaatigden fterken geest betwisten ? En hoe lange nog ? En evenwel zoude ik denken , dat ook hy, die op de Zon te onvrede is, om datze hem, op eenen heetcn Zomerdag, op de huid brand , dan wanneer hy in de koelte is , niet betwisten zal , de onbedenklykgroote nuttigheid der Zonne . . . ) » Hoe * grievend was het, van groote geleerden , „ van menfchen waarvan men zoude verwacht " hebben , dat zy de grenzen van 's men-
„ fchen



GELAATKUNDIGE GEDACHTEN. 3;
„ fchen verftand verder zouden hebben uit„ gebreide, dikwyls zeer brooze oordeelen te „ hooren ! Hoe zeer is de nabyheid van het „ groote tydftip te wenfehen, waarin een ge-
„ deelte der kennisfe " (waarom niet
het voornaam gedeelte , het middenpunt ; )
» van de natuurlyke historie met de Pfycholo» gie , Phyfiologie en Phyfiognomie hand aan „ hand zal gepaard gaan , en ons nader „ brengen tot het doel eener hooge en al„ gemeene verlichtinge "
C 3 HET



HET VIERDE
FRAGMENT.
i v.
PLAATSEN UIT NICOLAI. I.
et verwrikte en verkeerde in de vor„ ming of uitbeelding kan zo wel ontdaan „ door uitwendige, als door inwendige, oor„ zaaken. Maar de welgepastheid ontftaat M enkel en alleen uit de dvereenftemming der
, inwendig en uitwendig werkende oorzaaken.
„Fan daar is het zcdelyk - goede , met on-
„ gelyk meerder zekerheid, uit de PhyJïo~
„ gnomie , op te maaken, dan het zede-,
„ lyk-kwaade. "
Dit is zeer waar ; uitgezonderd in hec
©ogenblik, wanneer het zedelyk - kwaade irj
beweeging is.
2.
„ Het oogmerk of de bedoeling der We„ zenkunde of Phyfiognomie , is niet het raa*
„ den



PLAATSEN VÏT NICOLAL 39
„ den flegts van eenige karakters ; maar veel „ meer de kennis der mënschlyke karakters „ in 't gemeen. "
Dat is te zeggen : algemeene tekens van vermogens en gewaarwordingen te vinden, die zekerlyk nergens toe dienen, indien zy niet te huis te brengen zyn tot eik enkeld Individuum ; te meer , naardien wy altoos en alleenlyk met Individua te doen hebben.
3-
„ Indien men veele uitbeeldingen van eenen „ en denzelfden menfche, van jaar tot jaar , „ juistmaatig tekende, en daarby het origi„ neel naauwkeurig kende , dat zoude eene „ groote nuttigheid voor de Phyfiognomie „ opleveren. "
Het geen ligtlyk te doen of mooglyk is; ja veelligt alleen mooglyk is ; zyn naauwkeung gemaakte fchaduwbeelden , of afgietingen : want het weinige der veranderinge zal een Phyfiognomist zelden fcherp en wezenkundig genoeg bemerken.
4-
„ De voornaame vraage van den Phyfio>, gnomist , by zyne onderzoekingen van den „ menfche , zal altoos deeze zyn : op welk C 4 „ eene



40 PLAATSEN UIT NICOLAI.
„ eene wyze hy voor zinlyke indrukken vat„ baar zy ? door welk een vergezigt hy de „ weereld befchouwt ? wat hy in 't gemeen „ ontvangen en geeven kan ? "
5-
„ Juist de levendige verbeeldingskracht, de „ fhelle perceptibiliteit of gewaarwording, zon„ der welke men zich geenen Phyfiognomist „ voorflellen, of zonder welke hy niet beftaan „ kan , is veelligt bykans onaffcheidelyk ver„ bonden met andere eigenfchappen van den „ geest, welke de grootfte omzigtigheid nood„ zaaklyk maaken , wanneer hy het refultat „ zyner befchouwingen op efTeótive werkzaam„ heden wil appliceeren. "
Dit is waar ; maar wanneer hy zyne fnelle gewaarwordingen zoekt te ontknoopen in flipte en bepaalde tekens ; wanneer hy in ftaat is, de algemeene tekens van zekere vermogens of krachten, gewaarwordingen , gemoedsdriften, open te leggen, en zyne fnelle verbeeldingskracht hem alleenlyk daartoe dient, om de overcenkomflen gemaklyker te vinden en te betekenen , dan zoude hy evenwel mede zo veel gevaar niet hebben,
HET



HET VYFDE
FRAGMENT.
v.
eenige gedachten uit een duitsch opstel, met eenige aanmerkingen van den schryver.
„ "Eten. waar cn wezenlyk genie brengt , „ natuurlyker wyze, eene warmte en gevoe-
„ ligheid van temperament voort " .
C of ook omgekeerd , warmte en gevoeligheid van temperament verwekken genie _)
„ Genie komt nooit overeen met eene koele „ of phlegmatique gefteldheid des gemoeds. „ Alle derzelver gevoelens en neigingen zyn » vuurig, levendig en uitfteekend. "
Dit is niet doorgaans en in 't algemeen alzo. Het phlegmatique temperament is voor de genie zo min te ontbeeren , als het choleriqne immer zyn kan.
Het laatstgenoemde , naamelyk , het choUriquc alleen is veelligt op zich zelve C 5 voor



42 GEDACHTEN EN AANMERKINGEN.
voor de genie zo weinig gefchikt , als het phlegmatique ; en het byvoegfel van phlcgma is voor de gctemperdheid der genie zo wezenlyk , als eene dofis van Cholera dit fchynt te weezen. Vuur en water regelen beide teffens de aandoenlykheid der zenuwen, waarvan alles afhangt. De vuurigde menfchen hebben vecltyds het minde gevoel , de minde genie • Ja hy , die enkel en alleen gezegd kan worden vuurig te zyn, is zekerlyk niet vatbaar voor eene wezenlyke ingeesting. Zo ook zekerlyk niet de zulke , die enkel en alleen phlegmatiek is. Doch de ondervinding leert, dat koude en phlegina voor duizend dingen , die anderen aandoen , veeltyds warmte en dcelneeming konnen voortbrengen voor eene zaak , waardoor niemand aangedaan wordt. En dit eene kan zelfs den koelden en alleszins phlegmatiquen man tot een genie maaken , dat is , hem quafi infpireeren. Ik kenne zeer koele lieden , die onuitputtelyk zyn in origineele gedachten , die zy niet aanleeren. Men moet derhalven, van koel -fchynende menfchen, nooit voldrekt zeggen : hier is geene genie ! zo weinig als men van alle vuurige hoofden zeggen kan : hier is genh! de koelheid op zich zelve is zo weinig gebrek aan genie»
als



UIT EEN DUITSCH OPSTEL. 4$
als de warmte op, zich zelve genie is. Veelligt maakt het een en ander te famen nog geen genie uit ; maar eene gelukkige mengeling , of veel meer zulk eene mengeling , wanneer alle zogenoemde vier temperamenten elkander by beurten aandoen , doet eerst voortkomen het vonksken , 't welk men geme noemt.
•&
„ Noch de vermaaklykheden , noch de ly„ dens der genie zyn van eenen gemeenen „ aart. Voor beide is in de gevoeligheid ,„ eene zekere fynheid, die aan het groote „ gros ten eenenmaale onbekend en voor het„ zelve onbegryplyk is. "
Al wat , eigenlyk gefprooken, tot de Jurisdictie der genie behoort, is volftrekt onbegryplyk. De uitwerking is 'cr , zy is zeker , zy is te befpeuren. Maar de oorzaak is onkenbaar en ondenkbaar. Zo weinig als Religie; die , als zodanige , niets is , dan genie, godsgeestig ; aan te leeren of aan
anderen te leeren is , (ik fpreek
van een onmiddelyk Godsgevoel, niet van theologie ; van het geloof aan het toekomende, dat de weereld overwint , niet van eene fymbolifche van buiten geleerde geloofsbelydenis —)
zo



44 GEDACHTEN EN AANMERKINGEN
zo weinig iets, dat waarlyk Godlyk is , aan te leeren of aan anderen te leeren is, zonder dat de inwendige zin der ontvangbaarheid daarvoor voorhanden zy , zo weinig dit bevattelyk te maaken, te verdeedigen , of aan
anderen te demonilreeren is , , zo on-
begryplyk en onbetoogbaar is alle het eigenaartige, het zuivere wezen der genie. Zaaken , tot de genie behoorende , te willen verdeedigen , derzelver genialiteit te willen aantoonen en bevattelyk maaken , is zo veel, als , te willen demonltreeren , dat men is. De Godlykheid van alle Godlyke dingen moet geroeid worden ; zo als de Godlykheid eener Phyfiognomie , door geene ontleeding , voelof tastbaar kan gemaakt worden voor hem, die dezelve niet vóór de ontleding voelde. Wie genie verdeedigt , is voorzeker geen genie , en wie derzelver verdeediging vordert, is buiten tegenfpraak een zwak hoofd. De genius van Socrates weerhield hem, zich voor het bloedgencht te verdeedigen. De zotten, die tegen het Heldendicht, de Mesfiade , opkwamen , waren, met al hun gefchreeuw, niet in ftaat, Klopfïok te bcweegen, zich flegts. met een enkel woord te verdeedigen ; deeze fchreeuwers zyn verdweenen , en de Mesfiade is ftaande gebleeven. Alle heyren der
In,



UIT EEN DUITSCII OPSTEL. 45
Infeéten van zogenoemde regclmannen , die aan Milton en Shakespear knabbelden , hebben , om zo te fpreeken , derzelver genialiteit geen haairbreed konnen verminderen. Magister N. met welk een vermaak van nydigheid kraauwt hy de genie !
Hy ziet elk vlekje in de Zon, maar de Zon zelve ziet hy nooit!
Onbegryplyk is elke gewaarwording der genie voor hem, die geen genie heeft, zo als het licht voor den blinden. En zo is het ook voor zyne Phyfiognomie. Hetgeen dezelve als genie karakterizeert , ik meen
het gevoel, is een aantrekkende en
terug iïootende geest, die van zyn aangezigt fchynt uit te gaan ; iets dat zweeft , vliegt en niet te betrappen is , dat met elk penfeel fpot.
„ De genie verwekt gemeenlyk een bloed„ ryk temperament vol van hoope ; maar , „ offchoon de genie eene natuuriyke drift „ heeft , om eene opgewekte en bloedryke „ gefteldheid der ziele voort te brengen, — „ die eene gewoone gezellin derzelve is, en „ zorgvuldiglyk zoekt te bewaaren , indien „ niet herhaalde mislukkingen den moed
„ ter neder flaan , zo gaat wel
„ eens teffens nog daarmede gepaard , een
meer-



46 GEDACHTEN UIT EEN DUITSCH OPSTEL.
„ meerder - merklyk en minder - wankelbaar kcnteeken , naamelyk , eene verhevene , „ zachte en diepzinnige melancholie. Deeze „ gefteldheid des gemoeds is werklyk eene „ zeer onafïcheidelyke gezellin der genie. " (ik zoude durven zeggen de moeder der genie.)
„ Deeze gefteldheid des gemoeds geeft aan „ het geheele karakter eene kleur , waar„ door hetzelve meerder ernftelyk , dan hel„ der , meerder diepzinnig , dan ligtzinnig „ wordt. Sympathie is de onaffcheidelyke ge„ zellin der genie. "
Ik voege 'er by : de Sympathie is, zo niet het wezen van de genie , de genie zelve, evenwel de fontein of bronwel der genie.
HET



HET ZESDE
FRAGMENT.
v i.
PLAATSEN UIT EEN HANDSCHRIFT.
5, Cjelyk de betrekking of evenredigheid is „ tusfehen manlyke en vrouwelyke aangezig„ ten , alzo is die van <den jeugdelyken en „ manlyken ouderdom. "
„ De ondervinding , dat met de fcherp„ heid of zachtheid van den omtrek , de », heftigheid of het zachte der wyze van den-
ken eveneens, of met eenen en denzelf„ den tred, voortgaan , is een van de bevvy„ zen , dat de natuur aan haare fchepfelen „ zulke geftaltens gegeeven heeft, die aan „ derzelver gefteldheid beantwoorden.
„ En dat deeze tekens van eene ziel , „ die vol is van gevoel, zeer leesbaar zyn,
ziet men aan de kinderen , die den val„ fchen , den wraakzuchtigen, den Spion ,
niet om en by zich dulden konnen ; daar„ entegen den onbekenden , die eene liefde-



48 PLAAT s È N"
„ ryke gefteldheid des gemoeds heeft, mee „ opene armen aangrypen.
„ Het geen daarvan ftukswyze te zeggen „ is, is te verdeelen in Kleuren , Lynen , „ Pantomimen.
„ Dat, in 't algemeen gezegd , de witte „ kleur aangenaam , de zwarte treurig of „ akelig is, volgt uit onze liefde tot het „ licht , die , zelfs by de dieren , overflaat „ tot het fpoeden naar het vuur ; en uit „ onze afkeerigheid voor de duisternis. En „ dat dit zynen grond wederom hierin heeft, „ om dat het licht alleen ons , met de din„ gen, het duidelyk'fte bekend maakt, aan on„ ze zielen , die naar meerdere kennis reik„ halzen , onderhoud verfchaft, de noodwen„ digheden doet vinden , en de gevaaren laat „ vermyden ; dit alles behoeve ik flegts aan „ te flippen , om , van den overgang der „ liefde voor het licht , tot de geneigdheid „ jegens al wat helder en klaar is , eenen „ wenk te geeven. Van daar is 'er eene „ Phyfiognomie der verwen. Zekere ver„ wen of kleuren zyn voor zekere dieren „ of menfchen in 't byzonder aangenaam of „ onaangenaam "... En wat is daarvan de reden ? Zy zyn uitdrukfels van iets , dat betrekking heeft tot derzelver karakter , daar-
me-



UIT EEN HANDSCHRIFT. 49
thede al of niet overeenftcmr. De kleuren zyn uitwerkfels van zekere gefteldheden van het voorwerp en van het onderwerp, en zyn dus by elk afzonderlvk karakteristiek , en dit worden zy nog meer, door de vvy' ze, zo als zy zich by beurten aanneemen en terug fboten. Dit nu zoude al wederom zyn , een onafineetelyk veld der nafpoonnge, en telfens wederom een fraai uit de middagklaare waarheid: Phyfiognomie is alles; alles is Phyfiognomie.
Dit ons handfchrift, waarvan wy hier fpreeken gaat al verder dus voort: „ Niet min, « der is onze natuurlyke afkeer voor alles, „ wat flegts met eene donkere verf of kleur „ bekleedt is ; en niet alleen voor het ge» not der aarde > ™™ ook voor het genot m van zeer donker-groene planten, heeft de » natuur de dieren gewaarfchouwd , naardien, „ zo wel het een als het ander, fchaadelyk „ is. En zo doet ook een mensch van een „ donker gelaat van zich verwydertn een te„ der kind, 't welk nog voor alle kennis „ onvatbaar is.
„ De deelen der uitbeeldinge of vormings » hebben zulk eene doorflaande en in 't oog " VaIlende beceke™ , dat het eerfte gezigt » ™ het geheels ons gevoel aandoet, en m DEEL- D



g0 PLAATSEN
„ van hetzelve zulk eene juistmaatige als fneï„ le beoordeeling uitlokt. Aldus zal , om " flegts voor de vuist twee uiterflens te noel men , elkeen , op het eerfte gezigt, den „ Olifant keuren voor het fchranderfte , en ; den Visch .voor het domfte dier.
„ Nu iets gebyzonderd : het bovenfte ge„ deelte van het aangezigt tot aan de wor„ tel der neuze is de zetel of zitplaats der " inwendige werkzaamheid , der gedachten en „ befluiten. Het benedenfte gedeelte is de l zitplaats der uitbrenginge. De dieren , die „ zeer terug wykende voorhoofden hebben, " zyn van weinige hersfens voorzien ; daar„ entegen hebben zulke, welker voorhoofden „ meerder uitileeken , dies te meerder hers-
„ Uitfteekende neus en mond, Czon'
der eene nadere bepaaling zekerlyk
niet volftrekt omtrent eenen uitfteekenden mond . ) n betekent fpraakzaamheid , zelfs„ vertrouwen , nieuwsgierigheid , onbefchaamdheid, onbedachtzaamheid , guitery en alle " gebreken, die m eene vaardige vertooning ',' naar buiten t'famen loopen. " Dit. is een oordeel of begrip naar den fmaak van alle oude Phyfiognomisten; doch te onbepaald. „ De neus is de zitplaats van den hoon;
„ het



VIT EEN HANDSCHRIFT. g|
» het ophaalen derzelve geeft befpotting te „ kennen. De bovenlip , opgeworpen zyn„de betekent infolentie en onbefchaamd„ heid , ook bedreiging. De vooruitgeiïee„ ken onderlip wyst aan, groot-fpreeken en „ domheid.
» En hetgeen deeze tekens nog levendiger „ maakt, li de gebaarde der draaijinge van het hoofd , of deszelfs ongemerkt ophaa» len en omzien. Het eerlïe betekent be„ fchimpen , en dan fpeelt de neus eene * voornaame rol; dit is een bewys van de „ hoogfle vermeetenheid, en dan tekent de „ onderlip zich het fterkfte uit.
„ Daarentegen zal het ingetrokken bene„ denfte gedeelte van het aangezigt te ken„ nen geeven , geheimhouding, befcheidenheid , „ernst, inhouding, en alle gebreken, wel„ ke beftaan in malicieufe trekken en in ver„ ftoktheid." Dit is niet volflrekt of doorgaans alzo. Een fcherpe kin is ongelyk meerder een teken van arglistigheid, dan een terug wykende. Deeze, naamelyk een terug wykende kin, is zelden in ftaat tot het formeeren van een plan en tot onderneemingen.
„ De rechte vorming der neuze voorzegt „ ernst; de gebogene kromme eene edele „ wyze van denken " (by Zeer tedere fchepD 2 fe.



j2 PLAATSEN
felcn,) » de plat - aanliggende bovenlip" (wanneer 'zy niet wel fluit ) „ verkondigt
„ blooheid ; de overeenkomftige onderlip , be„ dachtzaaraheid in 't fpreeken, "
Tot hiertoe hebben wy het aangezigt naar deszelfs lengte befchouwd; nu nog „ iets van deszelfs breedte.
En hier is het te verdeden in twee „ hoofdfoorten , te weeten , wanneer de wan,, gen fchier in eene en dezelfde vlakte gelegen zyn, zo dat de neus flegts , als „ een heuvel, uitpuilt , en de mond , als „ eene fabelwonde , in eene elfen vlakte , „ zich in de lengte uitftrekt, en de kaaken „ flegts eene eenigzins geboogen lyn uitmaaken Zulk eene vorm maakt het aangezigt zeer breed , jegens de lengte ; en ten „ uiterften grof, houtachtig , dom , en in , allen opzigte begrensd. Eigenzinnigheid en „ onbeweeglykheid is derzelver hoofdkarakter. " De tweede is die, waarin de neus eenen * fcherpen rug heeft , en alle deelen aan „ beide zyden te famen eenen fcherpen hoek l uitmaaken. De vormen der wangen zyn „ dan onmerkbaar ; de lippen wyken aan bei", de zyden achterwaards; de mond insgelyks, ',' of loopt in eene eyronde opening te fa"%i men 5 de kaaken loopen naar den kin pun-
„ «g



UIT EEN HANDSCHRIFT. 53
» tig toe. Deeze zyn fyner , wcrkzaamer , „ listiger. "
„ Om van het geheele eene duidelyke fchil» dery op te geeven , moet ik hier de vry„ heid neemen, om eene vergelyking te maa„ ken tusfehen twee foorten van Schepen. „ Het Koopvaardyfchip, gebouwd voor eene „ zwaare bevrachting , heeft eenen ftompen „ kiel , .deszelfs ribben liggen in eene egale „ vlakte. En van dit flach is de eerfte foort ,, der aangezigten. Het Fregat , gefchikt „ om fnel te zeilen , heeft eenen fcherpen „ uitfleekenden kiel , en de ribben formeeren „ te famen eenen puntigen hoek. En dit „ is het tweede flach der aangezigten. Van » beide uiterftens zoude het eerstgenoemde „ my opleveren eene afbeelding van eenen „ laaghartigen menfche , die met zich zel„ ve veel op heeft; doch het tweede , eene „ afbeelding van den edelmoedigflcn en zeer ' „ warmen menfehenvriend.
„ Ik weet fcherptens (Extremiteiten heeft „de natuur zelden) maar van dezelven , „ moet, inzonderheid in het bevaaren van „ onbekende Zeën , het verfland , als door „ vuurbaakens , toegelicht worden , om 'er „ te konnen uitkomen. De afwykingen en ;, overgangen , die de natuur in alle haare D 3 „ wer-



E*^_ PLAATSEN
„ werken maakt , worden dan ook hier voor„ onderfteld en gevonden, en dan eene van „ beide grenzen daarby gerekend.
„ Terwyl ik van de voorenftaande Hypo„ thefe verder gebruik maake , om dezelve „ te beproeven , zo meene ik van de ge„ heele natuur even hetzelfde te konnen zeg„ gen. Met een breed aangezigt is een kor„ te hals , breede fchouders, en een bree„ de rug vereenigd ; en deeze zyn , zo als „ bekend is, baatzuchtige lieden , ontbloot „ van een zedelyk gevoel. Een lang en „ fmal aangezigt heeft eenen langen hals , „ fmalle of nederzinkende fchouders, en eenen „ fmallen rug. Van deeze menfchen zoude „ ik meerder billykheid en belangloosheid , „ en in 't gemeen meerder gezellig gevoel,
verwachten.
„ De trekken van 's menfchen aangezigt „ worden , zo als zyn karakter , door de „ opvoeding , gelegenheid , verkeering , voor„ vallen , grootelyks veranderd. En derhal„ ven laat de Phyfiognomie zich deels recht„ vaardigen , dat zy , noch achterwaards van „ den oorfprong der trekken rekenfchap zal „ geeven , noch voorwaards lotgevallen voor„ zeggen; maar uit het zuiver aangezigt, „ ontbloot van alle hetgeene de dingen van
„ bui-



UIT EEN HANDSCHRIFT. 55
„ buiten daarop zouden konnen werken, moet „ zy leezen , wat de mensch zyn kan; ten „ hoogften genomen met dit byvoegzel : zo „ veel heerfchappy zal de rede , zo veel de „ eerzucht, zo veel de zinlykheid over hem „ behouden ; deeze is , tot de vervorming , „ te ftyfzinnig ; en gééne is, tot de be„ fchaavinge , tot de mede-weg/leeping, weeh „ genoeg.
„ En deels laat zich, uit deeze vervorming, verklaaren , waarom zo menig mensch ge„ booren fchynt tot zynen aanleg, fchoon „ ook toevalligheden, en niet eene verkie„ zing, hem daarin mogten brengen; waar„ om de Vorst, de Edelman, de Opziener „ van een werkhuis, verkrygt een heersch„ achtig, een geftreng , een meesterachtig „ gelaat; waarom de onderdaan , de knecht, „ de flaaf, eene moedelooze , of laaghartige „ vertooning maakt ; en de wulpfche vrouw een gedwongen , opgefchikt en niets be„ duidend aanzien erlangt. De geduurige in„ druk der omitandigheden op het gemoed ^ gaat den indruk der natuure verre te bo-
„ ven. " Niet zo verre ƒ alleenlyk
voor zulke oogen , die meer zien op het beweeglyke , dan op het vaste der mensch-
lyke Phyflognomie „ offchoon het even
D 4 n zo



50 PLAATSEN
„ zo zeker is, dat de geboorene laaghartige" — (daar zyn geene geboorene laagharngen, maar wel zulke, die , onder zekere omftandigheden , zodaanige veel eerder worden , dan
andere ) „ nog merklyk uitfteckt van
„ hem, wien het ongeluk tot eenen die„ naar maakt ; gelyk dezulke , wien zyn „ voorfpoed fielt tot eenen gebieder over zy„ ne broederen , van hem , wiens geest moe„ der natuur verheven heeft , boven de zie„ len van veele gemeene menfchen. Eene „ ziel , die gezegd kan worden in den grond „ flegt te zyn , heeft, als Slaaf, enkel le„ digheid , als Heer , zelfs - vergenoegen en „ heerschachtigheid in eenen geopenden mond, „ vooruitftaande onderlip , of eene opgetrok„ ken neus. Maar de meerder edele geest „ heerscht door een verre - ziende oog, en in ,v de geflootene lip ligt gemaatigtheid. Die-. „ ncn zal hy met grammen moede , met een „ nerierflaande oog , houdende den mond tot v klaagen geflooten.
„ Gelyk de voornoemde redenen of oor„ zaaken eenen blyvenden ftempel vertoonen, „ alzo drukt eene gemoedsbeweeging , zo lan-
gc dezelve duurt , voorbygaande fpooren „ in. Deeze tekens gaan wel dieper . dan a, de trekken van een bedaard aangezigt; maar
„ even»



UIT EEN HANDSCHRIFT. « £7
„ evenwel worden zy gaiisch zeer bertuurd „ en beftemd door het fundamenteel karakter „ der in bevveeging gebragt zynde trekken ; „ en door de vergelyking van verfcheide aan„ gezigten, die eene gelyke beweeging ly„ den , vertoont zich het onderfcheid en de „ byzonderc natuur in de ziele in een zeer „ helder daglicht. De toorn van den on„ vernuftigen is een belachlyk fpeelgevecht; „ van hem , die met zich zelve veel op „ heeft, eene vreeslyke woede ; van den „ Edelen , is dezelve terug wyzende en be„ fchaamd maakende ; van den weiwillenden, „ gemengd met weemoedigheid, en beweegt „ den belediger tot berouw. "
„ De droefheid van den ongeformeerden is „ een groot getier maakende ; van den in „ zich zelve verliefden onaangenaam ; van „ den tederen vol van heete traanen en me„ dedeclende ; van den bedaarden , ernfte„ lyk, geheel inwendig, en naauwelyks de „ muskelen der wangen jegens de oogen ge„ trokken , het voorhoofd eenigzins gerim„ peld.
„ De liefde van den ongeformeerden is on„ bezuisd , gierig ; Van den in zich zelve „ verliefden walgelyk , woont in tintelende »t oogen , en vertoont zich in eenen gedwonD 5 „ gen



g3 PLAATSEN
„ gen lach der als met vóóren geploegde . wangen, en in~ eenen mismaakten mond. „ De liefde van den tederen is reikhalzen„ de, de oogen zyn vochtig, de mond is„ als byeen getrokken om te bidden. Van „ den geformeerden is de liefde ernftelyk, „ op het voorwerp flaaroogende, vol van „ openheid in het voorhoofd, en in den „ mond, die tot fpreeken gereed is.
„ Met één woord : de gewaarwordingen „ van den menfche, die bedaard of gezet „ is , ontdekken zich zwakker; die van den „ onbefchaafden worden grimasfen , en zyn „ derhalven geen voorwerp voor den School„ konflenaar, maar wel voor den aangezigt„ kenner en voor den Zedenmeester , om de „ jeugd te waarfchouwen voor eene uitfpoo„ rige vertooning der gemoeds - beweegingen , „ en om zinlyk te vertoonen, hoe lastig „ men voor de t' famenleeving wordt.
„ Des zyn de aandoeningen of gewaarwor„ dingen van eenen welwillenden mededeelend „ en roerend, of infpireeren eerbied; maar „ die van eenen boosaartigen zyn vreeslyk, „ gehaat, of belachlyk.
„ Herhaalde beweegingen graveeren derzel„ ver indrukken zo diep , datze zeer naby „ den ftempel der natuure komen ; en dan
kan



UIT EEN HANDSCHR.IFT.
59
„ kan men verzekerd zyn , dat het hart tot „ deeze gevoelens zeer geneigd is. Eene waar„ heid , die het leezen der roerende dich„ ters, de voorflelling van befchaafde fchouw„ fpellen zeer opheldert, en het omleiden „ van eenen jongeling tot vertooningen der „ menschlyke ellende en tot flervenden groo„ telyks aanbeveelt.
„ Veelvuldige verkeering en eene naauwe „ verbintenis maaken de menfchen aan elkan„ der zo zeer gelykvormig, dat zy niet al* „ leen van elkander den aart der gemoederen „ ontleenen , maar ook hunne ftemmen en „ aangezigten iets verkrygen , dat te famen „ overeenkomst heeft. Voorbeelden daarvan „ zyn genoeg tot myne kennis gekomen.
„ Elke mensch heeft zyne eigene bewee„ ging , waarin hy by uitftek zin heeft; „ eene beweeging, die zyn geheel karakter „ op het duidelykfte vertoonen zoude, indien „ men hem daarin wilde of kon verrasfen, „ en lang genoeg zoude konnen voor oogen „ hebben , om hem daarin af te beelden. „ Eene maatige verzameling van. zodaanige „ fchilderyen zou zyn de fchool , dat is , „ de voorbereiding, tot de kennis der Phy-
fiognomie.
„ Een



60 PLAATSEN
„ Een dergelyk gevolg zouden opleveren „ de afgefchilderde beweegingen, waartoe het „ Individuum van eenen menfche in ftaat is. „ Het getal derzelven is by aftive menfchen „ zeer groot en voorby gaande ; doch , by „ koele en geformeerde , ongelyk minder en „ ernftelyker.
„ Gelyk eene verzameling van geïdealifeer„ de Individua of eenheden opleveren zoude „ eene uitgeftrekte menfehenkennis , dat is , „ eene weetenfehap , die zich uitftrekt over „ veelerleye gefteldheden des gemoeds ; alzo „ zoude , de verzameling der veranderingen des „ aangezigts van eenen enkelen, opgeeven eene „ gefchiedenis van 's menfchen harte ; zo „ wel om te konnen zien, hoe trotsch en „ vertzaagd het hart van den ongeformeerden „ is, als ook hoe verre hetzelve, door de ,, gezonde rede en de ondervinding, hervormd ,, en verbeterd kan worden.
„ Welk eene fchool voor Jongelingen , naast „ elkander te zien , den Heiland Christus
„ als leerende als vraagende : wien
„ zoekt gy ? ■ als nedergeflagen in den
„ Hof, als weenende over Jerufalem,
„ i als den geest geevende ! Geduurig
„ dezelfde Godmensen , en, by de groote
» ver-



UIT EEN HANDSCHRIFT. 6l
„ verfcheidenheid der ornftandigbeden , de„ zelfde hoofdtrekken van verwondering , van „ verftand , van zachtmoedigheid.
„ Den Cafar fchertzende met de Zeeroo-
„ vers die hem vingen , weenende op
„ het gezigt van 't hoofd van Pompejits — „ als wegzinkende met een befchaamdmaakend „ en weemoedig gezigt tegen Brutus : Est „ tu Brute ?
„ Aan de andere zyde Belfazar , aan „ eene volle tafel met zyne aanzienlyken , „ doch bleek van fchrik over de te voor„ fchyn komende Gods hand.
„ Dien tiran , woedende over het leven „ zyner burgeren ; vervolgens omringt door „ afgemaakte ellendigen , fmeekende nog on„ der de zwaarden om ontferming : ik zal 't „ u allen vergeeven.
„ Gemerkt met het gevoel of met de ge-
waarwording de toon evenredigheid of be„ trekking heeft; zou dan niet elke mensch „ eenen fundamenteelen toon hebben , waarin „ alle toonen , waartoe hy in ftaat is, t' fa„ men loopen ? en zou deeze niet zyn de „ toon, dien hy , bedaard zynde, by on„ verfchillige t' famenfpraaken of gefprekken , „ aanneemt ? want , zyn bedaard aangezigt „ vervat immers in zich den aanleg tot al-
„ le



Cl PLAATSEN
„ le trekken , die hy kan aanneemen.
„ Deeze toonen zoude een Toonkonftenaar, „ voorzien van fyne ooren , moeten opza„ melen, klasfificeeren, en vervolgens de be„ tekenis daarvan konnen aanwyzen ; en ein„ delyk aan elk opgegeeven aangezigt konnen „ en moeten eigenen zynen natuurlyken toon; „ doch met voorbehoudenisfe der veranderin„ gen , die haaren oorfprong hebben van de „ gefteldheid der Longe.
„ Die lang van ftatuur en plat van borst „ is, zal eene zwakke ftem hebben ; om nu „ niet te fpreeken van ziekrens.
„ Op deeze gedachte , die moeijelyker is, „ om uit te voeren, dan om uit te vin„ den, ben ik gebragt , door de ontallyk „ veele en verfchillende wyzen in het uitfpree„ ken van Ja en Neen.
„ Zo veelerleye aanleidingen als 'er zyn, om „ een van deeze twee woorden te zeggen —■ „ by voorbeeld , verzekering , beflisfing, blyd„ fchap , angst, fchers, fpot, en wat niet al „ meer ; zo veelerleye toonen kan ook even „ dezelfde mensch aan zyn woord geeven. „ En evenwel heeft, by elke aanleiding,
elke mensch zyne eigene wyze , die met ,, zyn karakter overeenftemt, het zy gul, of „ achterhoudend , ernftelyk of ligtzinnig , deel-
„ nee-



UIT EEN HANDSCHRIFT. 63
„ neemend of onverfchillig en koel, ftuursch „ of medcgaande , gerefolveerd of talmachtig, „ — Ja of Neen, of iets anders te zeggen. „ Welk een onderfcheid voor de t' famenlee„ vingen , en welke ruime openingen in het „ binnenfle der ziele !
„ Volgens de ondervinding , dat, onder „ zekere omllandigheden, ook de denker eene „ vertooning kan maaken van hersfenloosheid „ of van niet - denken , de manmoedige van „ verlegenheid, de zachtmoedige van onwil„ ligheid , de opgeruimde van onvergenoegd„ heid; zo zoude, door hulpe van deeze „ toevallige trekken , van elke beweeging, „ een Ideaal uit te vinden zyn ; en dit zouw de konnen gezegd worden een waardig aan„ hangfel en de hoogde trap der Wezenkun„ de of Phyfiognomie te weezen. "
HET



HET ZEVENDE
FRAGMENT.
uit maximus tyrius. i.
„ Vermits de ziel des menfchen naar god de „ meeste gelykenis heeft ; zo zoude het im„ mers niet billyk geweest zyn , dat god , „ aan hetgeen met Hem de meeste overeen„ komst heeft, eene ongefchikte huisvesting „ zoude gegeeven hebben ; maar wel een „ ligchaam , 't welk gezegd kon worden , „ met eene onfterflyke ziele het meeste ge„ past te weezen ; een ligchaam , 't welk „ zich bekwaamelyk beweegen kon. Deeze „ eenige foort van levendige ligchaamen op „ de aarde ftrekt zich regelrecht hemelwaards „ uit ; is prachtig en luisterryk , en ge„ fchikt naar de beste evenredigheid zyner „ deelen. Dit ligchaam is niet verfchriklyk, „ wegens deszelfs grootheid ; niet vreeslyk, „ wegens deszelfs fterkte ; noch onbehulp„ zaam , wegens deszelfs zwaarte ; noch, we„ gens deszelfs ligtigheid, geneigd tot val-
„ len :



uit maximus tyrius» <5£
,5 len : het is niet hard, wanneer het aan* „ getast wordt ; niet kruipende ,. wegenss ,5 koude Tappen ; het is niet huppelende of „ fpringende door de hitte ; het zwemt niet „ van zelve , wegens ontftentenis van vastig,i heid; het vreet geen rouw vleesch uit „ wildheid ; noeh ook gras, gelyk het vee 5 „ maar het is alleszins overeenflemmend toe„ gefield of gefchikt tot zyne bezigheden. „ Het is vreeslyk voor de boozen ; zacht en ,j vriendc-lyk jegens de goeden. Dit ligchaam „ gaat van natuur op de aarde ; vliegt met „ het verfland ; zwemt door konst: Graa„ nen zyn deszelfs voedfel ; het bewerkt de „ aarde ; en geniet derzelver voortbrengfelsv „ Dit ligchaam heeft eene goede kleur, ftand,j vaste leden , een fchoon aangezigt, en „ eenen cierlyken baard. In de uitbeeldin,j gen van zulk een ligchaam hebben de Grie„ ken goedgevonden de goden te vereeren.,4 Dus verre maximus tyrius.
Ach ! of ik flem genoeg had, en geloof genoeg vinden mogt , om aan elk van myne leezers diep genoeg te betuigen , welk eene onuitfpreeklyke verwondering over de weêrgalooze wonder - natuur van 's menfchen ligchaam myne ziel zo dikwyls over zich zelve fchynt te verheffen ! ach of alle taaLn III. deel. £ der



66
VIT MAXIMUS TYRIUS.
der aarde aan my verlecnen mogten gepaste woorden, die de menfchen, niet alleen op anderen , maar , door anderen , meerder op zich zelve zouden konnen opmerkzaam maaken! Geen Anti-phyfiognomist kan myn werk zo zeer verachten, als ik, indien ik daar door niet nader by dit doelwit kwame. Hoe zoude ik het konnen verantwoorden , zulk een werk te fchryven , zonder deeze drift cn deezen aandrang? En indien dit geene roepftemme is, dan is 'er in 't geheel geen beroep voor eenen fchryve-r. Ik kan niet met bedaardheid aanzien den kleinften trek , de minde bochten van een omtrek , zonder wysheid en liefde te befpeuren; zonder my telkens op nieuws , als uit eenen aangenaamen droom , in de verrukkende wezenlykheid ontwaakende , geluk te wenfehen, dat
ik ook ik mensch , een mensch
ben !
ïn eiken omtrek van 's menfchen ligchaam,
hoe klein dezelve ook weezen mag, ■
hoe veel te meer in allen byeen genomen! . .
In het minst-aanzienlyk lid, hoe veel
te meer in het geheele t' famenftel der leden byeen gevoegd! . . . hoe oud en vervallen ook nu het geheele gebouw mag fchynen, cn ook in der daad mag zyn, is zo veele



uit maximus tyrius.
le ftudie van God, genie van God, poëfie van Göi, dat myne bcevende borst veeltyds fchynt te gloeijen , dat ik my niet genoeg verledigen kan , om in deeze openbaaringen van God bedaarder in te dringen ; dat ik niet rein genoeg ben , om met meerdere zuiverheid daarvoor te beeven , inniglyker te aanbidden , en niet eens woorden en tekens vinden kan , om den weêrklank myner ver^ baasdheid te openbaaren. O , Gy ondood grondelyklïe en meest - geopenbaarde .' welk een dckfel bedekt onze oogen, zo dat wy niet; zien het allerzigtbaarfte ! het alleronzigtbaarfte niet zien in het allerzigtbaarfle ! Anderen niet in ons zelve! Ons zelve niet in anderen! En — in anderen en in ons zelve niet god I
„ Vertegenwoordig aan u de fchoonheid van „ een zuiver en klaar water , vloeijende over „ eene bloemryke weide, en hoe de bloemen j, aldaar door het water overdekt zyn , doch „ die zich , door het water henen , aan het „ oog vertoonen. Even zo is het gelegen „ met den heerlyken bloesfem der ziele , ge„ plant in een fchoon ligchaam : Zy fchinerd „ door het fchoone ligchaam henen , [haak », door, en verfchynt uit hetzelve. De goede & 3 „ vorm



68 UIT MAXIMUS TYRIUS.
„ vorm van een jong ligchaam is niet anders, „ dan het bloeijen eener kort-aanftaande deugd, „ en, om zo te fpreeken, een voorfpel , „ eene inleidende vertooning van eene onge„ lyk meerder-rype fchoonheid : want , zo „ als voor den volkomenen opgang der Zon„ ne , derzelver ftraalen aan de toppen der ,, bergen verfchynen , en aan de oogen eene „ aangenaame gewaarwording verfchaffen, waar„ uit men het teritond volgende meerder-vol„ komene verwacht ; alzo lïraalt uit het lig„ chaam , 't welk men ziet , de toekomen„ de rypheid van eene fchitterende ziel , al „ in voorraad door, en is voor Philofophen „ een aangenaam gezigt in de verwachtinge „ van het goede , 't welk ftaat te volgen."
HET



HET ACHTSTE
FRAGMENT.
PLAATSEN UIT BAK O. I.
TT
'j -tAet geftarnte der natuurlyke neigingen of „ gefteldheden wordt , veeltyds , verduisterd „ door de Zonne der deugd en der opvoe„ dinge. "
2.
„ Alle menfchen, die in hun perfoon cn „ uitwendig gelaat iets bezitten , dat hen ver„ achtlyk maakt , befpeuren teffens by zich „ eene geduurige drift , om zich van deeze „ verachting tc ontheffen. Van daar hebben „ mismaakte menfchen altoos getracht om uit „ te munten , door ccne uitileekende ftout„ moedigheid, in 't eerst, om daardoor voor „ zich te verkrygen eene foort van befchuc„ ting tegen de verachting, waaraan zy zich „ blootgefleld zagen ; doch die hun daarna „ ook eigen geworden is door de vaardig„ heid , die zy , uit eene herhaalde ocffenin„ ge in dezelve , voor zich verkreegen hebben.
E 3 „De



yQ PLAATSEN
„ De lelykheid fcherpt alle onze vermo„ gens , en inzonderheid de oplettenheid op „ de gebreken en zwakheden van anderen , „ om iets te ontdekken , dat ons eenigermaa„ ten zoude konnen fchaadeloos ftellen , en „ eene foort van tegenwigt tegen hun ople„ veren. TefFens neemt zy weg alle achter„ docht en yverzucht der aanzienlyken , ter„ wyl zy mismaakte of wanïïaltige perfoonen „ befchouwen als zulken , waarop zy veilig„ lyk konnen nederzien , en teffens worden „ derzelver mededingers , als ware het, in „ flaap gewiegd , zo dat zy niet het gering„ fle vermoeden hebben , dat dergelyke lie„ den ooit in groot aanzien zouden konnen „ geraaken , tot dat zy dezelven daadlyk „ zien in de bezittinge daarvan ; zo dat, „ wanneer men de zaak naauwkeurig onder„zoekt, de lelykheid, voor groote mannen „ op eene zekere wyze, de loopbaan tot eere „ en aanzien opent. In vroegere tyden , en „ ook nog heden ten dage in eenige Ryken „ of Staaten , hadden de Koningen een groot „ vertrouwen op de getrouwheid der gefnee„ denen , terwyl men meende , dat zy, die „ jegens allen trouwloos waren , jegens eenen „ enkelen alleen dies te meerder getrouwheid s, en waare geneigdheid bezaten ; doch zy „ dienden hun meerder tot eene vertrouwelyke
» ver-



ü I T B A K O. Jl
„ verkeeringe en gezelfchap , dan dat zy de„ zeiven ooit tot openbaare bedieningen of
„ waardigheden zouden gebruikt hebben
„ Wandaltige perfoonen , wanneer zy moed „ bezitten , dellen alle hunne vermogens in „ 't werk , om zich te onttrekken aan de „ befpotting en verachting, waaraan zy bloot „ gefield zyn , 't welk zy alleenlyk konnen „ verkrygen door uitdeekende verdienden , of „ door een boosaartig gedrag; en derhalven „ heeft men zich ook niet te verwonderen , „ dat zy zich fomwylen aan uitmuntende man„ nen waagen , als Agefilaus , Zanger , de „ zoon van Solyman, Mfopus en Gaska , Stad„ houder van Peru, by welken men vecl„ ligt ook , met en nevens meer anderen, „ den Socrates zoude konnen voegen. "
Aanmerking van den Schryver.
Alle volwasfene , tedergevormde menfchen die ik kenne, hebben drie dingen t' famen gemeen. Zy zyn flipt, en zinlyk in hunne fchriften, rekeningen en huislyke zaaken; hun geest is gefchikt om in flilheid te overleggen ; zy zyn geene wordeiaars. De mees ten zyn heftig en koel.
„ Alle die zich in tegenfpoed bevinden, E 4 „ zyn



J7Ï PLAATSEN
zyn gcmeenlyk zeer geneigd tot achterdocht;
wegens hunne zwakheid vinden zy zich v, door alles gekrenkt of beledigd, en mee-r „ nen fteeds, dat anderen hen verachten. "
Tereniius.
3-
„ Om tot de kennis der menfchen te ko-» M men , daartoe zyn zes wegen : (a~) hun„ ne aangezigten en gebaarden , (&) hunne „ fpraak , (V) hunne daaden of werkzaam-
heden, (77) hun vermogen van uitvindin-
„ ge , fV) hunne bedoelingen en (ƒ)
„ hunne gedraagingen jegens anderen. Wat „ aangaat de gebaarden en trekken van het „ aangezigt; zo moet ons het oude fpreek„ woord niet misleiden :
„ Fronti nulla Fides.
„ want, ofichoon dit niet onjuistmaatig kan „ gezegd zyn , met betrekking tot eenige ,, willekeurige gemeene plooijen en vormen „ der trekken van het aangezigt en der ge„ baarden ; zo zyn 'er evenwel zekere fyne„ re beweegingen en fpeelingen der oogen , des monds , der trekken van het aange„ zigt en der gebaarden, door welke, (zo ?, als Cicero niet onaartig zegt,^) eene ze-
„ kei



UIT B A K O. 23
kere deure der ziele , als ware het , op-
„ ge floot en en geopend wordt. Wie toch ,, heeft het verder gebragt in de konst van „ te veinzen , dan Ca/ar Tïberius ? En even„ wel zegt Tacitus , terwyl hy befchryft de „ verschillende wyze van uitdrukking , waar„ mede Tiberius de daaden van Germanicus „ en van Drufus voor den Senaat verhefte , „ van zyne loflpraak op Germanicus , het vol„ gende : zyne uitdrukking was al te ge„ zocht en te gemaakt, dan dat zyn hart „ daaraan veel deel fcheen te nee men; daar„ entegen prees hy den perfoon van Drufus „ minder ; doch met dies te meerder waar„ heid en warmte. Tacitus maakt van dee„ zen zelfden Tïberius eene fchildéry , als „ of hy zich fomwylen geheel bloot, en , „ om zo te fpreeken , in zyne natuurlyke „ gedaante getoond hebbe : zyne uitdrukking „ was gemeenlyk zeer gedwongen en konst„ lyk toege• field; maar wanneer hy niet noo„ dig had te veinzen , dan was dezelve „ zeer natuur lyk en vloei jende. Immers zal „ men zeer zelden iemand vinden , die in „ de konst van veinzen zo gefchikt en be-
* dreeven is, dat hy zyne gebaarden en „ trekken van het aangezigt zo zeer naar zy-
* nen wille zal konnen fchikken en vormen, dat hy in eene redevoering, waarin hy
E 5 » ge-



74 PLAATSEN
„ gedwongen is zich , ganschlyk tegen zyn „ gevoelen , uit te drukken , allen fchyn van „ konst en veinzing dermaaten zoude weeten „ te vermyden , dat zyne uitdrukking niet, „ of al te nalaatig , of onbepaald en te wyd„ loopig , of al te droog en te gedwongen, „ zoude zyn. "
Aanmerking van den Schryver.
Ik klasfifkeere de ftemmen , zo als ik de menfchen in 't gemeen klasfifkeere; Nalaa'*ë » gefpannen of geafecleerd , natuurlyk , dat is , zonder nalaatigheid en ongeforceerd. En volgens deeze eenvoudige verdeeling it my eiken aart der ftemmen in zo verre karakteristiek , dat dezelve de mindere -waarheid , de meerdere waarheid, en de waarheid van het karakter in 't gemeen, te kennen geeft.
4-
„ De liefde en de nyd zyn in zeker op„ zigtc de eenigfte hartstogten , die ons , „ om zo te fpreeken , fchynen te betove„ ren. Beide verwekken heftige begeerten, „ beide hebben eenen zeer fnellen invloed „ in de Phantafie en in de zinlyke driften, „ en beide zyn zeer ligt te ontdekken in de
„ oogen ,



U I T B A K O. >r
„ oogen, (inzonderheid wanneer het voor„ werp derzeive tegenwoordig is,) alle het„ welke iets toebrengt tot de betoveringe s „ indien 'er zulk eene is. Wy weeten , dat „ de Schrift den nyd beftempelt met den naa„ me van een boos oog: zo dat men, by den „ nyd en deszelfs werkingen, fchynt te be„ fpeuren een zeker blinken en tintelen der „ oogen; ook hebben fommigen , door de „ nieuwsgierigheid aangefpoord , opgemerkt , „ dat dit blinken cn dntelen der oogen ge„ zegd kan worden het meeste zigtbaar en „ nadeelig te weezen , dan wanneer de per» „ foon , die het onaangenaame voorwerp van 9, den nyd is , in roem en zegepraalende „ gezien wordt ; want toch dit is in ftaat „ den dolk van den nyd ongemeen te fcher* „ pen ; en nog meer in dat tydftip , waar„ in de perfoon , tegen wien de nyd het „ gelaaden heeft , zich in deszelfs grootheid het meeste vertoont, hetwelke voor den „ nyd zo veel te fmertelyker valt."
5-
„ Mismaakte perfoonen , gefneedenen , ow „ de lieden , en bastaarden , zyn gemeenlyk „ nydig : gemerkt diegeenen , welke hunnen „ toefland op geenerleije wyze weeten te ver-
„ be-



?6 FLAATSEN
„ beteren , de gelukkige om Handigheden van „ anderen insgelyks , zo veel in hun is, „ zoeken te verminderen ; uitgezonderd dan , „ wanneer deeze uitwendige gebreken te vin„ den zyn by groote en uitfteekende man„ nen , die zich laaten aangelegen zyn , om „ deeze hunne gebreken des ligchaams te ver„ anderen in eene vermeerdering hunner eere, „ op dat de gefchiedenis, als eene foort van „ wonder, aan de nakomelingfchap vermel„ de, dat een gefneedene, of een kreupele, „ zulke groote daaden verricht heeft; gelyk, „ by voorbeeld, Narfes de gefneedene, en „ Agefilaus en Tamerlan , die beide kreu„ pel geweest zyn.
6.
Van de Schoonheid.
„ De deugd is, gelyk het Edelgefteente, „ zeer heerlyk , zonder eenig uitwendig tooi„ fel; hoewel een fchoon, doch niet zeer » fyn > ligchaam voor haar insgelyks zeer „ wel voegt ; een ligchaam , waarin men „ meêr eigenlyk - gezegde waardigheid en even-
redigheid , dan fchoonheid , verneemt. Men „ zal ook zelden uitfteekende verdienften of 9, deugd vinden by mannen van eene buiten-
» ge-



U I T B A K O. f7
„ gemeene fchoonheid , als of de natuur zich „ eigenlyk meêr had laaten aangelegen zyn, om alle grove gebreken en onevenredighe„ den te vermyden , dan iets , dat geheel „ voortreflyk is , voor den dag te brengen. „ Zulke mannen zyn gemecnlyk wel gefchikt „ voor de onderlinge t' famenleevinge ; zy „ hebben niets in zich , dat gezegd kan „ worden groot en uitmuntend te zyn , en „ zyn meerder bedacht om voor zich te ver„ krygen eene aangenaame levenswyze , dan „ uitmuntende verdienden. Intusfchen is dir „ niet van allen in 't algemeen te beweeren, „ naardien Ccefar Augustus , Titus Vespa„ fiaan , Philippus de fchoone , Koning van „ Vrankryk , Eduard IV. Koning van Enge„ land, Akibiades de Athenienzer , en Is„ maël de Perfiaan, zekerlyk zeer groote en „ teffens zeer fchoone mannen geweest zyn. „ By de fchoonheid heeft de bevalligheid den ?, voorrang voor de kleur , en de waardig„ heid en eene zekere gratie in de trekken „ van het aangezigt en de beweegingen des „ ligchaams voor de bevalligheid. Dit uit„ muntend gedeelte der fchoonheid , 't welk „ geene konst van den fchilder in Haat is te „ vertoonen.
Aan-



fd PLAATSEN
Aanmerking van den Schryver.
Hier werdt Gratie met fchoonheid verwisfeld. De gratie ontftaat uit de beweeging van toevallige trekken ; doch de fchoonheid is gelegen in de rust van natuurlyke trekken.
„ Zelfs by het levend beeld wordtze in den „ eerften opflag niet waargenomen. Daar is „ ook geene uitfteekende fchoonheid, waar„ by niet ergens een gebrek of eenige dis„ proportie of onevenredigheid , in 't geheel „ befpeurd wordt. Het is derhalven moeije„ lyk te bepaalen , of Appelles, dan of „ Albert Durer, belachlyker gehandeld heb„ be , van welke de een den menfche tej, kende naar Geometrifche evenredigheden , „ doch de ander , uit differente geftalten , „ de voornaamfte en fchoonfle deelen uit„ zogt, om daar uit een uitmuntend geheel „ te ontwerpen. Doch dergelyken fchilde„ ryen zullen naauwelyks iemand anders, 3, dan den Schilder zelve , behaagen."
Aanmerking van den Schryver.
Regelmaatigheid is niet fchoonheid, maar een grond/lag of eerfle aanleg der fchoon-* heid enz. Zonder regelmaatigheid is geene organifche of wcrktuiglyke fchoonheid mooglyk ;



V I T B A K O. 79
lyk; ten mïnflen geene, die ons, door haar gebouw of t' famendel, zo terfbnd deeze gedachte zoude inboezemen : derzelver aan~ legger heeft fymmetrie en regelmaatigheid bedoeld. Aldus vertoont zich het menschlyk ligchaam onbetwistlyk , als een regelmaatig geheel. Niet de minde zigtbaare onregelmaatigheid zou daaraan te bedenken zyn , die niet, voor de fchoonheid van hetzelve, nadeelig zou weezen. Maar, dan is zekerlyk de hoogst - mooglyke juistheid nog geene fchoonheid ; of, om naauwkeuriger te fpreeken , nog niet alles dat tot de fchoonheid behoort.- Durer had het zeer wel , het ligchaam te meeten ; want het geen God meet , mag nagemeeten worden. Zonder te meeten zal geen tekenaar eenen vasten voet verkrygen ; geen van hun naar waarheid tekenen ; niemand hunner zal zyn oraculorum divinorum interpres. Maar wanneer Durer daar door de fchoonheid wilde uitpersfen, dezelve enkel en alleen door meeten wilde voor den dag brengen ; dan verdiende hy den naame Nugator of Beuzelaar , en waarlyk niets anders. Aan eenen Philofooph^ hoedaanige Bakon was , zouden dergelyke onbedemde decifien niet hebben moeten ontglippen. Wat is Philofophieï eene vastge-
ftel-



8o
PLAATSEN
ftelde en vast te ftellen zynde kennis van het geene 'er is; betekening van de evenredigheden der dingen. Wie zal nu Philofooph zyn ? indien de Schilder , de tekenaar , dit niet zyn zal ; indien deeze het gewigtigfte voorwerp der befchouwinge en nafpooringe , den menfche, niet naar waarheid onderzoekt , dat is te zeggen , de evenredigheden van zyn gebouw of 't famenftel wil leeren bepaalen.
Onze geliefde Bakon vervolgt aldus i fi niet dat ik geloove, dat 'er ooit, door „ eenen Schilder, eene fchoonere gellalte zal „ konnen gefchilderd worden, dan 'er ooit „ in leven geweest is ; maar om dat hy zy„ ne gelukkigfte Idecn meer door eene foort * van bygeval , en een zeker gelukkig toe-
val , (zo als de zanger zynen zang,) en „ niet alleen en by wyze van uitfluitinge ,
door de regels der konst , verkrygt of „ verkrygen moet. 'Er zyn zekere gellaltens, 5> welker enkele deelen , wanneer men de'„ zeiven afzon derlyk en naauwkeurig bc-
fchouwt , naauwelyks eenige goedkeuring „ verkrygen , en die evenwel, in 't gehee„ le byeen genomen , by uitftek behaa-
„ gen".



bit bak9, g,
5, gen "... en zekerlyk nog ongelyk meerder cn beter behaagen zouden, indien zy ook élk afzonderlyk fchoon waren. De misflaf in het oordeel van Bakon, in deezen, ontftaa't klaarblyklyk , gelyk alle misdagen der beoordeelingen in de weereld , hieruit , dat hy twee dingen , die zeer naby aan elkander grenzen, t'famen verwisfeit, naamelyk, fchoonheid en gratie* Deeze vereischt niet volflrekt de hoogfte regelmaatigheid in dé tekening; maar de eerstgenoemde vordert dezelve volflrekt.
„ Is het zo , (doch dit is zo niet ,) dat „ de fchoonheid inzonderheid en by uitftek „ gezegd zoude moeten worden te beflaan in 5, de waardigheid en in de welgepastheid der „ beweegingen en het geene daartoe behoort; „ dan zal niemand zich verwonderen , dat „ oude lieden ons fomwylen beminnenswaar„ diger toefchynen of voorkomen , dan jon„ ge lieden " .... wel beminnenswaardiger , maar niet fchooner.
in. deel. p het



HET NEGENDE
FRAGMENT.
VERSCHEIDENE ONDEREEN GEMENGDE GEDACHTEN OVER DE GESTALTE DER MENSCHEN. UIT EEN APOCRYPH BOEK.
I.
Gelyk de mensch gefchapen is naar de gelykcnis van God; alzo fchynt het ligchaam een figuur of uitbeelding der ziek te weezen.
2.
Van 's menfchen aangezigt kan gezegd worden:
Oure Asyn, ovrt x^vfff w, aV.« npctmt.
Het aangezigt fpreekt niet , het verbergt niet! het geeft te kennen met ftilzwygende wenken.
3-
Is 'er iets in de waereld , dan is het,
het



GEMENGDE GEDACHTEN.
het aangezigt des menfchen , waarvan gezegd kan worden :
irxvroi 3-isat nut uyfyamw itxvrc$i
Aan 's menfchen aangezigt is alles mensen-» Jykj en alles is Godlyk.
4-
God krooride de zinlyke openbaaring zyner Heerlykheid, door het meesterftuk des menfchen. Hy fchiep den menfche in eene Godlyke geflalte , naar het beeld van God fchiep hy hem. Dit befluit van den Oorfprong of Aanlegger ontknoopt de meest - verwarde knoopen der menschlyke natuure en derzelver destinatie of het einde , waartoe zy gefchikt is. De blinde Heidenen hebben erkend het onzigtbaare , dat de mensch met God gemeen heeft. De overgedekte of verborgene figuur des ligchaams , het aangezigt van het hoofd , het buitenfte der armen zyn de zigtbaare fchetfe of gedaante, waarin wy ons vertoonem Doch dit is eigenlyk niets anders , dan eene aanwyzing als met den vinger van den verborgenen menfche in ons. Exemplum Dei quisque est in ima* gine parva. Wees dan, myn hart ! gelyk aan eene bedaarde zee! en luister naar het overleg: Laat ons menfchen maaken naar Fa on-



84 GEMENGDE GEDACHTEN.
onzen heelde , naar onze gelykenisfe , en dat zy heerfchappy hebben ! En zie hier de uitvoering: En God fchiep den menfche uit het ftof der aarde. Zie hier den raad cn de daad ! Aanbidt den krachtdaadigen Spreeker niet den Pfalmist (Pf. XXXIII: y.) den vermeenden Hovenier met de verkondigftcr van eene goede boodfchap voor de Discipelen '(Joh. XX: 15 — 17.) en den vryen Pottebakker met den Apostel der hellenifche Waereldvvyzen, en der Schriftgeleerden van den Talmud.
5-
Hoe levendiger in ons gemoed deeze Idéé is , naamelyk, de mensch is het evenbeeld van den onzienlyken God; dies te meerder zyn wy in ftaat, om zyn meedoogenheid in de fchepfelen te zien en te fnaaken , te befchouwen, en met handen te tasten. Elke indruk der natuure op den menfche is niet alleen een aandenken , maar een onderpand der grootheid en der gemeenfehap van God met den menfche. Elke tegenwerking van den menfche in het fchepfcl is een brief en zegel van ons aandeel aan de Godlyke natuure , en dat wy konnen gezegd worden van zyn geflacht tc weezen.
* *
H E T



HET TIENDE
FRAGMENT.
OVER HET PORTRAIT-SCHILDEREN.
D
J-Ve natuurlykfte , menschlykfte , edelfte en
nuttelykfte konst, de zwaarfie, hoe
ligt dezelve ook fchyrie, en hoe ligt dezelve behoorde te weezen , , is het Por-
trait - fchilderen.
De liefde . . heeftze uitgevonden , deeze hemelfchc konst ! zonder liefde , wie kan
dezelve uitvoeren ? En onder de lie-
venden wie ?
Vermits een groot gedeelte van dit werk , en van de weetenfchap , die den inhoud van hetzelve uitmaakt, op deeze konst berust ; zo is het natuurlyk , dat wy mede een woordje daarvan fpreeken.
Ik zeg een woordje; want , welk een
geheel nieuw , groot en gewigtig .
werk zoude , enkel en alleen over deeze konst, konnen gefchreevcn worden ! En ik
hoope ter eerc van de mënschlykheid
en van de konst, dat zulk een werk
F 3 nog



85
PORTR.AIT
nog zal gefchreeven worden. Doch ik ben niet van gedachte , dat dit gefchieden zal door eenen Schilder, hoe bekwaam hy ook
in zyne konst weezen mag, maar ik
denke , dat dit zoude moeten gefchreeven worden , door eenen verftandigen man van fmaak , door eenen gelaat - kundigen
vriend door eenen dagelyks oplettenden
vertrouwden vriend van eenen grooten Portraitfchilder. Ten minften onder alle aan my bekende Portraitfchilders fchynt niemand te weezen , die in flaat zoude zyn , deeze uitgebreide ftolfe te omvatten , uit te haaien, en in een helder dagligt te plaatfen.
Sulzer zoude veelligt de eenigfte weezen, die. in ftaat zou zyn geweest dit te doen. Philofooph, konstkenner en fchoonvader van eenen der grootfte Portraitfchilders van onzen tyd, den Heere Anton Graaf van Winterthur. Hy» die gezegd kan worden een opgeklaarde wyze , een man van fmaak te weezen , ——— die mensch genoeg is , om het belang der portraitfchildery , als het belang en Interest der menschlykheid , gewaar te worden t heeft in zyn Woorden¬
boek , onder den tytel Portrait , omtrent dit fluk veele voortreflyke dingen gezegd. Maar hoe weinig kan 'er gezegd worden in
een



SCHILDEREN.
een Woordenboek, over eene ftoffe van zulk eenen ruimen omtrek !
Wie zich de moeite geeft , zyne gedachten te laaten gaan over deeze konst, die zal bevinden , datze .groot genoeg is , om alle kennende en werkende vermogens der menschlyke natuure bezig te houden; datze nooit te volleeren is; datze zich nooit tot een Ideaal van volkomenheid verheffen kan.
Ik zal eene proeve neemen , om eenige der te vermyden zynde zwaarigheden, waarmede deeze konst te worftelen heeft , onder het oog te brengen. Het een en ander te kennen, fchynt my, voor den konflenaar en voor den befchouwer der menfchen, alleszins der moeite waardig te weezen.
Portrait-fchilderen.. wat is dat? het is eene vertooning van eenen byzonderen effectiven menfche , of van een gedeelte van 's menfchen ligchaam : een bewaaren van deszelfs gedaante ; de konst , om al wat men van eene eenzydige geflalte des menfchen zeggen —— en eigenlyk nooit met woorden zeggen kan , in een oogenblik te zeggen.
Indien het de waarheid is , het geen Goe-
the. ergens zegt, en my dunkt , dat
niets, dat meerder waar is, kan gezegd worden naamelyk „ dat 's menfchen tegen-
F 4 „ woor-



88 PORTRilT'
„ woordigheid , dat zyn aangezigt , zyne „ Phyfiognomie , de beste text is, tot al wat „ over hem kan gezegd worden ;" van heel veel belang wordt dan het Portraitfchilderen !
Sulzer zegt: „ gemerkt niet een*' voorwerp „ van onze kennis voor ons van meerder „ gewigt kan zyn , dan eene denkende en „ voelende ziel; zo kan men 'er ook niet „ aan twyfelen , of de mensch, aangemerkt „ in zyne geftalte , fchoon wy ook het „ wonderbaare daarin ter zyde flellen , het „ gewigtigfte van alle zigtbaare voorwer„ pen zy. "
Indien de Portraitfchilder dit begreep % voelde , daarvan doordrongen ware ; doordrongen van eerbied jegens het beste werk van den besten meester; daaraan dacht, en zich niet met geweld opfpooren moest om daaraan te denken ; indien dit voor hem zo natuurlyk ware , als het gevoel zyner liefde en zynes levens ; welk een gewigtige en heilige arbeid zou dan voor hem het portraih
fchilderen wcezen ! Heilig gelyk de
text der heilige fchriften voor den Overzetter —— zoude voor hem het aangezigt van eenen levendigen menfche weezen ! Hoe zorgvuldig zoude hy zyn , om niet te vervallenen het werk van God , . zo als
vee-*



SCHIL'DERÏR. $g
veelen doen omtrent het woord van God ï
Welk eene verachting komt met recht op den flegten Overzetter van een uitmuntend werk ! Welk eene verachting past voor den geest - verfmoorcnden Overzetter der Godlyke
Schriften , die fchoon zy ook niet
Godlyk waren, reeds als oude , algemeen vereerde Oirkonden van het menschdom en
der Religie van het menschdom , -
niet verdienen wanflaltig gemaakt en door de overzetting vervalscht te worden !
„ Wat mag toch de reden zyn " (aldus vervolgt Sulzer) „ dat men in eenige plaat„ fen eenen flegten Portraitfchilder, met hem „ fpottende , eenen zielenfchilder noemt ; verv mits de waare konflenaar van deezen aart „ een eigenlyk gezegde goede zielenjchil, ï, der is."
Vermoedelyk wil men daarmede zeggen : hy kan het aangezigt zo weinig als de ziel , treffen. Of, hy kan niets anders fchilderen , dan een gepunfteerde fchaduwe , zo als men wel eens de ziel plagt uit te beelden. Hoe het daarmede zy : wie de ziel niet in het aangezigt ziet , die kan dezelve niet fchilderen ; en wie dit niet kan, die is geen Portraitfchilder. „ Elk volkomen Portrait is eene gewigtige F 5 „ uiq-



P O R 1 R A I T
„ uitbeelding , dewyl dezelve aan öns eene „ menschlyke ziel van een eigen en perfo„ neel karakter te kennen geelt. Wy zien „ daarin een wezen , waarin verftand , nei„ gingen , gezindheden , hartstogten , goede „ en flegte hoedanigheden van den geest en „ van het harte , op eene aan hem eigene „ en byzondere wyze, vermengd zyn. Dit „ zien wy zelfs in het Portrait meestendeels „ beter, dan in de natuur zelve ; dewyl „ hier niets beftendig, maar fnellyk voorby„ gaande en afwisfelende is. Om nu niet te „ zeggen , dat wy de aangezigten in de na» „ tuur zelden geplaatst zien in het voordee„ lig licht, waarin een bekwaam Schilder de„ zeiven gefield heeft. "
Indien wy elk moment van eenen menfche in de natuur zouden konnen vast houden ; of indien 'er in de natuure flaande momenten waren; dan zoude onze obfervatie, onbetwistelyk, in de natuur gemaklyker vallen, dan in het Portrait. Maar, naardien dit onmooglyk is , en nog daarenboven naauwelyks iemand zich zo laat befchouwen , dat hetzelve zoude konnen befchouwen genoemd worden ; zo is het voor my, op eene inlichtende wyze , zeker , dat uit een zeer goed Portrait meerder kennis van den menfche te
haa-



SCHILDEREN. QI
haaien is , dan uit de natuur, voor zo verre zy zich flegts oogenbliklyk laat zien.
„ Hieruit is derhalven ligtelyk vast te ftel„ len de waardigheid en de rang , die aan „ het Portrait, onder de werken der Schil„ ders, toekomt. Hetzelve ftaat onmiddelyk „ naast de Gefchiedenis. Deeze verkrygt zelfs „ van het Portrait een gedeelte van haare „ waardigheid ; want, de uitdrukking, het
gewigtigfte gedeelte der historifche fchilde„ ry, wordt zo veel te natuurlyker en krach„ tiger, hoe meerder effeclive uit de natuur „ genomene Phyfiognomie in de aangezigten „ of tronien is. Eene verzameling van zeer „ goede Portraiten is voor den Historiefchil„ der eene zaak van belang tot de ftudie der „ uitdrukkinge. "
Waar zyn de Historiefcbilders , die effeclive menfchen > by wyze van illufie
zouden konnen daarftellen ? Blykt het niet in allen, dat zy copyen copieeren ? zy copieeren zekerlyk dikwyls uit hunne imaginatie of verbeeldings - kracht, die enkel en alleen met mode-beelden van hunnen tyd, of ook wel van vroegeren tyd , geftoffeerd is !
Dit vooraf ter nedergefteld hebbende , laaten wy nu nog in 't byzonder iets zeggen van eenige ie vermyden zynds beletfelen ,
waar-



02 PORTRAIT
waarmede het portraitfchilderen te worfteleri heeft. Ik weet , dat de vrymoedigheid , waarmede ik myne gedachten zeggen zal , beledigen zal ; doch myn oogmerk is niet, om te beledigen ; ik zoude gaarne onderrichten, en aan de konst , dat is te zeggen , aan de uitbeeldingen der werken van God , dienst doen : ik zoude tot derzelver verbeteringe gaarne iets toebrengen ; en hoe is dit mooglyk , zonder eene onbefchroomde ontdekking van het gebreklyke ?
Zo veel als ik Portraitfchilders en werken van dezelven gezien heb , zo dikwyls heb ik befpeurd gebrek aan philofophifche , dat is , aan eene juistmaatige , duidelyke en t effens algemeene kennis des menfchen.
De Infeétenfchilder , die geene naauwkeurige kennis der Infecten heeft, die niet kent het t' famenftel, het algemeene , het byzondere , het eigenaartige van elk Infecl , fchoon hy ook voor 't overige een zeer goede Copïeïst mogt weezen , zal vast en zeker flegt lnfeclen tekenen. De Portraitfchilder , hoe naauwkeurig hy anders ook mogt copiëeren , -■ eene zaak die evenwel ongelyk zeldzaamer is , dan zelfs groote kenners der teken inge denken mogen , zal flegte por-
fraiten fchilderen, indien hy niet heeft de
naauw-



SCHILDERS N. 93
naauwkeurigfte kennis van het t' famcnftel , van de evenredigheid , van het verband , van de werking der grovere en fynere deelen van 's menfchen ligchaam jegens elkander , voor zo verre dezelven op de oppervlakte eenen merklyken invloed hebben ; wanneer hy niet de conftructie van elk enkeld lid en gedeelte van het aangezigt op het naauwkeurigfte onderzocht en doorgrondt heeft ; iets, hetgeen ik nog by niet eenen aan my bekend gewordenen Portraitfchilder gevonden heb. Ik zelve hoe zeer ik dit behoorde te weezen ben niets minder , dan een naauw-
keurige kenner van alle fynere , fpecifique of byzondere trekken van eiken zin, van elk lid, van elk gedeelte des aangezigts ; en evenwel befpeure ik dagelyks, dat deeze fynere , deeze volflrekt niet te ontbeeren zynde kennis, overal nog onbewerkt , onbekend , en zelfs aan Schilders die doorzigt hebben , naauwelyks in te prenten is.
Wie de moeite neemt , eene menigte der meest- verfchillende en niet-uitgezochte menfchen ftukswyze te befchouwen , die zal bevinden , dat, by voorbeeld , elk oor , elke mond , by alle derzelver verfcheidenheid, nogtans zyne kleine buigingen , hoeken , karakters heeft , die aan allen gemeen zyn ,
die



04 PORTRAIT
die »- fterker of zwakker, fcherper of
ftomper, overal by alle menfchen, die
geene misgeboorten zyn , ten minflen by deeze deelen , gevonden worden.
Wat baat nu alle kennis der grootere evenredigheden van 's menfchen ligchaam en aangezigt , . die al wederom nog op verre na niet genoeg doorzocht zyn , en zekerlyk nog eene fcherpere revifie zouden noo-
dig hebben ? • * (een toekomende phy-
fiognomifche Schilder zal dit gezegde rechtvaardigen , en ondertusfehen mag dit mynent* halven enkel en alleen afgefprooken heeten;) ik zeg , wat baat alle kennis der grootere evenredigheden, wanneer 'er gebrek is aan de kennis der fynere trekken, die even zo waar, zo algemeen , en van geene mindere
betekenis zyn , dan de grootere ? En
deeze kennis, te weeten der fynere trekken, ontbreekt zo zeer , dat ik het wil laaten aankomen op de proeve , of zelfs de bekwaamde Schilder , die duizend portraiten gefchilderd heeft , flegts eene verdraaglyke, bepaalde , algemeene theorie , by voorbeeld, van den mond heeft; niet van het inwendig t' famenftel van den mond ; neen ! maar alleen van den mond te fchilderen, dat is, van den mond , zo als de Schilder , zonder
eene



SCHILDE RE K.
95
eene .ontleedkundige kennis den mond, zoude konnen zien, zoude behooren te zien.
Het is ongelooflyk , doch waar en zeker , het is daarmede gelegen , als met alle menschlyke weetenfchap en konften — van de Theologie af, tot de konst der Schoenmaa-
kers toe ; i men praat al geduurig
na, men arbeidt geduurig na , en men begint nooit van vooren af aan, zonder eenige vooronderftelling , nooit op nieuws in het onderzoeken; van daar komt de algemeene en oneindige beenbreekery en grondeloosheid, waarop wy in 't rond fpringen !
Men doorloope dertig , veertig boekdeelen der beste portraiten van de grootlte meesters, en onderzoeke — (ik heb onderzocht , en
durf derhalven onbefchroomd fpreeken)
zo als gezegd is , alleenlyk den mond; men beftudeere alvoorens by de nieuwgeboorene kinderen , jongens , jongelingen , mannen , grysaarts , jongvrouwen , vrouwen , matroonen , het algemeene van den mond ; en wanneer men het gevonden heeft, dan maake men eene vergelyking ; en men zal bevinden , dat den meesten , dat bykans allen Schilderen de theorie van het algemeene van den mond ontbreekt, en dat het zeer zelden gebeurt; en wanneer het gebeurt, alleen-



96
POR.TR,AIT
leenlyk by toeval fchynt te gebeuren, dat een meester dit algemeene juistmaatig gevat heeft. En hoe onbefchryflyk veel komt daarop aan ! Wat is alle het byzondere , alle het karakteriüike, wat anders , dan mengelingen van het algemeene ? . . . . En , zo als het gefield is met betrekkinge tot den mond , zo is het , ten aanzien van de oogen, van de winkbraauwen en van de neus en van elk lid of gedeelte van het aangezigt. Juist zulk eene betrekking als de leden van het aangezigt, by voorbeeld, jegens elkander hebben ; juist zo als deeze betrekking by alle aangczigten , hoe verfchillende ook, algemeen is, juist zulk eene betrekking en evenredigheid is in de enkele kleinere trekken van elk lid van het aangezigt ; oneindig onderfcheiden en verfchillende is de verplaatfing der leden van het geheele aangezigt jegens elkander , by derzelver algemeene evenredigheid ; en zo oneindig onderfcheiden en verfchillende is ook de mengeling der kleinere trekken in elk lid van het aangezigt, by derzelver algemeene overeenkomst of gelykvormigheid.
Zonder eene naauwkeurigc kennis der betrekkinge van de leden van het geheele aangezigt , zo als , by voorbeeld , van de oogen
en



SCHILDEREN. ^
en den mond, jegens elkander, zal het altoos enkel en alleen by geval gefchieden , en zelfs een zeer zeldzaam toeval weezen , dat deeze betrekking in de werken van den Schilder te voorfchyn komt.
Zonder eene naauwkeurige kennis der byzondere conftitueerende deelen en trekken van elk lid des aangezigts, zal het altoos enkel en alleen by geval en een zeer zeldzaam toeval zyn, dat één derzelve juistmaatie getekend zy. b 6
Deeze eenige aanmerking kan den nadenkenden konftenaar oplettend genoeg maaken , om de natuur grondig en bondig te beftudeeren; en hem doen zien, dat hy , zo hy wat degelyks wil worden , wel de 'werken van groote Meesters met achting en eerbied moet befchouwen; maar ook zich door geene befcheidenheid moet laaten weerhouden, om met zyne eigene oogen te zien, en de' natuur in 't geheele en ten deele zo te befchouwen , als of voor hem nog niemand dezelve befchouwd had ; zo te befchouwen , als of na hem niemand meer eene naleezing zoude doen. Zonder dit te doen , myn jonge konftenaar! zult gy opgaan en weder ondergaan, als een verfchynfel, of hoogvliegende damp; en de roem van uwe werken
III. DEEL. G zal



p3 PORTRAIT
zal alleenlyk (leunen en berusten op de onkunde uwer tydgenooten.
De meeste en beste Portrait-fchilders, wanneer het uitmuntend wel gaat , vergenoegen
zich zo als de meeste beoordeelaars
der Phyfiognomie ten hoogften geno¬
men alleenlyk daarmede , om het karakter der hartstogteri in de beweeglyke en muskuleuze gedeeltens van het aangezigt uit te drukken. En wanneer gy met hun fpreekt van de grondgefteldheid van 's menfchen aangezigt , van alle bcweeging der vleesch-deelen onafhanglyk, als den grondflag van elke tekening en van elke fchildery , dan verftaan zy u in 't geheel niet, zy lachen met uw gezegde : en wat gy ook zeggen moogt, • zy gaan hunnen gang, en blyven fchilderen met eene onverzettelykheid , die in ftaat is , om het grootfte geduld t' onder te brengen.
En tot dat betere fchikkingen tot meerder volmaakinge der portrait - fchildery voorhanden zyn; tot dat misfehien cenc phyfiognomifche Maatfchappy of Academie phyfiognomifche Portrait fchilders vormt, zo lange zullen wy in de Jurisdictie der Gelaat- of Wezenkunde, ten hoogften genomen, flegts kruipen, daar wy anders zeer ligt zouden konnen vliegen. Een der grootfte beletfelen, waarmede de
Wc-



SCHILDEREN. <jp
Wezenkunde of Phyfiognomie te worfielen heeft, is de in der daad ongelooflyke onvolkomenheid van deeze konst.
Het ontbreekt bykans altoos aan het oog, of aan de hand van den Schilder, 0f ook aan het voorwerp dat nagetekend zal worden ; of ook aan alle drie teffens. Men ziet niet, wat 'er is; men kan niet tekenen wat men ziet; het voorwerp verwrikt zich onophoudelyk uit zyne plaatfe , die zeer eenvoudig behoorde te weezen ; en fchoon hetzelve ook niet wyke, en fchoon het den Schilder niet ontbreeke, noch aan een oog, dat op alles let, noch aan eene hand , die alles namaakt; zo is de laatfte onoverwimlelyke zwaarigheid nog deeze, dat elke houding des menfchen, elke vertooning die oogenbüklyk is, onnatuurlyk en onwaar wordt, wanneer zy in datzelfde oogenblik zal blyven voortduuren.
Hetgeen ik gezegd heb is zo veel als niets, in vergelykinge van hetgeene daarover zoude konnen gezegd worden. Dit veld is, zo veel ik weet, nog zeer onbewerkt. Zelfs Sulzer, hoe weinig heeft hy daarover gezegd ! en hoe weinig kon hy, in een Woordenboek , daarover zeggen ! naardien naauweïyks een geheel boekdeel genoegzaam zoude Ga „ wee-



jOO PORTRAIT
weezen, om deeze ftoffe aan alle zyden te befchouwen , alle vermaarde Portraitfchilders tc beoordeelen , en op te geeven alle regels en cauteelen of behoedmiddelen , die by de eindelooze verfcheidenheid , en by de naauwelyks te geloovcn zynde etnvormigheid der menschlyke aangezigten , den jongen konftenaar zouden gegeeven worden.
Beoordeelingen van eenige Portraiten.
i. Wat zegt gy van dit Portrait? Wie zal het weezen ? gy kent het Origineel.
„ Zo ik het Origineel kenne ; . . . . dan „ moet het Portrait in 't geheel niet gely„ ken , . . . want, ik kan my zulk een niet „ te binnen brengen."
't Is . . . .
„ Dit zoude ik nimmer geraaden hebben. „ Daarin is geene de minfte overeenkomst. „ Het is zo anti-karakteriffiek , als het moog„ lyk is."
2. En wat zegt gy van dit ? „ Ik ken het niet, of weet niet , wien „ het verbeelden zal. "
't Is de Heer van A . . . „ Dit zoude ik niet gedacht hebben ; doch, „ na dat gy my dat zegt , zo vinde ik
„ daar-



SCHILDEREN. Ï0I
„ daarin eenige overeenkomst, en kan het „ eenigermaaten begrypen , dat dezelve daar* door verbeeld zal worden. Maar ik kan „ evenwel niet zeggen daarin veele overeenkomst te vinden.
3. En hoe komt u dit voor ?
„ Ik zie wel , wie daar door uicgebeeldt zal „ worden .• maar daarin is veel , dat gezegd „ moet worden vreemd te zyn , en wel meer „ vreemd , dan 'er waar in is."
4. En hoe dit ?
„ 't Is buiten twyfcl die ; doch alles Ca„ ricatuur ! alle trekken verzwaard, ver-root, „ mismaakt. "
5. En nu dit ?
„ Alles verfraaid , geïdealifeerd , verhoogd ! „ het goede uitfteekend , het zwakke on„ merkbaar gemaakt ; anders kennelyk. Les„ fings definitie van 't Portrait : het Ideaal „ van eenen zekeren menfche. "
6. „ Alle het enkele goed! zeer kennc„ lyk : maar de vorm van 't geheel , de „ proportie is niet waar. "
7- „ De vorm, de proportie is goed. Alle „ het enkele is te onbepaald. Alleenlyk in „ geheele genomen ! "
8. En wat zegt gy van dit?
» Zeer kennelyk ! aIs fpreekende J de teG 3 „ kc-



ï02 PORTRAIT
„ kening is goed , de proportie is goed ; „ maar te angstvallig, te hard , te vlak. „ Slegte krachtlooze fchildery ; niet rond, „ niet levend ! "
9. En is dan ook dit flegt fchilderwerk * „ Neen ! treflyk gefchilderd , by uitftek
„ kennelyk. Maar in 't gezigt, .in den mond „ iets dat vreemd, dat rtyf is."
10. En welke zyn dan de gebreken van deeze fchildery ?
„ Zo veel goeds , dat men niet veel van „ gebreken zal zeggen, het voorhoofd, de „oogen, neus, mond, kin, tot verbaa-
zens toe rond en goed gefchilderd, in " een voortreflyk licht , doch de houding ^ is gedwongen ; de mine , by alle kennea, lykheid , koud , droog , zielenloos.
11. En wat zegt gy van dit ? Kennelyk tot verbaazens toe; maar met
,7n de meest-gewoone, in de natuurlykfte „ geest-gefteldheid of humeur. Het geheel „ gelaat is , als met eenen nevel, over„ trokken.
12. Wel nu , aan dit zult gy evenwel niets te berispen vinden ?
„ Niets , dan dit : de Schilder tekende „ cenc Succesfie, eene Fluxie der minen, zonder eene enkele vast te houden. De
» Si-



SCHILDEREN. 103
„ Sknakaaeiteit van het aangezigt de harmo- ' „ nie , ontbreekt. Tegenftrydige toefhinden cn „ bevveegingen zyn in de groote partyen , en „ in enkele trekken. Het is niet een en hetzelfde moment. "
13. „ Volkomen kennelyk , maar te fierk, „ en te veel vuur. "
14. „ Al mede volkomen kennelyk; doch „ het hoofd wat te groot. "
15. „ En dit hoofd tc klein. "
16. En dit? .
„ Op eenen zekeren aflland onverbeterlyk , „ doch van naby befchouwd , ruuw. "
17. En wat zegt gy van dit ?
„ Van naby befchouwd alle mooglyke naauw„ keurigheid en beltudeerde waarheid. Op „ eenigen affland doet het geheele geene wer„ king , ten minften verliest hetzelve.
18. „ Al te lachend , te flyf; anders „ overeenkomst tot het fpreeken. "
10. „ Niet genoeg gcflooten of vast ge„ noeg , te flaauw , te flomp. "
20. „ Te ernfïig , te ftil. "
21. „ By alle kennelykheid zonder eenige „ beflemde Aétie en gemoeds - karakter. "
22. „ Dit gelykt onverbeterlyk , is heer„ lyk gefchilderd. . . Alleenlyk ziet men nog
G 4 „ daar-



104 PORTRAIT
„ daarin des Schilders manier ; men ziet nog „ dat het gefchilderd is. "
23. En wat is 'er van dit ?
„ Niet alleen de manier van den Schil„ der ; maar ook nog zyne gedaante ! Het „ was gelykende ; maar hy heeft het met „ zyne eigene dikwerf gefchilderde gcftalte en „ minen als gedoopt of getingeerd."
24. „ Dit noeme ik eerst gefchilderd ! ^ 't „ is niet alleen kennelyk , overeenkomttig ; „ maar waar , levendig , volkomen natuur ! „ geen fchildery meer ! . . Grondtekening , „ vorm , evenredigheid , fituatie , houding , „ kleur , fchaduwe en licht . . . vryheid , ge„ maklykheid , natuur ! natuur ! natuur in de „ meest - karakteristieke fituatie ! natuur in 't „ geheele ; natuur in de kleur , in enkele „ trekken ... in het fchoonfte licht ! in „ de uitgezochtfte en geheel - byzondere fitua„ tie des gemoeds. Natuur en waarheid van „ naby , van verre , van elke zyde. Ken„ nelyk voor alle menfchen ; ten allen ty„ den ; voor kenners cn niet- kenners! voor
den besten kenner meest kennelyk ! geen „ fpoor van gefchilderd te zyn ! een aange„ zigt in eenen* fpiegel ! een mensch , met „ wien men fpreeken wil, en die met ons
' „ fpreekt;



SCHILDEREN. 105
„ fpreekt ; die ons meerder aanfchóuwt; dan „ wy hem konnen aanfchouwen. Wy haas„ ten ons, om by hem te zyn , wy om„ heizen hem, wy zyn als betoverd...."
Zie daar, myn vriend , eenige trappen der beoordeelingcn. Onderzoek en toets uwe werken aan dezelven , myn jonge menfchènfchilder ; en flaa daarna , om tot de uitcrfle hoogte te komen , en het minfte dat gy bereiken zult , zal zyn rykdom en roem der waereld en der nakomelingfchap. Met traanen danken wy u , zegenen zal u, vader , man en vriend! En eere zal uw werk aandoen den grooten Meester, wiens fchepfelen flegts in de oppervlakte , ook flegts in één ftuk van derzelver exiflentie naar te volgen , het verhevenfte meesterfluk der menschlykheid is.
G 5 HET



HET ELFDE
FRAGMENT.
BYLAAGEN TOT HET VOORAFGAANDE FRAGMENT OVER DE PORTRAITEN.
Welke houdingen voor den Phyfiognomist het meest fpreekende zyn.
i.
H et profil , het half profil en het volle aangezigt van denzelfden perfoon zyn, benevens een naauwkeurig fchaduwbeeld , bykans niet te ontbeeren , wanneer uit een portrait afgeleidt of opgemaakt zal worden een oordeel over het karakter van het origineel, waarop men eenigermaaten Haat kan maaken • doch indien ik flegts een van
driën te verkiezen had , dan verkoos ik het
halve profil, dat is, zulk eene plaat'
fing van 't hoofd , den omtrek van het voorhoofd , van de neus , den kin en van beide oogen , waarby nog iets van den
hoek van 't eene, en iets van den omtrek
van het achterhoofd te zien is. ■ De
by-



1






BYLAAGEN OVER DE PORTR AITEN.
bylaage , het afbeeldfel van eenen zeer bekwaamen medailleur, den Heere Sampfon in Bafel, zal myne gedachten klaar en duidelyk maaken.
Alles is zeer in 't oog vallende, karakteristiek , lichtgeevend en beftemt. Hier
kan, wie kennis heeft, kennis toonen. Wie ziet niet in dit aangezigt eene koele konstvaardigheid , gemaklykheid om helder en duidelyk te zien, en bedaardheid met geduld, om , hetgeene gezien is , na te tekenen. Het voorhoofd heeft juist den omtrek , die niet te abftracl laat denken , en niet te •warm en fchielyk laat voelen , — het onderfte gedeelte van het aangezigt rust , ik zoude wel zeggen , verfpreidt zich geheellyk, en broeit over het voorwerp, niet zo zeer omtrent het geene voor hem ftaat, dan wel hetgeen waaraan gewerkt zal worden. Men ziet het eigene , het buitengewoone , 't welk zich evenwel niet tot een wezenlyke of waare grootheid verheffen kan.
s. Men



lüb BYLAAGEN 2.
Men heeft andere aangezigten van fcherpere omtrekken , waarin het karakteristieke gelegen is, juist in de fcherpheid en zeer naauwkeurige preciesheid , by voorbeeld , van den omtrek van de punt der ncuze af tot de onderlip , of in den kin, die, in 't profil getekend , ongelyk gemaklyker, dan in elke andere houding, te beoordeelen zyn.
Het hierna volgend aangezigt heeft, naar myne gedachten , zeer veel dat gezegd kan worden• karakteristiek te zyn, enkel en alleen in den overgang van de punt der neuze tot de onderlip.
Men ziet zo terftond, dat deeze trek het minfle gemist kan zyn geworden ; en de Phyfiognomist zal van zulk eenen beflisfenden trek , gelyk de onderzoeker der Schrift , van eene beflisfende Schriftuurplaats, overgaan tot overeenkomfiige , die op zich zelve minder
beflisfend zyn. Ja , hy zal zeggen
indien deeze trek waar is , dan konnen zekere andere trekken in datzelfde aangezigt (ook dan wanneer hy het origineel nooit gezien heeft niet ttffens voorhanden zyn ,
'by



2






Over. de p o r t r a i t e n. 109
by voorbeeld , de overgang van de neuswortel tot het voorhoofd kan onmooglyk zo ftomp , dezelve moet wat fcherper weezen.
Aangezigten derhalven , waarin zulke grondtrekken zyn , en ook in die, in
welke de kinlaade merklyk getekend cn zigtbaar is , moet men voor den beoordeelaar, wanneer men dezelve niet van alle zyden tekenen kan , in het profil tekenen.
3. Van



HO BYLAAGEN
3-
Van zulk eenen aart is mede de hierna volgende beeltenis van den geleerden, fchranderen en ryk aan verftand, zeer wyzen , en , door eene onvermoeide naarftigheid en doorzettende arbeidzaamheid, eertyds uitmuntenden , en onder veele naamen vermaarden Canonicus Breitinger*
4. Aan-



OVER DE PORTRAITEN. III
4-
Aangezigten , waarin de winkbraauwen fterk geboogen , de rug der neuze breed is , de midden-linie van den mond , inzonderheid het midden derzelve , fterk geboogen is; — Aangezigten van een vast, verftandig en niet ligt te leiden karakter , gelyk het hiervolgende van eenen onbekenden — moeten minder van ter zyde, en meer van vooren getekend worden.
5. Voor



112
BYLAAGEN
5-
Voor een gezigt, gelyk het hiertegen over ftaande r is geene betere , dan die door van Dyk zo wysiyk verkoorene houding te bedenken. Zy is zo karakteristiek , als het mooglyk is. Men ziet daarin , de gedaante van het aangezigt van vooren (en face) en in het profil. Men ziet genoeg omtrek van
voorhoofd en wangen van neus en
oor en men zoude ook in geene an¬
dere houding meer van het voorhoofd en oog
en mond konnen zien. In geene. den
oprechten , trouwhartigen , juistmaatig - zienden , recht denkenden vriend der konst en der
konftenaaren , duidelyker konnen zien . .
konnen zien, hoe een aangezigt, 't welk men eerder onder de lelyken , dan onder de fchoonen telt , nogtans beminnenswaardig kan zyn, en dat ook in een aangezigt, 't welk naar deszelfs vorm niet fchoon is, de eerlykheid woonen kan.
6*. Hoe



3









4



over de portraiten. IÏ3 6.
Hoe gelukkig , of veelmeer hoe Wyslyk , van Dyk zyne hoofden geplaatst heeft, 'om het behoorlyk licht daarop te laaten vallen, ten einde dezelven zo karakteristiek, als het mooglyk is, daar te ftclien , daarvan kart de hier tegen 'overfkiande beeldténis' tot een nieuw bewys dienen. .. Hoe zoude - het - voorhoofd , oog en mond in dit aangezigt beter te voorfchyn hebben konnen komen ?' Zekerlyk verliest de omtrek der neuze iets by deeze houding , maar daarentegen winnen het
voorhoofd, oog en mond. In dit voorhoofd ligt zeer veel grootheid van zin ; zeer veel uitdrukking van attentie en arbeidzaam overleg; en in deeze houding van het hoofd, in deezen omtrek van het voorhoofd tot aan den baard, welk eene fynheid en grootheid zyn daarin te befpeuren !
III. deel. H HET



HET TWAALFDE
FRAGMENT.
over iiet studium der phvsiognomie of wezenkunde.
Aan den Heere Profesfor munniks in Groningen. (*)
Staat my toe verëerenswaardige munniks, aan u myne gedachten mede te deelen over het Studium der Phyfiognomie. Het komt my voor , dat alle Verhandelingen van deezen aart, noch juistheid , noch licht, noch kracht genoeg hebben, wanneer zy flegts in 't gemeen gefchreeven zyn , en niet ingericht aan" iemand in 't byzonder, van wien men vooraf weet, dat hy elk woord onderzoekt en onderzoeken kan, dat hy daarvan zo terftond een onmiddelyk gebruik maakt , en elke duisterheid , dubbelzinnigheid en onbepaaldheid opmerkt. Ik wenschte wel , dat ik alle meerder-gewigtige Fragmenten van dit werk , eer en alvoorens dezelve aan de drukpers
(*) Dit Fragment is in het Hoogduiisch werk gefchikt voor den Heer Graave van Thun.



STUDIUM OF WEZENKUNDE. Hg
pers overgegeeven worden, telkens aan een fcherp- proevend oor zoude konnen voorleezen; dan vermits my dit zeer zelden gebeurt, zo verbeelde ik my wel eens zulk een oor als tegenwoordig, wanneer ik myn handfehrift, onmiddelyk voor de Verhande. hng, nog eens met alle hoogst - mooglykê oplettenheid en infpanninge van alle vermogens van mynen geest , doorzie .... En hoe noodig was voor my de vertegenwoordiging van zulk een oor by dit Fragment ! Al wat ik over de Phyfiognomie en derzelver kennisfe gefchreeven heb , is niet van zo veel gewigt, als hetgeen ik nn voorneemens ben te zeggen over het Studium dcezer kennisfe , over de wyze of methode om te phyfiognomifeeren. Indien my deeze aanwyzing gelukt , dan is het my gelukt met myne geheele onderneeminge ; en evenwel befpeure ik de onbefchryfiyke zwaarigheid , om my daarover zo duidelyk, zo precife en zo volkomen , te verklaaren , als dit te doen tot de bevorderinge van de echte Studie deezer kennisfe noodig is. Ik weet al vooraf, dat wanneer ik, met alle mooglykê overdenkinge, eenige bladeren over deeze Itoffe zal gefchreeven hebben , en meene gefchreeven te hebben , al wat ik voorneemens was te zeggen, evenwel meer dan eene gaping overH 3 bly-



n<5 STUDIUM
Wyven zal, en hoe zeer ik geduurig de meest - mooglykê preciesheid in het voorftel bedoeld zal hebben, ik evenwel voor meer dan éénen onbepaald zal moeten fchynen .. . Het is zo, fchier op alle bladzyden der voorafgegaane deelen is reeds , deels uitdruklyk , en deels als in 't voorby gaan , daarvan gefprooken. Doch één boek is niet genoegzaam , om de aanwyzing langs alle zyden volkomen te maaken. Derhalven zal geen verflandig mensch daarover in Fragmenten verwachten iets , dat gezegd zoude konnen worden volkomen te weezen. Doch ik zal doen, wat ik kan. Niet om aan o, fcherpzinnige befchomver , regels te geeven ; maar alleenlyk regels ter beprocvinge voor te leggen. Van deeze regels geeve ik opening aan u , omdat gy eenen phyfiognomifchen zin hebt, tekenen kunt, en genoeg in ftaat zyt, om door het uitvinden van veelerleye hulpmiddelen , de Phyfiognomie of Wezenkunde gemaklyk te maaken.
Indien deeze weetenfehap worden zal, hetgeen dezelve kan worden; dan is de toelichting van geene vraage zo noodig , als deeze : Hoe moet dezelve befludeerd wordenl
Broddelaary in de Phyfiognomie is veel-
ligt onder alle broddelaaryen de gevaarlykfte ; want , zy maakt altoos ten minikn twee
men-



OF WEZENKUNDE. 11?
menfchen ongelukkig , te weeten, den beoordeelaar, en die beoordeeld wordt. Hoe verre misleidt veeltyds een enkeld fcheef oordcel ! En hoe veel verder een verkeerde of valfche regel , een regel, die niet van de veelvuldigfte ondervindingen afgetrokken is? En het allerverfte, eene valfche aanwyzing , die tot valfche regelen verleidt ! Ik heb derhalven lange uitgefteld, om iets in gefchrifte ter neer te Hellen , aangaande den aart en de wyze, hoe de Phylïognomist te formeeren is. Enkele obfervatien zullen niet zonder de meest-mooglykê naauwkeurigheid en gemocdelykheid aan het Publicq voorgefteld worden , veel minder aanwyzingen tot het maaken van obfervatien ! Veelligt heeft de Logica geen ruimer veld om zich te oelFcnen , dan de Phyfiognomie , aangemerkt als eene weetenfchap. Men kan tegen verkeerde wyzen van behandeling en tegen verkeerde redeneeringen nauvvelyks genoeg oplettende zyn : zy zyn zeer ras gedaan , en verleiden zeer fhel tot de gevaarlykfte dwaalingen ! De Phyfiognomist kan derhalven , voor verkeerde wegen , niet genoeg gewaarfchouwd worden ; de zeer veelvuldige wyze van obfervatie kan niet genoeg aanbevolen , en elk hoofd , 'c welk niet redenmaacig denkt, kan van de ftudie der Phyfiognomie niet genoeg afgeH 3 fchrikt



lig STUDIUM
fchrikt worden. O ! de ongeroepen Phyfiognomïsten, zonder zin en wysheid, zonder kennis en Logica, zonder geduld in het befchouwen en in het vergelyken , zonder liefde tot de waarheid en voor de menschiykheid ! O ! de waanwyzen , de decifeurs, de fnel-beflisfers , de niet-onderzoekers ! O! de beroeplooze Phyfiognomisten ! Welk eene gevaarlyke bende in de menschlyke Maatfchappye ! Ik zeg: Phyfiognomisten zonder waarheid en vernuft ! dit trek ik niet in ; neen! ik herhaal het op het krachtigfle. Phyfiognomifche zin is zekerlyk vooral en voornaamelyk volftrckt niet te ontbeeren ; is het eerfie en wezenlykfie van alles; is het oog der natuure , zonder hetwelke alle regels en aanwyzingen voor eenen menfche zo nutteloos vyn , als de bril voor eenen blinden. Maar, maar! zonder wysheid, zonder een vernuftig onderzoek , zonder ontleding , zonder vergelyking , zonder fchaaring , zonder vernuft , zonder regels, zonder oeffening , zonder tekening zal het fynfte phyfiognomisch verftand , zo niet dikwyls grootelyks dooien, evenwel zeer dikwyls doen dooien. Ten minften zullen zyne gewaarwordingen in de war seraaken , en zich niet laaten mededeelen. Eer en alvoorens ik derhalven , voor mynen perfoon , eenen menfche de Studie der Phy-
fia-



OF WEZENKUNDE. I ip
fiognomie zoude aanbeveelen of hem daartoe verlof geeven , zoude ik volkomelyk hiervan moeten overtuigd zyn , „ dat zodaanige mensch „ zoude konnen gezegd worden phyfiognomi„ fchen zin te hebben , dat hy vernuft heb„ be en tekenen kan ; ten minlten dat hy „ het talent en eenige oeffeninge in het te„ kenen hebbe. " Een phyfiognomifche zin , om het karakteristieke der natuur te bemerken en te leezen. Vernuft, om zyne gewaarwordingen in obfervatien te ontknoopen , en door algemeene abftra&e tekens uit te drukken. De gaave der tekeninge , om de karakters zinlyk onder het oog te brengen. Het is onmooglyk, dat ooit een mensch , zonder dit, in de kennis der Wezens of Phyfiognomie veele vorderingen kan maaken. Myn gemoed wordt veeltyds in het binnenfte van my ontfteeken door de bekommering , die niet ongegrondt is, dat onbekwaame menfchen de moeijelykfte van alle kundigheden, voor zo verre dezelve juist en eene weetenfchap zyn zal , al te ligt op zich neemen, en de Gelaatkunde of Phyfiognomie in eenen zeer flegten reuk zullen brengen. Ik wil 'er geen deel aan hebben ; want ik waarfchouwe tienmaal , in plaatfe van eens ! Wat heb ik niet reeds in de voorgaande deelen daartegen H 4 gc-



STUDIUM
gezegd ! Het is zo , niets is gemaklyker, dan de Phyfiognomie, tot een algemeen en dagelyks gebruik , te beftudecren , wanneer men gezonde zinnen , verftand en de gaave der tekeninge bezit. Ach, myn lieve Heer Profesfor ! wanneer gy menfchen ontmoet , die zich in 't heiligdom van deeze weetenfchap waagen , zonder van deeze hoedaanigheden voorzien te zyn , verëenig u dan mee my , om hen daarvan af te fchrikken. Alle menfchen hebben eene zekere maat van eenen phyfiognomifchen zin , dat weet ik , en dat houde ik ftaande met eene luide Item, die niet te overfchreeuwen is; maar elkeen heeft niet zo veel van deczen zin, en teffens zo veel verftand , zo veele bekwaamheid , om zyne opmerkingen op het allerftiptile uit te drukken ; of dat hy geroepen zou zyn , om van deeze weetenfehap zyn byzonder werk te maaken.
Ik zal hier niet herhaalen , hetgeen reeds in het cerfte Deel gezegd is geworden van de eigenfehappen van den Phyfiognomist, en van de zvvaarigheden, waarmede hy te worftelen heeft ; maar ik maake fpoed , om thans aan u onder het oog te brengen eenige aanwyzingen , die ik , zo als gezegd is, voor zeer onvolkomen keure , maar evenwel,
by



OF WEZENKUNDE. 151
by bevindinge , voor zeer gefchikt, om eenen Phyfiognomist in deeze zyne ftudie bevorderlyk te zyn.
Ik zou derhalven tot eenen Jongeling , die my verzocht om handleiding , zeggen : „ wan„ neer gy by u be (peurt een beroep tot dee,, ze Studie ; wanneer verfcheide Phyfiogno„ mien u op eene verfcheidene wyze aan„ doen , fommigen u krachtdaadig en fchie„ lyk naar zich trekken , en de anderen u , „ op even dezelfde wyze , terug ftooten; „ wanneer gy belang fielt in de menschkun„ de ; wanneer preciesheid en duidelykheid in „ uwe kennisfen aan u de hand bieden, . . . „ dan befludeert de Wezenkunde of Phyfio„ gnomie. "
Maar, wat is dat te zeggen , dezelve te ftudeeren ? Het is zo veel als : zyn gevoel oefienen , zynen zin fcherpen , zyne gewaarwordingen in obfervatien oplosfen , dezelven aan zich betekenen , karakterifeeren , daarilellen of onder het oog brengen.
Het is zo veel als: de zigtbaare tekens , van onzigtbaare krachten opzoeken , beftemmen of vast - (lellen , klasfificecren.
Het is zo veel als: de oorzaaken van zekere werkingen in de tekeninge en in de veranderingen van 's menfchen aangezigt ontdekken.
H 5 Hcc



122
STUDIUM
Het is zo veel ' als : aanleeren tot
de zekerheid toe aanleeren beflisfen,
welk een karakter van geest en gemoed zekere vormen van tronien en trekken der aangezigten in zich al of niet konnen opneemen.
Het is zo veel als: algemeene, opgegeevene , mededeclbaare tekenen der vermogens van den geest , of in 't gemeen van de inwendige vermogens der menschlykheid opfpooren, en daarvan met gemaklykheid en veiligheid een juistmaatig gebruik te konnen maaken op voorkomende gevallen.
„ Wanneer gy dit niet wilt aanleeren " (zoude ik tot deezen zich aangeevenden vriend der Phyfiognomie zeggen) „ befludeer dan „ deeze weeten fchap niet. Iets minder , dan „ dit, te willen aanleeren , verdient niet den „ naame van Studie. "
Denkt gy niet, myn lieve vriend ! dat — even zo als elk, die voorneemens is een huis te bouwen , eerst moet overrekenen, de kosten, en dezelven vergelykcn by zyne vermogens , alzo ook elk, die zich in en met ernst in deeze weetenfchap wil inlaaten, zich zelve vooral en voornaamelyk onderzoeken moet : „ befpeure - ik in my de vatbaarheid „ en de drift , om te bereiken dit doel-
„ ein-



OF WEZENKUNDE. 123
„ einde, V welk waarlyk niet gezegd kan „ worden gering te weezen ? "
Indien hy my daarvan verzekering gaf met het gelaat van een ongemaakt vertrouwen ,
. of indien ik dit van hem zoude
konnen denken, ook zonder zyne uitdrukly* ke verzekering, enkel en alleen op zyn aangezigt t dan zoude ik aan hem al verder zeggen :
„ Onderzoek vooral en voornaamelyk, op „ het naauwkeurigfte , wat aan alle en el„ ke menschlyke ligchaamen en aangezigten „ gemeen is , waarin zy in V gemeen van „ alle dierlyke en organifche of werktuigly„ ke ligchaamen te onderfcheiden zyn. Hoe
duidelyker en volkomener gy deeze onder„ fcheidingen voor u zelve denken kunt , „ dies te waardiger zult gy denken van 's „ menfchen natuur, met dies te diepere cer„ biedigheid den menfche beftudeeren , en „ dies te meerder zal het karakter der mensch„ lykheid voor u geopend weezen. Vervolgens „ befludeer in V byzonder de deelen , de le~ „ den , het verband, de betrekking, de „ evenredigheid van 's menfchen ligchaam,
„ Lees daar over wat gy wilt de
„ Schryvers der Encyclopedien of Du-
s, rer ,* — maar Hel uw vertrouwen volflrekt op
» geen



124
STUDIUM
„ geen boek, hoe hetzelve ook mag ge„ noemd zyn. Onderzoek zelve. Meet eerst „ alleen ; daarna voor eenen fcherp- en zel„ ve zienden vriend ; en laat dan vervolgens „ deezen en géénen , voor u, en buiten u , „ nameeten.
„ Onderfcheid, by '/ meeten der betrek„ kinge van de deelen , twee dingen , die , „ zo veel ik weete , nog door geenen mee„ ter van menfchen naauwkeurig onderfchei-
den zyn geworden, en welker niet - on„ derfcheiding tot zo ontzaglyk veele miste„ keningen aanleiding gegeeven heeft , aan„ leiding tot misvattingen of verkeerde oor„ deelen over de werken van god, —— „ die evenwel , zelfs by alle fchynbaare Ano-
„ maliën of onregelmatigheden , al»
„ toos regelmaatig zyn ; twee dingen , wel„ ker ohderfcheiding een fleutel is tot de „ Phyfiognomie. Onderfcheid de recht„ LVNiGK cn de boogenlynige propor„ tie. Zyn de deelen van het aangezigt, „ zyn de leden , naar de opgegeevene rech„ te lynen , naar perpendiculaire lynen , „ evenredig , dan is de mensch fchoon , web „ gemaakt , kloek, fterk , vast, edel tot „ eenen hoogen trap. En dit alles kan hy „ ook zyn , wanneer zyne deelen en leden
„ naar



OF WEZENKUNDE.
125
„ naar den fchyn van deeze evenmaar, of „ evenredigheid afwyken ; doch dat dee-
ze evenmaat evenwel gevonden worde naar
de aangelegde , pasfende booglynen. Edoch H is op te merken , dat de rechtlynige pro-
portien , volgens derzelver natuur, voor?
deeliger en onverderflyker zyn , dan de
anderen.
„ Wanneer gy nu eens in 't gemeen de „ deelen van 's menfchen ligchaam , der„ zeiver verbintenisfen en betrekkingen kent, „ en wel zo kent , dat gy, in elke te„ kening , elke afwyking , alle het overtol„ lige, alle het gebreklyke , elke verplaat„ fing , elke verwrikking , op het eerfte ge„ zigt , kent, en aan elk kont aanwyzan ; „ wanneer gy eens zekerheid hebt van uw „ oog , en van uwe fubtile bekwaamheid in „ de onderfcheidingen , het groote Senforium „ der Gelaatkunde of Phyfiognomie ; dan „ eerst maak een begin met het naauwkeu„ rig befchouwen van byzonderc karakters.
„ En maak dan dit begin met zulke aan~ „ gezigt en , die door derzelver vorm en ka„ rakter zeer doorfteeken en uitgetekend zyn
„ by menfchen , die ten minften geene
„ dubbelzinnige , maar eene beflisfende, eene „ vaste of beweerde zyde van het karakter heb„ ben. n Ver-



125
STUDIUM
„ Verkies voor u, by voorbeeld , eenen" buicengemeenen diepzinnigen denker; eenen „ geboorenen domkop ; eenen fynen of fub„ tilen , tederen, zeer aantreklyken gewaar„ worder of een zeer hard , taay, koel „ en ongevoelig karakter.
„ Dit byzonder karakter beftudeer voor „ eerst zo , als of gy alleenlyk dit, en
„ geen ander, te beftudeeren had.
„ Befchouw deezen in 't geheel; befchouw „ hem in alle zyne deelen ; befchryf aan „ u zelve, met uitdruklyke woorden , zyne „ geheele geftalte en alle zyne trekken , als „ of gy aan eenen fchilder, die hem niet „ kent, doch hem zoude uitbeelden, zyne „ beeltenis zoudt willen voordicleeren. Is het „ eenigzins mooglyk , laat hem by deeze be„ fchryving voor u zitten of Haan , gelyk, „ voor den fchilder, die te fchilderen is. „ Teken hem voor u , eerst met woorden „ volgens de natuur. Maak een begin met „ de ftatuur, —— vervolgens gaa over tot „ de proportie , naamelyk , de fchynbaare , „ die naar rechte, perpendiculaire- en hori-
„ zontaal - lynen kan gemeeten worden ,
„ alsdan tot het voorhoofd , de neus, den
„ mond en kin en in 't byzonder tot de
„ figuur, kleur, gefteldheid, grootte en diepte „ van het oog enz. „ Wan-



OF WEZENKUNDE. 12?
„ Wanneer gy met deeze befchryvinge ge„ reed zyt, lees dan dezelve, in de tegen„ woordigheid van den perfoon, by u zel„ ve, en vergelyk eiken regel , ja elk „ woord by het origineel. Vraag dan aan „ u zelve zeer naauwkeurig : ontbreekt 'er „ niets? is 'er niets , dat gezegd zoude „ konnen worden overtollig te weezen ? en „ hetgeen 'er is , is dat waar, is het naauw„ keurig genoeg uitgedrukt ? Volgens deeze „ befchryving , maak u een afbeeldfcl van „ den perfoon , buiten zyne tegenwoordig„ heid. Indien gy nu dit afbeeldfel niet voor „ den dag kont brengen , naar de befchou„ wing en befchryving, naar het hoofd-ka„ rakter ; dan hebt gy den perfoon niet „ recht befchreeven, niet recht befchouwd, „ zo als de beftudeerer der Phyfiognomie be„ fchouwen moet. En om u hierin alles„ zins zeker te oefenen , zo moet gy u ge„ wennen , zodra gy een gezigt beftudeeren „ wilt , in eenige weinige oogenblikken zy„ ne wezenlyke trekken op te vatten , en „ dezelven u diep in te prenten. "
Myne wyze van doen in deezen is deeze: Vooreerst de vorm van het aangezigt van vooren ; is dezelve rond ? ovaal ? vierkantig ? driekantig ? onder welk eene pracife
hoofd.



128 STUDIUM
hoofdfiguur is dezelve het gevoeglykfte te denken ?
Men zal weinige aangezigten zien , die niet met eene van deeze acht hoofdvormen overeenkomst hebben , en zich niet in zulk eene figuur bekwaamelyk laaten rangeeren.
Na de vorm van het aangezigt zoek ik de hoofdvorm van het profil, en plaatfe dezelve voor my in eene der helfte van deeze opgegeeven figuuren. Daarna neeme ik in overweeging de perpendiculaire lengte der drie gewoone afdeelingen, en bemerke voor my derzelver perpendiculaire verfcheidenheid. Vervolgens de evenredigheid van deeze drie gedeeltens van het. aangezigt het voorhoofd , de neus, en den kin 't welk
voor my het gemaklykfte valt , wanneer ik het uiterlte punt der bovenlippe , onmidde-
lyk



OF WEZENKUNDE.
lyk onder de neus en het diepfte punt
hy de neuswortel te famen , naar een paslood gemeeten , voor my denke , of my voorflelle , waardoor zich dan, by alle aangezigten, deeze evenredigheden en betrekkingen , natuurlykerwyze , alleenlyk in drie hoofd-klasfen laaten brengen : (a) de perpendiculaire (£) de van boven - uitfteekende (V) de van boven - terugwykende.
Zonder zulke fixe en zo fnellyk en ligt te beftempelen zynde punten aan te neemen , als eene foort van as; om welke de geheele vorm van het aangezigt, om zo te fpreeken , draait; is het nooit mooglyk , door de verbeeldingskracht of Imaginatie, de wezenlyke vorm van het hoofd phvfiognomiekundig genoeg aan zich te vertegenwoordigen. Ik moet mede, in 't voorby gaan , voor jonge fchilders aanmerken , dat zy,
III DEEL. I zon.



rI30 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
zonder dccze twee fixe punten vooral en voornaamelyk en naauwkeurig in acht te neemen, bezwaarlyk ooit eene vorm van aangezigt phyfiognomie - kundig en juistmaadg tekenen zullen. i:—- Wanneer ik my deeze twee punten ingefcherpt heb -— dan iraagineere ik my vervolgens het voorhoofd in 't byzonder; daarna de winkbraauwen in 't byzonder; de tusfehenruimte tusfehen de oogen , voorts den overgang tot de neus; dan de neus in 't byzonder ; voorts in 't byz >nder den onbefchryflyk-karakteristiken hoek van de punt der neuze tot de eigenlyke bovenlip, die wederom alleenlyk drieledig zyn kan, rechthoekig, ftomp of puntig. j
Vervolgens, of de bovenkant, dan of de benedenkant van deezen hoek langer zy? daarna den mond die in het profil mede
al-



OF WEZENKUNDE. t£t
alleenlyk drie hoofdvormen hebben kan • of (O de bovenlip foekt zich over de onderlip
henen Q) Gf zy zyn beide egaal .
(O of zy wykc terug, zodat de onderlip uitlleekt.
Aldus is mede de kin te meeten en ce klasfificeeren. Dezelve is perpendiculair, of vooruit Maande , of terug wykende. En omtrent deszelfs onderile gedeeelte is hierop te letten: zinkt hy onder de horizontaal-linie , of is hy horizontaal gelegen , of ryst hy opwaards ?
t * In



13a STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
In 't byzonder neeme ik voor my in opmerking den draay of zwaay der kinlaade , die door het vleesch of zigtbaar , of onzigtbaar wordt , en die dikwyls van de meest - be-
flisfende betekenis is. (*) Het oog
meet
(*) „ Het is onbegryplyk voor elkeen , die niet „ veelvuldige obfervatien gemaakt heeft, hoe gemak„ lyk , hoe zeker en pracies , uit dit been, ken" merken van de inwendige gefteldheid des menfchen ,', op te maaken zyn. Ik moet hier aanmerken ; en „ deeze aanmerking zoude ik veiliglyk konnen herhaa„ len by alle beenderen van 's menfchen ligchaam , ]] zelfs zo verre zy door de huid en 't vleesch te
Z voelen zyn; dat een goede Phyfiognomist,
" met geflooten oogen , alleenlyk door het betasten " van dit enkeld been , met de grootfte zekerheid , " veel van het karakter van eenen menfche , die an" ders voor alle fynere zinnen niet te bemerken is, zoude konnen beflisfen. Ik heb dikwyls in het '„ geheele aangezigt van eenen menfche, van wiens " buitengemeen verftand ik anders de meest-beflisfen" de blyken had, het doorfteekend middel nergens " zo gemaklyk en met zo veele zekerheid konnen ,', vinden , dan enkel en alleen in dit been , in het '„ profil befchouwd zynde : het is derhalven inzon„ derheid den fchilderen en tekenaaren van menfchen',' hoofden grootelyks aan te raaden , dat zy hunne " profilen jegens het licht zo Hellen , en zodaanig " in de fchaduwe plaatfen, dat de tekening daarvan " eene in 't oog vallende juistheid en naauwkeurig" beid verkryge.- Ik heb ontallyk veele portraiten ge-
m zien,



OF WEZENKUNDE. I^J
meet ik allereerst naar deszelfs afïtand van
de neuswortel daarna let ik op deszelfs
grootte, kleur wyders op den draay
van het boven- en beneden - ooglid; en dus doende kan ik , binnen den tyd van weinige maanden , een aangezigt, om zo te fpreeken , van buiten leeren. Dit van buiten leeren van een aangezigt gefchied juist zo , als het van buiten leeren van eene plaats uit een vaers. Men overziet het geheele, volgens de voornaamfte gedeeltens. Men vestigt de aandacht op elke voornaame Helling ï men neemt eene proeve , het boek weggelegd hebben?
„ zien , waarin dit verzuimd is , op eene wyze die „ gezegd kan worden voor het oog van den befchou„ wer beledigend te weezen ; hiervoor zoude ik dur„ ven inflaan , ook alsdan , wanneer het origineel „ aan my onbekend is. Jonge Schilders , gy die „ lust en konst bezit , orn na te tekenen het fchoon. „ fte dat God gefchapen heeft , naamelyk , 's men-
„ fchen aangezigt, , en voor ouders , kinde-
„ ren , nabèftaanden en vrienden een gedeelte van
„ eene geliefde menscrilyke geitafie te vereeuwigen i
„ neemt van my, die geen konïtenaar ben , deeze „ opmerking aan , welker applicatie aan de mensch-. „ lykheid en derzelver InQeller eere kan aandoen. Ver„ woest en verderft het werk van God niet, door „ traagheid , onachtzaamheid en onkunde. " Uit de reeds gedrukte voorlaeziug over de Phyliognomié.



134 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
bende , om de plaats op te zeggen : en wanneer men niet meer voortkomen kan; dan ziet men den text weder in. Aldus lcere ik de gezigten van buiten. Zonder deeze oeflening zal de geest der befchouwinge altoos ftomp blyvcn , en nooit verkrygen eene foort van Souvcrainiteit, die voor hem tot de phyfiognomifche Studie volflrekt noodwendig is.
„ Wanneer gy nu zulk een karakteristiek „ aangezigt door - géftudeerd hebt , dan zie „ en let , geduurende den tyd van één , „ twee of drie dagen , op alle aangezigten
„ die u voorkomen , en laat vooreerst
„ voorbygaan alle , geene uitgezonderd, die „ geene treffende trekken van overeenkomst „ hebben met het aangezigt , dat by u door„ géftudeerd is. En opdat gy deeze over„ eenkomst dies te gemaklyker vinden moogt, „ zo let vooreerst enkel cn alleen op het
„ voorhoofd . . gelyk op de overeenkomst
„ van het voorhoofd, zo ook op de over„ eenkomst der overige trekken. Het ge„ heele geheim van de phyfiognomifche -kun„ digheden beftaat in het letten op de „ enkele deelen , op het ontblooten , „ op het uitligten van enkele hoofdtrekken, die men zoeken wil. Vindt
» gy



OP WEZENKUNDE. 135
» gy nu 1 by voorbeeld , een overeenkom„ flig voorhoofd, en dus ook , naar onze „ vooronderftelüng, een overeenkomftig r.an-
„ gezigt , dan zoek dit wederom voor
„ u op het naauwkeurigiïe te beperken , en „ in 't byzonder hetgeene aan de volkomene „ overeenkomst nog ontbreekt , en maak u „ alsdan het karakter van den nieuw -gcvon„ denen met zekerheid bekend , in 't by* „ zonder in dat ft.uk , waarin de eerstge„ noemde zich zo zeer uittekent. Vindt gy >, geheel beflisfènde overeenkomflen in beider ; „ ik zeg geheel beflisfènde ; dan zyt gy ze„ kerlyk op het fpoor van- het phyfiognomisch karakter van derzelver buitengewoöe „ ne zyde. En om in deezen nog minder „ te dooien , zo let en zie op de beflls„ fende oogenblikken , wanneer liet buitenge„ woone^ van deeze karakters in beweeging en „ Activiteit is. Befchouw in het afgetrokkene , fcherp de linie , die uit de beweeging der „ muskeien in dit oogenblik ontflaat , cn „ vergelyk de linien , die uit beide aangezig„ ten in dit oogenblik opkomen. Wanneer
„ ook deeze overeenkomftig zyn , dan
„ maak het befluit op , tot de overeenkomst „ van den geest. Vindt gy , aan ten ra „ buitengewoonen menfche , eenen geheelI 4 y> on-



136 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ ongemeenen trek , —— en juist deezen „ trek aan eenen even zo buitengewoonen
„ menfche , en aan geenen anderen
„ dan zal deeze grondtrek voor u zyn een „ capitaale letter van een karakter, en de „ fleutel tot ontallyk veele mengelingen. " — Zie hier een voorbeeld: Halier was zcker-
Jyk in veelerleije opzigten een geheel
buitengewoon mensch. Ik heb, onder andere merkwaardigheden van zyn aangezigt, die hy met andere verllandige lieden gemeen had, aan het beneden - ooglid nog opgemerkt een trek, een omtrek, eene muskei , die ik nog aan geenen menfche in deeze vorm en juistheid gezien heb ; omtrent zo, als de volgende tekening , zo als die uit het geheugen gemaakt is.
Nu



OF WEZENKUNDE. 137
Nu weet ik nog niet, wat dezelve betekent ; doch ik lette op alle aangezigten, die my voorkomen , en het eerfte , dat deezen trek medebrengt, zal ik op het naauwkeurigfte onderzoeken , ik zal trachten het gefprek te dirigeeren of te leiden naar de vakken van Halter, of ten minften op zulke dingen , waarby het al haast blykt, of iets en wat van Halter's geest in hem weezen mogt. Ik ben al vooraf, na eene menigte overeenkomftige obfervatien , overtuigd, dat , wanneer ik nog twee aangezigten met deezen trek gevonden heb , wederom een groote letter in het alphabeth der Phyfiognomie gevonden is. Het zoude konnen zyn , dat Halter zwakheden gehad hebbe , waarvan deeze trek gezegd zoude konnen worden een kenteken te zyn ; en dus zoude het konnen weezen , dat men deezen trek befpeurde hier of daar aan eenen zeer gemeenen menfche , die, zonder de menigte van Halter 'j uitmuntendheden , alleenlyk deeze zwakheid met hem gemeen had ; »
maar het tegendeel is waarfchynlyker. Edoch, zonder vooroordeel voor het een of ander, zal ik een rweede aangezigt met deezen trek afwachten.
I 5 „Des



138 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ Des zy , eene der gewigtigfte regel3, ,, deeze : maak een begin met een zeer bui„ tengemeen karakter. Befludeer cn onder-
„ zoek vooral en voornaamelyk de ka-
„ rakters , die meest - uitfteekend zyn ; de
uiterfte einden van tegen elkander overflaan-
„ de karakters. Dan eens de meest-
„ beflisfènde trekken der welmeenende goed-
„ heid dan eens die der meest-beflis-
„ fende boosheid. Nu eens den dich-
„ ter , die , buiten tegenfpraak, gezegd kan
„ worden een dichter te zyn dan
„ eens den koelden ondichter; nu den ge„ boorenen dwaas , en dan den geboorenen „ wyzen.
„ Bezoek tot dien einde de hospitaalen of
verblyfplaatfen der dwaazen en teken
„ voor u , vooreerst , van de allergeestloos„ te aangezigten de grondvorm , de meest
„ in 't oog vallende trekken ; voor-
„ eert': die , welke aan allen gemeen zyn
„ vervolgens hetgeen elk afzonderlyk
„ heeft. Wanneer gy elkeen in 't byzonder „ tekent ; dan vindt gy het algemeene ge-
„ maklyk , ■ en wanneer gy dit hebt,
„ dan zoek eerst het individuëele en byzon„ dere. Befchryf en teken ! teken en be* fc/tryf! Beiludecr elk gedeelte in 't by-
„ zon-



OF WEZENKUNDE.
*39
„ zonder ! bedek het overige mee de hand
u, , daarna zie op het verband en op
„ de betrekkingen. —-— Vraag u zelve, t i. i • ■. zit het hier ? of zit het daar ? te „ weeten, het meest- beflisfènde ? ligt het een „ voor en het ander na , daaruit; excer-
„ peer voor u zekere trekken daar-
„ na breng dezelven wederom in het ge„ hcelc ftelfel der muskelen, om het ver* „ band en de fpeeling van het geheele te „ bemerken :
„ En terftond daarna begeef u in een ge„ zelfchap van wyze , gezond - oordeelènde ,
„ diep-denkende menfchen — en handel
„ aldaar op dezelfde wyze.
„ Hebt gy geene tyd, noch gelegenheid, „ of ftandplaats , om een geheel aangezigt „ op te vatten , en van alle kanten van bui„ ten te leeren ; neem dan ten rhinflen twee
„ linten uit het aangezigt, wanneer
„ gy deeze hebt , dan hebt gy het kurak-
„ ter van het aangezigt, dat is te zeg-
,, gen , gy hebt den fleutel tot het knrak-
„ ter van het aangezigt: de middel'
„ lyn van den mond, wanneer hy gcflooten
„ is , voornaamelyk , en als in 't
„ voorby gaan , wanneer hy zich een wei„ nig opent : en de linie , die het bo-
„ ven-



140 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ venfte oogenlid op den oogappel befchryf't. „ Deeze te verftaan , is zo veel als des „ menfchen aangezigt verftaan. "
Door middel van deeze twee lineamenten (dit houde ik ftoutmoedig ftaande) is het mooglyk , ja gemaklyk , het karakter van den geest en het hart van eiken menfche te
ontcyferen, ■ - wel te verftaan niet
voor my ; maar voor hem, die
meerder tyd. en bekwaamheid heeft om op te merken , dan ik. Alle aangezigten , welker karakter ik meen te kennen, kan
ik kennen door deeze twee trekken. Twee lineamenten voor 't overige, die zelfs door de grootfte fchilders der natuure verwaarloosd
worden , ■ fchoon de geheele geest
der overeenkomst daarop berust. Zo zy ergens in een lineament manier brengen ; dan brengen zy het in deeze twee. Aan deeze twee trekken is het mede ïigtlyk te ontdekken , of de meester een echte Phyfiognomist is , dan niet. Maar naardien deeze twee linien zo zeer beweeglyk of zo fyn geboogd zyn, dat een gansch zeer geoeffend oog vereischt wordt, om dezelven geheel zuiver op
te vatten en gemerkt daarenboven dit
in den geest naargetekend opvatten, in het gezigt van de ooglinien, in het gezigt van
den



OF WEZENKUNDE. 141
den anderen zo diep infnydende is; zo moet ik my zeer dikwyls alleen mee het profil behelpen ; 't welk van het oog gemaklyker op te vatten is, dan van den mond.
Maar, wanneer ook dit niet toereikende is; dan neeme ik nog , zo het eenigzins mooglyk is, in opmerkinge de twee overgangen , naamelyk , die van het voorhoofd tot de neus, en die van de neus tot den mond. Deeze twee bykans vaste en onveranderlyke fragmenten van het profil teken ik in myne gedachten na , om dezelven naderhand met der daad, door de tekening , te konnen vast ftellen.
Een naauwkeurig onderzoek en veelvuldige vergelyking van deeze twee beweeglyke en onbeweeglyke trekken zullen leeren , dat dezelven , gelyk in 't gemeen alleen alle trekken van het aangezigt , de onmidde-
lykfte betrekking of evenredigheid jegens elkander hebben , zo dat altoos de een
den anderen vooronderfteld en mede brengt; en men allengs daarhenen komt , wanneer iemand naauwkeurig opgegeeven is , den anderen te konnen opgeeven. Om nu tot deeze onbefchryflyk - gewigtige vaardigheid te geraaken, moet men eenen tydlang niets tekenen , dan omtrekken van boven - oogleden , en middellynen van den mond van denzelf-
den



142 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
den perfoon , en wel altoos deeze beide lynen op eene kaart , en elk paar van
zodaanige lynen in 't byzonder op eene kaart,
- om daarna te gemaklyker te konnen
verplaatsen , fchaaren en klasfificeeren. Voor de twee andere trekken is , door middel van het fchaduw - beeld , ligtlyk raad te vinden ,
ook deeze heeft men in 't byzonder
uit te ligten; teken eene menigte van deeze twee trekken op byzondere te rangeeren zynde kaarten , en zoek , in allen gevalle, derzelver evenredigheid of betrekking mathematisch of wiskonftig vast te Hellen. —
„ Doch , myn waarde Heer Profesfor ! ik „ zeg aan mynen Phyfiognomist , beftudeer
„ en vcrgelyk niet alleen deeze trek-
„ ken , die thans aan my , door veelvul„ dige obfervatien , als zeer karakteristiek toe„ fchynen ; neen ! gy moctze alle beftudce-
n ren en geen gedeelte van 's men-
„ fchen aangezigt verwaarloozen."
In elk gedeelte ligt het geheele karakter van den menfche , zo als in elk, zelfs het geringde , werk van God , het karakter der Godheid ligt. God kan niets fcheppen , dat niet gezegd zoude moeten worden Godiyk te zyn. Een waarlyk wyze , fp.eekt als een wyze ,
geen



OP WEZENKUNDE. 143
geen woord van dwaasheid , hy zet geene woordfcheiding zonder reden. Zich derhalven aan een gedeelte van 's menfchen aangezigt , door verachting, bezondigen, is zo veel als : te zondigen tegen het geheele. Die het oog geformeerd heeft om te zien , die heeft mede het oor geplant om te hooren. Hy heeft ook niets byeen geflanst. Ik kan het niet dikwyls, niet luit en diep-indringend genoeg, zeggen , God en de
natuur flans/en niets byeen ! Gelyk het oog is; alzo is het oor. . . . Gelyk het voorhoofd is; alzo is elk haairtje van den baard. Elk deeltje heeft de natuur en het karakter van het geheele. Elk fpreekt waarheid , en waarheid van het geheele (*). Alleenlyk fpreekt het eene voor ons meerder hoorbaar;
het andere zachter , . maar alles , ja
alles fpreekt even dezelfde woorden. Het is een Concert, als ware het van duizend ftemmen , -< dat waarheid uitfpreekt. Ook
zyn 'er fomwylen oogenblikken , in welke de zachtere ftem voor ons verftaanbaarer is , dan de meerder hoorbaare. Veeltyds verklaart
eene
(*) Nulla enitn corporis pars est , quamlibet minuta & exilis , quantumvis abjcBa & ignobilis , qua non aliquod argumentum infitce natura, que animus inclinet, exhibeat. ———• Lemnius.



144 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
eene plaats der Schrift, die van geen belang fchynt , voor ons de allergewigtigfle. Menigmaal is een bytrek in een aangezigt, hoe gering dezelve ook fchynen moge , de fleutel tot het geheele aangezigt. Hier heeft
mede plaats , de betuiging van Paulus
niets is aan en op zich zelve gemeen , dan alleenlyk voor hem , die hetzelve gemeen acht. Hier geld mede : eerder zal hemel en aarde vergaan , eer een letter of een jota van het aangezigt zyne beduidende kracht verliest.
„ Gy zyt niet waardig , dat is te zeggen: „ gy zyt niet in ilaat, om het aangezigt „ des menfchen te beftudeeren, indien gy „ van uwe oplettenheid het minfte opzetlyk „ uitfluit. "
Doch ik voege ook zo terftond weder
daarby „ veelligt hebt gy voor deezen
„ of dien byzonderen trek , voor dit of dat „ byzonder lid , om zo te fpreeken , eenen „•byzonderen zin." Zo als eiken menfche byzondere talenten en eigenfchappen of hoedanigheden van eenen menfche in 't byzonder
aandoen , zo ook met de trekken van
het aangezigt. „ Des is dit natuurlyk: on„ derzoek u derhalven naauwe , waarvoor gy „ in het byzonder eenen openen zin hebt % „ en dat lid , dien trek , waarvoor gy dee-
„ zen



OF WEZENKUNDE» Hg
»> zen zin hebt, beftudeer het eerfte en mees„ te, en wel zo , als of gy deezen alleen , „ en geenen anderen, te beftudeeren had, „ en als of in deezen trek alleen het ge« heele karakter gelegen ware, " .
Wie de Wezenkunde of Phyfiognomie beftudeeren wil , die maake in 't byzonder zyn werk van de filhouetten of fchaduw-beelden. Wie deeze veracht, die veracht de Wezenkunde. Wie geenen zin heeft voor deeze, die heeft geenen zin voor der menfchen aangezigten. Maar wie zynen philofophi/chen zin aan de fchaduwbeelden oeffent en
zich daarin vestigt, die zal in ftaac
zyn, m de levendige aangezigten der menlchen, als in een geopend voor hem liggend boek, vaardig te leezen.
Maar hoe zal de leerling der Phyfiognomie of Wezenkunde met de fchaduwbeelden handelen ? voor eerst zal hy dezelven op het naauwkeurigfte leeren vervaardigen . hy zdve
zal ze tot ftand brengen. Onder het trekken van het fchaduwbeeld wordt de geest der opmerkinge ongemeen gefcherpt ; hy oeftent zichi om elk aangezigt in zyn fchaduwbeeld
111. DEEL. K
1V op



I46 STUDIUM DEK PHYSIOGNOMIE
0p te losfen , en overzulks deszelfs karakteristieke grenslinie gemaklyk te vinden. Hy moet deeze fchaduwbeelden zelve maaken , en zich oefenen, om te bereiken met zekerheid het hoogfte toppunt van zuiverheid en fcherpheid. Onder ontallyk veele fchaduwbeelden , die ik in handen gehad heb, zyn zeer weinige, die ik voor phyfiognomisch naauwkeurig verklaaren kan. Vermits het alles aankomt op de uiterfte grenzen van de fchaduwe; en deeze zelden fcherp genoeg op het papier valt , en van eene hand, die in het tekenen niet bedreeven as, onmooglyk zuiver en waar genoeg kan getekend worden, zo moet ik eiken Phyfiognomist het vervaardigen van fchaduwbeelden aan
het Zonnenmicroskoop ■ aanraaden, en
hem herinneren , het hoofd, zo naby aan de wand te brengen , als het eenigzins mooglyk is , zonder dat evenwel de houding m het minfte geftremd of gezonken zy. En om dit voor te komen, is zeer dienftelyk, eene boven de fchouder uitgefneeden plank met vier voeten van omtrent vier of vyf duim , waar op een glad papier, van onderen naar de uitgefneeden plank mede uitgefneeden , met wasch vast aangehecht kan worden. Maar het dienftelykfte van de Silhouet-



OF WEZENKUNDE. ltf
houetten-zetel is, wanneer de fchaduwe vak op een gefieepc-n glas, van onderen by de fchouder insgelyks uitgehold, waarachter een oliepapier glad uitgefpannen kan worden. Zodra de fchaduwtrek fyn getekend en losgefpannen is , omtrekt men denzelven duidelyker en vryer, dan dezelve in de perpendiculaire vorm kan getekend worden. Men trekke denzelven zorgvuldiglyk in 't kleine, zonder vooral , zo als reeds in eene andere plaatfe aangemerkt is, eenige fcherpheid, of iets dergelyken weg te Jaaten of over te flaan. Daarna verwe men de in 't kleine gebragte Silhouette zwart. Eene andere behoude men vry, tot eene meerder - gemaklyke uitmeetinge der inwendige ruimte. De groote Silhouette hange men perpendiculair voor zich, en men tekene dezelve met eene vrye hand na , zo lange tot dat men dezelve voor den dag brengt , overeenkomftig met de in 't kleine gebragte. De leerling der Phyfiognomie moet geene gelegenheid laaten voorby flippen , om zich in het opmerken en tekenen te oeffenen : men kan zich , zonder de ondervinding, ganschlyk niet voordellen of verbeelden , hoe groot de winst is, die men, door dit aftekenen en vergelyken, voor zich verkrygt; hoe zeer vast en zeker K a men



ï48 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
men daardoor wordt , dat veeltyds de geringfte afwyking van de natuur den geheelen uitdruk van het karakter vervallenen kan. Eene ver-elyking van alle zyne proefneemingen by bet origineel zal zynen phyfiognomifchen zin grootelyks opfcherpen.
OelPm u, om elk fchaduwbeeld of Silhouette te befchryven ; en fchryf hetgee" ne -y van het karakter van het Origineel " geheel zeker weet, in de meest - gepaste „ en naauwkeurigfte uitdrukkingen daarby.
Wanneer gy eens een aanzienlyk getal van „zodaanige' naauwkeurig - getekende fchaduwbeelden, welker karakter gy anders kent,
" byeen verzameld hebt, fchaar dan
* eerst byeen , niet die hetzelfde intelleétueel of zedelyk karakter fchynen te heb-
" ben " Want , vooreerst is de juist-
maatVfte woordbefchryving niet naauwkeurig en -en tweeden, 't welk een gevolg van het eerfte is, zvn 'er ontallyk veele intellecïueele en zedelyke uitmuntenheden of cruditeiten en raauwheden , die wy met een algemeen naamwoord betekenen, doch die inwendig grootelyks onderfcheiden en verfchillende zyn — en die zich overzulks ook door de meestverfchillende phyfiognomifche trekken uitdrukken Aldus konnen twee buitengemeene ver-
ftan-



OF WEZENKUNDE. I/fO,
Handen of geniën de meest - verfchillende of tegen elkander overgefrelde Phyfiognomien hebben. Men kan derhalven niet daarmede beginnen de fchaduwbeelden te fchaaren
naar de klasfe der naamen , die aan derzelver oorfpronglyke beelden mogten toekomen , by voorbeeld, niet naar ,de benocminge Genie : „ dit hoofd betekent voorzeker genie , „ het ander niet minder ; derhalven zullen „ wy nu zien , wat derzelver Silhouetten ot „ fchaduwbeelden mogten gemeen hebben. "
■ Geenszins ! want , het kan zyn , dat
zy niet alleen niet het minfte gemeen hebben , . , maar ook elkander geheel on-
gelykvormig zyn. Hoe moeten dan deeze fchaduwbeelden gefchikt of gefchaard worden ? Naar derzelver overeenkomst
vooreerst , naar de overeenkomst der voorhoofden. Deeze voorhoofden hebben klaar-
blyklyk gelykvormigheid ; wel nu dan .
waarin beftaat de klaarblyklyke gelykvormigheid van hunnen geest ? zo terug wykende, aldus geboogen is dit voorhoofd; in deezen hoek is dezelve te befpeuren ; deeze komt
zeer naby. - Komen nu ook de ge-
fteldheden van hunnen geest zo naby den anderen ? Om in deezen zo zeker te
gaan, als het mooglyk is , heeft men de K 3 groo-



150 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
groote fchaduwbeelden te meeten met den Tranfporteur : men bepaale de evenredigheid der hoogte van het fchedelpunt , als eenen grondflag tot de winkbraauwen , en de Diagonale of Iloeklyn. Onderzoeker , naauw-
keurige onderzoeker der menschlykheid ■
op deeze wyze zult gy vinden , hetgeen gy zoekt: gy zult vinden , dat , overeenkomften der omtrekken , overeenkomften der vermogens van den geest vooronderftellen ; gy zult vinden , dat hetzelfde flach van voorhoofd medebrengt hetzelfde flach om de zaaken in 't gemeen te befchouwen, dezelfde wyze van waarnee minge en gewaarwordinge ; gy zult zien en bevinden , dat, gelyk elke Landftreek haare Pools-hoogte , en eene daarmede ovcreenkomflige temperature en gemaatigdheid heeft ; alzo ook elk aangezigt en elk voorhoofd hebben eene eigene temperature , die aan derzelver byzondere Pools-hoogte eigen is, of die gezegd kan worden met
deeze hoogte gepast te zyn.
Om deeze befchouwingen of opmerkingen voor zich gemaklyk te maaken , zal het zeer goed zyn, wanneer de Phyfiognomist voor zich maakt een byzonder Alphabeth voor de
Silhouetten der voorhoofden, . zo dat
hy elk voorhoofd, 't welk hem voorkomt „
zo



OF WEZENKUNDE» 151
zo terftond noemen kan met eenen letter , behoorende tot eene zekere klasfe of geflacht , of ook met eenen byzonderen naame.
Ik ben werklyk doende met het formeeren van eene tafel van alle effeétive en mooglykê voorhoofden , die in de phyfiognomifche. afgedrukt zal worden; doch die elke Phyfiognomist voor zich zelve moet maaken «—— alle deeze tafels moeten naar elkander gelyken, vermits zy berusten op onwankelbaare wiskonftige figuuren.
& &
Men onderzoeke mede in 't byzonder, en lette met alle mooglykê naauwkeurigheid , welke karakters in het fchaduwbeeld het meeste dooriteeken , en welke het minfle,
en men merke op , of niet de meerderwerkzaame ongelyk-meerder doorfteeken , dan de enkel gevoelige en lydzaame. Men oeffene zich mede , om eerst Schaduwbeelden of Silhouetten van levendige aangezigten met eene vrye hand te tekenen.
„ Daarna teken , buiten de tegenwoordig-
heid van het origineel, oog en mond, en „ trekken in hetzelve.
„ Wyders zoek het profil over te brengen K 4 „in



152 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ in het volle aangezigt en het vol-
„ le aangezigt, zonder origineel, wederom „ in het profil.
„ Maak uitfnydingen en ontwerpen uit de „ Imaginatie , cn zoek lynen en trekken van „ eene bepaalde betekenis daaruit af te zon„ deren.
„ Breng elk van deeze trekken, zo veel „ als het immers doenlyk is, tot één. Te„ ken eiken trek afzonderlyk op het zuiverfte „ en altoos op een kaartenblad , -— op „ dat gy daaruit naderhand gemaklyk byecn„ voegingen en fcheidingen zoudt konnen „ maaken.
„ Door dit van geen belang fchynend voor-
M deel zal het zwaarfte voor u gemak-,
„ lyk vallen , naamelyk , de meest-moogly„ ke verplaatfing van trekken die tot eenhe-
„ den gebragt zyn. Vestig hierop uw
„ voornaam oogmerk 'by deeze uwe ftudie. "
* •& *
Ik houde den grondflag of bafis van het voorhoofd voor de Som van alle ontallyk veele omtrekken van den hoofdfchedel , of voor de Som van alle zyne radien of uitflraalingen uit derzelver fource.
Dit was a priori myn vermoeden, en
na-



OF WEZENKUNDE. 153
naderhand heb ik het ondervonden, dat
in deeze grondlyn de geheele capaciteit en perfedtibiliteit van den gezonden menfche uitgedrukt is , zo dat een volkomen phyfiognomisch oog het onderfcheid der karakters onder eene byeen gefchaarde menigte, zelfs door een vcnller ziende, uit dee*e omtrekken zoude konnen leczen.
Om dus , door het bloote zien , deezen grondtrek allcngskens te konnen uitligten, zal het noodig zyn , dat men dezelfde voorhoofden dikwyls tekene, en van vooren en in het profil, en wel naar de fchaduwe , en daarna meete ,
Fet is wel eene moeijelyke, maar geene onmooglyke, oefièning om te verkry¬
gen het gezigt, 't welk uit het profil , uit
het volle aangezigt de geheele grond-
fchetfe van den fchedel bemerken en opmaaken kan. In een klooster van munneken, wanneer deeze by het gebed hunne gefchooren kruinen naar de aarde neigen , zyn de frappante en van veele betekenisfe zynde onderfcheidingen van deeze grondlynen gemaklyk te overzien en vervolgens te taxeeren. Dit kan mede gefchieden , wanneer zy in het Choor doende zyn met hunne godsdienfielyke bezigheden.
K 5 Waa-



154 STUDIUM DER. PHYSIOGNOMIE
& &
Waakende menfchen zyn zelden recht in opmerkinge te neemen. Men heeft hon¬
derd gelegenheden , om dezelven te zien; maar zelden ééne , om dezelven , zonder eene beledigende indiscretie of onbeleefdheid, met eene volkomene zekerheid te befchouwen. Daarentegen flaapende , zyn deeze leerryk voor den Phyfiognomist ! „ teken, ja teken
„ enkele deelen , enkele trekken, te-
„ ken omtrekken naar flaapende, hoe
„ ligchaam , huid , beenen en armen jegens
„ elkander geëvenredigd zyn , zy zyn
„ van onbefchryflyk - veele betekenisfe
„ inzonderheid by kinderen ; vergelyk
„ de vorm van het aangezigt en den aan„ leg ; en gy zult verwonderenswaardige har„ monie of overeenftemming vinden. Elk aan„ gezigt heeft een eigen aanleg of gefteldheid „ des ligchaams en der armen. "
Niet minder opmerkenswaardig zyn dooden, en het pleysterwerk van dooden. De preciesheid van derzelver trekken is ongelyk fcherper , dan by levendige en flaapende. 't Geen het leven wankelbaar maakt, zet de dood
vast.



OF WEZENKUNDE. 155
vast. Wat onbepaald is , wordt bepaald.
Alles geraakt in zyn paslood, alle
trekken in derzelver wezenlyke evenredigheid, indien niet al te hevige krankhedan en toevallen vooraf gegaan zyn.
•& ■&
Maar niets wordt den Phyfiognomist zo zeer aanbevoolcn , dan de ftudie van waare en onveranderlyke pleysterwerken. Hoe lange , hoe bedaard en van alle zyden , is zulk
een werk te befchouwen ; men kan
hetzelve plaatfen in welk licht men wil ; men kan hetzelve van alle kanten filhouetteeren en meeten ; op allerleye wyzen verdeelen , en elk ftuk naauwkeurig natekenen, en deszelfs grenslynen bykans alle met eene wiskonfiige naauwkcurigheid vast ftellen. Op deeze wyze vestigt de Phyfiognomist zyn oog op het vaste , onveranderlyke , op de onwankelbaare waarheid van eene Phyfiognomie ; waarheid en grondvastigheid , die altoos het voornaam doeleinde van alle zyne obfervatien moeten zyn. Wie dit fundament van alle Phyfiognomie niet wil onderzoeken , en zich alleenlyk bepaald by de beweegingen der muskelen , dien zoude ik vergelyken by zodaanige Theologanten , die , uit het Evangelium , eenige zedenlesfen ligeen,
maar



156 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
maar zich tot den Heere Christus zelve, noch bepaalen, noch ontdekken willen.
Wie de pleysterwerken van geboorene wyzen en van geboorene dwaazen t' famen vcrgelykt , naast elkander ontleedt, in 't geheel en ftukswyze tekent en meet diens geloof aan de Wezenkunde of Phyfiognomie zal overeen komen met het geloof aan zyne eigene aanweezigheid of exiflentie , en zyne ken¬
nis van andere menfchen zal allengs overeenkomst hebben met de kennisfe van zich zelve.
Wanneer eens de meeter der voorhoofden zyne volkomenheid bereikt , en de leerling der Phyfiognomie de applicatie of toeëigening daarvan voor zich ligt en gemeenzaam zal hebben gemaakt ; dan zal hy naderhand , zelfs op het bloot gezigt en zonder maatneeminge , de Capaciteit of bekwaamheid en het karakter van het voorhoofd al vry wat naauwkeurig konnen bepaalen ; en wel¬
ke reuzenftappen zal hy in de kennisfe der menfchen konnen en moeten doen , wanneer hy de grondtrekken, de profilen enz. der voorhoofden van harde en weeke, fnelle en langzaame karakters in zyn memorieboek kan brengen , en derzelver bochten en hoeken bepaalen !



OF WEZENKUNDE. 157
* •&
Tot even hetzelfde einde raade ik den Phyfiognomist aan ^ om voor zich te verkrygen eene verzameling van Schedels van bekende perfoonen , ik raade hem aan Silhouet¬
ten te neemen van deeze Schedels, die alle op dezelfde horizontale plank moeten liggen,
en vervolgens ook driehoeken vast te
Hellen, waarin deeze omtrekken te bevatten zyn: Ik zeg van bekende ; want hy moet eerst aanleeren , eer hy onderwyzen kan. Hy moet het bekende vergelyken by het bekende , het onloogchenbaare uitwendige karakter , by het onloogchenbaare inwendige. En eerst dan wanneer hy de betrekkingen of evenredigheden van deeze beiden gevonden heeft, moet hy minder - bekende daaraan grenzende
betrekkingen en karakters opzoeken.
Wie zich vroeg ophoudt met daarna te raaden, die wordt vroeg uitgelachen en vroeg moedeloos. Aan hem , die phyfiognomifeert , worden geduurig Problemataas en Vraagen voorgelegd , die hy op ftaanden voet ontknoopen zal ; dit is een dwaaze eisch , en nog dwaazer aanmaatiging, daarop zo terfiond te
willen antwoorden. Ik zeg derhalven
aan eiken beginner: „ oeffen u , en oor-
„ deel voor vrienden in ftilheid maar
„ aan de nieuwsgierige vraagers , welken hec
„ niet



155 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ niet te doen is om de waarheid, maar „ alleen hoe het ftaat met uwe kennis , „ geef geen antwoord. En is het u te „ doen , om met de phyfiognomifche oordee-
?, len te pronken, is dit werk voor
„ u niet heiliger , dan zult gy in de
„ kennisfe deezer waarheid niet veele vorde-
„ ringen maaken. Zoek eerst voor u
„ van de waarheid alleszins vast en verzekerd „ te worden , daarna ontdek dezelve aan
„ eenen fcherp - toetzenden vriend , ■ en
„ bewaar dezelve zo lange , tot dat gy ge„ vonden hebt meerdere waarheden, die zo ,, klaar zyn , als de dag , en zo zeker , als
„ uw leven. ■ Wyst van dc hand de
„ indiscreete vraagers en fnuffelaars, en maak „ voor u , den anders zeer moeijelyken weg „ van eigen onderzoek , niet nog lastiger , „ door voorbarige oordcelen. "
•& & #
Eene verzameling van pleystergooten van medailles van oude en nieuwe koppen is, voor den Phyfiognomist, een der gewigtigfie , der niet te ontbeeren zynde hulpmiddelen ; alles profilen, kleine precife profilen, die gemaklyk te fchaaren cn te verplaatfen zyn. Schoon het gelaat, of de minen, der hoofden in medaillen zeer zelden waar zyn ; dies te meerder zyn de
hoofd-



OF WEZENKUNDE» 159
hoofdvormen der profilen voor het grootfte gedeelte waar. En fchoon zy ook niet waar zyn tot de beoeffeninge van den phyfiognomifchen zin , zo zynze evenwel altoos van belang voor de klasfificatie der aangezigten, —
■* & &
„ En nu zal het aankomen op de taaie — „ deeze kont gy niet genoeg fludeeren. "
Alle dwaalingen in de weereld ■ ja
alle, ontftaan alleenlyk uit het gebrek der taaie, der meest-byzondere en karakteristieke tekens. Alle waarheid moet naauwkeurig genoeg uitgedrukt , geïndividualifeerd genoeg , genoeg gebyzonderd en toegelicht gekend wor« den. Men kan van elke waarheid even zo zeer verzekerd worden , als van zyn eigen aanweezen, wanneer dezelve onvermengd , onbeneveld en genoeg gezuiverd, gezien of om te zien opgegeeven wordt. — Dus dan, — ftudeer , met eene byzondere naarfh'gheid, de taal ; uwe moedertaal en die van andere Volken; in 't byzonder de Franfche, die zeer ryk is in phyfiognomifche en karakteristieke benoemingen. „ By alle uwe lecture , „ by alle uwe verkeeringe , luister en let „ op elk woord , en wat hetzelve in 't by-
„ zonder betekent en fchryf elk zorg-
„ vul-



lóO STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
„ vuldiglyk in uw Woordenboek, by voor„ beeld, naamen van alle foorten der lief„ de, van alle foorten des verftands, van
alle foorten der fchranderheid enz. "
Een zeer noodwendig hulpmiddel voor elken leerling der Phyfiognomie is , een meestmooglyk en volkomen Register van alle karakteristieke aangezigten. Dit Register , of zodaanige lyst , moet hy voor zich zelve verzamelen uit alle fchriften der menfchenkenners, en uit zyne eigen genie. Ik heb reeds meer, dan 400 naamen van aangezigten van allerleye flach , byeen gefchreeven, en die nog op verre na niet toereikende zyn. Ik zeg tot den Phyfiognomist: „ zoek voor „ elk aangezigt , 't welk u voorkomt , eenen
„ algemeencn karakteristieken naam , 1
„ maar eigen denzelven niet al te fchiclyk
„ aan het aangezigt; zo veele men-
„ gelingen van benoemingen als u te binnen „ komen , zo veele fchryf in uw boek. „ Maar , eer en alvoorens gy de grondvorm „ van het aangezigt daartoe tekent, en be„ nevens de tekening karakteristiek en treften„ de befchryft, onderzoek zevenmaal of gy „ ook de eene voor de ander neemt of t' famen vermengt."
Eenige hoofd - klasfeu van myn Register
zyn :



OF WEZENKUNDE. i£t
zyn : ligchaam - gefteldheden ; gemoeds - ge* fleldheden ; zedelyke karakters ; onzedelyke • gewaarwording ; kracht ; fchranderheid; verftand; fmaak; Religie; onvolkomenheid; locale-aangezigten ; flands-aangezigten; handwerks- aangezigten , enz.
Een ftaaltje van naamen of benoemingen — onder den tytel - fchranderheid, (bon fens).
Schrander , ryk in fchranderheid, fchrander -uitpluizend , platfchrander , fubtielfchrander , beuzelachtig, doordringend, brandendfchrander, laatdunkend, èmftelyk , droog ~ koel — onbefchaafd ~ gemeen — ma\ troozenachtig, bedilziek ~ fnaaksch, drollig, geestig , kortswylig , moedwillig , boertig , burlesk , fihalkachtig , belachlyk , Jpotachtig, fchimpend, wysneuzig enz.
Wanneer gy in fchilderyen , in tekening van anderen of van uwe eigene hand, onderzoek doet naar het karakter van het aangezigt, en den meest -gepasten naame gevonden hebt; dan teken dit aangezigt in eenen
zeer karakteristieken omtrek, - \ welk
veeltyds gefchieden kan met weinige en zeer eenvoudige ftreepen, menigmaal met enkele nippen.
III. DEEL. L



IÖ2 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
Ik dringe geduurig en altoos aan op de
enkelvoudigheid ■ „ de vorm van het
„ aangezigt in 't gemeen , de betrekking en '„ evenredigheid der vaste deelen , en der" zeiver bocht of aanleg ; —- deeze. zyn " de drie dingen , waarop gy te letten
" hebt , en die zich te famen zeer
" gemaklyk met het eenvoudigfte teken laa" ten beitempelen ; zo als in de phyfiognomifche lynen zal worden, aangeweezen."
# # # „ Wanneer gy niet zo terftond of binnen „ kort het pofitive totaal - karakter van een aangezigt vinden kont, dan zoek hetzelve
'1 langs den weg der uitfluitinge , tel
' voor u op alle naamen , die niet voor
" hetzelve pasfen , overzie naam voor
' naam , uwe geheele lyst, en die 'er eemg-
','zins bvkomen, fchryf voor u uit,
en deeze zullen u aanleiding geeven , om den waaren naam te vinden. Wanneer " gy nu voor een aangezigt geenen naam
"vindt, fchoon gy reeds eene zeer
" talryke lyst van aangezigten byeen verza-
,' meid hebt ; laat dan dit aangezigt
'', voor u, in alle zyne gefteldheden, trek-
" ken en vouwen, van gewigt zyn,
" . tot



OF W E Z E N K ü n I) £. jfy
„ tot dat gy het uitgevonden hebt. Hoe „ raadfelachtiger een aangezigt is, dies te „ meerder opening geeft deszelfs ontzwachtejj ling aan veele andere aangezigten. "
Wyders zal ik aan mynen onderzoeker van
menfchen zeggen : „ beftudeer de bes-
,i te fchilders en tekenaars der beste portrai-
w ten , der beste historifche plukken. " .
Onder de portrait - fchilders zyn voor my , Mignard, Bargilliere , Rigaud, Kneller,
Reynolds, van Dyk heilig. De por-
traiten van Mignard en Rigaud van hun zelve gaan by my boven alle van Dyks , waaraan veeltyds illufie en vlyt ontbreekt, naardien hy meer het geheele en den geest
van het aangezigt zag, dan het detail
zo als , helaas ! veelmeer dan hy , ontallyk veele Nederlandfche , Engelfche en Italiaanfche Schilders (ik zondere hier uit Giboony van der Bank, Mans, Poel, en veeliigt ook nog eenige anderen , welker naamen my thans niet zo terftond te binnen komen,) het fyne detail der natuure onverantwoordelyk verwaarloozen , onder de trotfche magt-
fpreuk, men moet n-m angstvalliglyk
copiëeren, en aan den fmaak vertegenwoordigen een betoverend in V gemeen, waaruit de Phyfiognomist menigmaal weinig of niets L a ]ee-



1^4 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
keren kan. In *t gemeen , zegt men ; ja , de natuur fchept ook in 't gemeen! Maar «ry gy werkers in % gemeen ! gy zyt immers kenners en navolgers en leerlingen der
natuure ! , '' .
En is het niet alzo , dat de Phyfiognomist ongelyk meerder leert van Kupezky en Kilian ,. en van Lucas Kranache en van Holbeen ? En fchoon het ook zy, dat dikwyls de fmaak en vryheid ontbreeke ; de waarheid heeft altoos den voorrang boven de fchoonheid. Ik wil liever de waarheid fchryven , dan fchoon fchryven. Intusfchen pryze ik mede niet het angstvallige j doch de beste Erasmusfen van Holbeen overtreffen ongelyk verre alle van Dyks in waarheid en natuurlykhcid. Het kleine detail, of de byzonderheden , verachten , « m ved ah de natuur verachten. Waar is meerder detail en minder angstvalligheid , dan in de werken der natuure ? Voor den Phyfiognomist waren Teniers koppen onbetaalbaar, fchoon hy met zyne microscopifche detailleering den geest van het geheele niet wist te vereenigen. Ook Souman , hoe goed ook
eenige van zyne koppen zyn , is J de man niet, dien men, om te beiludeeren, zoude konnen aanbeveelen. Blyhofs preciesheid
en



OF WEZENKUNDE. 16%
en vastigheid is voor my dierbaarer. Doch voor den kenner , voor den fchilder , en voor den Phyfiognomifchen menfche , zal naauwelyks iets konnen evcnaaren aan de portraiten van Morin.
Van Rembrand heb ik flegts weinige koppen gezien , die den Phyfiognomist zouden konnen dienen.
Van Tischbein verwachte ik zeer veele grootheid van Titian, die ik, met Hol* beens preciesheid, hoope in hem vcreenigd te zullen zien.
Onder de Historie - fchilders cn tekenaars , waarvan de minden Phyfiognomisten waren de meesten zich alleenlyk bekommerden om de uitdrukking der hartstogten -— zyn de volgende, in veele opzigten , voortreflyk en
aanmerkenswaardig , hoewel , wat het
fundamenteele aangaat, ook de minden doffe
voor de dudie konnen opleveren.
Van Titiaan heeft de Phyfiognomist te leeren verhevenheid , natuur, adel en trekken van eene overloopende wellust. In Dusfeldorp is van hem een Portrait, dat in natuurlykheid en grootheid weinige zynes gelyken heeft.
Van Michelange , alle mynen of houdingen van hoogmoed , van verachting , van, ernst en van trotsheid , van woede , van L 3 fttrk-



l65 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
fterkte , en van eene krachtige bovenmenschlyke grootheid.
Van Guido Remt, trekken van eene ftille , zuivere , hemelfchc liefde.
Van Rubens , lineamenten van gramfchap , en van kracht , van zachtheid , en -— van de Helle. 't Is jammer, dat hy niet meer portraiten gefchilderd heeft. Zyn Cardinaai Ximenes te Dusfeldorp overtreft by my
de beste van Dyks.,
Van van der Werf trekken en aan¬
gezien vol van de zuiverfte en edelfte bescheidenheid , en van het Godlykfle lyden
Van Lairesfe , en nog meer van Pousftn, en het meeste van Raphaël eenvoudigheid, grooten zin, ftüle en zachte grootheid , onbereikbaare verhevenheid. pkaël is niet genoeg tc beftudeeren fchoon hy alleenlyk het gevoel voor de zeldzaamfte uitbeeldingen en de verhevenfte trekken van het aangezigt oeffent, en niet altoos exaft of naauwkeurig genoeg tekent.
Van Hogarth, maar ach! hoe gering en klein is het getal van edele trekken! hoe weinig uitdrukfel van 't geen gezegd kan worden waarlyk fchoon te weezen van deezen ik zoude fchier zeggen van deezen valfchen Propheet der fchoonheid. Maar
welk



O F WEZEN KUND E. iCj
welk een onafmeetelyke rykdom van trekken der laagfle laagheid, der walgelykfte gemeenheid , der belachlykfte belachlykheid, en der onmenschlykfle ondeugden.
Van Gerard Douw , het karakter van 't
Jan Hagel , aangezigten van bedriegers,
trekken van oplettenheid. Te Dus/èldorp is van hem een Kwakzalver , uit wiens tronie, en uit die van zyne toehoorders , zeer veele phyfiognomifche linien in het afgetrokkene zouden op te maaken zyn.
Van Wilkenboon . zeer juiste uitdrukkingen van befpottinge.
Van Spranger alle foorten van geweldige' hartstogten.
Van Callot , allerley flach van bedelaars — fchelmen — en fcherprechters - Phyfiognomien. Het laagfle van deezen aart mede van H. Bath.
Van H. Goltz en Albert Durer — alle foorten van boertige , laage , gemecne , burgerlyke , flaaffche , onbefchofte aangezigten en aangezigts- trekken.
In M. Vos cn in Lucas van Leyden en Sebastiaan Brand, dit alles en nog meer ! veele trekken en aangezigten vol van edele kracht en waarlyk Apostolifche grootheid.
Van Rembrand alle hartstogten van
her fmaaklooste gemeene volk.
L 4 Van



IÖ3 STUDIUM DER PHYSIOGNOMIE
Van Hannlbal Caraccio, trekken van het belachlyke, en alle foorten van geestige —
en boosaartige Caricature , en de gaa-
ve , voor eenen Phyfiognomist zo zeer noodig , om met weinige itreepen veele karakters uit te beelden.
Van Chodowiecky ontallyke trekken
van onfchuld , kindcrlykhcid , flaafshcid , huismoederlykheid, jongvrouwlykheid trekken van alle ondeugden , houdingen , gebaarden van allcrley hartstogten in burgerlyke , adelyke , militaire en vorftelyke kringen.
Van Schellenberg, trekken van den meestboertigen trant van den nieuwen adel.
Van la Fage , vrolyke , wellustige , bao chantifche mynen en houdingen.
Van Rugendós , alle te bedenken zynde tronien van woede , van fmarte, van zegepraal , cn van onbedaardheid.
Van Bloemart weinig , dan eenige houdingen van nalaatige cn ftilie weemoedigheid.
Van Schlutter, alle lineamenten van de
lïilfte fmarten van groote zielen in het
masker van Rode gefchaduwd.
Van Fnesii , reuzentrekken van toom , van verfchrikking , van woede , van trotsheid , van kracht , van verbryzeling , van de Hel.
Van Mengs , lineamenten van fmaak , van
Adel ,



OF WEZENKUNDE. iöp
Adel , harmonie en bedaardheid der ziele.
Van West trekken van hooggaande
eenvoudigheid , bedaardheid , kinderlykheid , onfchuld.
Van ie Brtm , oegen, winkbraauwen en bekken van alle hartstogten.
Voeg by deeze nu nog zelve , myn Heer en Vriend l de naamen der overige groote meesters , van welken de Phyfiognomist kan en moet leeren. Uit alle deeze en andere meesters moet de leerling der aangezigt-kunde alle foorten van trekken uitzoeken. Deeze trekken en geftaltens in zyn register of repertorium plaatfen , onder de behoorlyke
algemeene en byzondere benoemingen .
en dan zal hy , dit weet ik, binnen korten tyd, zien , hetgeen niemand ziet, en dat elk zoude konnen zien ; hy zal weeten, dat niemand weet, en dat elk zoude konnen weeten.
Maar, uit alle deeze fchilders zal hy evenwel tienmaal tegen één alleenlyk leeren, hetgeen tot de Pathognomie behoort ; want de minften waren Phyfiognomisten, met betrekkinge tot de grondvorm ; en die het misfehien nog zyn , zyn het flegts zelden , zy zyn het , als ware het , op eene toevallige wyze. Hier nu , myn vriend', zal ik een weinig halte houden , om niet al te zeer te vermocijen zoL 5 daa-



I^O STUDIUM DEK. PHYSIOGNOMIE
daanige van myne leezers , die niet van zins zyn uit de Wezenkunde of Phyfiognomie eene byzondere ftudie te maaken. Maar ver¬
wacht nog, over en aangaande deeze zaak,
eenen vry langen brief, die mede in
dit Deel verfchynen zal. — — —-
HET



HET DERTIENDE
FRAGMENT.
BYLAAGE.
EENIGE GELAATKUNDIGE OEFFEN1NGEN,
hebben hier voor ons de tronie van
eenen



172 GELAAT- EN WEZENKUNDIGE
eenen blinden man , waarin de Phyfiognomist nog al veel duidelyk kan leezen. Hy zal aan zich zelve vraagen , wat is de eerfte indruk, die dit aangezigt op my maakt ? buiten allen twyfel is 't het aangezigt van eenen wy-
zen en door-denkenden menfche en
waar zyn nu daarvan de bewyzen ?
Wat zal nu de Phyfiognomist, aan zich zelve , op deeze vraage antwoorden ?
Dit antwoord zal beftaan in het volgende —
a. ~) In dit geheele aangezigt is niets, dat
iemand zoude konnen doen denken dat
hetzelve zwak en dom zoude zyn.
b. ~) Het voorhoofd, fchoon het op zich zelve niet geheel buitengemeen is, geeft evenwel niet het minfte blyk van zwakheid. Het behoort tot die , welke gezegd moeten worden veel in zich vervattende en open te zyn.
c. ) De winkbraauwen zyn niet byzonder fterk , maar evenwel fyn en geestryk.
d. ) De neus is fterker en krachtiger, dan
alle overige deelen van het aangezigt.
Indien de fynere trekken waar zyn, dan is deeze neus te fterk. En indien deeze neus waar is, dan zyn de fynere trekken , de winkbraauwen , de bovenfte omtrek van de oogen en van den mond te fyn.
e.) De



OEFFENINGEN.
*73
e.) De middellyn van den mond is klaarblyklyk hetgeen dit aangezigt het meeste uittekent en karakterifeert. Deeze middellyn vertoont den ilempcl * van liefde voor orde, preciesheid, fchranderheid , fynhcid , gevoeligheid. . In de natuur moet dezelve
nog fyner weezen. Zulke geflootene lippen niet meerder open en niet fcher-
per toegedrukt ■ konnen altoos aangemerkt worden , als vaste tekens van eene fyn - gevoelige , juistdenkende ziele. Alleenlyk moeten de zeer kleine buigingen daarin niet voorby gezien worden. Het origineele van dit hoofd heeft veele fchranderheid en dichtkundigen geest , deeze dichtergeest , deeze fyne fmaak, fchynt te zweeven op de lippen. Hier volgt het profil van hetzelfde hoofd , alle overeenkomst of
niet-overeenkomst geheel ter zyde gefield. — Het is voor het phyfiognomiekundig oog onmooglyk, in deezen omtrek, fchoon dezelve van onderen wat hard zy , te ontkennen den fynen zin , waarvan zo even gefprooken is. Het voorhoofd en de neus zyn meerder overeenftemmende , dan in het voorgaande ; het bovenfte gedeelte van het
profil zal den befchouwer , van wegen zyne eenvoudigheid , inlichten , en eene fyne opge-



1^4 GELAAT- EN WEZENKUNDIGE
geklaardheid en vatbaarheid van zin te kennen geeven.
Van den top der neuze tot in 't midden van den kin , ziet men meerder uitgedrukt getrouwheid , naarftigheid en dexteriteit of vlugheid in werkzaamheden, preciesheid van het karakter.
2. Waar-






*
I '■-■.'■ynF- ;.- r" ■■ — " -
V i, 1 I.Heai /'■'



O E F F E N I N G E N.
*75
- Waarin tekent het hier tegen overftaande aangezigt zich het meeste uit ?
Hy, die de Phyfiognomie beftudeerd, zal •zich zelve antwoorden
in de ruwe trekken.
in de vóóren van het voorhoofd.
in 't overhangen van het voorhoofd.
in de ongeboogde en gebrookene winkbraauwen. ■
in de half - geflooten oogen.
in de eenigzins ftompe en ruwe top der -neuze. *
in den beflooten mond.
in de holligheid der middellyn van den mond.
in den breeden kin. -
en in alle overige vouwen of plooijen —< deeze vertoonen eenftemmig een ruuw karakter , doch 't welk voor 't overige vatbaar is voor de Culture , niet ligtlyk te bedriegen zynde en in zynen kleinen kring
omzigtig en welheerfchend.
3. Bui-



I76 GELAAT- EN WEZEN KUNDIGE
3-
Buiten eenige bedenking zal de Phyfiognomist op het eerfte gezigt van deeze uitbeeldinge zeggen. — Een geheel buitengemeen karakter, zo zeker, als een geheel buitengemeen aangezigt.
Dit is een aangezigt, zal hy zeggen, 't welk ik, boven tien duizend andere , beftudeeren moet.
De hoogte en vastigheid van 't voorhoofd
— de geheel buitengemeen naar de neus nedcrzinkende winkbraauw. —
Het langwerpig oog, dat puntig uitloopt. — De breede , geboogene en fterkgebeende neus — en inzonderheid de mond en deszelfs middellyn — als mede de zeer langwerpige geftalte van het hoofd, maaken dit aangezigt tot een der meest - buirengewoone ,
— hier moeten fchranderheid, hier moeten talenten en genie, hier moeten fterkte en een geest van onderneeminge eene zitplaats en vrye wooning hebben.
4. Hoe



ó'






©EFFENINGEN.
-77
4-
Hoe veele waarheid ook aan deeze uitbeelding ontbreeken mag; hoe onmooglyk het is, dat, by dit kleine oog , de mond zo groot zou zyn; — hoe zeer mistekent ook de afiïand van het oog tot de neus weezen mag, — wy zullen ons evenwel niet konnen onthouden , van dit aangezigt fynzigtige fchranderheid te verwachten, — en wanneer wy de fpooren en kenmerken daarvan opzoeken ; dan zullen wy dezelven vinden in de ruimte tusfehen de winkbraauwen tot aan de neuswortel, — wy zullen dezelven vinden in den aanleg der neuze — (het mistekende neusgat ter zyde gefield,) wy zullen dezelven vinden in den omtrek der
oogen vinden in den omtrek van de
linker wange tot aan het einde van den kin.
Wy zullen van dit aangezigt, onder anderen ook enkel en alleen wegens de platheid van het voorhoofd, — weinig ftoutmoedigen, vooruitdringenden heldenmoed konnen verwachten, — wy zullen geen oogenblik bedenking neemen, — om zo terilond meerder fynheid , dan flerkte , van hetzelve te verwachten.
III. PEEL.
M
De



EjS GELAAT- EN WEZENKUNDIGE
De Phyfiognomist zal voor zich, uit dit aangezigt , in 't byzonder uit den aanleg der neuze en der ruimte tusfehen de winkbraauwen , den breeden kin en de Concaviteit of holligheid beneden aan den kin, uitligten.
5. Een



O E F F E N I N O E N. 179
5-
Een profil, waaruit* de Phyfiognomist voor zich zo terftond het oog en de neus uitlig-
ten zal , deeze zeer precize trekken van
bon fens , van eenen juistmaatigen zin, zullen hem dienen tot eenen grondflag der beoordeelinge van het overige.
M a 6. In



ï8o GELAAT- EN WEZEN KUN DIGE
6.
In de hier beneden ftaande figuur zal de Phyfiognomist zich zelve vraagen: Is 'er in dit profil iets, dat gezegd kan worden contrafteerende te weezen? Hy zal het zoeken
en zeggen ■ het voorhoofd is bykan*
root het oog bykans overgroot ■
maar niet groot, dat is te zeggen, niet in het karakter van grootheid is de top der
neuze en de mond in eenen groote-
ren ftyl is de kin en de hals.
7. Ca-



O E F T B N I N G E N. l8l
7-
Caricature van eene groote vorm
het antike fchynt nog door, gelyk de Zon door eenen nevel: doch alles is in eene ta-
melyke evenredigheid gecaricatureerd Ik
zoude fchier zeggen , 'er is flegts een reuk
van grootheid overig gebleeven ■ . het
oog en de neus voornaamelyk, (maar
niet het voorhoofd, niet de mond , niet
de kin ) hebben nog fpooren van eene
origineele grootheid.
M 3 8. Groot-



Éfe GELAAT- EN WEZENKUNDIGE
8.
Grootheid (niet verheven) iets dat middclmaatig is, en iets kleins in een en hetzelfde aangezigt.
Van het groote is iets in het voorhoofd.
Bykans iets groots in \ oog.
Middelmaatig is de neus.
Bykans klein de gebogene linie van de neus tot den mond.
En bykans klein, hetgeen van den kin en den hals te zien is.
Het geheele heeft veele uitdrukking van eene krachtlooze attentie.
p.



«EFFENINGEN. 1S3
9-
Uitloerende en verfpiedende lluuwheid , benevens eene talentryke krachdooze onvastigheid of weekheid : fatyrike loosheid, benevens eene goedmoedige gemeenzaamheid.
De Phyfiognomist zal de oogen en de winkbraauwen, zo ook den mond van het eerfie hoofd voor zich uittekenen, en in zyne lyst of repertorium brengen.
M 4 10. Uit



184 GELAAT- EN WE ZEN KUNDIGE
10.
Uit het hier benedenftaande profil zal de Phyfiognomist de neus, de winkbraauw en het oog onder het opfchrift of titulature van poe'etisch-zweemende gefteldheid brengen.
li. Ca



oïrrïNiNGENi 385
IT.
Caricature van eene groote gedaante. De neus alleen (niet het onbepaalde ledige voorhoofd) zal de Phyfiognomist voor zich daar uit ligten en brengen onder het opfchrifi: — van onverleidbaare vastigheid des' verfiands.
M 5 12. Zelfs



l86 GELAAT- EN WEZEN KUNDIGE 12.
Zelfs in de zesde of achtfte copy
blyft nog al geduurig overig grootheid van groote aangezigten.
De vorm en harmonie van het geheele „ . is fpreekende voor eene edele gezindheid. In 't byzonder zal de Phyfiognomist voor zich de neus uittekenen.
13. Uit



O È F F E N I N G E N. '187
13-
Uic het benedenflaande profil zal de Phyfiognomist het voorhoofd tot aan den fchedel brengen of plaatfen onder de linien van eenen manlyken vasten zin. .
De neus onder den tytel van een
vtathematisch verftand.
De verdeeling van het toppunt der neuze tot beneden den mond onder dien van blymoedige oprechtheid.
14. Met



iS8 gelAat- en wezenkundige 14.
Met eerbied ftaan wy voor dit aangezigt ftil, als voor eene verfchyning uit eene hoogere waereld.
Het linker oog is getrouwheid en fchranderheid; en zo ook de mond , als mede de neus.
De Phyfiognomist plaatst het voorhoofd onder den tytel van het grootfte geheugen.
15. Meer-



©EFFENINGEN. l8()
15-
Meerder moeite by het overdenken geeft
dit aangezigt , dan het voorgaande
minder klaarheid en opgewektheid , maar in 't byzonder van onderen meerder gedrongen kracht.
De Phyfiognomist verkiest voor zich den
mond , en tekent denzelven onder de
wyzen en edelen.
16. Ik



I0O GELAAT- EN WE ZE NKUNDI GE
16.
Ik zie hier af van alle naamen en overeenkomften mee de levende, of eertyds geleefd hebbende origineelen, en beoordeel alleenlyk hergeen hier voor my ligt. .
Het in 't oog vallende karakter van het hier benedenflaande aangezigt is zachte en ftil-overleggende fchranderheid —— bedaardheid en naarftigheid drukken zich uit door
den mond een helder doorzigt en
fchranderheid in het rechter oog en in dei». omtrek der neuze.
17-



©EFFENINGEN. IQI 17.
Een der meest - phyfiognomifche aangezigten , 't welk niet genoeg kan beftudeerd worden. Het aangezigt is ecnig in zyn foort, gelyk het levende origineel. Hardzinnigheid zonder fterkte, fcherpzinnigheid zonder eenen eenvoudigen regelrechten waarheids - zin, zoude ik tot een karakter van dit aangezigt
maaken. De neus is zeer ryk van
verftand, zo als de winkbraauwen en de
aogen



ipa GELAAT- EN WEZEN KUNDIGE
wgen , maar hec verftand , 'c welk
daaruit doorftraalt, fchynt gelyk aan de konst van den fchilder , die in het aangezigt veel dat ehkeld is , met eene meerder -fcherpzigtige onderfcheidinge opmerkt, maar het geheele niet ziet.
In den mond en kin is naarftigheid, fchranderheid, zwakheid en koelheid zigtbaar.
iS. Uit



o e f f e n i n g e n. 103 18.
Uit het hier benedenftaande aangezigt zal de Phyfiognomist voor zich uittekenen het voorhoofd, en hetzelve brengen onder den.'
tytel van harde, niet fterke die naar-
fiiglyk opzamelen, maar niet diepzinnig zyn.
Het oog is minder eigen aan den opmerker, dan aan den flikker en opvanger. Het overige is eigen aan eenen gemeenen welge» fchikten menfche.
III. deel. N ~ De«-



I94 GELAAT- EN WEZENKUNDIGE OECTENINGEN.
Deeze weinige proeven zullen aan den Phyfiognomist veelligt reeds eenige handleidinge konnen geeven ; op wat wyze hy enkele trekken uit te zoeken heeft , en , door een naauwkeurig overbrengen in zyn repertorium , eene gewigtige verzameling verkrygen kan.
Alleenlyk moet 'er niets ingebragt worden, hetgeen niet- zo terftond, wanneer het uitge-
fprooken is , aan elk wel ziende of
geoefend oog, opgenomen wordt voor het geene , waarvoor men het opgeeft.
HET



HET VEERTIENDE
FRAGMENT.
Vervolg aangaande het studium der physiognomie of wezenkunde.
s
v-*aa my toe, myn voortreflykfte vriend! aan u nog onder 't oog re brengen eenige bladzyden vol van ondereen gemengde gedachten, raadgeevingen en verzoeken aan Phyfiognomisten , tot onderzoek , indien myne eerfte proefneeming u niet verveeld heeft. Ik zal, om plaats en tyd uit te winnen, zo kort zyn , als het mooglyk zal weezen. Maar, hoe weinig kan ik zeggen, van hetgeene nog zoude te zeggen zyn ! Ik zal niet konnen zeggen, alle hetgeene ik liefst zoude
willen zeggen maar ik zal het noo-
digfte zeggen; en wel zo als het my te
binnen fchiet. Eindelyk zal het toch
op één uitkomen !
Na i. De



ip6' VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
# # # t.
De natuur vormt alle menfchen naar eene en dezelfde grondvorm , die flegts op oneindig veele wyzen veranderd of verfchooven wordt, maar die geduurig in eenen parallelismus of even gelykheid blyft, zo als de Parallel - linie.
Elke mensch , die niet , zonder geweldige toevallen van buiten , in eenen parallelismus der algemeene menschlykheid ftaat , is eene misgeboorte ; en elke mensch , hoe meer hy zich bevindt in eenen zuiveren horizontalen en perpendiculairen parallelismus der gedaante van menfchen , is dies te meerder volkomen, hy is meerder menschlyk en godlyk. Eene obfervatie of waarneeming, die de leerling der Phyfiognomie of Wezenkunde eerst moet onderzoeken , en die hy vervolgens, wanneer hy dezelve juistmaatig bevonden heeft, leggen moet tot eene algemeene ontfluitende grondftelling. Het is zekerlyk reeds dikwyls gezegd, maar evenwel , wie weet, nog niet dikwyls genoeg: zelfs de flegtfte uitwendige gedaantens konnen veeltyds groote geesten in zich bevatten en herbergen. Genie en deugd konnen
in



PHYSIOGNOMIE OP WEZENKUNDE. IC/jr
in allerley flach van wangeflalren (*) , zo als in de armhanigfle hutten woonen. Maar, even zo als men hutten vindt , waarin geen menschlyk fchepfel overeinde flaan kan ; zo zyn 'er ook hoofden en vormen , waarin geen genie, geene grootmoedigheid zich kan opbeuren of flaande blyven. Derhalven heeft de Phyfiognomist te zoeken , welke fchoone en wel-geëvenredigde vormen van groote geesten onaffcheidelyk zyn; welke afwykende vormen nog vryheid en fpeelplaats genoeg voor talenten en deugd overig
laaten veelligt krachten van talenten
en deugd concentreeren of in elkander dringen , terwyl voor dezelven geene ruimte genoeg is.
o.
Wanneer een hoofdtrek van belang is , of iets betekent; dan is het ook de trek van minder belang. Het klein/Ie moet zynen grond hebben', gelyk het grootfte. Alles heeft zynen grond, of in V geheel niets. Myn Phyfiognomist] wanneer gy dit niet zonder verdere bewyzen , ziet en vast field • laat dan de ftudic der Wezenkunde vaaren I'
3- Het
Arifioteles, by voorbeeld, had, zo als men weet, dunne beenen en kleine oogen.
N 3



I98 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
3-
Het fchoonfte aangezigt is vatbaar of onderhevig aan eene onbefchryflyke vermindering ge ; en het fiegtfte aan eene onbefchryflyke verbeteringe doch elke vorm van aan¬
gezigt en elk aangezigt alleenlyk aan eene zekere foort en aan eenen zekeren trap van vermeerdering of verbetering en vermindering. De Phyfiognómist beftudcere derhalven de trappen der meerdere volkomenheid van elke vorm van aangezigt! Hy denke voor zich dikwyls het fiegtfte aangezigt by de edelfte , en het edelfte aangezigt by de fiegtfte daad of handeling !
4-
Pofitive karakters in een aangezigt geeven iets te kennen , dat pofitif of fiellig is. Maar het gebrek derzelve is geen bewys van correfpondeerende eigenfchappen in V gemeen
maar wel het gebrek of ontftentenis van
den byzonderen aart, of van de byzondere applicatie van deeze eigenfchap.
5-
De Phyfiognomist beftudcere inzonderheid mede de aangezigten , die nooit onmiddelyk cn alleen nevens elkander beftaan konnen ;
die,



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. ipp
die , wanneer zy nevens elkander beflaan zullen , altoos eene verblyfplaats aan een derde zouden moeten inruimen. Twee aangezigten , die elkander onmiddelyk drukken, zyn gewigtige verfchynfels voor den Phyfiognomist.
6.
Ik zeg tot den leerling der Phyfiognomie of Wezenkunde, vertrouw altoos het meeste op uwe eerfle en fchielykfte gewaarwording ; nog meer , dan het geene u. toefchynt obfervatie te weezen. Hoe meêr uwe opmerking gevoel was , uit gevoel voortvloeide , door het gevoel verwekt werdt ; dies te minder groot en wydloopig mag de Induclie of optelling weezen. Maar evenwel verzuim nooit eene beproevende obfervatie l teken voor u den trek , de vorm ,
de mine of houding , die u raakte ! .
en teffens het meest mooglykê tegendeel daarvan , en vraag dan aan eenen, twee
of drie eenvoudig-denkende en gezond-oordeelende menfchen , welke van deeze beiden drukt deeze, en welke drukt die eigenfchap uit? Wanneer nu alle beoordeelaars overeenltemmen , dan vertrouw op uwe eerfle en fchielyke gewaarwording , als op eene ingeesting of infpiratie 1 N 4 7. Ik



£00 vervolg van het studium der
7-
Ik zeg aan den Phyfiognomist, laat in V geheel geene , ook de meest - toevallige en van geen het minfle belang fchynende opmerking verhoren gaan. Bewaar dezelve te famen zorgvuldiglyk, fchoon gy in 't eerst van derzelver betekenis geen vermoeden hebt. Over kort of lang zult gy daarvan konnen gebruik maaken.
8.
Ik zeg aan hem, neem mede in opmerkinge , 's menfchen ftatuur. Onderzoek , 'wat aan alle zeer lange , middelmaatige , mismaakte , kleine menfchen gemeen is. En gy zult bevinden , dat elke ftatuur , hetgeen daaraan gemeen en eigenaartig is, in het geheele en in enkele trekken van het aange* zigt heeft.
9-
Ik zeg al verder aan hem , neem mede in aanmerkinge (gelyk de Italiaanen in derzelver pasporten en fignalementen) V menfchen stem; de hoogte, laagte, fterkte, domp. heid , klaarheid, of rauwheid, of aangenaamheid , natuur of gemaaktheid der
ftemme —— onderzoek en Iet, welke voorhoofden en . toonen het meeste by elkander
zyn ?



physiognomie of wezenkunde. 201
zyn ? en gy zult zekerlyk, wanneer gy een fyn gehoor hebt, zo verre komen, om uk de ftem een befluit te konnen opmaaken toe de klasfe van de voorhoofden , van het temperament , en van het karakter.
10.
Elke mensch heeft in zyn aangezigt iets, dat hem in 't byzonder karakterifeert. Ik heb hier en daar gezegd , welke trekken voor alle aangezigten , geene uitgezonderd , karakteristiek zyn. Maar nog zyn 'er zeer dikwyls, buiten deeze algemeene, byzondere trekken van eene zeer groote preciesheid en fcherpe betekenis , indien ik het zo noemen mag. Op deeze heeft de Phyfiognomist in 't byzonder zyn onderzoekend oogmerk te vestigen. Alle denkers hebben niet in V oog vallende denkende vormen van aangezigt. Eenige hebben het karakter van denken , dat is te zeggen , datgeene, waardoor zy zich zo terflond , als zodaanige , bekend maaken , alleenlyk in zekere plooijen van het voorhoofd. Eenige goedhartige enkel en alleen in de zigtbaarheid, vorm , gefteldheid en kleur der tanden. Eenige onvergenoegde in drie¬
hoekige lineamenten of verdiepingen der wangen enz.
N 5 ii. On-



202 VERVOLG VAN HET STUDIUM DEl^
II.
Onderzoek zorgvuldiglyk en maak onderfcheid tusfehen het natuurlyke , het toevallige , en het gewelcldaadige. Alle het natuurlyke (misgeboorten uitgezonderd) is onafgebrooken. Onafgebrookenheid is het zegel der natuare. Geweldige toevalligheden breeken af. Men fpreekt zo veel van deeze toevalligheden , als groote niet te overkomen zynde beletfelen der weetenfehap van de Phyfiognomie of Wezenkunde , maar is 'er
wel voor 't grootfte gedeelte iets gemaklyker te kennen , dan zulke toevalligheden ? Hoe zigtbaar zyn de wanftaltigheden , door de kinderziekte veroorzaakt ! Hetgeen misfehien door eenen val of flag , of op eene andere gewelddaadige wyze, bedorven is geworden , hoe klaarblyklyk is dit meestendeels! Het is zo , ik ken mede menfchen , die door eenen val in de jeugd verzwakt zyn geworden, zonder dat men de onmiddelyke fpooren of blyken van den val bemerken kon ; doch de zwakheid was zeer merklyk in het aangezigt , en ten deele mede in de vaste vorm van het hoofd. Doch de uitzetting van het achterhoofd was, naar het fchynt , door den val, verhinderd geworden. Des heeft de Phyfiognomist by alle aange-
zig-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. C03
zigten, die hy naauwkeurig beftudeeren wil, onderzoek te doen naar derzelver natuure en hoe het met de opvoedinge gelegen is geweest.
12.
Ik zeg niet, dat de Phyfiognomist uit één teken beflisfend oordeelen zal; ik zeg oor-
deelen ; ik zeg alleenlyk , dat hy dit
fomwylen kan doen. En offchoon Arifloteles zegt:
hl irifivttf tav mpsiuv eu>j0£f,
zo zyn 'er evenwel fomwylen enkele , volflrekt beflisfènde zeer karakteriftike trekken, zo wel van aanleg , als van byzondere hartstogten. Men vindt voorhoofden, neuzen, lippen , oogen, die op zich zelve te kennen geeven ftcrkte of zwakheid , vuur of onverfchilligheid , fcherpzinnigheid of ftompheid ,
toorn of wraakzucht, op zich zelve
en voor zo verre zy zekere andere medeexifleerende deelen volflrekt vooronderflellen. Des niet tegenflaande , hoe zeer ik eiken vriend der Phyfiognomie of Wezenkunde verzoeke , zelfs de kleinfle enkele trekken van
het aangezigt niet te verwaarloozen , ■
zo kan ik het evenwel niet luid en krachtig genoeg zeggen : ■ neem alles byeen ;



104 VERVOLG VAN HET STUDItnt DER
een; ver gelyk elk ftuk by elk ftuk ! overzie of neem in oogenfchouw het geheele van de natuure , van de vorm, van de kleur , van het vleesch , van de beenderen , van de muskelen , Van
de buigzaamheid, van de onbuigzaamheid, van de beweeging, van de houding, van den gang , van het voorhoofd, van den ftyl, van de handelingen, van de liefde , van den haat', van het laaten en van het doen, van het weenen en van het lachen , van den fcherts , van den fpot , van het humeur, en van den toorn. Verwaarloos
niets dat enkeld is , maar voeg het
enkele wederom by het geheele — of liever , — weef en werk hetzelve wederom in.
een ! Leer in V byzonder onderfchei-
den het natuurlyke van het daadlyke , het eigene van het ontleende. En gy zult bevinden , dat alle het ontleende en daadelyke, dat men aanneemt , altoos vooronderfteld eene zekere natuur, die hetzelve kan aanneemen; dat zich dus allengs laat bepaa* fe" •* wat kan dit aangezigt aannee¬
men ? en wat niet ? Zekere aangezigten konnen geene zachte gelaats - trekken of minen, geene magu'g - trotfeerende , aanneemen. Alle aangezigten konnen zacht zyn, en alle konnen



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. ÜC>5
nen toornig wcezen. Dit weet ik, .
maar aan zekere aangezigten is de zachtmoedigheid zo natuurlyk , of zo eigenaardg , als aan andere de toorn. De ftudie der natuurlyke grond-vorm , der in ruste zynde grondtrekken en derzelver inwoonende en
onuitwischbaare karakters van geest zal u allengskens leeren kennen , hetgeen te famen mooglyk, te famen fchiklyk , en hetgeen
te famen onmooglyk en onfchiklyk is.
Gy zult harmonie zien , alwaar duizend oogen meenen disharmonie te vinden. Voor dat gy. deeze overziet, hebt gy den menfche nog niet gezien. Hiertoe kont gy allengskens komen , uit één op twee, uit twee op drie te befluiten enz. Gy zult , uit de woorden, den mond, en , uit den mond , de woorden vooruit leeren kennen , uit den
ftyl het voorhoofd, en uit het voorhoofd den ftyl — naamelyk, niet wat iemand in 't gemeen zeggen , fchryven en doen zal,
„ maar wat hy kan of niet kan
hoe hy in voorkomende omftandigheden in 't gemeen , in welken toon , op wat wyze hy
handelen zal , gy zult konnen vast
ftellen den kreitz of kring , die voor dit of
dat aangezigt gefchikt is , waarin het
hem vry ftaat , zyne rol goed of flegt te fpeelen.
13. Kost-



£0(5 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
13-
Kostbaar en gewigtig zyn voor u zekere oogenhlikken \ die toe de befchouwinge voortreflyk zyn.
Het oogenblik van een fchielyk , onverwacht en niet -voorbereidt zien , .—_ het oogenblik van verwelkominge; het oogenblik van de aankomst en van het henen gaan.
Het oogenblik , 't welk vooraf gaat voor
de fchielyke uitbarfting eener hartstogt,
en 't welk onmiddelyk na de gisting volgt ; en in 't byzonder ook dat , wanneer de hartstogt, door de tegenwoordigheid van eenen verëerenswaardigen perfoon, fchielyk afgebrooken wordt. Dan ziet men de magt of he vermogen der veinzinge , en evenwel de overig blyvende fpooren der hartstogt.
Het oogenblik Van medelyden en van aandoeninge: het oogenblik van weenen en van den toorn ; van den nydigen en van den vriendfehaplyken yver. In 't gemeen het oogenblik der hoogfte bedaardheid en der hoogfte gemoedsdrift; het oogenblik , waarin de mensch geheel in en geheel buiten zyn element werkt. Beide teffens, en beide vergeleeken zynde, geeven den Phyfiognomist te kennen , wat de mensch is en niet is, wat hy al en niet zyn kan !
14. On-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 20/ 14.
Onderzoek , myn onderzoeker der menfchen , de fuperioriteit van eenes menfchen aangezigt, boven het ander. Offchoon de Vader van allen , het geheele gedacht d„r menfchen uit éénen bloede gemaakt heeft; zo is evenwel de natuurlyke gelykheid der menfchen een der onvergeeflykfte vooroordeelen van eenen goedhartigheid - affeéteerenden zeer kouden Enthufiasmus. Neen, verre van daar, de een is een heer van den anderen , naar het oogmerk van God.
Elk bezield en onbezield ligchaam heerscht over millioenen , en is onderdaanig aan millioenen ; dit ligchaam moet heerfchen ; het moet ook onderdaanig weezen. Zyne natuur dryft en noodzaakt hem tot beiden. Zoek derhalven de aangefchapene, Godlyke , onverleenbaare , door geene overeenkomst van ons zelve affcheidelyke Superioriteit en Inferioriteit van elk organisch ligchaam te kennen , en deszelfs grenslynen naauwkeurig vast te maaken en te vergelyken. Vergelyk geduurig het fterkfte, dat aan u bekend is , by het zwakfte : tien of twaalf omtrekken van
zeer magtige en zo veele weeke ,
toegeevende , en te onderwerpen zynde :
Hebt gy deeze uiterftens juistniaatig gevonden,



flo8 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
den, moet ik wederom zeggen , dan zult gy gemaklyk vinden de betrekkingen of evenredigheden , die tusfehen beiden zyn.
Ik kan het niet beflisfend genoeg zeggen
Zoek, dan zult gy vinden de geometrisch te bepaalen zynde evenredigheid van het gebiedende en van het gehoorzaamende voorhoofd ! van de koninglyke en van de 1 flaaffche neus.
15-
Het eerfle en voornaame point van uw onderzoek zy geduurig : overeenkomflige aangezigten , overeenkomflige karakters; en het
tweede , overeenkomflige voorhoofden ,
overeenkomflige aangezigten ; ten minden vormen van aangezigten. Voeg derhalven geduurig , zo veel gy kont , overeenkomflige menfchen , overeenkomflige hoofdfchedels , overeenkomflige vormen van aangezigt, overeenkomflige voorhoofden , en overeenkomflige
trekken byeen ; alsdan vraage en
vergelyke.
16.
Wanneer gy iemand ziet , die de zeldzaamde van alle zeldzaame gaaven heeft, de gaave van eene ongemaakte deelneeming, en van eene onderzoekende of toetzende opmerk-



THYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 20J)
raerkzaamheid ; die nooit antwoordt , voor dat hy, hetgeene gezegd wordt, verflaat, be-
flisfend is en zelden beflist * dan be-
fludeer het aangezigt van deezen menfche , en alle deszelfs kleinfle trekken door en door,
naar den trap der opmerkzaamheid
regelt zich verftand, goedheid en kracht van den menfche. Wie niet hooren kan, die kan niets, wat den naame van waare wysheid en deugd verdienen zoude. Wie hooren kan f die kan alles , wat menfchen moeten konnen. Het aangezigt van opmerkzaarae menfchen alleen zal aan u opleveren een Alphabct tot ontcyferinge der beste eigenfchappen van ontallyke menfchen.
Vindt gy iemand , die, wanneer hy iets van zyne plaatfe opneemt, of draagt, of aan iemand iets aanbiedt, en zonder dwang en angstvalligheid zyne oogen naarftig op hetzelve vestigt, , dan bek m
eenen beftudeerenswaardigflen menfche gevonden. Veeltyds zyn kleinigheden, voor net karakter van den menfche, beflisfènde. Eene kleinigheid van deezen aart, die voor my dikwyls beflist, is de wyze, hoe een teebakje in de hand komt , daarin verblyft , en van daar wederom aan deszelfs plaatze te rug keert. Ik zoude fchier zeggen : wie een der geringfte dingen met alle bedachtIIL DEKL' O zaam-



210 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
zaamheid doen kan, die kan ontallyk
veele grootere.
Wanneer gy in een aangezigt de volgende
trekken , eiken trek in 't byzonder
goed en beflisfend , en alle te famen in eene behoorlyke evenredigheid vindt , dan wees verzekerd, een bykans boven-menschlyk aangezigt gevonden te hebben , naamclyk :
a.~) In 't oog vallende gelykheid der drie
gewoone vcrdeelingcn van het aangezigt, .
van het voorhoofd , van de neus, en van den kin.
Z>.) Een voorhoofd , dat horizontaal eindigt ; en overzulks bykans horizontale , ftoute, en gedrongen winkbraauwen.
c. ) Oogen van eene helder - blaauwe , of helder-bruine kleur , die op eenen afftand van eenige weinige pasfen zwart fchynen , en welker bovenfte oogleden den appel omtrent een vyfde of een vierde part bedekken.
d. ~) Eene neus met eenen brecden , bykans paralellen , edoch eenigzins gezwaaiden rugge.
<?.) Eenen in 't geheel horizontalen mond, waarby de bovenlip en de middellyn in 't midden zachtkens , doch eenigzins diep , neder-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 211
derzinkt, , en de onderlip niet grooter
is, dan de bovenlip.
ƒ) Een ronde vooruit iïaande kin.
g.) Kort donker-bruin hoofdhaair , gekruld in groote partyen of lokken.
18.
Om een aangezigt volkomelyk te konnen befchouwen , moet men hetzelve in het profil, geheel van vooren , drie quart, zeven achtfle en van boven af bezien ; vooreerst de oogen doen fluiten en geflooten houden ;
het geheele aangezigt vertoont voor den eigenlyken befchouwer op eenmaal te veel. Derhalven moet hy elk gedeelte afzonderlyk in opmerkinge neemen.
10.
Ten aanzien van het tekenen naar de natuur , naar fchilderyen en graveerfels , of naar welke dingen het ook zyn mag , is myn precife en dringende raad , dien ik aan eiken Phyfiognomist geeve, geduurig alleenlyk ongefchaduwde omtrekken te tekenen, om meester te worden van de vaardigheid, die voor hem volflrekt noodig is, te wee¬
ten , „ om alle verwarring , alle t'famenO 2 „ fmej.



212 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
„ frael tingen , ineenvloeijingen , fchynbaare „ onbeftemdheden te leeren vast tellen. —" Het is zo , en dit weet ik , alle fchilders , die geene Phyfiognomisten zyn , en niet tekenen konnen, fchreeuwen tegen deeze manier ; en evenwel is en blyft dezelve, gelyk voor den tekenaar , alzo ook voor den Phyfiognomist , de eenige , die alle voorrechten van gemaklykheid, van preciesheid, van duidelykheid, van aanwinst , en nog veele andere voordeden in zich verëenigt. De bekende pasfien van le Brttti alleen zyn reeds een genoegzaam bewys van de nuttigheid van deeze wyze van doen.
acr.
De fchilderyen van olieverf zyn voor den Phyfiognomist best te gebruiken, wanneer zy volkomen zyn ; maar zy zyn het zelden; en, wanneer zy het zyn , zo kostbaar , dat koninglyke fchatten verëischt worden tot een goed Cabinet van zulk eene waarde. Die met zwart kryt zyn het minst te gebruiken. Deeze zo wel als de kleine migniatuur - fchilderyen, worden by my aan alle gelaat - kundige tekenaaren volflrekt afgeraaden. Zy gewennen zich daardoor aan eene zekere vrye , zoge-
noem-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. £13
noemde fchilderachtige , maar ten uiterften onbepaalde, en overzulks onwaare en onnatuurlyke manier. Om het phyfiognomisch karakter van een aangezigt rond, fchilderachtig , krachtig en fcherp , flipt en tenens op het beste uit te drukken , heb ik tot hiertoe niets gevonden , dat te evenaarën zou zyn by het Engelsch potlood , door fcherpe pinfeel-ftreepen van het fynfte Partei gefcherpt, dan wanneer het vertrek van alle kanten geheel donker, en de opening tot het invallend licht rond, niet veel breeder dan één voet, en omtrent drie of vier voet' hooger is, dan het eenigzins zylings flaande hoofd van hem , die afgetekend ftaat tc worden. Na veelvuldige proefneemingen heb ik geene meerder - gemaklyke , fchilderachtig - fchooner , en teffens meerder - karakteristieke manier voor alle foorten van aangezigten gevonden , dan deeze. Ik zeg , voor eenige aangezigten zoude het perpendiculair-nedervallend licht even zo goed weezen ; doch alleen voor platte aangezigten cn die fyn van leden zyn ; want de fchaduwe der fterke leden zoude tc veel bedekken. In de voornoemde gelegenheid zoude het mede zeer dienftelyk weezen, zich te bedienen van eene Camera ebfeura, die 'het aldus verlicht zynde hoofd omtrent drie O 3 vier-



214 VERVOLG VAN IIET STUDIUM DER
vierde verkleint, niet om onmiddelyk door te tekenen ; want dit zoude, wegens de beweeging , onmooglyk weezen; maar om geduurig de tekening cn de waarheid gemaklyker te konneu vergelyken.
21.
Welke zyn nu de phyfiognomifche fchriften , die ik zoude konnen aanraaden ?
■ ■ Maar, wat zal ik in deezen , met een goed geweeten, veel konnen aanraaden ? Myn raad aan den jongen Phyfiognomist is deeze : ftel eens veertien dagen daartoe vast, om dezelven alle door te loopen. Maak voor u uittrekfels tot een nader onderzoek, hetgeen in deeze fchriften beweerd wordt.
• Het is reeds gezegd, wanneer men twee of drie geleezen heeft , dan heeft men fchier alle geleezen. Porta uit de ouden , Peufchel en Pemetty uit de laateren, hebben bykans alles byeen gezameld. De eerstgenoemde , flegte , goede , jammerhartige , zich zelve tegenfpreekende dingen. Men vindt by hem , al wat Ariftoteks , Plinius, Site1<mim , Polemon , Adamantinus, Galenus Trogus , Concihator , Albertus , Scotus ,
Ma-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 2I5
Maletius, Avizenna (*) en nog veele anderen voor hem gefchreeven hebben : het eene gevoelen by het ander gercegen , gelyk de kraaien aan den Rofekrans. Maar evenwel oordeelt hy ook zelve , en maakt zyne begrippen, door het aanhaal cn van alombekende aangezigten , meerder interesfant en klaarer, dan zyne voorgangers; hy is niet zulk een onverftandigc Planetaris , als deeze; hoewel hy ook van deeze droomcryen niet vry is. Peufchel, en nog meer Per netty , hebben , met voorbygaan van veele laffe dingen , zich grootelyks verdiend gemaakt ten aanzien der Phyfiognomie of We-
zen-
(*) Van deeze Schryvers ken ik de min ft en otlmiddelyk , en kan dus daarover niet oordeden ; doch , om uit derzelver aanhaalingen te bijluit en » zo beken ik oprechtlyk , dat ik geenen lust zoude hebben alle dezelven door te leezen. Ook kenne ik de volgende fchriften over de Phyfiognomie niet anders , dan uit aanhaalingen : Elsholzii Anthropome-
triam Ottonis Anthropoj'copia compendiaria.
Rohrs , konst om de gemoederen der menfchen te leeren kennen. JFalchs Disfertalio de arte aliorum animos cognofcendi. — Ook niet : Disfertatio de incesfu , animi indice ; Follinus de modo cognofcendi naturam humanam , jive mores & temperamenta 1640. Camillus Baldus de humanarum propenfwmim g? tciw peramentis prcenotionibus. 1629.
O 4



Ul6 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
zenkunde ; offchoon zy weinig hebben , dat gezegd zoude konnen worden van hun eigen
te weczen , en nog verre af zyn van
de naauwkeurige bepaaling der trekken van het aangezigt , zonder welke de Phyfiognomie of Wezenkunde de meest te misbruiken zynde van alle onrype weetenfchappen wordt. 1 Helvetius Phyfiognomica medicinalis verdient , ten minften wegens de weêrgaalooze karakterifecring van eenige hoofd-temperamenten , geleezen te worden. Men laate zynen
Planetisnuis daar, r en men zal hem
meesterlyk vinden.
Huart is leezenswaardig , hoewel vol van Gruditeiten of ongekookte dingen , en van pnbewysbaare vooronderfiellingen. Hy heeft uit Ariftoteles, Galenus , Hippocrates het beste uitgetrokken, en zyne eigene opmerkingen zeer goed daarmede onderfchraagd. Maar in eigenlyke , precife phyfiognomifche obfervatien is hy zeer arm. Philip May heeft weinig dat te gebruiken is. Veelmeer heeft de dikwyls zeer fcherpzinnige Chatnbre, die , inzonderheid in 't fiuk der hartstogten cn derzelver betekenisfe, zeer gelukkig is ; maar aan de phyfiognomifche omtrekken en tekeningen heeft hy niet gedacht,
4b



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 217
Ab Indagim heeft een ongelyk-fneediger aangezigt , dan zyn voor 't grootfte gedeelte uitgefchreeven, nogtans leezenswaardig, boek is. Marbitïus {de varietate faciei humance difcurfits phyficus. Dresd. 1675. 4^.) hy is een onverdraaglyke t'famenflansfer, die , ten hoog. ften genomen , een half douzyn eigene goede gedachten heeft; het domfte, dat men by hem vindt, naamelyk, de millioenvoudige vcrplaatfing van alle deelen van het aangezigt, naar de wyze der letterzetters, heeft, zo als ik vermoede , een laatere fchryver van hem ontleend. Parfon (wien Buffbn en HalIer , in plaatfe van zyne groote Phyfiologie, gelukkig byeen getrokken hebben) is wel ten aanzien der beweeginge van de muskelen en van de hartstogtlyke Phyfiognomie , by alle onvolkomenheid, de meest - goedgekeurde en leezenswaardigfte Schryver; maar
evenwel noeme ik nog eenen , abfit blasphe-
mia dicio Jacob Böhme ! Het zy
men nu daarover lache, of weene , dat doet niets ter zaake Natuurzin , na¬
tuurgevoel , gefchiktheid voor de natuurfpraak van alle wezens , had veelligt niemand meerder , dan deeze onverltaanbaare Theofoph. Het is zo , onze dictatoire cn journalistieke tydkring zal deeze gedachte wel dégelyk aanO 5 ras-



2l8 VERVOLG VAN HET STUDIUM DEK.
rasten en onzinnig fchreeuwcn : kruist hem !
Ik weet, dat ik vrienden heb , die ,
uit liefde tot myn theologisch en philofophisch Credit, zwak en goedhartig genoeg zullen zyn, om deeze vier of vyf regels , met even zo veele Ducaaten , ware het mooglyk , uit dit blad uit te wisfchen; doch fchoon zy dit ook wilden doen , en zo teritond een arm mensch by my Mond , die deeze Ducaaten wel zoude weeten te gebruiken , ik zoudeze niet aanneemen. Men heeft galant , honnet , gepolyst , krachtloos gefchryf genoeg , 't welk zich eerst rechts en links omziet, 't welk fchroomt voor elke waarheid, die niet naar de mode is, waartegen elke naamlooze fnaak opkomt, en dezelve met eene hollebollige fufficientie , als in zegepraal , ten toone Helt! dit in 't voorby gaan , opdat niemand zich daaraan
iloore — — Ik herzegge , Jacob
Bühme heeft in zyne fchriften fpooren of blyken gegeeven van den diepften phyfiognomifchen zin; maar deswegen wil ik dezelven aan niemand, ook niet aan den philofophifchen Phyfiognomist, aanbeveelen. Maar aan mannen, die het cdelgefieente niet in den drek vertrappen, wil ik aanbeveelen zyn onwaardeerbaar bocksken over de vier Com~ plexi'e'n. Een



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 2ip
Een der Phyfiognomisten , het onderzoek meest waardig , is mede , naar myne gedachten , Willem Gratarolus , een Arts , gcbooren te Bergamo in Italien. Zyn werk, waarvan de tytel is : De pradiBione morum naturarumque homimim facili, cam ex in~ fpctlione vultus , aliarumque corporis partium , tam aliis modis, wordt door my allen Phyfiognomisten aanbevolen , in 't byzonder wegens deszelfs beknoptheid en rykheid.
Scipio Claramontius is voorzeker , onder alle Phyfiognomifche Schryvers der voorgaande eeuwen, verre de beste en leezenswaardigfte , geleerd , en evenwel niet flegts een byeenverzamelaar. Veelwcetend en fcherpbeoordeelend ; zeer fyn onderfcheidende en evenwel beknopt. Zyn boek de conje&andis cujusque moribus & Ictitantibus animi affe&i* bus — verdient, zo niet in 't geheel vertaald, evenwel uitgetrokken en, met oordeelkundige aanmerkingen cn nieuwe obfervatien of waarneemingen verrykt, uitgegeeven te worden. Daaraan ontbreekt ontzaglyk veel, offchoon het zelve , aan de innerlyke waarde, ryker van alloy is , dan alle zyne , aan my bekende, voorgangers. Het is niet , zonder veele na-
gefchreevcne verkeerdheden ; > maar wie
zyne voorgangers kent, cn vergclyken kan ,
die



2QO VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
die zal zich moeten verwonderen over het eigene , over het zelve gedachte en uitgevondene , 't welk daarin is. Ook dan,
wanneer hy my niet voldoet , heb ik hem
altoos denkende, overleggende , en
in weerwille van alle zyne fchoolgerechtigheid , zelden droog , nooit dartelende of fpeculeerende , en nooit anders, dan waardig , gevonden. De waardigheid ontbreekt aan zeer veele laatere en antiphyfiognomifche
fchriften , wanneer ik deeze vinde ,
zuiver van affeftatie en pretenfie , dan ben ik zeer wel te vreeden en deeze waar¬
digheid , zal men overal , waar men het boek opflaat , by Claramomius vinden. Hy is niets minder , dan een bloote School- of Cabinet-geleerde. Zyne phyfiognomifche kennis verëenigd zich met eene algemeene moreel - burgerlyke menfchen - kennis. Hy heeft de gewoonte , zyne algemeene regels fh'ptlyk cn naauwkeurig te appliceeren op byzondere voorvallen en omllandigheden. Zyne verbaazende geleerdheid is gelukkiglyk ingeknoopt in zyne redeneeringen en opmerkingen. De tekens der hartstogten heeft hy dikwyls uitgevonden met veele fcherpzinnigheid, en zo wel geleerde als onmiddelyke mensehkunde , en met eene genoegzaame duidelykheid bekend



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 221
kend gemaakt. Kortom , hy wordt door my, met de grootfte ovcrtuiginge, aanbevolen aan elk, die de menfchen wil beftudeeren, en in 't byzonder aan diegeenen , die voorneemens zyn , oyer der menfchen karakters en gefteldheden des gemoeds , te fchryyen.
Vermengde fchriften , die den Phyfiognomist aan te beveelen zyn , benevens de hier en daar in deeze Fragmenten aangehaalde en genoemde , zouden de hier navolgende konnen weezen.
Buffbns Natuurlyke Historie der Dieren , wegens derzelver gelukkige karakterifeering ; Hagedorn van de Schilderkonst; maar inzonderheid Sandrart 's en nog meer Junius
groote werken waarin , uit alle oude
Schryveren , alle fchilderachtige en phyfiognomifche plaatfen , meer, dan by eenen Phyfiognomist voor en na hem , te vinden zyn.
Le Brun van de hartstogten. Arlet Mèvioire , ou Von donne les dijférences du volume , du poids , de la conjiftence & de Varrangement du cerveau de rhomme , & de celui de plufieurs animaux , avec le rapport qui fe trouve entre ces dijférences , & la diverfité de leurs exercices. Montpellier.
Kant,



222 VERVOLG VAN IIE T STUDIUM DER
Kant , van het gevoel van het fchoone en verhevene.
In 't voorbygaan mogen mede eenige laatere phyfiognomifche fchriften geleezen , en
zo men wil , of naar de fcherpheid
des verflands , of naar 't alloy der precife.
obfervatien , getoetst worden , . by
voorbeeld , het phyfwgnomisch Cabinet ; Junker, van Christus hoofden; gedachten over Lavater 7s Phifiognomiekunde ; en al wat van den Heer Lichtenberg tegen my uitgekomen is, en nog uitkomen zal. In dc Recenfien der phyfiognomifche fchriften van Nicolaï is veel goeds vervat, waardig om te toetfen. Myn raad aan alle Phyfiognomisten is , te Ieezen, al wat tegen de Phyfiognomie en phyfiognomifche fchriften, en in 't byzonder tegen mynen eigenen geringen perfoon , mag uitkomen. Door dat alles zal hunne voorzigtigheid fcherper , en hun geloof aan de Phyfiognomie of Wezenkunde vaster worden. Alle deeze antiphyfiognomifche fchriften zyn , by dat alles, zeer phyfiognomisch , met betrekkinge tot het hoofd, en het hart , en den fmaak van derzelver fchryvers.
22. Voor



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 223 22.
Voor den Phyfiognomist is niet te ontbccrcn eene aanzienlyke verzameling der merkwaardigfie aangezigten , die vol zyn van betekenisfe. Dezulken , welker Studie ik hem inzonderheid aanbeveele , zal ik , om plaats uit te winnen , hier beneden by wyze van Note opgeeven ; en alleenlyk zulke noemen, die ik zelve gezien en voor my in 't byzonder uitgetekend heb (*>
Bc-
(*) Abrisfel , Carel Adolph , Corn. Agrippa , Aulius Ca/ar , Alben I. Albinus, Algarda , Alphonfus , Alexander VIII. Jefferey Amherst , Anhold , Lmi Anfon , Apolionius, Dan. Arrularius , Pr. Aretin , Antan Rofel Aretin , Andreas Argulus , Anten Arnr.ud , — Jok. Ballee , Bandinelli , Admiraal Banlest , Barbarin , Barbiery , Baricellus , Hendr. Bastius , Bayle , Bekker , Baltk. Bellarmin , Benedictie XIV. Bengel , Berckthold , V. v. Berghe, Bernhard Hertog van Saxen-Weymar, Bernini, Jac. Beaulieu, Bezi , Bidloo , Boileau , Boromceus , Anton Bourlm , Connetable Bourbon, Max. v. Bourgogne, Box. hom , Theopk. Brachet , Fr. IVilh. van Brandenburg, Brughel , van der Bronck , Brutus , Brusfel , Buchanan , Budceus , Wüh. Pet. Bourdulle, Petr. Burman , Sam. Buttler , — Jac. v. Cachiopin , Cesfar , Julius Caldara , Caligula , Jac. Collou , Calvin , Joach. Camerarius , Canifius , Carifius, Carel I. van Engeland , Carel V. Carel IX , Koning van Sioee-
dtn ,



S2| VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
& # ■&
Benevens deeze doorloope men dikwyls het Mufieum van Florentz , de Marmora Oxo-
nien-
den, Carel XII, Cartache , Carravache , Cartefius , Jojeph Cavyl , Cafaubon , Cafimir van Poolen, Cas. fini , Caftaldus , Caylus , Celfus , Ckvnpaigne , Cicero , Marquis de Chevrcs , Cholet, Christiaan II. Clarke, Joh. Clauberg , Clemens VII , Clemens IX, Coccejus, Petr. Coddmus , Colbert , Joh. Cook, PM. lipp. Comines , Carel van Condern , Graaf van ColIigny , Joh. Crato , Copemicus , Anton Cornelisfen , Corneille , Phü. Caspran , Crom<uuell , Cufpinianus,
■ Democritus , Demosthenes , Carel van Derlcy,
Lod. Dicu , Nicolaus Doionus , Drujius , Dryden ,
Dubois, Joh. van Dyk , Durer , Elifabetk
Koningin van Engeland, Jacob Enfant , Erasmus,
Espernon, St. Evremont , 1— Lodewyk Fabri-
cius , Ferdinand Cardinaal , Ferdinand I. Nic. Is Fevre , Hendr. Feelding , Fifcher, Joh. Card. Fleury , Pet. Florisz, Foster , Corn. Franchipanis , Frans Frank de Jonge , Frans Frank , Prangois I. van Vrankryk , Fregofius, Jacob Frey , gegraveerd , Fredrik II. v. Pruisfen , Fredrik III. Fredrik IV. Admiral Priefz , Albert Hertog van Vriesland , Fugger, —— Galenus, Gambold, Gabr. van Gardin, Garnier, Geader , Comelis van der Gest , Horat. Gentilefoi, Rob. Geritau , Germanicus , Gesner Albert, Gesner Conraad, Gesner fohannes, Casparus Gevartius , Joh. Geyler , Goklenius , Goldoni , S. Goltzius , Gonzaga , Graham , Dan. Grcevius , Hugo Grotius , Arnold van Grunbuelr, , Crynteus, Philip
Gusf-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 2a**
tilenfia , de Herkuliaanfche Ontdekkingen , Gorio 's Smitifche Dabïyliotkeek , en nog rheêr , dan deeze , die van Lippert.
Elk
Gusfman, Gujlaaf Adolph, Guijon , ■— Hage-
dorn, Hagenbuch, Halier Brechthold, Jacob Harder, Hamilton , Aarts - Bisfchop TI ar duin , Harcourt , Hebenftreit , Hendrik II , IV. Hendrik VIII,' Hernvig , Helmont Joh. Baptista, Helvetius , Abraham Heydan , Hans Holbeen , Ilomer , IVill. Ihndius , Johannes van Home , Abrah. Ilofennestel ,
Houbrake , Howard , Ulrich van Hutten, -
Janin Pet. ab Indagine , Innocentius X , Pet. v. Jode j Joh. Rudolph II. Sam. Johnfon , Ifabelle Eugenia , Rohert Junius, Hadr. Junius , Joh. Jun-
ker, Karjchin , Kilian , Kircher, Knel-
ler , Knipperdolling , Kraft, Fredrik Kupezky , i
Labaiie , Firmian Laktanz , Chrifioph van der Lancre, Joh. Lanftank , Herman Langecius, Lodewyk Lavater , Leihnitz, Leo X , Keizer Leopold I, Lucas van Leyden , Linguet , Lithoust , Joh. Livrus , Loke , Petr. Lotichius, Caiel van Lotharingen, Carel van Longevall , Loyola , Ludlow , Paltzgraaf C. Lodewyk , Lodeivyk XIII, XIV. Luther , Jamus Luthma , Lullius , Lucius Verus, Mal-
herbe , Ernst van Mansfeld, Marlbourough , Lod. v. Marillack , Marady, Marlort, Marot, S. v. St. Marthe , Matthefon , Matthias I, Maximiliaan I. Maximiliaan Landgraaf, Mazarin , Raphtiël Meu nuccius, Joh. Minigre , Melanchton , Hieronymus Mercurialis , Matth. Msrian, la Metrie , IVill. v. Meyr , Sebast. Michaê'l , Michelange , Mignard , Milton, Molière , Molincens , Lod. v. Mompel , Petr. III. DEEL. P Me-



22Ó VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
Elk van deeze Pourtraitten ; en hoe veele
dui-
Monamy , Frans van Mmikada, J. D. en B. Montanus , Montagne , Montesquieu , Hendrik Hertog van Montmorency , Morgagni, Momey , Mornet , Carel du Moulin , Musfchenbroek, Th. Munzer , ■ Slmalia van Nas/au, Fredrik Hendrik van Nasfau , Joh. Graaf van Nasfau, Willem Lodewyk Graaf van Nasfau , Willem van Nasfau, Nero , Ant. Niger,
Alam van Noort , Newton , Oddus de Od-
dis, Maria van Orange, P. osterman , Osterwald, IVill. Oxman , J. M. v. C. Ottoman , — Palamedes Palamedesfen , Th. Paracelfus , Farnefius van Parmi , Pafcal , Carel Patin , Guiio Patin , Paus Paulus V. Rein. Pauw , Fabriz v. Peiresft , Pelikan , Pelisfe , Martin Pepin , Cl. Perault, Emaiiuel Frockas Perera Peruzzi, Martyr Peter , Peter I. (van kuperky) J°h- Lot- P'tit j tri , Philip de Goede , Philip de Stoute , Picenus , Frans Pithou , Plato , Pope , Porta , Cl. Ptolomeus, Erycus Puteanus , Israël Putman , Quesnel, Quesnoy,
, Raphaël , Frans Rabelais , Hendrik Ratzen-
Jlein , Retz Card. Jacob Rkenferd, IVill. ten Rhyne, Thom. Ritciardi , Richelieu , Rigaud , Theod. Rombouzt , Roufard, Ger. Roufe , Rubens , Rudolph
II, Rufus , Ruysch , Bemhard van Saxen,
Hertog ; Savanarola, Schmidt van Swartzenhorn , George Scalichius, Samin , Tliom. Fr. v. Savoy , Frans Thomas van Savoy , C. Emanuel van Savoy , Corn. Sachtleven , Spookfchilder , Hans Sachs , Gottlieb George Schramm , Sebizius , Gerhatd Seghers , Gerari Segers, Albert Seba , Skady , Skarnn , Cafar Alexan-
dtr



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 22?
duizend andere even zo uitgetekende , die ik niet kenne ; verdiende in 't byzon¬
der toegelicht en vergeleeken te worden , by andere , die 'er naar gelyken, en die' 'er niet naar gelyken. Ik kan alleenlyk de naamen opgeeven, en houde my verzekerd , dat geen half-phyfiognomisch oog deeze verzameling van aangezigten eenige reizen doorloopen zal , zonder het gezigt merklyk te
oeft
der Skaliga , Sixtus F. Sfortia, Magd. Scudcri, Swenkfeld , Cornelius Schutt , Jacob Scheuchzer , Dan. Schopflin , Leonh. Schor er , Socrates , Sonnenfels , Sophocles , Sorbon , Fredrik Spanheim , Philip Jac. Spener , Spinofa , Sturm van Sturmegg , Abt Sayra , Frans Seide , Swift , Schuil,
Thom. Tabourin , Anlonius van Tasfts , Hoh.
Taulcrus , Tindal , Titian , Titus , Gera/d F. Thou , Aug. de Thou , Leonhard Thournyfer, Thoy-
ras , Thudnüs , Montchal v. Touloufe , Lu •
eas v. Udcn , Uladifaus FI. Uladifaus Koning van Poolen , Jacob Ulrich ,■ Iionorius Urfius, Urfipus ,
Valette , Fanloo , Joh. Warin , Jacob
Wafener , Leonhard IVeifs , v. Augsburg , Werenfels , Fefalius , Vespaftaan , Americus Fespucii, Theophile v. Viaud, Johannes Wddes , Kon. Willem v. Engeland , Marquis van Filkroy , Richard Willis , Hertog Eberhard van Wurtenberg , Anton Nitrii , Chiïstiaan Wolf, G. Folhamer , Voltaire , Conraad Wtth , Leonhard Fopper , Lucr.s
Forfter , Simon v. Fos , Fouet , — Zam-
pier , Zinfendorf, Zmngli , Zyska.
P 2



228 VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
ocff.ncn en te verfterken. Maar wie derzelver karakter, derzelver gefchiedenis , derzeiver daaden , werken , fchriften . teffens beftudeeren en by derzelver aangezigten vergely
ken zal, die zal naauwelyks een van
dezelven recht konnen aanzien , /onder nieuwe trekken en cyfers uit het Alphabeth der Phyfiognomie te vinden. Ten minden heb ik aan alle deeze aangezigten een groot gedeelte myner opmerkingen dank te weeten; en zeer veele daarvan zullen in de Phyfiognomifche linien in den omtrek op-
gegeeven , en ten minden voor een gedeelte ontcyferd worden»
23.
Voor 't overige zal ik aan mynen Phyfiognomist geduurig en altoos zeggen : Verkeering met de wyste en beste menfchen
die , voor duizenden , gelyk zyn aan een verzegeld boek , of aan eenen fchat in den
akker deeze zal tot hetgeene gy voor
uwe ftudie noodig hebt , het minde te ontbeeren zyn van alle hetgeene niet te'"ontbeeren is Wanneer uw menschlievend oog met eenvoudigheid, die vry is van allen nyd , en met de wellust van eenen engel , volkomenheden zoekt , zy zullen u ont-
moe-



PHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 22Q
moeten , waarhenen gy ook het oog wendt. Waar gy zoekt , zult gy vinden , en vinden , daar gy niet zoekt. Uwe God zal u verichynen In duizend menfchen - geftahen. Deeze verwachting zal u de oogen openen, om te zien , hetgeen niemand ziet , voor dat men het hem aanwyst , en hetgeen elk ziet, zodra het hem aangeweezen wordt.
24.
En nu nog , myn mede - onderzoeker der menschlykheid ! laat my toe , nogmaals te
herhaalen deeze beede ■ oordeel weinig!
hoe zeer men ook op u aandringe , om over u , als over eenen dwaas te lachen ; of om zich over u lachende te verwonderen ! wys de indisercete Inquifiteurs en onderzoekers manmoedig van de hand. Gy zoudt dwaaslyk handelen, indien gy u aan de dwaaze vorderingen of eifchen zoudt willen ten prooy geeven. Hoe zeer gy ook
zeggen moogt dat gy zoudt konnen
dooien of mistasten dat kan niet baa¬
ien ; wanneer gy eens doolt, dan is her. voor een onbezuisd uitjouwen even zo veel, als of gy ftaande gehouden had , nooit mis te tasten.
P 3 Be-



03O VERVOLG VAN HET STUDIUM DER
Be fluit.
Maar , is het met dit alles alzo gelegen ; dan wordt immers tot eene verftandige en bondige ftudie der Phyfiognomie of Wezenkunde zeer veel vereischt!
Ja , het is zo, myn waarde Heer Pro-
fesfor ! veel , ja zeer veel ! ik weet
wat het te zeggen is , de Phyfiognomie te
fludeeren ik weet mede , hoe ont-
zaglyk veel ik nog ten achteren ben. Hy, wien het te doen is om waarheid, niet om fchyn, om bevordering der algemeene welvaart en gelukzaligheid, ook door phyfiognomifche waarheid , ■ zal het
niet zeer ligt onderncemen , om zich in deeze fludie in te laaten. Ik kan het mede niet genoeg zeggen een der voor-
naame oogmerken van dit werk is mede, om even zo wel van de Phyfiognomie af te fchrikken dezulken , die daartoe niet gefchikt zyn , of daartoe geen tyd en beroep hebben ; als ook daarentegen aan te moedigen denzulkcn • die zich aldus gefield
bevindt ; en hem zeer vertrouwelyk , en zonder daaraan eenige gedaante van een Arcanum te geeven , al wat ik opgemerkt
heb,



rHYSIOGNOMIE OF WEZENKUNDE. 23I
heb , en den weg myner obfervatien, natuurlyk en eenvoudig te verhaalen.
Hoe onvolkomen , myn waarde Heer Profesfor ! deeze aanwyzing ook zyn mag ; welke onvolkomenheid naauwelyks iemand levendiger befpeuren kan , dan ik zelve ; ——. evenwel ben ik met de volkomenfte gerustheid overtuigd , dat hy , die dezelve met den geest cn zin voor waarheid en natuur opvolgen zal, allenthalven ontdekken zal wonderen en natuur in 't gemeen , zo ook in honderd enkele menfchen - aangezigten , die zyne moeite en zyn onderzoek ryklyk zullen beloonen.
Ik ben mede daarvan overtuigd , dat hy by eiken flap, dien hy verder doet, nieuwe infehiklykheid en omzigtigheid aanleeren zal. Veiligheid en bedachtzaamheid zullen hem rechts en links eveneens verzeilen.
Hoe meerder zekerheid hy , aan de eene zyde , verkrygen zal ; dies te minder voorbarig zal hy , aan de andere zyde , met zyne beoordeelingen en beflisfingen weezen. —
Van U , wyze menfehenvriend ! verwachte ik nieuwe voorflagen , raadgeevingen , herinneringen , en al wat in ftaat is , de kennis van goede en wyze menfchen te bevorderen. Weest verzekerd , dat ik u beP 4 min ,



VERVOLG VAN HET STUDIUM, ENZ.
min, en jegens een aangezigt , gelyk het uwe is , niet onverfchillig zyn zal, zo lanr ge ik niet onverfchillig ben jegens wysheid en deugd.
het



HET VYFTIENDE
FRAGMENT.
PLAATSEN UIT WINKELMAN.
fchriften van Winkelman zyn voor den
Phyfiognomist eene fchatkamer , ten
minften ten aanzien der karakteristieke uitdrukkingen , en, voorzeker , van oneindig veelmeer. De bekwaamde uitdrukking fchynt hem altoos ten diende te daan. Volflrekt is geene konst-taal teffens zo waar, zo juist, zo ftout , zo natuurlyk en zo fchoon. Ik kan my niet onthouden , voor Phyfiognomisten en tekenaaren , een klein heyr van zyne onnavolgbaar - tekenende uitdrukkingen hier beneden , by wyze van eene Note, op te geeven (*) , niet om naar ts
aapen ,
(*) „ Lang ovaal van het aangezigt. Een „ zacht zeer gezonken profil ; kleinachtige kin ; lyn. „ rechte afgeftompte haairen. Opwaards getrokkens ,, hoeken van den mond.
„ Van beduidenis , doch hari. Met nadrukly„ ke tederheid uitgevoerd. Met groot overleg en „ fijnheid uitgewerkt. Pynlyk en neérflagtig beP 5 „ werkt.



234
plaatsen
aaperiy maar om zich naar dezelven te fchik-
ken.
„ werkt. Op het fyn fee voltooid. Gcferenge juist-
keid , uitfteekende uitdruk. Scherpgetrokken wink„ braamven. Cierlyk gewelf van den kin. Ronding „ en zachtheid. Styve en platte tekening ; na. „ druklyk harde ; magtig , maar zonder gratie. „ Het flerke uitdrukfel vermindert de fchoonheid. „ Grootheid van oogen. Harmonie en grootheid.
Drooge en magere, bckrompene wyze in het teke„ tien en uitvoeren. Opgefchikte cierlykheid. Ge„ dwongene en kwalyk - begreepenc gratie. Geou-
treerde of uitfpoorige en verdraaide buigzaamheid. „ Eene huid , die niet frak , maar zacht, ge„ trokken is over een gezond vleesch , 't welk „ dezelve opvult , zonder eene opgeblaazene exten„ fee. Zacht - afhellende omtrekken. Vloeijende - af„ gebrookene deelen. Vol, zonder opgevuld te zyn. „ Onbetekenis der vorm. Zweevendc trekken , die „ zich,, golfs - wyze , verheffen en zinken. Beflis,, fende , vcelfpreekende trekken. Godlyk vergenoegt Sel1 j gezuiverd van het vuil der menschlykheid.
Afgepaste of overbodige vleesachtigheid. Krach„ ten , als verborgene vonken in eenen keifleen. „ Veele Godlykheid , zelfs in de kleine trekken „ van het aangezigt. Schoon van gefalte en over„ ftort met gratie. Teeringachtige , waterzuchtige „ fguuren. Een dun , fpildchtig gelaat. Scheeve „ houding. Gemaakte ASte. Een ftrenge en har„ de fneede der muskelen. Gemaakt en geforceerd. „ Een opgebleazen gevoel geoutreerd tot de uitèrftt „ grenzen. Gemannierd. Eene rype vorm. Eene
magtige vertooning. Veelzeggende aankondiging „ van eenen held. Men leest in zyne oogen eene
,, voor-



UIT WINKELMAN.
=35
ken. Zy fchynen eigenlyk voor den Phyfiognomist gemaakt te zyn. .
„ vooruit [nettende leerzucht , om den loop zyner „ jeugdelyke bezigheden te voltooijen , en het kort» gefielde perk der jaaren , door groote bedryven ,
merkwaardig te maaken. In het voorhoofd ver,, fcheen eene edele fchaamte. Het zoete en de „ bekoorlykheid der jeugd zyn vermengd met hoog* „ moed en gevoeligheid. De bekleeding van den „ kin , die zich zelve aanmeldt. Een zachte en „ verborgene lach. Een zedig gelaat. Meêr fchoon, „ dan liefiyk. Zuiver van gevoel. Verre van in» „ wendige tegenkantingen in een evenwigt van ge„ voel; eene vrcedzaame ziel, die zich zelve al„ toos gelyk is. De gratie heeft den grootfehen „ boog van zyne winkbraauwen gewelfd met liefde, „ over den opfiag der oogen van zyne Majefieit
toegenegenheid en genade uitgeftort. De vreugde „ zweeft op zyn aangezigt , als eene zachte lucht, „ die naauwelyks de bladen aanroert. Gemaakt om „ te genieten , en niet om te neemen. Bekoor* „ lykheid , zonder begeerlykheid , die meêr eer„ bied , dan begeerte , verwekt. "
Wie van onze Schryvers tekent zo juist , en koloreert zo fchoon ? wie tekent zo vry , en verft zo flipt ?
Gs-



236
PLAATSEN
Gedachten over de navolging der Griek' Jche werken in de Schilder- en Beeldhouwers - konst.
i.
„ De inwendige gewaarwording fatfoeneert „ het karakter der waarheid ; en de teke„ naar, die hetzelve aan zyne Academiën „ geeven wil, zal niet verkrygen eene fcha„ duwe van het waare , zonder eene eigene „ vergoeding van hetgeene eene ongeroerde „ en onverfchillige ziel van het modél niet „ ondervindt of befpeurt , noch uitdrukken „ kan door eene Aétie , die aan eene zeke„ re gewaarwording of hartstogt eigen is. "
De inwendige gewaarwording fatfoeneert den Phyfiognomist ; en de tekenaar zonder deeze zal wel verkrygen eene fchaduwe , maar
niet meer , en wel alleenlyk eene
fchaduwe van het waare karakter der natuure, die met onvastigheid beneveld is. ——
2.
„ By goden en godinnen hebben het voorhoofd en de neus bykans eene regte lyn. „ De hoofden van vermaarde vrouwen op „ Griekfche munten hebben dergelyken profil,
„ al-



UIT WINKELMAN. 237
„ alwaar het evenwel niet willekeurig was, „ naar ideaale begrippen te werken. Of men „ zoude konnen vermoeden en gisfen , dat „ deeze vorming aan de oude Grieken even „ zo eigen geweest zy , als by de Calmuk„ ken de vlakke neuzen , en by de Chinee„ fen de kleine oogen zyn. De groote oo„ gen der Griekfche koppen op fteenen en „ munten zouden dit vermoeden konnen on„ derfchraagen. "
Geheel algemeen zal deeze vorming niet geweest zyn ; en zy was het ook niet , gemerkt ontallyk veele penningen het tegendeel bewyzen. Doch daar konnen tyden en Landftreeken geweest zyn , waarin zulke vormingen meest- gemeen zyn geweest. Maar , fchoon ook flegts zulk eene vorm zich aan. den genius der konst vertoond had, zo was het genoeg voor hem , dezelve aan te vatten , vast te houden , en zich in dezelve , als ware het, in te werken. Doch daaraan is ons thans minder gelegen , dan aan de betekenis van deeze vorm. Hoe nader dezelve komt by de perpendiculariteit; dies te meerder verliest zy aan het karakter der wysheid en gratie; en dies te meerder aan het karakter der waardigheid en grootheid, hoe meerder zy fcheef terug zinkt. Hoe
rech-



238 PLAATSEN
rechter en meerder perpendiculair teffens het profil van het voorhoofd en de neus is ; dies te meerder nadert het profil van het bovenfle gedeelte van het hoofd aan eenen rechten hoek, voor welken fchoonheid en wysheid met even gelyke en fnelle fchreeden de wyk neeraen. In de gewoone Copyen van deeze oude vermaarde fchoonheids - lynen vinde ik doorgaans een uitdrukfel van eene drukkende , en , indien ik het zo noemen mag, van eene niet levendig te maaken zynde vad-
zigheid; ik zeg in de Copye'n (by
voorbeeld, in de Sophonisbe van eene
anders met recht vermaarde fchilderesfe) alwaar vermoedelyk aan de eene zyde , de overgang der linie onder de haairen verwaarloost is; en verkrygt niet , aan de andere zyde , de onverkrygbaare zachtheid der buiginge van de rechtfchynende linien. Hiervan zal meerder voorkomen in de phyfiognomifche lynen of linien.
3-
„ Des is het geweest de Venus, die aan „ Bemint geleerd heeft in de natuur te ont„ dekken fchoonheden , die hy te vooren „ meende alleen in de Venus te vinden , „ en die hy, buiten deeze , in de natuur „ niet zoude gezocht hebben. "
Al-



uit winkelman.
=39
Alle werken der konst zyn , zo als het my toefchynt, het middel , waardoor wy gemeenlyk de natuur zien. De Natuurkenners , Dichters en Konflenaars loopen ons vooruit , in het gevoel van de fchoonheden der natuure. Zy fpelden voor ons dit woord van God door derzelver navolgingen, fchoon dezelven onvolkomen zyn ; en hy , die daar toe gefatfoeneerd of gevormd is , leert het dan fchielyk zelve leezen , zo dat daarvan gezegd kan worden: wy gelooven nu niet meer om uwer woorden wille ; want wy zelve hebben het gezien. En zo hoope ik, dat ook deeze Fragmenten voor deezen en
géénen zo niet een middel, evenwel
eene aanleiding, zullen zyn , om te zien, hetgeen hy, buiten dezelve , in de natuur, die even zo open voor hem was , alsze tegenwoordig is, veelligt nooit zoude gezien hebben.
4-
„ De linie , die het volkomene der natim„ re , van het overbodige derzelve fcheidt, „ is zeer klein. "
Onmeetbaar voor alle proefneemingen en werktuigen, en evenwel alvermogende , gelyk alle het onhereikbaare.
5. „ Ede-



Ê^O PLAATSEN 5-
„ Edele eenvoudigheid ! flille grootheid ! „ zo als de diepte der zee altoos bedaard „ blyft, hoe zeer ook derzelver oppervlakte „ woeden mag. "
Deeze eenvoudigheid en grootheid drukken
zich uit, op eene drieledige wyze, ■
dat is te zeggen: in een aangezigt , wanneer hetzelve dit uitdrukfel hebben zal , moeten drie karakters in elkander t' famenloopen ,
Vooreerst, evenredigheid der deelen,
die zo terflond in 't oog valt, en niet eerst met moeite behoefd opgezogt te worden : deeze evenredigheid geeft te kennen fundamenteele rust, fundamenteels jlerkte. Vervolgens , zodaanige omtrekken van alle deelen , die , noch rechtlynig , noch Cirkelboogachtig zyn; die recht fchynen, en evenwel gewelfd zyn; die boogachtig fchynen, en evenwel naby de rechte linie komen. Ten derden, Harmonie , een ongemaakte t' famenloop, of inëenvloeijing , van alle omtrekken en van alle beweegingen.
6.
„ Eene ziel , zo fchoon als die van Rd„ phae'l was in een zo fchoon ligchaam * „ werdt vereischt , om het waare karakter
„ der



UIT WINKELMAN. 241
j» der ouden in laatere tyden het eerst te „ gevoelen en te ontdekken."
7'
„ Een fchoon aangezigt behaagt; doch het „ zal nog meerder aanlokkend zyn , wan„ neer hetzelve , door eene zekere den„ kende mine , iets verkrygt , dat gezegd „ kan worden ernftelyk te zyn. De oud„ heid zelve fchynt aldus te Ticbben geoor„ deeld ; haare konflenaars hebben deeze mi» 5, ne gebragt in alle koppen van Antinous. „ Het voorhoofd , met de voorfle haairlok„ ken bedekt, geeft hem dezelve niet. Men ,i weet al verder , dat , hetgeene in den „ eeriïen opflag van 't oog behaagt, daar„ na veeltyds ophoudt te behaagen ; hetgeen n de voorbygaande opflag van 't oog heefe ti konnen opzamelen , dat wordt door een „ oplettend oog verflrooid , en het blanket„ fel verdwynt. Alle aanlokfelen verkrygen „ derzelver geduurzaamheid door 't nafpooren ,j en overleggen , zo dat men zoekt dieper in „ te dringen in het aangenaame , dat ver„ borgen is. Eene ernllige fchoonheid zal „ ons nooit volkomen verzadigd en vergenoegd ,» laaten vertrekken : men meent geduurig „ nieuwe bekoorlykheden te ontdekken ; en Hl. dekl. q ?? al.



iïjft P-LAAT SEN
„ alzo is het gelegen met de fchoonheden „ van Raphaël en van de oude meesters. „ Niet fpeelend cn lieflyk , maar wel ge„ vormd en vervuld met eene waare en oor„ fpronglyke fchoonheid. "
Ik ben van begrip , dat elk dit ondertekenen zoude , indien 'er Hond, in plaatfe van aanlokkend of bekoorlik , grootheid.. Be~ koorlyk is altoos iets , dat gezegd moet worden liefderyk , t tastbaar aantreklyk te zyn.
Van de konst der Grieken. 8.
„ Raphaël fchreef aan zynen vriend, den ver„ maarden Graave Balthafar Cajliglione , toen „ hy de Galathea in de Farnefina fchilderen „ zoude: Om eene fchoone te verkiezen, zoude „ men fchoonere moeten zien ; maar vermits „ fchoone vrouwen zeldzaam zyn , zo bedie„ ne ik my van eene zekere Idéé , die my „ ne verbeelding my aan de hand geeft. „ Doch de Idee van het hoofd zyner Ga„ Luhea is gemeen , ook vindt men in alle ,i plaatfen fchoone vrouwen. Guido fchreei „ aan eenen Roomfchen Praelaat , toen hy. „ zynen Aarts - engel Michaël te fchilderen ?, had : Ik zoude voor myne figuur gewenscht
„ heb"



UIT WINKELMAN. 243
5, hebben eene fchoonheid uit het Paradys, „ en dezelve in den Hemel te zien; maar „ ik heb my niet zo hoog konnen verheffen, „ en te vergeefs heb ik dezelve op de Aar„ de gezogt. Evenwel is zyn Aarts-engel „ minder fchoon , dan eenige Jongelingen , „ die ik gekend heb. Ik fchroom zelfs niet, „ te zeggen , dat het oordcel van beiden „ voortkomt, uit gebrek van achtzaamheid „ voor het geen in de natuur fchoon is; „ ja , ik durf zelfs ftaandé houden , dat ik » vormingen van aangezigt gevonden heb , „ die even zo volkomen zyn, als diegee„ nen, welke voor onze konflenaaren tot „ patroonen of modellen van eene uitfteeken„ de fchoonheid moeten dienen."
9-
„ De wangen van eenen Jupiter en Nep„ tunus zyn minder volkomen, dan aan jeug„ delyke godheden , en het voorhoofd plagt „ zich aldaar meerder gewelfd te verheffen. " (naamelyk , boven de winkbraauwen. —) „ waardoor de zachte linie van
„ het profil" (by de wortel der neu-
ze —•) „ meerder gezonken en het gezigt
„ daardoor grooter " . (iiever dieper^
n en meerder denkende wordt."
Q a 10. „ De



244 PLAATSEN 10.
,i De groote overeenkomst van Esculapius „ met zynen grootvader , zoude tot eenen „ grondflag konnen hebben deeze opmerking, „ dat de zoon dikwyls minder naar den va„ der, dan naar den grootvader , gelykt; „ welken fprong der natuure , in het vor„ men van haare fchepfelen, de ondervin„ ding mede aan de dieren , en inzonder„ beid aan de paarden , beweezen heeft."
Ik heb tot hiertoe des-aangaande nog zeer weinige opmerkingen genomen.
Uit de gefchiedenisfe der konst. I*.
„ Gedwongen is het tegendeel der natuu» „ re, en vielentie is het tegendeel van de „ zedelykheid en welvoeglykheid. "
Waar gy dwang befpeurt, daar is vreeze voor geheime , diepe , langzaam - doodende hartstogt; en openbaare fchielyk - doodende , daar men violentie bemerkt.
12.
„ Tegen de ongevoeligheid is geen mid„ del."
Wie



UIT WINKELMAN. 245
Wie de onfchuld , goedheid , zuiverheid , onbedrieglykheid van zekere Phyfiognomien niet in den eerften opflag, ten minflen voor een gedeelte , gewaar wordt, voor deezen zoek dezelve vooral niet gevoelig te maaken ; moeite en tyd is verboren , en de ander wordt daardoor vernederd en genoopt tot bitterheid jegens u , tot vervolginge van hem , wiens onfchuld men meerder gevoelig wilde maaken. Spreek met zulke , die gehoor hebben , en breng of vertoon het licht onder* en by het oog van den zienden.
13-
„ Michelange is by Raphaël hetgeene Thu„ cydides is , in vergelykinge van Xenophon."'
Zyn aangezigt jegens dat van RaphaÜ is, als de betrekking of evenredigheid van eenen zeer heerlyken Os, jegens dat van een ongemeen fchoon en uitfteekend Paard.
14.
„ Door het rechte en volkomene wordt de „ grootheid gevormd ; en , door zacht - ge„ zonken vormen , het tedere. "
Alle grootheid heeft iets, dat recht en volkomen is ; maar alle het rechte en volQ 3 ko-



24Ö PLAATSEN
komene heeft niet grootheid. Dit rechte'cn volkomene moet gelegen zyn in eene zekere gefteldheid , in eene naauwkeurige evenredigheid tot de horizontale vlakte , waarop wy ftaan , om hetzelve te befchouwen.
„ Dat in dit profil eene oorzaak der fchoon„ heid gelegen zou zyn , bewyst deszelfs te„ gendeel ; want hoe flerkcr de bogt der „ neuze binnenwaards gaat , dies te meerder
wykt het profil af van de fchoone vorm ; ,; en wanneer zich aan een aangezigt , het„ geen men van ter zyde ziet , een flegt „ profil vertoont, dan kan men de moeite „ fpaaren , om aan hetzelve iets te zoeken „ of te vinden , dat gezegd zoude konnen „ worden fchoon te zyn.
Het kan zyn het edelfte, zuiverfte, wyste, gcestrykfte en hartlykfte aangezigt , vol van fchoonheid voor den Phyfiognomist, —• die alle het echte goed, zinlyk uitgedrukt, in den ruimeren kring van deszelfs fchoonheid
opneemt, ■ maar deswegen kan de vorm
niet gezegd worden fchoon te weezen, en verdient ook deezen naame niet , wanneer men naauwkeurig wil fpreeken.
15. „ De



UIT WINKELMAN.
247
15.
„ De gratie vormt zich en woont in dp „ gebaarden, zy ontdekt zich in de handeliiv „ ge en bewceginge des ligchaams ; ja zy „ vertoont zich naar buiten in de klcedinge „ en in den géheeleh opfchik. Zy is he„ tnelsch en aardsch. Deeze gratie verlaat „ haare hoogheid , cn deelt zich mildelyk „ mede , zonder laagheid , aan die geenen , „ welke een oog op dezelve vestigen, Zy „ is niet begeerig om te behaagen , maar i, wel om niet ongekend te blyvcn. Zy „ fchynt zich zelve genoegzaam , cn biedt i, zich niet aan, maar wil gezogt worden. „ Zy is te verheven , om zich zeer zinlyk
te maaken : want het hoogfte heeft , zo „ als Plato zegt, geene beekenis. Zy on,, derhoudt zich alleen met den wyzen , cn „ aan hét graauw vertoont zy zich kuursch „ en onvriendclyk. Zy fluit zich op in de be„ weegingen der ziele , en nadert tot de zalige „ kilheid der Godiyke natuure. Jegens Sofandra „ van Kalmanus lacht zy met onfchuld en ver„ borgenheid ; zy verbergt zich met eene 4, zedige fchaamte in het voorhoofd en in de „ oogen, en regelt, met eene ongemaa'uc Q 4 » aan-



*48
PLAATSEN
„ aangenaamheid, de gepaste orde van haare „ kleeding."
Gratie is jegens geenen menfche ftuursch. Zy rust , indien ik het zo noemen mag, op eene eifecnve of fchynbaare beweeging van een overeenftemmend geheel. De lynen, die zy befchryft, zyn voor alle oogen , die haar Zien , aangenaam. Grootheid kan voor deezen of dien onverflaanbaar , of voor hem hard en drukkende zyn ; maar de Gratie nooit. Natuur, ongedwongenheid , eenvoudigheid , gemaklykheid , harmonie , zuiverheid van alle het overtollige en drukkende , .... zie daar het wezenlyke van alle Gratie op Aarde en in den Hemel! Natuurlykheid, die aan allen behaagt , in eene bewee* ging , die aan allen behaagt,
16.
» Wy denken in 't gemeen, zo als wy „ gemaakt zyn,"
„ Het waare gevoel van het fchoone is „ te vergclyken by een vloeijend pleister, die gegootcn wordt over den kop van Apollo,
„ en



UIT WINKELMAN. 249
„ cn denzelven in alle deelen raakt en ora„ ringt. "
18.
„ Men leest het koloriet van Guido en „ Guercino op derzelver tronie. "
Q 5 HET



HET ZESTIENDE
FRAGMENT.
BYLAAGE.
Eene kleine rustplaats voor 't oog.
Twee profilen , die , zelfs in de tiende of twaalfde Copy , nog fpooren van derzelver oorfpronglyken adeldom vertoonen. Zy zyn zoonen der goden , die onder de menfchen verkeeren. Moed en zachte derkte wysheid en dapperheid , draaien in beiden door. Het voorhoofd en de neus van den eerden kondigen den Dichter aan, en die van den tweeden meerder overleg. Zy zyn beide bedacht op roem en groote daaden.
HET



HET ZEVENTIENDE
FRAGMENT.
UIT M E N G S.
„ A.1 is het, dat de fchoonheid in de na„ tuur nooit volkomen gevonden wordt, zo „ moet men evenwel niet waanen , datze in „ dezelve niet te vinden zoude zyn , en dat „ men de wetten der waarheid zoude moe« „ ten verlaaten , om de fchoonheid op te „ zoeken ; want dit is niet alzo. De „ natuur heeft alles voortgebragt op zulk
eene wyze , dat hetzelve naar zyne desti„ natie volkomen zoude konnen zyn. Maar,
vermits de volkomenheid altoos nader by „ de hoogfte volkomenheid komt , zo vindt „ men van dezelve weinig, en van het on„ volkomene veel. Gelyk onder alle fteenen „ flegts een enkeld flach volkomen is, naa„ melyk de Diamant , onder alle metaalen „ alleenlyk het goud, en onder alle leven„ dige fchepfelen de mensch ; zo is ook we„ derora in elk geflacht onderfcheid, en van
„ het



fi5* UIT MENOS.
„ het volkomene is 'er zeer weinig. Ge„ merkt de mensch niet van zich zelve „ voortkomt, maar zyn toeftand reeds in 's „ moeders ligchaam , wanneer hy gevormd „ wordt , van uitwendige toevallen afhangt; „ zo is het onmooglyk , dat een mensch „ volkomen zoude konnen zyn. 'Er is zel„ den een mensch , die ontheft zoude zyn „ van eene gemoedsdrift, die , het zy voor „ een gedeelte , of voor het geheel, de gezondheid verftoort ; daar is ook geen „ mensch , by wien niet eenige gemoeds-be„ weegingen boven andere heerfchen. Deeze „ verfchillende hartstogten en beweegingen heb„ ben in 's menfchen ligchaam verfcheide dee„ len , waarin zy voornaamelyk werken. En ,, alzo is het mede gelegen met de vrou„ wen ; zwanger zynde , dan drukken en „ verftooren de gemoedsdriften- derzelver ge„ zondheid, en deeze hetgeene gewonnen „ is; zo dat de ziel van het kind niet al„ toos met vryheid den toeftel des ligchaams „ vervaardigen kan: indien 's menfchen ziel „ in zyne vorming zoude konnen vry v/erken, ,, dan zoude hy volkomen fchoon zyn. Der„ halven behoort de fchoonheid mede tot de „ betekenis of beduiding van de magt der ziele, v en geeft een goed gevoelen van den men-
„ fche,



UIT M E N G S. 253
5, fchc, waarin dezelve gevonden wordt. Maar, „ Vermits de ziel dikwyls verhinderd wordt,
zo worden zelden fchoone menfchen voort„ gebragt. Ook zyn de volken van verfchil„ lende gelegenheden der landen beheerscht, „ door verfchillende gemoeds - beweegingen , „ en door zekere geftaltens getekend. Maar, „ dat de volkomene fchoonheid in den men„ fche kan gevonden worden , blykt hieruit, „ dat bykans elke mensch in eenige deelen „ fchoon is , en dat de fchoonlte deelen „ met de nuttigheid en oorzaak van het ge„ heele geitel het meeste overeenftemmen. „ Des zou de mensch, indien de toevallighe„ den hem niet verltoord hadden , voorzeker „ fchoon weezen. Ik fpreek van den men„ fche, als van dat gedeelte der geheele „ natuure , waarin de fchoonheid het meeste
verfchynt of doorfteekt."
HET



HET AC II TIENDE
FRAGMENT.
VAN DE IDEALEN DER. OUDEN. SCHOONE NATUUR. NAARVOLGING.
D kt de konst nog niets uitgevonden en gewrocht heeft , dat uitmuntender , zuiverder en edeler zoude zyn , dan de oude Griekfche beeldzuilen uit den besten tyd , kan voor eerst aangenomen worden, als eene befliste waarheid... Maar nu ontftaat de vraage : „ Van waar komt deeze uitmuntende „ en , zo als men zegt , bovenaardfche „ fchoonheid?" Het antwoord is tweeledig; of: „ de konfrenaars hadden meerder - uit„ muntende Idealen ; zy imagineerden zich „ meerder - volkomene menfchen ; derzelver „ konstwerken waren flegts nieuwe fchepfelen „ van hunne meerder - edele Dichterkracht ; " of: „ zy hadden meerder-volkomene natuur voor zich , en daar door wierd het voor „ hun mooglyk, hunne verbeeldingskracht zo „ hoog door te zetten , en zulke. beelden „ voort te brengen. "
Des



IDEALEN DER OUDEN. 255
Des befchouwen fommigen deeze werken als nieuwe fcheppingen, anderen enkel en alleen, als Dichterachtige naarvolgingen.
Ik ben van hec begrip der laatstgenoemden ; en dat ik gelyk heb , daarvan ben ik zo wel verzekerd, als ik van eene zaak, in de weereld weezen kan. Deeze zaak is van belang , en zoude verdienen door eenen
geleerden , hoedaanige ik niet ben,
betoogd te worden. Ik meen ook , dat dezelve voor een betoog zo gefchikt is , als iets zyn kan.
Ik geef alleen zo veel aan het overleg vaa alle denkende menfchen in bedenking, het-, geen volgt : „ de mensch kan ganschlyk „ niets door fcheppinge voortbrengen!'''' neen! dit is een eeuwigduurend, onmededeelbaar eisendom en voorrecht van het Wezen aller wezens: „ om , hetgeen niet is , te roe„ pen , als of het ware. " Naarvolgen is der .menfchen eeuwig doen en laaten; zyn leven en zyn bedryf; zyne natuur en zyne konst. Van den beginne van zyn menschlyk leven af, tot aan zyn einde, is alles, ja alles , naarvolging ; het gemeende en het voortreflykfte dat hy doet; hoe zeer het ook fchynen moge zyn werk , een fchepfel zyner handen, een maak/el van zynen geest,
"te



&§6 IDEALEN
te weezen : Geen mensch fchept voor zich eene taal ; alle taal is naarvolging. Geen mensch fchept voor zich eene fchrift; alle fchrift is naarvolging : Geen mensch fchept Voor zich een beeld, alle zyne beelden zyn naarvolgingen.
Het kind van den Franfchen leert de Franfche, van den Duitfcher de Duitfche taal.
Elke leerling van eenen fchilder volgt -»
meêr of minder gelukkig — den ftyl van
zynen meester.
Door de meest - volkomene Induftie en optelling zoude het te bewyzen zyn , dat elke fchilder zynen tyd, of dien van zyne meesters , de om en by hem leevende natuur van zynen tyd, en zich zelve, gecopieerd heeft. Alzo is het gelegen met eiken Beeldhouwer , met eiken Schryver, met eiken Patriot. De ei« gene manier van een Genie in de konst, weetenfchap en deugd is enkel en alleen de naarvolging van zynen held , die door zyne byzondere gefteldheid gemodificeerd en gefatfoeneerd wordt.
Kan nu wel eene waarheid , die zo veele en menigvuldige bewyzen heeft, met ernst
. in twyfel getrokken worden ? ik ben
niet van die gedachte. Men brenge zich flegts te binnen de naamen , Raphacl , Rubens ,



DER OUDEN. 257
hens , Rembrand, van £)yk , Osfian , Hamer , Milton, Klopftok, _ cu men doorloope flegts derzelver werken voorzeker de heerlykfle origineelen, en evenwel flegts Copiïsten van derzelver meesters , van de natuur en van zich zelve. Zy zagen alleenlyk individueel de natuur door het middel der werken van hunne meesters en voorbeelden ; dit maakte hen tot origineelen in hunne foort. De minst - kundige navolger volgt flegts den meester of de natuur, zonder deelneeminge , zonder eenige tinéluur of fchaduwe van zyne verzwagering met de naargemaakte zaak. Hy tekent eigenlyk hetgeen te tekenen valt. Maar zo doet niet, die origineel is. Hy volgt wel , ja , ook na; maar hy tekent niet alleen ; hy flanst zyne naarvolgingen niet als een gelapt werk byeen. Neen ! maar hy fmeltze , door een byvoegfel van zyne deelneemende Individualiteit, tot een homogeen of gelykfoortig geheel; en die homogene geheele is zo nieuw , van alle andere byeen flansfingen van zyn tydperk zo zeer onderfcheiden en verfchillende , dat men het een nieuw Schepfel, Ideaal, Uitvinding noemt. Alleenlyk zo als de Chymist of Scheykonftenaar een fchepper der metaalen is, alzo is het de fchilder van zyne fchil-
III. DEEL. \\ de,



<2«3 IDEALEN'
derven , de beeldhouwer van zyne beelden.
Des zyn fchoone werken der uitbeeldende of der dichtende konst, altoos en geheel zeker , een onfeilbaar zegel en pand van nog fchooncr oorfpronglyke beelden , van nog fchooner natuur , en van een oog , dat gevormd was , om door deeze fchoonheden aangedaan en weggefleept te worden. Hetgeen
een oog zonder licht is , eene vrouw
zonder man dat is genie zonder affi-
ceerende zinlykheid buiten zich. Het wordt door zyn tydperk, even zo zeer geregeld, als hetzelve wederom zyn tydperk regelt. Het geeft flegts ongefmolten , byeen gefmolten aan zyn tydperk te rug, 't geen hetzelve aan enkele Ingrediënten ontving. „ Welk een Phi„ lofooph zal ons dan overreeden, dat de „ Griekfche konftenaars niet gewerkt hebben „ naar de natuur , niet gefchept hebben uit „ de wezenlyke weereld der ligchaamen, die „ hen omringde , die hunne zinnen onmidde. „ lyk aangedaan heeft; maar dat hunne wer* „ ken zouden zyn hunne eigene fchepfels ?... „ geheel en al fchepfels van derzelver meerder
gelukkige verbeeldingskracht ? Ja
„ maar, zy hebben , als ware het , ver„ fchyningen uit hoogere weerelden tot hunne „ voorbeelden of modellen genomen ! " Zeer
goed!



DER OUDEN. ^
goed ! indien zy zo bovenmenscblyk , zo godlyk , uit zich zelve , zonder medehulpe van daadelyke wezens , buiten zich fcheppen konden, of zelfs verwaardigd wierden met de verfchyningen der goden; dan, denke ik, zullen ten minften zy , deeze gelukkigen, deeze buitengewoone menfchen van eene niet zeer gemeene en laage vorming geweest zyn; want voorzeker geene van Hogart's Caricatu-
ren kon den Apoll fcheppen 1 en in
ernst! van waar zyn deeze verfchyningen gekomen ? „ uit de ideale weereld ? uit het „ ryk der geesten van onligchaamelyke fchoon„ heden ? " . . Juist van daar, van waar alle droomen van alle droomenden ; alle werken van alle waakenden komen ! uit de weereld die hen omringde! uit de meesters , die hen voorgingen ! uit hunne individueele organifade, die door deeze beide dingen zo of anders geafficeerd en aangedaan wierden l maar waarom hebben zy deeze verfchyningen gehad, en waarom komen dezelve niet by ons? Zeer eenvoudig: het is, om dat zy fchoonere menfchen voor zich hadden; wy daarentegen enkel en alleen de beeldzuilen van deeze edelere fchepfelen. Zy hadden fchoonere menfchen om en.by zich, waar zy zich bevonden ; niet flegts eene aartige R 2 of



2Ö0 IDEALEN
of aanvallige Concubine , zo als fchier elke konrtenaar heeft; of eene dochter , als die van Carel Maratti, die door het geduurig aanfchouwen van haare fchoonheid , welke nog de vaderliefde zuiverde en verbeterde , zyne hemelfche Marien - beelden fchiep : fchoor;ere menfchen ! en nog fchooner % maar, van waar ? Ik zeg niet flegts : „ vraagt het „ aan hem , die dezelve fchiep ; maar, let „ op het luchtgeftél ; op de gelukkige en „ zulke tyden , die de lighaamen hard en „ lievig maaken ! op de levenswyze ! "
Elk , die den drempel der Philofophie betreedt , weet; en fchoon hy het niet wiste , zoude het daarom niet minder waar weezen : „ niets komt in de verbeel-
„ dingskracht of Imaginatie , dan door mid„ del van de zinnen. " Eene algemeene vergaderplaats ; en wel voor eeuwig en altoos. Elk Ideal , hoe zeer hetzelve ook boven onze konst, verbeeldingskracht, gevoel, moge verheven zyn , is evenwel niets anders , dan byeenfineltingen van geziene wezenlykheclen. Eeuwig en altoos regelt de konst zich enkel en alleen naar de natuur , en naar hetgeene zy gezien en gehoord heeft ; zy is niets anders , dan een wel- of kwaalyk - luidende Echo , die ons ftrekt tot eene gewaar-
wor-



DER O U* D E N. 2(jl
wording van t' famenloopende zinlyke waarneemingen van hetgeene buiten ons is.
Het is 'er zo verre af, dat de konst , zonder en buiten de natuur , zoude konnen idealifeeren , dat ik onbefchroomd ftaande houde , dat zy dit niet eens doen kan by en voor de natuur. Eene vreeslyke wonderfpreuk ! Schilders , beeldhouwers en dichters zult gy niet op my aanvallen ? Intusfchen is het ganschlyk geene begeerte om iets byzonders te zeggen, zo als alle , die niets, dat byzonder is, weeten te zeggen , en onophoudelyk , wegens de Schoolmode van alle het voorgefprookene, flegts nafpreeken, en alle het voorgcfchreevene flegts nafchryvcn, ons veelligt zouden verwyten ; maar het is by
my eene levendige overtuiging , en
niet alleen overtuiging , maar waarheid, — dat het niet enkel en alleen eene Conventie is, waarom wy eenige fchildery, hoe ideaal dezelve ook weezen mag, boven - natuurlyk fchoon noemen. ' Alle konst is en blyft eeuwig beneden-natuurlyk. Hetgeen wy omtrent de ouden Ideaal noemen, mag ons zodaanig toefchynen ; maar voor hun zal het vermoedelyk geweest zyn eene onvoldoende naarvolging der konst. Van alle hetgeene ik om en by my zie , " 3 maak



202 IDEALEN
maak ik een befluit op , tot hetgeene zy moeten gezien hebben: van de natuur van mynen tyd , tot de natuur van mynen voortyd. Beter of flegter, dat doet hier niets ter zaake. V Menfchen natuur blyft, zo als de hoofdvorm , altoos eene en even dezelfde. Maar, wat zie ik dan rondom my ? . . Ik zie, dst niet een fchilder, niet een beeldhouwer , en geen dichter de natuur
evenaart , veelmin fchooner maakt.
Schooner , dan die , of deeze, of gééne ; fchooner dan men gewoon is te zien , te hooren, of te leezen , dat is mooglyk, — en daarom fpreekt men zo veel van Ideaal !
■ maar niet fchooner, niet zo fchoon ,
als de natuur , naamelyk, als de voorhanden zynde fchoone natuur. Van daar , myne vrienden ! komt de verfchriklyke misflag. Men maakte het befluit: „ omdat flegte natuur „ fchooner te maaken is, zo moet dit ook „ plaats hebben omtrent de fchoone. " Ja , hier of daar eene wrat agtergelaaten , eenen Herken trek verzachten , eene fcherpe infnyding te myden, eene wat te veel vooruitfteekende neus in te korten , dat kont gy fchilders en beeldhouwers ; doch het ware te wenfehen , dat gy dit niet zo dikwyls deed zonder zin en bedoeling, alleenlyk naar ze-
ke-



DER OUDEN. £63
kere regels van de mode , waardoor gy al meêr dan één aangezigt bedorven hebt; een
aangezigt 't welk voor my , ten fpy-
te van alle uwe regels der konst , met deszelfs fterke trekken , fcherpere infnydingen, en met alle het wanftalcige , 't welk gy zo menschlievend , zo als gy meent, zoekt te weeren , veel aantreklyker en met eenen hoogeren toon fpreekende was , dan uw fyn gepolyst namaakfel met alle deszelfs Ideaal-vernis. Maar gefield , dat gy dit doet
met wysheid en geest ; dat gy het doet in den geest der Phyfiognomie , die voor u zit, 't welk al veel zeggen wil , eene diepe cn aanhoudende menfchen - fludie voorondeifielt ; wat hebt gy dan beweezen ? Niets, myne Heeren ! zoudt gy de fchoone natuur fchooner maaken ? Het is 'er zo verre af, dat gy niet eens de levenlooze fchoone natuur, veelmin de levendige , die den ademtogt heeft ; niet eens een helder gefleepen harnas, veelmin een tintelend oog ; niet eens eene blonde , golvenwyze flingerende haairlok , veelmin een geheel majestueus of verheven hoofd, vertoonen kont. Veele dingen, het is zo, fchynen boven de natuur , wanneer men de natuur niet in datzelfde licht voor zich heeft. Van daar is het , dat men de kleedercn van R 4 Ri~



2f)4 IDEALEN
Rigaud bovennatuurlyk prachtig , cn Rem* brand "s pancier bovennatuurlyk fchoon vond; cn beide deeze meesters konden hunne kleedcrcn cn hunne panciers niet verdraagen, zo lange zy dc natuur by zich hadden.
Van waar komt het , dat 'er zo veele aangezigten zyn , die volflrekt door geen graveeryzer, door geene tekenpen , noch door
geen penfeel , tc bereiken zyn ? . aan
het overtreffen is in 't geheel niet te denken ! En , welke aangezigren zyn
deeze ? de leelyken of de fchoonen ? de geestloozen of de geestryken. Ja , men kan vceiligt een fchooner aangezigt maaken , dan dat fchoone aangezigt is, 't welk men juist voor zich heeft ; en daarom geloofd en zegt men : dat men de fchoone natuur fchooner maaken kan. Maar neen ! myn lieve konftenaar! het fchoone aangezigt, dat gy voor u hebt , kont gy niet fchooner maaken , en gy maakt het ook niet fchooner ; maar het fchoonere , dat gy in allen gevalle daarin lapt of ondeifteckt, is flegte copy van eene
andere fchoonere natuur of van eene
goede copy van eene nog fchooner levende
natuur , dan die is , die gy voor ü
hebt. Deeze zweeft u nog in 't hoofd en in den zin , en tingeert uw tegenwoordig werk.
Al-



DER. OUDEN. 565
Alles derhalven , war. origineel fchynt, is , ter dege ingezien zynde , evenwel flegts wederom copy , gecoloreerd met my zelve , dat is te zeggen , met gehad hebbende begrippen , die ik my eigen gemaakt heb, zo dat ik , om dezelve te vernieuwen , geene uitwendige voorwerpen verder noodig heb. En dit zo zynde, dan moeten de werken der ouden insgelyks flegts Copyen, en zeer zeker onvolkomene Copyen der natuure of der werken van andere meesters zyn , die insgelyks wederom goede , maar geene volkomene , copyen der natuure waren.
Zy hadden fchooner natuur voor zich , dan %y. Dit is van boven naar beneden , en van beneden naar boven te bewyzen. En zy bereikten zo weinig hunne fchooner natuur , zo weinig als de grootfte konftenaars onder ons bereiken , de minder fchoone natuur , die zy voor zich hebben.
Ik heb gezegd, dat niet eens de rustende fchoone natuur kan bereikt worden. Men flelle voor den bekwaamften tekenaar flegts een fchaduwbeeld van eene verhevene fchoonheid ; en wat kan eenvoudiger zyn,
dan eene buitenfle omtrek -lyn van een half aangezigt ? en hy zal, tienmaal daar¬
van de proef genomen hebbende , naauwe-
R 5 lyks



a66
IDEALEN
iyks eenmaal deeze linie bereiken , • en
voorzeker niet bereiken zonder afwykinge van
een haairbreed doch deeze afwyking
van een haairbreed is al wederom van belang voor de fchoonheid ; deeze zelfde haairbreedtens , dit weinige meêr, zyn het onbereik-
baare der konst. Is het nu zo, dat
niet de eenvoudigfte fchoonheids - linie te bereiken is ; zal dan eene geheele vlakte te bereiken zyn ? eene gefchaduwde vlakte ? eene rond uitfteekende figuur? een gekleurde? warme , levendige en adem haaiende fchoonheid?
Hoe veele hebben reeds eene proeve genomen aan Apol, aan de Venus en den Torfus van Hercules ? wie heeft dezelven overtroffen ? wie is 'er by gekomen ? En evenwel zyn het onbeweeglyke ftatuen ! welk een onderfcheid in vergelykinge van levendige aangezigten , die geen oogenblik rusten , maar in eene geduurige in- en uitwendige beweeging zyn ! wie is 'er nu , die niet bemerkt , dat 'er niet aan te denken is , dat de Grieken derzelver zo zeer vermaarde Idealen zouden gefchapen hebben ? ik zeg
Idealen voor ons , maskers van eene voorby zynde voorweereld en van betere menfchen.
■ Het waren niet alleen copyen , maar
caricaturen van de fchoonere , hen omringende
na-



DER OUDEN. ' ï6?
natuur, ten minften , trek voor trek, enkeld befchouwd en vergeleeken zynde, by het origineel , van waar het ontleend werdt.
Alle omtrekken der konst ; en fchoon ook eene engels - hand dezelven tekende ; zyn, volgens derzelver onveranderlyke natuur, altoos rustende en vast; terwyl daarentegen alle levendige natuur in eene onophoudelyke en zachte fluxie en golving is. Hoe naauwkeurig men dan ook de natuur meent bereikt
te hebben , men heeftze niet bereikt,
en ook niet konnen bereiken. De tekening is en blyft altoos even ftyf ilaande; geheel anders is het met de natuur gelegen, alles is beweeging, eeuwige beweeging. Des is de beste Copy , volgens derzelver natuur , eene reeks van momenten , die in de natuur nooit geweest zyn, ... en overzulks altoos onwaarheid en geene natuur, ten hoogften genomen approximatie of nadering.
Nog eens , een naauwkeurige fchaduwtrek of fchets van een levend menfchen-aangezigt is niet eens phyfice mooglyk ... en men wil Idealen fcheppen ? Wordt nu, uit dit alles , niet ten overvloede kennelyk , dat alle het idealifeeren, in den grond befchouwd , niets anders is, dan weder - vertegenwoordiging van zekere fenfatien of gevoelens van
fchoon-



«68
IDEALEN
fchoonheden , die ons aangedaan hebben , of waardoor wy aangedaan wierden ; naarvolging van deeze fchoonheden; te faraenfmelting van dezelve in eene vorm , die ons ten minften
homogeen of gelykfoortig toefcheen.
Zo waren dan de Grieken fchooner menfchen , zy waren betere menfchen I en het tegenwoordig gedacht der menfchen is zeer gezonken.
Maar , zegt men, deeze Grieken waren immers blinde Heidenen , en wy zyn geloovige Christenen! Niet aan hem , die deeze tegenwerping met loosheid, en dus niet in ernst , inbrengt ; maar aan den eenvoudigen , regelrechten , waarheidminnenden menfchen-zin , antwoorde ik : Ja het is zo.... maar, het Christendom werkt immers, gelyk deszelfs Meester, Christus : het geeft geene oogen aan hem , die geene oogen heeft; maar het verlicht de oogen van den blinden: het fchept geene ooren ; maar het maakt doove ooren hoorende : het is geest en leven en kracht voor elk vat , voor elk lighaam , volgens deszelfs organifatie en ontvangbaarheid : het maakt alles fchooner, naar deszelfs inwendige en individueele gefchiktheid. En is dit zo , dan konnen de blinde Heidenen , volgens derzelver aanleg of gefteldheid,
ten



DER OUDEN. sgp
ien aanzie» van hunne organifatie en vorming, naar den ondoorgrondelyken vryen wille van hunnen Schepper, fchooner van geftalte geweest zyn, dan wy ; offchoon veele van derzelver waardigfle bekwaamheden, welker om¬
zwachteling alleenlyk voor het Christendom bewaard bleef, in hun niet omzwach¬
teld wierden.
Eu dan nog , o goede God! . . . valt 'er op ons geloof en Christendom, 't welk ons fchooner moet maaken , wel eens zo veel te roemen ? Ja, — indien blanketfel fchooner maakt! uit een inwendig leven , uit eene innigst - beweegde , zachte , treffende werkings - kracht , . . . . daaruit komt voort uitmuntenheid, zalving van 's menfchen geftalte ! En hoe veel anders was deeze in u, o waardige oude Heidenen ! die hun licht zo veel te oprechter volgden , dan wy , ja dan wy , hoogverlichte zoonen van deeze achtien-
de eeuwe ons licht volgen! Indien
Christus aan u geopenbaard ware geworden (en veelligt is dat thans aan u meerder , dan aan ons, gefchied!) met welk eene aanbidding zoudt gy aan zyne voeten nederliggen ! . . . Maar nu verfchynt hier en daar uit eenen hoek een fataal aangezigt, voor wien de naam Christus een doom in 't oog
is,



270 IDEALEN
is, en zegt: wat doet toch de Christus geduurig in de phyfiognomifche Fragmenten ? Vriend ! geen woord tot u, dan dit: gaa henen , gy verhindert my de firaalen der Zonne !
Gezonken , ja gezonken is het menschdom ! wy zyn de droefem van den tyd! een afichuwelyk gedacht, in 't geheele befchouwd! naauwelyks vatbaar voor de vertooning van deugd! men fpot met de Religie , men fpot met het Christendom ! En dat wy het niet voelen , dat wy gezonken zyn; dat wy ons niet fchaamen over onze zo zeer vernederde gedalten cn mismaakte vleeschlyke vormingen , is het grootde bewys daarvan dat wy zo laag gezonken zyn.
Intusfchen evenwel , wie niets van de Religie hooren wil, die hoore dit: „ Men „ vergelyke flegts uitwerking met uitwer„ king, om de oorzaak by de oorzaak ts ,, konnen vergelyken ; flegts de tegenwoor„ dige moderne Schryvers , by de oude ,, Griekfche. " Ik worde moeijelyk op my zelve, dat ik my nog lange met bewyzen ophoude.
Kort en goed: de uitmuntende fchoonheid van de konstwerken der ouden is een eeuwigduurend gedenkteken ■ van derzelver fchooner



D!R OUDEN. £«i
ner natuur , die zy niet overtroffen, niet eens bereikt hebben.
Kort en goed : de konftenaar fchept alleenlyk zo als elke mensch voor zich eenë taal fchept. . Elke fchilder , beeldhouwer regelt en vormt zich naar de levendige natuur die hem omringt, en naar de meesterftukken die hy voor zich heeft. Veelligt laat zich daaruit de ftyl en manier van eiken fchilder verklaaren. Zy zyn Phyfiognomie van zyn tydperk en van hem zelve. Het zy hy idealifeere en caricatureere ; . hy verbetert en verergert zynen tydkring. Men zoude uit zyne Idealen en caricaturen het tusfehen beiden foort, als het karakter van zyn tydperk en van hem zelve , konnen uittrekken. Hy wordt opgewekt , aangedaan , gevoedt en gevormd, door 't geen hem omringt. Hy kan in allen gevalle de fchoone konst, maar niet de fchoone natuur , van zyn tydperk overtreffen.
Deeze geheele zaak , die ik thans alleenlyk oppervlakkig aangeftipt heb , zoude zekerlyk meerder volkomene en uitgebreide ontzwachtelingen verdienen. Zy dringt onbegryplyk diep door tot in het hart der menschlykheid. Poëfie , Welfpreekendheid , Bouwkunde , alle uitbeeldende konften ; — ja , wat zeg ik ! —
de



472 IDEALEN DER OUDEN.
de Zedekunde en Religie zouden door het toelichten der materie van Ideaal, en Copy, en Schepping , en Naarvolging, oneindig veel gewinnen. Men noeme iets in de menschlyke natuur , dat niet Ideaal , Naarvolging of Caricature is l
HET



HET NEGENTIENDE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
In het hier beneden ftaande aangezigt is veel, dat gezegd kan worden edel en oud - grieksch te zyn.
De Grootheid is gelegen in de geheele vorm; maar voornaamelyk in den omtrek van hes voorhoofd en van de neus.
Het aangezigt is voor 't overige , zo als het zich hier vertoont, niet by uicftek fchrander.
Het benedenfte, wat al te zeer zinlyk , gedeelte ontneemt veel aan het bovenfte gedeelte.
Het voorfte gedeelte van 't oog geeft blyken van grootheid.
9,



274
BYLAAGE. B.
Het voorhoofd van het eerfle profil is gemcener, dan van het vooraf gaande. De neus , het neusgat niet mede gerekend , is
niet zo groot, niet zo edel maar,
gelyk het oog , ongelyk wyzer en meerder denkende. In den mond is geestigheid.
Het tweede profil is, tot onder de neus, zwakker , dan het eerfle ; doch in den mond ligt wysheid en getrouwheid.
Het gewas van 't haair, de opflag van \ oog, en het oor , maaken het aangezigt goed.
C. Aan



BYLAAGE.
c.
Aan het voorhoofd van het hier beneden ftaande beeld ontbreekt naauwkcurigheid en een weinig meêr , dat hetzelve Grieksch en verheven zoude maaken.
De neus is Grieksch, edel, fterk, vast, heerfchend.
Zo ook de mond en kin, en de geheele vorm.
De bovenlip is eenigzins te klein ; de onderlip wat te groot. Deeze onevenredigheid ontneemt aan dit hoofd geen gering gedeelte van zyne waardigheid.
Sa D. Eene



2-6 BYLAAGE.
D.
Eene Griekfche tronie door een klein oog gezien , en eene hand, die veel copiëerc, dat kleinachtig getekend is.
Tot onder het oog is oud - Griekfche Grootheid niet te ontkennen ; inzonderheid in den boog boven het oog.
De neus, mond en kin, zyn zonder eenige grootheid , fynheid, waardigheid.
E. Een



BYLAAGE» 277
E.
Een Apol , gecopiëerd naar de honderdfte
Copy , welks groote oorfpronglyke
vorm nooit, ik zeg nooit zo kleinachtig worden kan , dat niet nog geduurig fpooren van
oude grootheid overig blyven ; deeze
zyn voornaamelyk nog in het voorhoofd , — in de winkbraauwen , zeer weinig in den omtrek der neuze en in den kin. De
mond is, op zich zelve befchouwd , van eenen goeden menfche ; maar van het groote van het oorfpronglyk beeld heeft hy niets.
S 3 f. Hoe



S78 li Y L A A G 3
.f.
Hoe die hoofd ook mag genoemd zyn ; hetzelve is denkend, wys , fcherptoetfende , langzaam in 't rond wentelende; - hy kattalies ryp worden , en dan houdt hy vast, hetgeen hy eens aangenomen heeft.
Ook is zeer veele harmonie en gelykvormigheid in het oog, in de neus , in den mond , en in de geheele vorm van het aangezigt.
Hy ziet door, en laat zich niet ligt iets in de hand koppen.
'Hy is gefchikt om diep in te zien , en hetgeene hy ziet, met eene vaste bedaardheid , aan anderen te doen zien , met
weinige woorden onder het oog te brengen, ■ doch met woorden , die keek hou¬
den , als waren het nagels.
G. Hier



7



I






s



BYLAAGE. 279 G.
Hier is wat meêr bonhomie , dan in het voorgaande.
Het voorhoofd en de hoofdfchedel ligter , fneller , meerder bevatbaar en poëetisch, dan de voorgaande.
De neus is niet zo diepdenkende, maar veel gemeener.
De mond is zachter en bedaarder
ftil en welfpreekend.
Ik befchouw met verwondering de harmonie in dit en in het voorgaande aangezigt,
het karakter van elk is, tot op de
houdinge , tot in elke plooy van het aangezigt , . uitgedrukt.
In deezen blyven de Grieken altoos oorfpronglyke beelden voor alle Phyfiognomisten en konllenaaren.
Voor 't overige , indien dit hoofd van Dio-
genes het hoofd van den Cyniker is,
dan is het voor my een nieuw bewys, •
„ dat, al wat van eenen byzonder - grooten „ menfche kan verhaald worden , nooit in „ vergelykinge komt, by hetgeene het aan„ gezigt zegt."
S 4 H. Met



fiSO * V L A A G I.
H.
Met cehe bevende eerbiedigheid befchouw ik dit troniebeeld , en voele, hoe moeijelyk het valt, een waardig woord daarover te zeggen.
In het hooge , van beneden zo zonderling Vooruit fteekend , geplooide voorhoofd, wentelen zich zeer veele beelden heen en weder, -—— inzonderheid is het achterhoofd zeer ryk van alloy.
Het diepe , ingezonken oog is dat van eenen ftillen ziener.
De neus is vol uitdrukkingen van fyne zinlyke waarneemingen.
Het benedenlte gedeelte der tronie, eenigzins fcheef en hard getekend , bederft het aangezigt groorelyks.
In het origineel is hetzelve vol eenvoudigheid , en kinderiyke bedaardheid, en gemaklykheid om alles tc ontvangen , tc wentelen cn te geeven.
II E T



9






HET TWINTIGSTE
FRAGMENT.
VAN DE GKLYKSOORTTGHEID (HOMOGENITEIT) VAN ALLE MENSCHLYKE GESTALTEN S.
n
-LVe natuur werkt in alle haare organifatien geduurig, op eene en dezelfde wyze , naar buiten , uit één middenpunt op den geheelen omtrek. Dezelfde levenskracht , die het hart in beweeging brengt , beweegt den vinger.
Dezelfde kracht welft den hoofdfchedel —
en den nagel van den kleinften teen. De konst kipt byeen , maar de natuur niet. Zy Vormt alles uit één , tot één. Uit het hoofd den rugge ; uit de fchouders de armen; uit de armen de handen ; uit de handen de vingers. Alles uit de wortel in den ftam ; uit den ftam in de takken; uit de takken in de telgen ; en uit deeze in bladen en vruchten. Het een hangt aan het ander, als aan zyne wortel. Het een heeft de natuur van het ander. Elk deel is gelykfoortig met het S 5 an-



H$2 GELYKSOORTIGHEID DER
ander. Met alle destinatien kan geen appel van de telg a een appel van de telg b weezen , veel minder een appel van eenen
anderen boom: hy is eene juiste en precife uitwerking van eene bepaalde kracht. En zo is het in de natuur met alles gelegen. Elke bepaalde of gedestineerde kracht brengt alleenlyk voort zulke of anders gefchikte werkingen of gewrochten. Van daar past geen menfchenvinger naauwkeurig aan de hand van eenen anderen. Elk gedeelte van een bewerktuigd geheel is een beeld van het geheel , heeft het karakter van het geheel. Het bloed in den top van den vinger is van dezelfde gefteldheid , als het bloed in 't harte. Zo ook de zenuwen: en zo ook de beenderen. In alle deeze deelen leeft een geest. Zo als elk gedeelte van het ligchaam zyne betrekking heeft tot het ligchaam, waarvan hetzelve een gedeelte uitmaakt. Zo
als uit de lengte van het kleinfte lid, het kleinfte lid aan eenen vinger, de evenredigheid of proportie van het geheele , de lengte en breedte van het ligchaam , gevonden
en opgemaakt kan worden ; . zo ook
de vorm van het geheele , uit de vorm van elk enkeld gedeelte. Alles is langwerpig , wanneer het hoofd alzo is. Alles is rond ,
wan-



MENSCHLYKE GESTALTENS. 283
wanneer hetzelve rond is. Alles vierkant, wanneer hetzelve vierkant is. Alles heeft eene vorm , eenen geest , eenen wortel. Van daar is elk organisch of bewerktuigd ligchaam zulk een geheel , dat , zonder disharmonie , vcrwrikking of wanftaltigheid , niets weggefnorid , niets aangelapt kan worden. Alles vloeit by den menfche uit één in één. Alles is aan hem homogeen of gelykfoortig. Dc vorming , ftatuur , kleur, haair , huid , aderen , zenuwen , beenderen , Hem , gang , wyze van doen , ftyl , gemoedsdrift , lief» de , haat. In alles ontdekt zich altoos een en even dezelfde. Hy heeft alleenlyk eene zekere fpecl-ruimte, waarin alle zyne vermogens cn gewaarwordingen zich roeren. In deeze ruimte kan hy vry werken ; doch zich niet buiten dezelve begceven. Elk aangezigt verandert alle oogenblikken , wanneer men wil, fchoon het niet te merken mogt zyn, ook in deszelfs vaste deelen : maar elke deezer veranderingen is met het aangezigt gepast. Elk heeft eene byzondere maat, en ccnen byzonderen daaraan eigen zynden aart van veranderlykheid. Het kan zich alleenlyk op eene zekere wyze veranderen. Zelfs het geaffedteerde , aangenomene , naargemaakte , heterogene of ongelykfoortige heeft weder-



S84 GELYKSOORTIGHEID DER
derom zyne Individualiteit of byzonderheid en eigenaartigheid; doch die wederom voortkomt uit de natuur van het geheele, en aldus gefield alleenlyk in dit en in geen ander wezen mooglyk is.
Ik fchaame my bykans , om dit nog aan de menfchen van myn tydperk te moeten zeggen. Nakomelingen ! wat zult gy van ons denken , dat ik nog bewyzen moest, en zo dikwyls aan meêr dan eenen , die waande wys te weezen , te vergeefs beweezen heb!
De natuur weet van geen lappen: de
natuur werkt uit één op alles; haare Organifatien zyn geene Pieces de Rapport , geen mofai'k of ingelegd werk. Hoe meerder mofaïk of ingelegd het werk van den konftenaar, van den dichter, van den redenaar is, dies te onnatuurlyker. Hoe minder van binnen naar buiten; hoe minder voortvloeijende uit eene fontein ; uit eenen ftam voortzettende in de uiterfte takken ; hoe meerder ontrold of ontzwachteld uit één , tot één, dies te meerder waarheid , kracht, natuur ; dies te heerlyker , uitgewcrkter, algemeener, en duurzaamer is de uitwerking. De ontwerpen der natuure zyn ontwerpen van een moment. Eene gedachte , een geest ftort ^ich uit door alle takken van eene opvolgende



MENSCHLYKE GESTALTENS. 285
de omzwachteling. Aldus fchept de natuur de geringfle plant en den verhevenften mensch. Ik zoude , door myne phyfiognomifche poogingen , niets verricht hebben , indien
ik niet in fiaat ware om uit den weg te ruimen het zouteloos vooroordeel', 't welk voor ons tydperk zo zeer onwaardig is , — en alle gezonde Philofophie en ondervinding trotfeert , naamelyk , de natuur flanst of lapt gedeeltens van het aangezigt van verfcheide aangezigten byëen. En ik reken my beloond te zyn voor mynen arbeid , wanneer de homogeniteit, overeenfiemming , eener-
leyheid der menschlyke organifatie zo
tastbaar geworden is, dat , wie deeze loochent , geoordeeld wordt de Zon op den vollen middag te ontkennen.
Het menschlyk ligchaam is een gewas. Elk gedeelte heeft het karakter van den ftam. Ik moet dit al weder en zonder ophouden herhaaien, om dat het meest-blykbaare van alle ftellingen, zonder ophouden , tegengefprooken wordt. Tegengefprooken door allerleije flach van menfchen ; tegengefprooken door woorden en werken ; door fchriften en door werken der konst.
In de hoofden der grootfle meesters vinde ik in deezen de meest in 't oog vallende
in-



•>86" GEL YKS00R TIG HEID DEK
ineongruentien of wanvoeglykheden. Ik
ken niemand , van wien ik zoude konnen zeggen: deeze heeft de harmonie van den menschlyken omtrek alleszins beftudeerd. Zelfs niet Pousfin , zelfs niet Kaphdél. Men klasfificecre flegts derzelver aangezigts - vormen — by de analogifche aangezigts - vormen der natuure ; dat is te zeggen : men tekene voor zich , by voorbeeld , de omtrekken van derzelver voorhoofden , en zoeke dan overeenkomflige in de natuur uit; men ver-
gelyke de voortzettingen van beiden , >
en men zal meerder incongruentie of wanvoeglykheid vinden , dan men van zulke groote meesters zoude verwacht hebben.
Wanneer men het al te langwerpige , het uitgerekte, daar laat en niet in aanmerkinge neemt; dan heeft veelligt Chodowiecki het meeste gevoel voor het homogene of gelykfoortige —— in de Caricature ; dat is te zeggen , voor de t' famenvoegbaarheid van verwrikte , belachlyke , of anderszins karakteristike leden en trekken ; want, gelyk 'er in de fchoone figuren eene homogeniteit en gelykfoortigheid is ; alzo ook in de flegte. Elke kreupele heeft zyne hem eigen zynde foort van kreupelheid , die zich verfpreidt door alle deelen van zyn lighaam ; zo als alle kwaa-
de



MENSCIILYKE GESTALTENS. 287
de handelingen van eenen kwaaden , en alle goede handelingen van eenen goeden menfche hetzelfde karakter hebben, ten minften alle
eene tinctuur van hetzelfde karakter.
En offchoon dit door dichters en fchilders zo weinig behartigd wordt, zo fchynt het evenwel een aangeboorene grondftelling van alle dichtende en formeerende konften te weezen ; zo dat , wanneer men het byeen gelapte befpeurt , dan is het gedaan
met alle verwonderinge. Waarom is
het nog tot hiertoe by geenen fchilder opgekomen een blaauw oog benevens een
bruin oog te plaatfen ? En even zo ongerymd, als dit weezen zoude , is de ongerymdheid, die voor een fyn phyfiognomisch
oog even zo onverdraaglyk is ; eene
neus van eene Venus aan eenen Madonna - kop te lappen. Of weet niet elk , dat enkel en alleen eene gemaakte of gemaskerde neus den meest-bekenden menfche onkennelyk maakt? Zo zeer afkeerig is de natuur voor alle het vreemde.
En om deeze zaak buiten allen twyfel te Hellen , neeme men , by voorbeeld , duizend naauwkeurig getekende Silhouetten ; men klasfificeere allereerst enkel en alleen de voorhoofden (zo als op zyne plaatfe zal
wor-



288 GE LYKSOORTIGHEID DER,
worden aangetoond , dat alle wezenlyke en mooglykê voorhoofden van menfchen onder zekere bepaalde klasfen en tekens te brengen zyn , en dat 'er niet gezegd konnen worden tallooze klasfen te weezen.) Ik herzegge , men klasfificeere de voorhoofden alleen; daarna de neuzen alleen , vervolgens den kin ; en men voege de klasficale tekens van neuzen en voorhoofden byeen ; en men zal bevinden , dat zekere neuzen nooit by zekere voorhoofden en by zekere voorhoof¬
den altoos een zeker flach van neuzen zich fchikken zullen ; en zo zoude het gefleld weezen by alle overige deelen van het aangezigt , indien de beweeglyke deelen niet aangenomen hadden zo veele ongepastheid , die geen werk is van de eerfle vormingsen produftive kracht der natuure ; maar een werk der konst, der wetten , des dvvangs. Byzondere tafelen zullen dit buiten tegenfpraak ftellen : thans alleenlyk in 't voorby gaan, tot eenige bevreediging van onderzoekende leezers , als voorbeelden , alleenlyk dit.
Onder honderd cirkelvormige , dat is te zeggen, naar het vierkant zvveemende voorhoofden is my nog niet een voorgekomen , met eene merklyke Maviksneuze , zonder eene diepe infneede voortloopende.
Nog



menschlyke gestaltens. «g^
Nog heb ik géén perpendiculair, voorhoofd gezien , met zeer gebogene cirkelvormige onderdeden van het aangezigt, het benedenfte gedeelte van den kin uitgenomen.
Noch ook geene fïerkgeboogde winkbraauwen s-\ by eene hard - gebeende perpendiculaire vorm van aangezigt.
By vooroverhangende voorhoofden zyn, meestendeels , vooroverhangende onderlippen, >
uitgenomen by kinderen.
Zachtgebogene , en evenwel fterk terug liggende , voorhoofden heb ik nooit gezien by opgefchorte korte, en in den profil-omtrek fcherp en diep-holle neuzen.
Eene fchynbaare nabyheid der neuze aan het oog brengt altoos mede , eenen fchynbaaren verren afftand van den mond.
Eene groote tusfchenruimte tusfehen de neus en den mond vooronderftellen altoos kleine bovenlippen. Langwerpige geftalten en aangezigten hebben, meestendeels, wel-uitgetekende vleesachtige lippen.
Ik heb des-aangaande nog verfcheide aanmerkingen in voorraad , die alleenlyk npg Wachten op meerdere bevestigingen en nadere bepaalingen : thans alleenlyk nog ééne, die ten minften aan fyne en geoefiende phyfio*H' duu T gno-



2()o GELYKS00RTIGHEID DER
gnomifche zinnen duidelyk aanwyst , hoe eenvoudig en overeenftemmend alle vormingen der natuure zyn , en hoe zeer afkeerig dezelve is van alle het byeen flansfeiK
Men maake of vorme, uit a , 3 of 4 Silhouetten van zeer verftandige menfchen, ééne ; zo — dat de overgang van het een tot het
ander niet te merken zy ; men neeme
van den eenen het voorhoofd , en men laate dit invloeijen in de neus van den tweeden ; deeze in den mond van den derden ; en
deezen in den kin van den vierden en
het facit van deeze vier tekens van wisheid zal dwaasheid worden ; zo als veelligt elke dwaasheid flegts eene aanlapping van een heterogeen of ongelykfoortig byvoegfel is. Maar veelligt zal men zeggen: „ Ja , maar vier „ wyze aangezigten zyn niet heterogeen of on„ gelykfoortig. " Ik antwoordc : veelligt zyn ze het niet; of zy zyn het in eenen minderen trap , en evenwel zal derzelver
t' famenvoeging — den indruk van dwaasheid veroorzaaken.
Dezulken derhalven , welke bewceren . dat men uit een gedeelte , uit eene afdeeling of Seétic van het profil , geen befiuit zoude konnen opmaaken tot het geheele, zouden
al-



MENSCH LYKE GESTALTE NS» 2p 2
alleszins recht hebben, indien de onwillekeurige natuur aangezigten byeen flanfle , gelyk de willekeurige konst. Doch dit doet zy
niet. . Maar wanneer de mensch een
dwaas wordt , die anders verftandig was,
dan volgt altoos dit uitdruk/el van Jie-
terogeniteit of ongelykfoortigheid. Het benedenfte gedeelte van het aangezigt wordt uitgerekt , of de oogen verkrygen eene
houding , die met het voorhoofd ongelyk loopt ; of de mond kan zich niet meer geflooten houden ; of de trekken van het aangezigt geraaken op eene andere wyze buiten derzelver evenwigt. En overzulks is het altoos disharmonie , waardoor ook in een aangezigt , 't welk van natuure verftand te kennen geeft , de toevallige dwaasheid zigtbaar wordt. Ziet men derhalven enkel en alleen het voorhoofd ; dan kan men verder niets
zeggen , dan „ Zo veel kan het aan-
„ gezigt van natuure , of zoude konnen , „ of zonder geweldige toevallen. " Maar befchouwd men het geheele ; dan' laat zich het geheele voorledene en tegenwoordige hoofd-karakter vast ftellen of bepaalen.
Wie de Phyfiognomie beftudeeren wil , die beftudeere de gepastheid of t' famenvoeglykT 2 heid



202 GELYKSOORTIGKEID DER
hcid der verfcheide gedeeltens van het aangezigt , waaruit hetzelve beftaat. Wie d eze niet befiudeert, die kan niet gezegd worden in deezen iets gedaan te hebben.
Hy, en hy alleen, is een echte Phyfiognomist , heeft den wezenlyken geest der Phyfiognomie , die zin en gevoel , als mede eene inwendige maat heeft voor de homogeniteit en harmonie der natuure ; zo ook zin ■> en oog , en gevoel voor alle het byeen geflanfte der konst en der conftrainte of dwang. Weg met hem van alle Phyfiognomie , die twyfelt aan de eenvoudigheid en harmonie der natuure , als natuur ; met hem , aan wien deeze algemeene phyfiognomifche fundamenteele zin ontbreekt ! weg van alle Phyfiognomie , die de natuur aan zich voorfielt als eenen letterzetter in de drukkery , die uit verfcheide vakken zyne letters tot het vormen van een woord byeen raapt! die van de organifche werken der natuure denkt , of daarvan kan denken , als byeen geflanst of ge-
.. lapt zynde , gelyk een Harlequins-
■ kleed! Zelfs niet de huid van een Infect is
op deeze wyze byeen gelapt veelmin
de fchoonfie organifatie der aarde de
mensch! Hy , die de onmiddelyke voortzetting,



MENSCHLYKE GESTALTE NS. 293
ring , aaneenfchakeling , eenvoudigheid der werktuiglyke producten of voortbrengfels der natuure eenen oogenblik in twyfel kan trekken , is nog door geenen den minden geest van wysheid aangeblazen! Aan hem ontbreekt de algemeene zin of vatbaarheid voor de natuur, en overzulks ook voor de konst,
de navolgder der natuur. Vergeeft het my, leezers , dat ik met eene warme drilt fpreeke. Ik moet *— de zaak is van te veel
belang en verfpreidt zich te zeer over
alles. Den deutel van alle waarheid heeft dezulke , die dit gevoel heeft voor de ho~ mogeniteit of gelykfoortigheid der natuure , cn dus ook der menschlyke vorminge.
Alle broddery in alle werken der konst , producten van den geest , zedelyke handelingen , cn alle brabbelery in het beoordeclcn van dit alles , ontdaat eeniglyk en alleen uit het gebrek aan deeze kennisfe cn aan dit gevoel. Alle twyfelachtigheid , alle ongeloovigheid, alle fpottcmy met de Religie , komt . daaruit voort. Wie dit gevoel heeft, die moet aan God en Christus gelooven \ hy
moet in 't geene wy natuur cn in 't
geene wy openbaaring of genade noemen , hy moet in Christus , hy moet in de AposT 3 'te-



294 GELYK SOORTIGHEID DER.
telen van Christus , hy moet v in derzelver Schriften juist zo , als in elke menfchen - geftalte , deezen eenen alles door-
weevenden of bewerkenden eenvoucligen Geest
erkennen en voelen , als mede even
dezelfde onmooglykheid van een bedaard of onbezuisd t' famenflansfen. Hy , die deezen zin heeft , en deeze homogeniteit erkent, verheft zich boven alle twyftlingen, met be»
trekkinge tot God en Christus , en
hy , die deeze homogeniteit in de geftaltens der menfchen door en door erkent , en in den eerflen opflag voelt , die verheft zich boven alle twyfelingen aangaande de waarheid en Godlykheid der menfchen - phyfiognomie , hy voelt den grooten af-
ftand van alle werken der konst van
de werken der natuure , die enkel en alleen voortkomt uit het gebrek deezer homogeniteit :
Met deeze gezindheid , met dit gevoel, of zo als gy het noemen wilt , zult gy aan elke Phyfiognomie alleenlyk dat , en niets anders , eigenen, dan hetgeen dezelve in zich bevatten kan; gy zult op elke werken , naar haaren aart, en aan derzelver karakter zo weinig ongelykfoortig toeken-



MENSCHLYKE GESTALTEN». 295
kennen, zo weinig als gy zoeken zult eene vreemde neus in een aangezigt te lappen. Gy zult alleenlyk ontzwachtelen , zo als de natuur omzwachtelt ; alleenlyk gecvcn, hetgeen de natuur ontvangen kan ; alleenlyk wegfhoeijen, hetgeen de natuur fchynt weg te ftooten. Gy zult het zo terltond bemerken aan uw kind , aan uwen voedflcrlina:. aan uwen vriend , aan uwe echtgenoote ,
wanner een trek zyne harmonie verlaat
en alleenlyk door de werking op de harmonie , die nog voorhanden is, door eene goede directie der nog onbedorvene Capitale krachten , de oorfpronglyke homogeniteit , het evenwigt der trekken cn der driften, trachten wederom te herftellen. Gy zult in 't gemeen elke zonde , elke ondeugd , aanmerken als eene verftocring van deeze harmonie, en gewaar worden , hoe zeer elke afwyking van de waarheid, in uwe geftalte , ten minften voor mcerdcrfcherpziende oogen , dan die der menfchen zyn , openbaar moet worden , u misvormen „ u aan uwen eerften Oorfprong onaangenaam — en u aan zyn evenbeeld minder gelykvor-
mig moet maaken. En wie zal juist-
maatiger, wie bülyker , van de daaden en T 4 be-



2p6 GELYKS00RTIGHEID ENZ.
bedryven der menfchen konnen oordeelen ?
, , Wie zal minder beledigen en beledigd
worden ? wie zal alles meerder konnen ver-
yaaren •> dan de Phyfiognomist, die
vol is van deeze kennisfe en van dit gevoel,
HET



HET EENENTWINTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN.
A.
Het hier beneden flaande aangezigt is , tot aan den eenigzins fcheef-liggenden mond, in het geheel gelyk - foortig. Alleenlyk is de onderlip te groot.
Horizontaüteit en fcherpe preciesheid, en overzulks een heldere, vaste geest is het karakter van deeze tronie. Aan de fcherpheid der oogbeenderen en oogen beantwoord niec de vorm der neusgaten.



2pg BYLAAGEN.
B.
Het geheele hierna volgende aangezigt is wel in eene heterogene of ongelyk • foortige manier
overgebragt , • doch niet in dezelfde
proportie.
De winkbraauwen , oogen en het bovenfle gedeelte der neuze hebben nog ongelyk - meerder fpooren van eene oorfpronglyke waardigheid , dan de benedenfte helfte van het aangezigt, die geheellyk in het gemeen - burgerlyke, ledige en onbeilemde weggezonken is.



BYLAAGEN. Qp^
c.
Indien de winkbraauw van het rechter oog wat fterker , de neus by den overgang uit het voorhoofd iets meerder verdiept ware ; dan zoude het hier beneden ftaande hoofd
zeer homogeen en gelykfoortig weezen ; - _
edoch geen eigenlyk - gezegd groot hoofd ;
ik zoude hetzelve wel durven noemen eene gemeenfehaplyke plaats , waarin een groot en klein begrip zouden konnen byeen komen , en het met elkander, door de bemiddeling ?an hetzelve , zouden konnen eens worden.
D. Ho*



«OO BYLAAGEN»
D.
Hoope, uitgeftrekt verlangen, zonder nadruk.
Tegenflrydig is het bovenfte gedeelte der neuze met de winkbraauwen byeen genomen , met het toppunt der neuze. en me? het benedenfte geaeelte van het aangezigt.
E. Een









BYLAAGEN.
301
E.
Een Johannes de Dooper , waarin de geest van Raphaël niet te ontkennen is.
Maar , hoe heterogeen met het eenvoudig en verheven voorhoofd, met de wink¬
braauwen en ten deele met de oogen! Van herzelfde karakter is
a. Het toppunt der neuze ■—— (doch dit zal alleenlyk voor den meerder - fubtilen befchouwer te bemerken zyn.)
b. Het neusgat , dat niet veel zeggen wil.
c. De fcheeve mond, door welken zekeriyk nog al ernst en waardigheid doorlteckt.
d. En de bykans zwakke kin.
F. Het



BYLAAGEN.
F.
Het eenige (bykans altoos misgetekende ) neusgat daar af gerekend , is het hier tegen overflaande profil een der homogeenften, der gelyklóortigften , dat men voor zich bedenken kan. En dit fchynt my toe een bevyys te weezen , dat hetzelve naar de natuur moet getekend zyn.
Dat men te veel ziet van den mond, of, indien dit niet is , te weinig van het linker oog en van het oogbeen, is klaarblyklyk. Doch deeze mond heeft evenwel volkomen het karakter van het geheel, in 't byzonder van het voorhoofd , van den hoofdfchedel en van de neus.
Het hoofd vertoont meêr den ftempel van gezond verftand , dan eigenlyk-gezegde profonde fcherpzinnigheid; meerder van den A* del, dan van grootheid; meerder van welfpreekendheid , dan van verhevene Poe'fie ,* meerder van geheugen, dan van verbeeldingskracht.
BE-



11






BESLUIT
VAN HET
DERDE DEEL,
VERMENGDE
PHYSIOGNOMISCHE OEFENINGEN.



Ons bellek is, dit derde Deel te befluïten met eene aanzienlyke reeks van ondereen gemengde phyfiognomifche beoordeelingen; en verzoeken alleenlyk, dat de Leezer zich de moeite geeve , om ons in het onderzoeken zo langzaam te verzeilen, zo langzaam onderzoekend wy geweest zyn, om onze gedachten en beoordeelingen ter neder te Hellen.
I. Hes



VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE OEFFENINGEN. 305 I.
Her. oog, re zeer voorwaards zinkende , heeft het karakter van argwaan, van uithaalen; en dit karakter heeft mede ten deele de mond , die orde en naarftigheid te kennen geeft.
Het hoofd bevat wel veel, maar kan het, noch fcherpzinnig, noch fchoon genoeg in orde brengen.
De neus is flegts Caricatuur van eene groote neus, door zeer weinige verandering zou zy dit konnen worden.
III. deel* V a. Voor-



306 VERMENGDE PHYSIOGN OMISCHE 2.
Voorzigtigheid , fcherpzinnigheid , vastigheid , worfteling van fmerten met de fterkte
en bedaardheid van ftyfzinnigheid met
de rechtvaardigheid fchynen my toe in
dit tronie-beeld uitgedrukt te weezen. Het behoort tot diegeenen , die ligtlyk in toorn ontfteeken , moeijelyk te bevreedigen , en vol gevoel zyn van hunne kracht en van de zwakheid van anderen.
3- Har-



OEFFENINGEN. 307 3-
Hartelyke goedmoedigheid , die te wortelen heeft met zwakheid en traagheid.
Zachtmoedigheid en getrouwheid , befchei-
denheid en liefde tot den vreede ; fttf,
le overdenking en gemoedelykheid; opmerkzaamheid en een opgeklaard doorzigt, zyn de niet te ontkennen zynde trekken van dit aangezigt.
V 2 4. Ca-



goS VERMENGDE P H Y SI O GN 0 MI SC HE
A-
Caricatuur , dat is te zeggen, onbeftemde , onnaatiwkeurige , niet geproportioneerde of ongeëvenredigde naarvolging van een ver* ftandig, vast en moedig aangezigt. In 't gemeen behoort hetzelve in de Clasfe der vierkante (Quarrées) , die altoos het karakter hebben van vastigheid, welke , of moed , of eigenzinnigheid , worden kan.
Doch het voorhoofd is niet zuiver, niet genoeg gefpannen ; het onderfte gedeelte van het aangezigt heeft iets , dat gezegd kan worden te kinderachtig te zyn. Doch dit alles verdringt nog niet het karakter der vastigheid.
5-



©EFFENINGEN. 309
1. Stompheid gepaard met in/banning. Stompheid van de neus af, tot aan den kin. Infpanning zonder energie of kracht in 't oog.
Het voorhoofd is niet'dom , . maar ,
om fcherpzinnig te zyn , zoude hetzelve meerder voorwaards , of achterwaarts, moeten liggen.
2. Is de oprechtheid zelve. Veele fynheid van zin en van opmerkinge is gelegen in het oog , in de neus , in 't byzonder in de fcherpheid onder de neus.
Het voorhoofd is voor geene fyne cultuur vatbaar.
V 3 6. Het



3IO VERMENGDE V H YSI O GN OMISCHE
6.
Het hier beneden Maande is een van die aangezigten, waaraan de Phyiiognomie zich zeer gemaklyk kan te berde dooten. Het fchynt my toe te zyn Caricatuur van een zeer groot, zeer origineel aangezigt. Zo als het¬
zelve zich hier vertoont , is 'er veel in , dat gezegd moet worden klein en bykans
belachlyk te weezen en evenwel zyn
in het voorhoofd , in het oog , in den mond en in den kin , zelfs fpoorei van de
origincelde grootheid. Het kan zyn de
mismaakte en evenwel kennelyke uitbeelding van eenen der grootde Legerhoofden.
7. Moed,



OEFFENINGEN. 311 7'
Moed, ftandvastigheid, geest van onderneeminge ; vastigheid in de uitvoeringe , fchielyk en fpoedig overleg, daadelyke lust
tot volbrenginge ; verachting van alle langzaamheid en ongerefolveerdheid , van alle het kromme , van fcheefheid , van ongepastheid voor eenen man , van vervvyfdheid , van vadzigheid zyn in dit zy-aange¬
zigt in 't oog vallende.
V 4 8. Al-



312 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHB 8.
Alleenlyk door de fchuld van den tekenaar heeft het onderfte gedeelte van het aangezigt den fchyn van kleinheid en kinderachtige lafhartigheid.
Het is zekerlyk geene tronie , gefchikt tot den oorlog , en contrasteert grootelyks met het voorgaande.
Maar flille , vreedzaame goedheid, vroome befchouwing , eene vaste oprechtheid ,
en menigerleije talenten zweeven op dit
aangezigt.
p, ïlks



OEFFENINGEN. 313 9-
Hier is een meerder - diepdringend gezigt; een ftil befchouwen , aanvatten en vast houden van een meêr dan gemeen voorwerp.
Het voorhoofd en het oog, de neus en de kin , het achterhoofd en de baard, geeven te kennen een ongemeen vast karakter , waarop men kan ftaat maaken. De mond is gemeen evenwel heeft hy nog een uit-
drukfel van bedaarde vastigheid.
V 5 10. Eene



314 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE IO.
Eene vry-welgelykende uitbeelding van eenea vermaard geweest zynden Switferfchen Arts , aan Wfen niemand ontkennen zal eene aan hem eigen zynde gemaklykheid om juistmaatig waar te neemen , en eenen phyfifchen zin omtrent de karakters der ziektens. Geene wysheid en fcherpzinnigheid, maar een' ver* ftandig oog, bedaardheid en oprechtheid, te» kenen _dit_aangezigt'' uit.
' 11.-!h



OEFFENINGEN. 315 11.
In dit zeer origineel aangezigt, doch zekerlyk in eenen kleinachtigcn ftyl overgebragt,
is veel geest fmaak , minder fcherp-
zinnigheid en wel - bedachte wysheid.
Het is niet genie, maar het heeft genie. Dit vertoont zich, van daar het hoofdhaair begint, nederwaards tot aan het toppunt der neuze.



%l6 VERMENGDE 1'HYSI OGNÓMISCIIE 12.
Eene vry wel gelykende uitbeelding van HalIer. Dit beeld is eenig in zyn foort, gelyk het origineele.
Men kan uit het kleine gedeelte, 't welk men van het voorhoofd ziet, het befluit opmaaken tot het overige ; het wei¬
nige , dat men ziet, is karakteristiek nederwaards tot op het toppunt der neuze , voor een helder, gemaklyk en veel in zich vervattend verftand. Het



O E F F E N I N G E N. 317
Het oog en de winkbraauwen doen mede dezelfde uiefpraak.
De man van fmaak is in den mond en in alle overige Lineamenten kennelyk.
Ook maakt het geheele eenen indruk vail fterkte van geest en van een taay geduld.
De neus is in de grootere uitbeeldinge wat te ftomp , en in de hier beneden ftaan* de te fcherp.
Het bovenfte gedeelte der neuze in het kleinere beeld, hier beneden ftaande, is wat grooter, dat is , van een grooter karakter , doch niet zo waar.
13. Ern-



31S VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE 13.
Ernftige ondervinding ; overleggende voorzigtigheid % een vast:- en toeverlaatig wezen.
Eerwaardige getrouwheid fchynen het
hoofd - karakter van dit geflooten , hardhoudend en niet zeer ligt te buigen aangezigt te weezen,
Wysheid ■ maar geen fmaak , —-
ftille vastigheid zonder eigenlyk gezegde voortdringende fterkte, ■ fchynen
ons uit dit aangezigt te gemoet.



©EFFENINGEN.
3*9
14.
Het oog , by het voorhoofd en de neus, als mede by het onderfle gedeelte van het aangezigt, vergeleeken zynde , is, zekerlyk door de fchuld van den tekenaar, te zwak en bloode ——
Een koele , verftandryke geest van opmerkinge fchynt het hoofd-karakter van dit aangezigt te weezen.
Opzamelen, regelen, afzonderen, ontleden, kan de gemaklyklte bezigheid voor denzulken zyn.



«20 VERMENGDE PH Y SI O GNO MI SCHE 15.
Geene menfchenvriendelykheid, geene ligtgeloovige goedhartigheid kan voor deeze tronie genegenheid hebben.
De liefde neemt van en voor dezelve de vlugt.
Hardzinnigheid en boosheid fchynen aldaar derzelver verblyf genomen te hebben.
Dit ontdekt zich voornaamelyk in den mondj in de wangen en in den hals.
16. Hier



©EFFENINGEN. 331 16.
Hier is kracht en een helder fcherp gezigt. Hier is een manlyke doordringende zin. Hier is voorzigcige, verlichte krachtige vastigheid.
Deeze middellyn van den mond is zeer zelden van eenen gemeenen menfche.
Het gebrek van het neusgat krenkt den indruk van het geheele.
III. DEEL*
X
17. Ge.



322 VERMENGDE PIIYSIOGNOMISCHE
17-
Genialisch en ongemeen verftand is in het
voorhoofd en in het oog.
Wysheid, fmaak en goedhartigheid in den mond.
De top der neuze en de kin zyn minder fterk. Het oor is van geenen gemeenen menfche.
18. Bur-



OEFFENINGEN. 323 18.
Burgerlyke trouwe, maar beperkt, geene domme Phyfiognomie.
Niet in itaat tot groote , ftoutmoedige onderneemingen , koel - overleggende , naarfiig ,
naauwkeurig , puncïueelyk niet heersch-
zuchtig, maar ftil en befcheiden.
Het gezigt wordt, door de tegenwoordigheid van eenen hoogmoedigen beflisfer en ontkenner, zeer gedrukt.
ip. WaÉ



324 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE 10.
Wat meerder helder, welgevalliger , inneeraender , fyner , dan het voorgaande , — doch fchytu in den grond minder kracht te hebben. Vermocdclyk meerder te weeten ,
en talenten meerder netheid en opfchik.
Inzonderheid heeft het onderfte gedeelte van het profil iets , dat gezegd moet worden fcliroom- of bloodachtig te weezen.
20.



Een geleerd gezigt het voorhoofd
en de neus heeft veel van Erasmus. Wat aan de ftoutmoedigheid ontbreekt, dat wordt vergoedt door de helderheid en oprechtheid.
De neus en het oog zyn vol wysheid.
Onder de neus is alles te kleinachtig.
Dit aangezigt behoort tot de tedere , heldere, gemaklyk - ziende , ligt - arbeidende , en ligt-gedrukte.
X 3 21. Op-



%l6 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE 21.
Oprechtheid , juistheid , . goedmoedigheid , openhartigheid , zachtheid , fynheid , meêr
van gevoel, dan van fmaak , gezond
verftand en vreede der ziele , druk¬
ken zich uit in het geheele , en in alle deelen van dit aangezigt.



O EFFENINGEN. 327 22.
Het aangezigt van eenen geleerden.
Een man van veele kennisfe , van eenen fynen fmaak , en van verbaazende talenten* Een aangezigt , 't welk niet drukt, niet lastig is, maar zeer ligt gedrukt wordt — zacht , met naardigheid en naauwkeurigheid Werkende. Gewelddaadigheid is niet in hem. Hy is te vergelyken by eene ftille beeke > maar by geene wegfleepende riviere.
X 4 23, Welk



328 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE 23-
Welk een manlyk , vast , rechtftreeks, openhartig, daadvaardig, gerefolveerd , volvoerend , getrouw aangezigt , 't welk niet te verwrikken is ! een aangezigt , 't welk de achting van eiken braaven man moet naar
zich trekken, voor wien geen halve
man , geen kromme fluiper, geen fcheef karraker beftaan kan.
24.



©EFFENINGEN. 329 24.
Een vroom , ftil, befcheiden , bedaard , zacht - overleggend , edel en fyn aangezigt , zonder arg of list.
Het voorhoofd is niet ongemeen.
De neus is van het getrouwile, zachtfte beminnenswaardigfte Karakter.
X 5 He



S£0 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE
De mond is phlegmatiek, zacht, verdraagzaam zonder amoreufe warmte.
Het oog diéteert eenen Konftenaar
van veel fmaak.
25. Eene



OEFFENINGEN. 3325-
Eene Phyfiognomie , die fchynt als gemaakt te zyn tot vroome , en , durf ik 'er
by voegen , tot wellustige dweepery ,
het gezigt van eenen ziener , zonder
manlyk vernuft, vol fynheid en infi-
nuante fpraakzaamheid,
36. Eea



332 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE 25.
Een buitengewoon aangezigt • — van
eene zeldzaame compofitie.
Het voorhoofd tekent zich niet uit , noch
door liefde , noch door fcherpzinnigheid
maar wel , zo het my toefchynt , door koele fynheid, . ten minften hebben oog
en neus dit karakter in eenen hoogen trap.
97. Een



OEFFENINGEN.
333
27.
Een reikhalzend verlangen van eene zwakke verliefdheid van eene fyn - gevoelige en edele ziel.
Winkbraauw , oog en neus en kin zyn edel en fchrander. In den overgang van de winkbraauw toe de neus is iets, dat gezegd moet worden vreemd en zwak te weezen.
38. Voor



33+ VERMENGDE PHYSIOGNOMISCKE 2-8.
Voor deeze zo zeer verftandige neus zyn de oogen te vuurig , en voor beiden - de mond te zwak.
29. Hes



OEffEHIKGE N. 335 29.
Het fchoone hoofdhaair en de baard ftemmen niet overeen met het zeer gemeen , zwak en eigenzinnig voorhoofd.
Ook is alle het overige zwak , ledig en krachtloos, —— laffe Caricature van eenen groot-ichvnenden Apostelkop,



33$ VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE
3°-
Ontzaglyk beperkte list , doch die den naauwen kring , waarin zy Maat, geheellyk vervult.
Uithaalende , by uitftek verfpiedende en uitlokkende — opmerkzaamheid, die zich over de juiste oplettenheid en de ongemeene listigheid blymoedig verheugt.
31. Sterk-



©EFFENINGEN.
337
3*>
Sterkte met wysheid en groote hartstogten
of gemoedsdriften verëenigd, draaien
door in de hovende helfte, en, uit
het benedenfte gedeelte, mismoedigheid en verflaauwing.
Doch het geheele aangezigt is eene vertooning van onvergenoegdheid en gefchikt voor gemelykheid. •>
III. DEEL.
Y 32. Scher-



338 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE
32-
Scherpe oplettenheid van eenen zeer verftandigen , krachtdaadigen, niet ligt te bevroegen zynden menfche van de eerfte groot-
33- Op-



OEFFENINGEN. ngg
33-
Opmerkzaamheid van kinderlyke eenvoudigheid en liefde , niet in ftaat tot het pleegen van bedrog, of om zich geveinsdelyk te gedraagen.
Geen groot , maar een bykans verheven en evenwel , inzonderheid van onderen , een eenigzins zwak aangezigt.
Y 2 34. Ver-



34° VERMENGDE PH YSIO G NO MI S C H E
34-
Verhevenheid , nadenken , aandacht , adel, zuiverheid , onfchuld , wysheid bevryd van hartstogt , goedheid , gezondheid tekenen dit Mcdonnen - hoofd naar Raphaël uit.
In den omtrek van het voorhoofd vermindert de naauwelyks te merken zynde Concaviteit of holligheid veel van den indruk der
verhevenheid , die zich in 't byzonder
uitdrukt in den boog van de rechter winkbraauw , en in de middellyn van den mond.
Het neusgat en de top der neuze zyn gemeen.
35. Een



I 12 -






EFFENINGEN. 34.
35-
Een hoofd van Raphaël, in den ftyl van kracht overgebragt. ■
Wysheid, manlyke fterkte , wellust, produéhmeit, maaken uit het hoofd - karakter van dit hoofd.
y 3 36". Jam»



342 VERMENGDE PHYSI0GN0M1SCHB
Jammerhartig fmeeken van eenen vroomen, niet verlichten , niet grooten, van eenen zeer begrensden, gemeenen , doch getrouwen en door menigerleije tegenheden geprangden en gekrenkten man.
37. Hoog



OEFFENINGEN. 343 37-
Hoogmoed zonder grootheid; fyne en grove geestigheid, zonder waare wysheid -
en goedheid
En veele zinlykheid en weereldkennis zyn in dit aangezigt te vinden.
Y 4 38. Een



344 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHE
38.
Een getrouwe en bekwaame fchoolmeester, die werk maakt van orde. •
De zittende Jonge heeft gemaklykheid in 't leeren.
De ftaande heeft veel verftand, en een befcheiden gevoel, dat hy mede wat weet; hy voegt iets by hetgeene hy hoort.
3p. De



O-EFFENINGEN. 3^ 39'
De leermoeder is flipt , oplettend —. zonder uitfteekende talenten te hebben.
Het grootfte dochtertje leert gemaklyk en ligt, doch is zwak van verftand.
Het zittende kind fchynt meerder vatbaarheid te hebben.
Het kleinfte meisje fpreekt moeijelyk, en leert moeijelyk.
40. Eer-



34-6 VERMENGDE PHYSIOGNOMISCHË 40.
Eerwaardige eenvoudigheid des geloofs ert kinderlyke onfchuld zyn hier by elkander.
Bedaardheid en hoope zweeven over beide, en mee deeze hoope vermengt zich zachtkens eene klagtenlooze droefheid.
41. Ai-



13






OEKFENINGEN. 347 41.
Aldus vertoont zich edele liefde van eene goedhartige ziel, die niet in ftaat is, om bedrog te pleegen. ——
Welk eene harmonie in het geheele aangezigt !
Welk eene eenheid of overeenkomst van zin en gevoelen!
Welk eene bedaardheid en vertrouwen !
Verhevenheid en fynheid mag ontbreeken —— maar wat anders ? —— .






PHYSIOGNOMIE.
IV. DEEL.






OVER DE
PHYSIOGNOMIE,
DOOR
J. C. L A V A T E R.
vierde DEEL.
te AMSTERDAM, by
JOHANNES ALLART. Md c clsxxiii.






Het IV. en laatfte Deel van dit Werk is langer agter gebleeven , Leezers , dan gy waarfchynlyk verwagt en ik beloofd had. — Dan , twee zeer voldoende redenen daar van zyn, in de eerde plaats, dat de Autheur my lang deed wagten, over den bepaalden tyd, naar het handfchrift; en ten anderen,dat het Papier,dat men opzettelyk voor dit Werk in Frankryk heeft doen maken , op zyn tyd niet herwaards kon worden overgevoerd; en hier aan is het insgelyks toetefchryven, dat ik by de afgifte van dit laatfte Deel, niet te gelyk, zo als myn voorneemen was, aan U, den nieuwen en met de overige Deelen gelykmatigen Druk des Men Deels , kan ter hand ftellen ; fchoon ik al voor een Jaar de herdruk daar van begonnen heb. Ik zal die nu trachten fpoedig voorttezetten , en in 't aanftaande voorjaar voor niet afleveren, en daar voor van een kundige hand trachten te leevereii, eenige ophelderende verklaringen, van Phyfiognomifche kunstwoorden, enz. tot beter verftand voor den Lezer. De kos. ten van dit Werk zyn ver boven mynen gis gegaan; en daar 200 Plaaten in het Plan van Inteekening beloofd waren , heb ik 'er byna eens zo veel geleverd. Ik zal echter volkomen te vrede zyn, als myne pogingen om dit kostbaar Werk zo fraai en volleedig tc doen voor den dag komen, als het my mooglyk was, de goedkeuring myner Landgenooten mogen wegdragen, en ik ont waar worden, dat ik aan hunne billyke verwachting heb mogen beantwoorden.
J. Ulart,
# # .






HET EERSTE
F R A G M E N T,
iets van de temperamenten.
"Vennoedelyk verwacht men in dit werk een uitvoerige Verhandeling en eene naauwkeurige karakter - befchryving aangaande de temperamenten ; doch men dwaalt. Hetgeen daarover te zeggen valt , hebben Halier en Zimmer* mann, Kempf cn Oberreit, en eene menigte voor- en nafchryvers van Art*
ftoteles af tot op Huart, van Haart tot op Böhme , van Böhme tot op Lawatz — goed en kwaad , met en zonder vernuft, gezegd' , zo dat voor my niets te
zeggen fchynt overig gebleeven te zyn. Ik heb deeze fchryvers niet beftudeerd , dat is te zeggen, niet gezocht dezelven eerst geheel en al te verftaan ; eerst elk hunner mee zich zeiven , vervolgens allen onder elkander voorts met de natuur en met de veelvuldige enkele Individua of eenheden verge. leeken. Maar, uit alle hetgeene ik daarover geleezen heb , meende ik evenwel zo IV. deel. A veel



a IETS VAN DE TEMPERAMENTEN.
veel te mogen opmaaken , dat die
veld, hoe zeer het ook fchynen mag bewerkt te zyn , eene geheel nieuwe bewerking ten uiterfte noodig heeft. Wat my aangaat , ik heb te weinig phyfiologifche kennis , te weinig tyds, en nog mindere gezindheid voor dit phyfiologisch chymisch onderzoek, dan dat men van my iets zoude konnen verwachten , dat gezegd zoude konnen worden uitgewerkt cn alleszins doorgedacht te zyn.
Zo weinig ik intusfehen belooven kan iets te zullen doen , evenwel waage ik het , niet zonder hoope , tot eene nieuwe toelichtinge van dit zeer gewigtig gedeelte der menschkunde, eenige wenken of aanleidingen te konnen geeven.
$ •&
Men heeft dikwyls de gewoonte , de vier bekende temperamenten te karakterifeeren, en vervolgens dit karakter hier of daar op EÉN Individuum geheellyk toe te pasfen. Dit doende geeft men aanleiding tot een ander uiterfte , 't welk voor 't menschlyk vernuft tot de grootfte fchande ftrekt ontkenning der verfcheidenheden in de temperamenten. Wie toch zal een Cholericus, San* guineus , Phlegmaticus of Melancholicus willen



IETS VAN DE TEMPERAMENTEN. £
len zyn , wanneer hy al dargeene zyn moet, waarvoor de fchranderheid van eenen fchryver hem wil doen doorgaan. , Ik vinde in de fchriften over de leere der temperamenten juist dezelve fchandelyke zinloosheid , gelyk in eenige vermaarde Franfche fchriften over de voortteeling en organifatie f die een onuitwischbre fchandvlek zyn , ik zeg niet voor de godsdienfligheid van derzelver opflellers , maar voor de Philofophie des Lands en der Eeuwe.
Dat elk menschlyk ligchaam , zo als elk ligchaam in 't gemeen , op eene bepaalde wyze, uit verfcheiden gelykfoortige en ongelykfoortige Ingrediënten of inmengfels t'famengefteld zy , dat in het groot Dispenfatoriunt van God, indien ik het zo noemen mag , voor elk Individuum eene eigene vorm van mengfel , een byzonder Recept te vinden
zy , waardoor de trap zyns lee-
vens, de aart zyner gevoeligheid, ontvangbaarheid , werkzaamheid beftemd wordt ; ■ dat overzulks elk ligchaam zyn
eigtm individueel of byzonder temperament , of eenen eigenen trap van aandoenlykheid hebbe , kan zo weinig , als de verfcheidenheid der aangezigten , aan de minflc twyfeling onderhevig zyn. Dat vochtigheid en droogheid ; vuurigheid en koudheid , A a vies'



4 IETS VAN DE TEMPERAMENTEN.
vier voornaame of hoofd - cigenfchappen der ligchaamelyke Ingrediënten zyn, is even zo onloogchenbaar , als dat water en aarde , vuur en lucht Ingrediënten daartoe zyn. Dat derhalven voorzeker ten minde vier Hoofdtemperamentcn daaruit ontdaan , naamelyk , het Cholerieke , alwaar de warmte , het Phlegmatieke , alwaar de vochtigheid , het Sanguinijche, alwaar de lucht, en bet Melancholieke , alwaar de aarde de- overhand heeft, dat is te zeggen, alwaar het meeste daarvan ■ ' in de masfa van het bloed,
en in het fap der zenuwen , en wel in deeze in eene ten hoogde gefubtilifeerde bykans geestig werkzaame vorm , ingekomen
is , dat is al weder aan geene de
minde twyfelinge blootgcdeld. Doch ook niet aan de minde twyfelinge , zo als het my voorkomt , vooreerst , dat deeze vier hoofd - inmengfels zich op zulke tallooze wyzen laaten veranderen en verplaatfen , zo dat daaruit ontallyk veele temperamenten ontdaan , zodat het prsedomineerend principium naauwelyks op te fpooren is; te meer, naardien uit den t'famenloop en wederzydfche aantrekking van deeze inmengfelen zeer ligtlyk eene nieuwe kracht kan ontdaan , of losgemaakt worden; eene kracht , die een geheel ander karakter heeft , dan elke van de twee of
drie



iets van de te mp eiia ment e n. 5
drie inmengfelen had Deeze nieuwe kracht kan zo zeer verfchillende, zo naamloos zyn , dat men zo terftond voelt , - dat geene der gewoone benoemingen aan deeze pradomineerende kracht voegt. • En hetgeen van nog meerder belang is, . dan
dit, en minder in aanmerkinge komt,
is, dat 'er in de natuur nog zo veele Elementen zyn of noemtze zo als gy
wilt, zo veele ingrediënten of inmengfels tot de ligchaamen , die geen water , geen lucht* geen vuur , noch aarde zyn , en die ik , in de gewoone onderwyzingen in 't ftuk der temperamenten , niet genoeg mede in aanmerkinge gebragt zie ; doch die in de natuur wel degelyk mede eene plaats bekjeeden ; by voorbeeld , Olie , Kwikzilver , Jether, de Ele&rifche materie , het magneetisch Fluidum. (Maykrs Acidum pingue, schmidts Friesmaterie . blaks vaste Lucht, Abt fontana's Salpeter
lucht als hypothetjfche wezens , zo
men wil, niet eens mede gerekend.) Alleenlyk drie , vier van zulke andere Elementen en hoe veele honderd zodaanige
konnen 'er zyn , die wy nog niet weeten
te noemen . alleenlyk drie of vier,
hoe konnen , hoe moeten deeze niet
nieuwe hoofd - klasfen van temperamenten opA 3 le-



6 iets van be temperamenten.
leveren ! En hoe oneindig de onder-
gefchikte mengelingen vermenigvuldigen ! •
En waarom zoude 'er dan niet zo wel konnen zyn een olieachtig temperamem, als een waterachtig ; een etherisch temperament , als
een luchtachtig , een mercuriaal , als
een aardsch temperament ?
Stahl's brandbaar grondwezen, of element van taaiheid alleen , hoe veele verfchillende foorten van by uitftek merkwaardige mengelingen of beftand - vormen formeert hetzelve ? 13e olieachtige , hartsachtige , gomachtige , Jlymachtige , melkachtige, galachtige , koterachtige of vette, kaasachtige , zeepachtige , wasachtige , kampherachtige , fintelachtige , phosphorifche , ppophorij'che , zwavelachtige , roetachtige , koolachtige ? Waarvan geene met eene andere te verwisfelen is, elke haare byzondere uittekenende cigenfehappen en werkingen in de natuur en konst heeft. De metallifche mengeling of vorm alleen , die nog wel daarby zoude konnen geteld worden, heeft wederom eene menigte van gewigtige foorten van onderfcheid; en dat yzerdeelen in het bloed van alle menfchen zyn , is nu reeds voor lange volkomelyk uitgemaakt en beflist. Aarde , by voorbeeld, alleen , hoe menigvuldige zouten Vervat deeze in zich ! hoe weinig is het derhal-



IETS VAN DE TEMPERAMENTEN. 7
halve gezegd , aardachtig temperament ? zoutachtig ? vermits de zouten onder elkander zo zeer verfchillende zyn , als hitte en koude? als de twee hoofdfoorten zuur zout , en loog zout , waaruit alle overige zouten belïaan of geformeerd zyn,
Voor de Phyfiognomie of Wezenkunde derhalve , dunkt my, en ik geloove ook
in 't gemeen voor eene juistmaatige , ook geneeskundige tempcraments - kennis , zouden wy eenen eenvoudigeren weg konnen in-
flaan die ons eenigermaate over de
gewoone onderfcheidingen wegvoeren , en evenwel nog voor meerdere onderfcheidingen plaats maaken zoude — Veelligt meerder beftemde onderfcheidingen,
Hoe het ook met de inwendige natuur der ligchaamen mag gefield weezen ; hoe met de Jloffe, met de famenvoeginge derzelve, met de organifatie ,- bkedmengeling , zenuw enge*
ftel, leevenswyze , voedfel . het facit
of de fom van dat alles is evenwel .
een bepaalde trap van aantrekkinge jegens een vastgefield ltip of punt. Gelyk nu , naar myne gedachten , de elasticiteit of veêrkracht der lucht door derzelver temperatuurt öndeffchelden cn verfchillende is, en zich niet laat bepaalen door inwendige ontleedingen , maar door de trappen haarer werkA 4 zaara-



8 IETS VAN DE TEMPERAMENTEN.
zaamheid ; alzo is hec , naar myn begrip , gelegen met de temperamenten van "s menfchen ligchaam : derzelver inwendige ontleeding is onmooglyk, of zeer bezwaarlyk mooglyk. Het facit van derzelver ingrediënten, of inmengfclen , en derzelver mengeling wordt
intusfchen altoos één Een zekere trap
van aantreklykheid by een opgegeeven aantrekkingspunt.
Dus zouden, zo als het my voorkomt, alle temperamenten , om zo te fpreeken , naar de wyze der Barometers en Thermometers , veel richtigcr en gemaklyker te be-
ftemmen zyn , dan naar de gewoone
verdeeiing , die in zo verre zekerlyk
altoos plaats zoude konnen hebben
wanneer het blyken mogt , dat by zekere mengelingen , die wy thans melancholieke of fanguinifche noemen , nooit een zekere trap van aantreklykheid cn niet-aantreklykheid mooglyk ware dat, by voorbeeld , by de mengeling, die men eene melancholieke noemt , de trap der aantreklykheid by een gemeenzaam voorwerp nooit rees tot het getemperde , de cholerieke nooit daalde beneden het getemperde.
De aantreklykheid zoude ook by de vier gemeene temperamenten , volgens derzelver pogenfchynlyke wyze van werken , in hoogte,
diep-



IETS VAN DE TEMPERAMENTEN*. 
diepte , afgelegenheid en tiabyhèid opgemerkt kunnen worden. Aldus is het Cholerieke aandoenlykst in alle foortcn van hoogte, zonder gevaar te fchroomen ; het vrees-
achtigfte Melancholieke integendeel aandoeulyk in alle foortcn van diepte , alwaar het fiechts eenen veiligen grond vinden of verwachten kan ; het Savguinifche temperament in alle foorten van afgelegenheid , tot de verilrooijinge in het oneindige toe ; het Phlegmatieke is niet aantreklyk , noch in .eenen grooten affand , noch in hoogte, noch in diepte ; dit temperament helt alleenlyk naar hetgeene hetzelve in ruste gcmaklyk en het eerde verkrygen kan , het voegt zich dus by het naby zynde , regelrecht volgens zynen kleinen of maatigen gezigt-einder , en geenen (lap verder , in een onverfchillig niet achten van alle het andere , eene voor de (economisch - epikurifche Tuin - philofophie nog allermeest gefchikte Indolentia is cigenlyk het hoogde goed — van den Phlegmaticken , gelyk van den Epikurist.
Indien de temperatuur van 's menfchen ligchaam bedemd wierde gelyk de lucht,
dan zouden wy alleen het wezenlyke , de fom van het temperament , naamelyk , hetgeen de kennis van hetzelve voor ons c|« genlyk ' meerder bruikbaar maaken zoude , A 5 uit-



tO IETS VAN DE TEMPERAMENTEN.
uitdrukken deor trappen der aantreklykheid.
Van ontallyk - veele menfchen die ik zie, zoude ik niet konnen zeggen : zy hebben dit of dat der vier bekendfe temperamenten. Maar van zeer veelen zoude, by eene naauwkeurige oplettecheid , konnen gezegd worden , in welk tiende gedeelte der fcala zy behoorden, indien men by een zeker voorwerp eene ladder van honderd trappen van aandoenlykheid aannam. Ik zeg altoos : by een
zeker voorwerp , want, gelyk reeds
zo even aangemerkt is, elk tempera¬
ment heeft zyne eigene aantreklykheid in de hoogte , diepte enz. men zou derhalve een beftemd punt moeten aanneemen, tegen welk zich allen moeten plaatfen ; welk op hen
zou moeten werken, gelyk de Thermometer
alleenlyk beftemde aanwyzingen geeft ter plaat-
fe, daar hy beftendig ftaat.
Dit punkt kan elk aanneemen , als hy wil. Elk zoude zich zeiven konnen maaken tot
een Thermometer van alle temperamenten ,
die op hem werken.
Om deeze gedachte eenigermaate zinlyk
uit te drukken , heb ik de Adieux van Ca-
las naar Chodowiecki op het tytelblad van dit
Deel doen plaatfen.
Het



IETS VAN DE TEMPERAMENTEN. II
Het vochtigfle temperament is by deeze fcene het onaantreklykfle.
Het luchtige is enkel en alleen overhellende of aantreklyk tot krachtlooze traanen.
Het vuurige tot eene krachtdaadige
wraakneeminge.
Het aardfche heeft geene elasticiteit ; het verheft zich niet , maar wordt ondergedrukt.
De phlegmaticus is rond, glad, vol en zit.
De fanguineus ftaat , huppelt, vliegt, is langwerpig rond en geëvenredigd.
De cholericus is hoekachtiger, hy drukt en flampt.
De melancholicus is ineen gedrukt en zinkt.
By de bepaling der temperamenten , of gelyk ik liever zoude willen zeggen, van den trap der aantreklykheid, naamelyk , by één zeker punkt, moeten altyd twee zaaken zorgvuldiglyk ondcrfcheiden worden , oogenbliklyke fpanning , en aantreklykheid in 't gemeen, of de Phyfiognomie en het Pathos van het temperament. Hoe kan de mensch tot aantreklykheid gebragt worden ? hoe wordt hy thans daartoe gebragt ? hoe groot is zyne fpeelruimte, zyn ryk in 't gemeen ? en dan: waar is zyne tegenwoordige refidtntie ? hoe veel kan deeze arm tillen ? hoe veel //// hy juist nu ? Dus zoude het Capitaal van het temperament (zo als ik my reeds elders uit-
ge-



'12 IETS VAN DE TEMPERAMENTEN.
gedrukt heb) gelegen zyn in den omtrek van het rustend ligchaam • doch de Interesfen , die dit Capitaal opbrengt, zouden te zoeken zyn , in het beweegde oog , in de winkbraauwen , in den mond, en in de a&ueele verwe of kleur.
Men zal nog bevinden , dat de temperatuur of aantreklykheid der zenuwen van het organisch of werktuiglyk leeven in beftemdë en beftembaare omtrekken eindigt ; Dat het bloote profil , by voorbeeld , zulke lynen opgeeft , uit welker buiginge de graad der aantreklykheid in de hoogte, breedte , diepte en horizontale rust zich laat bepaalen.
Alle profil-omtrekken van een aangezigt en van den geheelen menfche leveren ons karakteristieke lynen op , die ten minden tweezins konnen befchouwd worden. Vooreerst , volgens derzelver inwendige natuure, en dan volgens derzelver gelegenheid. Derzelver inwendige natuur is tweederley, recht of krom; en derzelver uitwendige gcdalte is insgelyks of perpendiculair of fcheef. Beide heb¬
ben haare menigvuldige ondergefchiktheden , doch die gemaklyk te klasfificeeren zyn. — En indien by deeze profil - omtrekken nog eenige boven elkander daande grondlynen van
het voorhoofd mogten komen, dan heb
jk gansch geenen grond om te twyfelcn ,
of



IETS VAN DE TEMPERAMENTEN. 13
of op deeze wyze niet de temperatuur van eiken menfche in 't gemeen , het hoogfte en diepftc zynèr aantreklykheid jegens elk opgegeeven voorwerp , te bepaalen zoude zyn.
Het Pathos of de nadruk van het temperament , het oogenblik van deszelfs werklyke aantreklykheid ontdekt zich in de beweeghv* der [pieren , die zich in elk dierlyk hgchaam regelt naar de gefteldheid en vorm van hetzelve. Het is wel zo , elk menfchenhoofd is in ftaat tot het voortbrengen van alle foorten van beweeginge der. hartstogten; edoch elke alleenlyk tot eenen zekeren trap. Maar, vermits deeze trap veel moeijelyker te vinden en zwaarer te bepaalen is, dan de omtrekken der ruste , en ook daaruit niet zo .gemaklyk tot den trap der elasticiteit en der aantreklykheid in 't gemeen te befluiten zoude zyn , -zo als . uit de rustende om.
trekken , zo zoude men vooreerst met deeze
alleen konnen genoegen neemen , en
wel (gemerkt het hoofd de fom van het ligchaam , het profil of de grondlyn van het
♦voorhoofd eene fom van het hoofd is,) -
met de profil- lyn des aangezigts, of met de grondlyn des voorhoofds. Thans weet men reeds , dat elke lyn , hoe meêr zy den Cirkelboog, of nog meêr het Ovaale nadert,
1 ~ het cholerieke vuur ontwykt ;
maar



14 BYLAAGEN.
maar daaraan meerder nadert, hoe rechter, en fcheever en meerder gebrooken zy is.
BYLAAGEN.
A.
Zie hier den Melancholieken benevens defi Sanguinifchen.
De neus van den melancholieken i behoorde nog meerder vooruit te hangen en onder minder horizontaal te zyn. De kinholte* behoorde hoekiger te zyn , en meer infhydingen te hebben. Melancholie van zwak* heid, die aan domheid grenst , maar geene melancholie van .diepzinnigheid hebben wy hier voor ons. Ook de haairen zyn niet van eenen diepzinnigen. *Ict



BYLAAGEN.
Het oog en de neus van deezen onzen Sanguinicus i is te chokriek. Hy is een verftandige , denkende Sanguinicus. In het oog is veel verftand. Alles is aan hem voller , vlakker, ronder, evenrediger.
B.
Een Chokrieke en een Phlegmatieke. Doch de mond van den Cholerieken i is te zwak , niet bars genoeg , en het oog behoorde meerder aangeprikkeld en vuuriger te zyn. Maar in 't byzonder de kin fterker.
s.
De Phlegmatieke is hier zeer phlegmatiek, eenvoudig, dom, zonder juist een dwaas te zyn. De waarneemingen gaan- haaren gang , zonder dat hy ver anders of veranderd worde.



i6
BYLAAGEN.
de, en overzulks zonder uitwerking , zonder aan zich te trekken of weg te iiootcn , door dit krachtlooze medium heenen. De mond zoude nog minder gcflooten hebben konnen weezen.
C.
Het hier tegen overftaande aangezigt van een zeer verflandig, wel gefield, maar niet moedig, niet onderneemend karakter, heeft van het Sanguinifehe zo weinig als het mooglyk is.
Het voorhoofd is ligt en veel vattende; maatniet ryk van denkbeelden , niet hoogvliegende.
In het oog is veele melancholieke temperatuur.
Vreesachtigheid, welke grenst aan angstvalligheid , en bedachtzaamheid , welke naby het kleinachtige komt , is in het benedenfte gedeelte van het aangezigt.
In den mond is punctucele fchranderheid. Melancholiek , Choleriek , Phlegmatiek en Sanguinisch is dit aangezigt • naar evenredigheid omtrent als 7 , 3 , 2 , \.
Ongelyk meerder helderheid, rust, opene en vrye zin , die het geheele omvat, is in het hier volgend aangezigt, dat meerder fanguinisch en minder melancholiek is. Hier is niets dat gezegd zoude konnen worden angstvallig of
klein-



bylaagen. t?
achtig te weezen ; maar ook nog niet de onderneemende heldenmoed van den Cholerieken. Het valt hier moeijelyk de evenredigheden der temperatuure op te geeven. Hec phlegmatieke , fanguinifche , cholerieke en melancholieke ftaan hier t'famen in betrekkinge, omtrent als 4, 3, 2 , Ia
IV. peel.
B
D.



18 BYLAAGEN.
D.
Rust, die van boven , aan grootheid, maar
van onderen, aan zwakheid grenst. Het
voorhoofd en het oog fanguinisch -phlegmatiek De neus fanguinisch.
Sanguinisch - phlegmatiek de mond en kin.
In het oog is eene tinctuur van eene niet diepzinnige melancholie en wellust.
E. Het



BYLAAGEN. j<] E.
Het hier beneden ftaande aangezigt kan gezegd worden phlegmatiek - melancholiek te weezen , denkende , vasthoudende, volhardende (wanneer de misgetekende mond bedekt wordt) getrouw. Het melancholique is doorfl-raalende in het koven/ie, en het Phlegmatique in het benedenfte gedeelte van het aangezigt.



S6 BYLAAGEN» F.
1. Phlegmatiek, byna ideaal, wanneer het voorhoofd nog een weinig zachter en ronder
ware. Phlegmatiek 10, Sanguinisch 3,
Choleriek 2, Melancholiek u
2. Phlegmatiek - Melancholiek ; heeft veel dieps en icherps ; zo als het hier ligt , maar in de natuur niet, naauwkeurigheid en flipt* heid\ aan het voorhoofd ontbreekt geheel en al — regelende ontledende fcherpzinnigheid. Ik zou aan dit gelaat van het Phlegmatieke 6 graaden , van het Melancholieke 4 , van het Sanguinifche 3, en van het Cholerieke 2! geeven.
a 6 G. Een



BYLAAGEN.
•ai
G.
Een vreeslyk Chokriek - Melancholiek hoofd; vol onbeweeglyke kracht ; vol vasthoudende ftyfzinm'gheid — zonder bevalligheid , liefde , aantrekkingskracht — voor 't overige niets minder dan een gemeen mensch — fleeds zodaanig een , voor wien duizend herken , en tien duizend zwakken hebben moeten beeven.
B 3 H. Me-



|£ > BYLAAGEN.
H.
Melancholiek - Phlegmatiek in den hoogden graad. Het Melancholieke draalt meest uit het voorhoofd en oog het Phlegmatie¬
ke uit den mond en kin door.
Deeze aangezigten zyn ten uiterde onleerzaam, 't Geen zy niet zeiven uit de voorwerpen uitloeren , is hun niet inteprenten.



BYLAAGEN. &g
I.
1. Melancholiek-Phlegmatiek. Het onwaare Voorhoofd is al te Phlegmatiek.
Eenen geest der regelmaatigheid , en fca* voir faire in den mond.
2. Choleriek-Sanguinisch. Het voorhoofd en oog en neus is tot op de hoogte voortrcflyk De mond heeft iets onwaars en kleinachtigs.
B 4 K. Wa-



fef * Y L A A G B N.
K.
Ware de hoek aan het oogbeen fcherper gelyk het in het origineel is, dan hadden wy hier een gelaat van een edel, gelukkig temperament —- bedachtzaamheid , vlyt, trouwe , verftand , geduld tekenen dit
Melancholiek - Phlegmatiek - Sanguinisch karakter uit.
L. Van



BYLAAGEN. 2.$
L.
Van het hoofd tot de voeten toe het Non plus ultra des vreedzaamften, onbckommerdften Phlegmatieken , die geen' grooteren vyand en vriend fchynt te hebben , dan rust, gemaklykheid en fpyzegenot; voor 't overige , zo als hy hier verfchynt, een dood goed, vrolyk , geestig oordeelend man. Deeze tekening is teffens een voorbeeld van 't geen wy in 't vervolg aangaande de houding zullen zeggen.



BESLUIT.
BESLUIT.
Ik weet en bekenne de uiterfte onvolledigheid deezer gedachten over de Temperamenten. 't Geen ondertusfchen reeds duizendmaal daarover gezegd is , wilde ik niet herhaaien. Alleenlyk dit wil ik 'er nog byvoegen: Ik hoop , dat zich in vervolg van tyd , byzonder door middel der voorhoofdmaate (*) beftemde tekens , omtrekken, linien , karakters om alle hoofdklasfen der dingen te fchetzen , zullen laaten uitvinden ; laaten uitvinden evenredigheden van alle mensch' lyke voorhoofds - omtrekken tot alle andere geft alt en , die ooit aan het menschlyk oog verfchynen , of aan het menschlyk gevoel naderen mogen.
En nu nog eene beknopte aanwyzing van fommige punften , die aan myn fragment
mangelen. Eenige vraagen, welke ik
uit de ervaaring en wysheid van fommige goede menfchen beantwoord wenschte te hebben.
i. Kan en zal een mensch zyn temperament verliezen , of geheel onder het juk brengen ? Is het met onze temperamenten anders
(*) Een werktuig om de voorhoofds - omtrekken te beftemmen.



BESLUIT.
27
ders gefield, dan met onze zinnen en leden? Is niet gelyk ieder fchepfel van God, zo ook iedere kracht des fchepfels goed? Vordert de religie meer, dan maatiging van het onmaatige , dat is , van dat geen , 't welk het leeven , de werkzaamheid van andere ook goede krachten in den mensch ftrcmt en verdooft ? Vordert zy meer, dan de behoorlyke waardeering der voorwerpen onzer harstochten ?
2. Hoe moet een vader eenen cholerieken zoon, eene fanguinifche moeder eene melancholieke dochter. — een phlegmatiek vriend eenen cholerieken — kortom, hoe het eene temperament het andere behandelen en leiden?
3. Welke temperamenten voegen zien best tot wederzydfche vriendfehap ?
4. Welke zyn te famen gelukkig in den echt?
5. Welke kunnen volflrekt niet onmiddelyk nevens elkander beilaan ?
6. Wat kan en mag van ieder temperament gevorderd , welke foorten van bezigheden en genoegens behooren ieder aangeweezen te worden ? Welke vrienden en vyanden zyn ieder ter in- en uitfpannning te wenfehen en ter zyde te flellen ?
7. Is 'er ooit eene gevaarlyke eigenfehap eens temperaments op te geeven, welke niet
door



28
BESLUIT.
door eene voortreflyke van dat zelve temperament vergoed worde ?
8. Hoe onderfcheiden zich de trekken van een en hetzelve temperament in de verfcheidene leeftyden en geflachten der menfchen ?
Deeze gewigtige vraagen wenschte ik door de verftandigfte menfchenkenners beantwoord te zien. Slechts voeg' ik 'er dit nog by ,
■ dat de gelykvormigfte en ongelykvor-
migfte temperamenten nooit te famen deugen
■ gelyk over 't geheel nooit twee gely-
ke zaaken voeglyk kunnen zyn.
HET



HET TWEEDE
FRAGMENT.
EENIGE KENMERKEN VAN I.IGCHAAMELYKE STERKTE EN ZWAKTE.
JVTen noemt een menschlyk ligchaam fterk, welk andere ligchaamen gemakkelyk veranderen , en door andere ligchaamen niet gemakkelyk veranderd worden kan. Hoe meer iemand onmiddelyk werken , en hoe minder iemand onmiddelyk bewoogen worden kan , des te fterker is hy. Des te zwakker, hoe minder hy werken , en de werkingen van anderen wederftaan kan.
Daar zyn ftïlle fterken, wier weezen enbeweeglykheid; en leevendige fterken , wier weezen beweeging is. Anderen zyn tellens buitengewoon onbeweeglyk , en buitengewoon beweegend. Zy zyn elastiek. 'Er zyn fterken als een rots , en fterken als een fchaft.
'Er zyn Herkulesfen, die uit beenen en zenuwen gebouwd , dicht, vast , ineengedrongen , zuilenvormig zyn ; en onherkulifche helden , die niet van zo vaste , dichte



SO KENMERKEN VAN. LIGCHAAMELYKE
te natuur en gedaante , niet zo gezet, niet zo fteenfterke zyn , en nogthans, wanneer zy gaande worden gemaakt , wanneer men hunne werkzaamheid wederftaan wil, den druk zo fterk tegen werken , met zodaanige elastieke kracht den wederftand wederftaan , als naauwlyks de fterkstgebeenden, de zenuwrykften in ftaat zyn te doen.
Een Olifant heeft natuurlyke beenderkracht; aangezet en nietaangezet draagt hy bysterzwaa-" re lasten en vermorfelt met zyne zachtfte voettreden. Eene getergde Wesp heeft eene
gantsch andere foort van fterkte. Beide foorten van fterkte ftellen vastigheid der gronddeelen en vastigheid des famenhangs vooruit. Alle fponsagtigheid neemt fterkte weg. De Grondjlerkte eens menfchen, gelyk zyne grondzwakte, & des door zyne fponsachtigheid of onfponsachtigheid ligtelyk zigtbaar. Ook de elasticiteit eens ligchaam's heeft doorflaande merktekens, die niet toelaaten , dat men het met het nietëlastieke vermenge. De voet van eenen olifant en van een hen,
eener wesp en ëener mug ■ . Welk een
zigtbaar onderfcheid van fterkte 1
Stille , vaste fterkte openbaart zich in' <reëvenredigde geftalte , die nogthans eerder iets te kort , dan re lang weezen ma"-; Openbaart zich in een' dikken °nek, breede



STERKTE EN ZWAKTE. 31
de fchouders, een zelfs in den ftaat van gezondheid meerder beenig , dan vleefchig aan-
gezigc* 1 . .
Openbaart zich in een kort ineengedrongen , in allen gevalle knoopachtig voorhoofd
en byzonder in zigtbaare , hoewel niet
te verre vooruitfteekende, in 't midden of vlakke, of fcherp ingefneedene, maar geenzins vlak verdiepte finubus frontalibus;
In horizontaale , dicht op de oogen liggende wenkbraauwen — in diepe oogen, vasten blik; —
In eenen breeden , vasten , aan den wortel beenigen neus — en over 't geheel in rechte , hoekige omtrekken ;
Openbaart zich in kort, kroes, dicht hoofden baard-hair ;
Openbaart zich in korte , een weinig breede, wel aan elkander fluitende tanden, dichtgeflootene lippen — zo dat de onderfte eerder voor- dan achteruit ftaat — in een' fterken voorftaanden breeden kin.
In een knoopachtig uitfteekend os occlpltis ;
In de Basftem , en in een' vasten gang en ftilzitten.
A. Na-



33 BYLAAGEN,
A.
Natuurlyke fterkte , die iets gemeens heeft.
Ware het voorhoofd niet zo hoog;
De omtrek des voorhoofds bepaalder;
De kin een weinig minder rond — dan zou dit profil meerderen uitdruk van vastigheid en fterkte hebben.
B. Vrouw-



BYLAAGEN. B.
,13
Vrouwlyke fterkte — in de carrikatuur eens omtreks, waaraan geen phyfiognomisch oog groot verftand en mannelyken moed ontzeggen zal.
Voorhoofd, oog, mond, neus, kin , alles toont moed , kracht, fterkte, zo niet om te beweegen , 't geen niemand beweegen kan ; doch om te draagen, 't geen niemand draagen en dulden kan.
IV. DEEL.
c
C. Wac



34
BYLAAGEN.
c.
Wat is 't, dat aan dit Herkulesvormige profil den uitdruk van overgroote fterkte geeft?
Het niet al te fterke uitkomen des voorhoofds.
De niet verdiepte neuswortel.
De voortgaande eenvormige fchuinsheid van het voorhoofd en den neus.
Deeze zachte buiging van den neus. - Mond , en kin , en baard.
Byzonder de dikte van den nek en het loodrechte van het achterhoofd met den nek.
Integendeel verzwakt de afftand des monds van het achterdeel van den neus den indruk der fterkte grootlyks.



HET DERDE
FRAGMENT,
OVER DE GENEESKUNDIGE SEMIOTICQ. OF IETS VAN DE KENMERKEN TAN GEZONDHEID EN KRANKHEID.
ik, een arts behoorde nog eene phyfiognomifche en pathognomifche Semioticq over de kenmerken van gezondheid en krankheid te fchryven ; behoorde het phyfiologifche karakter der ligchaamen, welke tot deeze of geene ziekte meer doorflaande gefteldheid hadden , te fchetfen. Ik ben oneindig onweetend ten aanzien der krankheden en der kentekenen van krankheden. Ondertusfchen mag ik echter volgens myne geringe waarneemingen het volgende beweeren : Ik geloof, door herhaalde waarneeming van de vaste deelen en omtrekken des ligchaams en des aangezigts van veele zieken zyn de gefteldheid - karakters der gezonden tot de gevaarlykfte ziekten, ook in den gezondften toeftand, niet bezwaarlyk vooruit te onderkennen. Hoe oneindig gewigtig zou zo eene phyfiognomifche Semioticq , of Cs in



36 KENMERKEN VAN GEZOKDH. EN KRANKHEID.
jn de natuur des ligchaams en zyn maak fel gegronde prognostikatie der moogelyke , der waarfchyulyke krankheden zyn! Hoe gewigtig , wanneer de arts met overweegende waarfchynlykheid tot den zieken kon zeggen : — „ Natuurlyker wyze hebt gy eens deeze of die „ ziekte te verwachten ! Neem u voor dit, „ voor dat wel in acht! Hoe fluimert het „ vergif der kinderpokjes in uw ligchaam,
„ en zo en zo wordt het verwekt zo
„ de teering! zo de heete koorts ! zo de
„ koude ! " • Eene phyfiognomifche
Dieteticq — Zimmerman ! zo een werk
was u waardig.
Niet eene bloote Semioticq van tegenwoordige , nabyzynde of voorleedene ziekten : niet bloot eene prognostikatie van den uitflag van voorhanden zynde krankheden.
HET



HET VIERDE
FRAGMENT.
WERKINGEN DER VERBEELDINGSKRACHT OP DE MENSCHELYKE GESTALTE.
D ,
J-'at er tekens zyn aan Kinderen , voortkomende uit diepe indrukken der verbeeldingskracht, geduurende dat hunne moeders met hun zwanger gingen ; dat 'er moedermerkmaaien zyn , is wel even zo onloogchenbaar, als onbegrypelyk. Beelden, trekken, kleuren van dieren of vruchten • of andere dingen aan het ligchaam des kinds; fpooren der hand op datzelve deel , welk de zwangere fchielyk aanraakte ; afkeer van dergelyke zaak, die aan de zwangere ontfleltenis veroorzaakte ; ja zelfs mondbederf, tot aan den dood voortduurende , van een kind, wiens moeder door het fchielyk gezigt van een verrot dier verfcbrikt werd. Kortom , tekens aan het ligchaam van kinderen , die niet van verdichte, maar van daadlyke gebeurtenisfen voortkomen , dwingen ons
iets voor waar te houden , 't geen
C 3 ons



gg WERKINGEN DER
ons volflrekt onbegrypelyk is. De verbeelding der moeder werkt derhalve op haare lyfsvrucht.
Hier nog een paar byzondere voorbeelden uit ontelbaaren.
Eene zwangere vrouw fpeelde in een ge-
zelfchap op de kaart en om een groo-
ten pot te winnen had zy een piquet-aas, of hoe dat ding heeten mag, van nooden ! De kaarten werden de laatflemaal uitgedeeld, en zy kreeg de gewenschte kaart. De vreugde bemeesterde terflond haare verbeelding, en
draalde uit haare oogen en het kind ,
van haar gebooren, had in den oogappel zulk een aas , en desniettegenftaande een fcherp gezigt.
Nog verwonderenswaardiger is de volgende waare en echte gefchiedenis.
Eene voornaame vrouw in RJieinthal had , geduurende haare zwangerfchap , begeerte, om de uitvoering van het doodvonnis te 3-en ____ van eenen man, die veroordeeld was, dat hem voor de onthoofding de rechterhand afgehouwen zoude worden. De
vrouw zag den houw en de afgehouwene hand, en keerde zich fchielyk om , zonder de volgende doodftraf of onthoofding te zien, en fpoedde naar huis. Zy baarde eene dochter , welke tegenwoordig nog in leeven is —
die



VERBEELDINGSKRACHT. 30
die flechts eene hand had. Terftond na de geboorte kwam de rechterhand ook nog na.
* & *
Maar niet alleen phyfifche, ook moreeh moedermerkmaalen zyn veelligt mogelyk. Men verhaalde my van eenen arts, die den geheelen dag door uit alle vertrekken, daar hy in kwam, iets ftal , en het naderhand vergat, en wiens vrouw des avonds zyne rokszakken doorzocht, en fleutels , fnuifdoozen , naaldekokers , fchaaren , vingerhoeden , brillen , gespen , lepels en meer dergelyke dingen daarin vond , en aan de eigenaars terug zond.
Een dergelyk voorbeeld wordt van eenen jongeling verteld , die als een tweejaarig bedelkind door eene adelyke familie aangenomen , en op de beste wyze opgevoed werd, en inderdaad in alle dingen een voortreflyk
karakter openbaarde, alleenlyk ——
het ffeelen volflrekt niet laaten konde.
De moeders deezer twee zeldzaame dieven hadden geduurende haare zwan-
gerfchap onoverwinbaare dief- of fteellust. Doch het verftaat zich wel van zelfs, dat, hoe min zulke menfchen in de menfchelyke maatfcbappy te dulden zyn , men ze nogthans eer voor ongelukkig , dan boos houC 4 den



40 WERKINGEN DER VERBEELDINGSKRACHT.
den moet. Hunne handelingen zyn naar allen fchyn zo onwillekeurig , zo mechaniek , en voor God veelligt zo weinig draf baar, als onze gewoone vingerbeweegingen , verfcheuring van kleine papierlïukjes , waskogeltjesmaaking, welke fomtyds onze diepzinnigde overdenkingen verzeilen, en waarvan wy ons in 't minde niet bewust zyn. Alleen het oogmerk bedemt de zedelyke, gelyk alleen het gevolg op de maatfchappy de
politieke waardy der handeling. Zo min
het piquet-aas in het oog des kinds, indien het verhaal waar is, het gezigt des kinds benadeelde, ■— zo weinig benadeelt misfchien deeze fleelzucht het hart. —— Zulk een man heeft zekerlyk geen dieven - gezigt —,— geen hebzuchtig , boosaartig , fchalkachtig, bedrieglyk , diefachtig oogs - opdag , gelyk hy , die het geheel en al met lyf en zieL is. Ik heb nog geene menfchen van dit zeldzaame karakter gezien , en kan dus niet uit ondervinding aangaande hunne phyfiognomie oordeelen. Ondertusfchen zou men 'er by voorraad wel voor mogen indaan , dat deeze zonderlinge menfchen in hunne aangezigten hier of daar een merkteken deezer zonderlingheid moeten hebben, welk hen onderfcheidc,
ü 5 HET



HET VVFDE
FRAGMENT.
EEN WOORD OVER DEN INVLOED DER VERBEELDINGSKRACHT OP ONZE EIGENE EN ANDERE P HYSlOGNOMIEN.
Ja wel flechts een woord daar ver-
moedelyk boekdeelen konden gefchreeven worden. Ik heb noch tyd , noch doorzigt, noch beroep , om iets volkomens hierover te fchryven. Doch mag ik dit hoofdftuk ten minfte niet onaangeroerd laaten. Het weinigje, het niets , 't geen ik hierover te zeggen heb, zal flechts aanleiding zyn, om verder over deeze diepindringende zaak na te denken.
De verbeeldingskracht werkt op onze eigene phyfiognomie. Zy vergelykvormt onze phyfiognomie eenigermaate aan het geliefde of gehaatte beeld , welk ons leevendig, als naby tegenwoordig, voor oogen zweeft; en in den kring onzer onmiddelbaare werkzaamheid behoort. In het gelaat eens ver-
C 5 lief-



4* OVER DEN INVLOED
liefden, die zich zyn geliefd voorwerp naby vertegenwoordigt, en aan het beeld veelligt nog meer van zyne eigene kleuren leent, dan
het daadlyk tegenwoordige zoude , ten
minften wanneer hy geenen waarneemer vermoedde , een geoeffend fyn oog zeer waarfchynlyk trekken van het geliefde voorwerp konnen leezen. Zo laaten zich in de grimmige trekken van iemand , die op wraak denkt, de trekken van zynen vyand leezen , dien hy voor zyne verbeeldingskracht heeft. Ons gezigt fchynt een tafereel te zyn van de karakteristifche trekken aller dingen , die wy zeer liefhebben , of zeer haaten ; en reeds een ftomper oog dan dat eens Engels, kan veelligt in het aangezigt van den waarlyk godvruchtigen —- een beeld van zynen God leezen. De geheel en al naar Christus hongerende en dorftende, hoe leevendiger, hoe nader, hoe beftemder, hoe bo-
venmenschlyker hy Christus in een
beeld zichzelven te vertegenwoordigen drift
en kracht heeft moet zekerlyk iets
gclykvormigs met dit beeld in zyne fynere gezigtstrekken hebben. Een leevendige verbeelding werkt dikwyls meer, dan de tegenwoordigheid zelve. Wy kunnen ons dikwyls ligter aan het beeld hechten , en genoegzaam meer met het beeld gclykmaaken ,
dan



DER VERBEELDINGSKRACHT. 43
dan met het geliefdfte voorwerp ... en die Hem, van wien wy zo even fpraken, dien grooten Hem , zelfs in den melden voorbygang gezien had, hoe onophoudelyk zoude de verbeeldingskracht dit beeld in zyne gezigtstrekken weder voor den dag brengen!
Maar onze verbeeldingskracht werkt ook op andere phyfiognomien. De verbeeldingskracht der moeder werkt op het kind. Weshalve men reeds over lang daarop bedacht was , om zich fchoone kinderen in zyne gedachten te verbeelden. Dan — daartoe helpt, geloof ik , niet zo wel het ophangen van fchoone geftalten enz., maar het belang , dat deeze geftalten op ons, in zekere oogenblikken, hebben. Het is hier wederom niet zo wel de verbeeldingskracht zelve , die werkt; maar de geest ! Zy is flechts het werktuig van den geest. Het geldt ook hier: de geest is het die leevendig maakt. Het vleesch en het beeld van het vleesch, bloot als zodaanig aangemerkt, is niet nut. Een liefdeblik uit het allerheiligfte der ziele voortkomende heeft voorzeker meer beeldende kracht , dan uuren lang duurende overlegde befchouwingen der fchoonfte geftalten. Deeze beeldende blikken , indien ik zo fpreeken mag, kan men zich gewis zo weinig zelf geeven , als men zich eene natuur-



44
OVER DEN INVLOED
tuurlyk andere fchoonere geftalte door ftudeerende befchouwing van zichzelven voor den fpiegel verwekken kan. Alles, wat fchept, en diep in de innigfle menschheid werkt , welt van binnen op , en wordt van boven af gegeeven. 'Er laat zich , geloof ik , geene aanleiding toe geeven , ten minfte niet met voordacht en weeten en vernuftelen des enderwerps , waardoor zulke werkingen voortgebragt zouden worden. Noch fchoone geboorten, noch misgeboorten, zyn het werk der
kunst, des ftudiums maar des toevals ,
der fnel verrasfende Voorzienigheid ■ des
vooraf beftemmenden Gods.
Werk, wanneer 'er immer iets gehoopt zal worden, minder enkel op de zinnen;
werk op de liefde de liefde , kunt
gy deeze gaande maaken ? O zy zal dan voor zich zoeken en vinden wat zich met
haar tot nieuwe fcheppingen vereenigt. -
Maar zelfs deeze liefde moet '<?r weder eerst zyn, eer zy gewerkt , eer zy opgewekt
worden kan. Doch ! veelligt . .
niet eens de uure haarer verwekkinge fchynt
in onze magt te ftaan en in deezen
opzigte mogt ik ook hier allen , die zo iets buitengewoons, met voorbedachtzaamheid en methodiek ontwerp, door kunst, voortbrengen wilden, en ik weet niet , hoe wys, hoe
Pfy-



DER VERBEELDINGSKRACHT. 45
pfychologisch de zaak in te richten geloofden,
wanneer zy eerst op de liefde werkten
met den Hooglied-zinger toeroepen : Ik be~
zweere u , 6 gy dochteren Jerufalems
by de rheën en, de hinden des velds
dat gy de liefde niet opwekt, noch wakker maakt, tot dat het haar luste — zie daar!
De beeldende genius Hy komt dus over
de bergen en fpringt over de heuvelen
gelyk een jong hert.
Onvoorziene diepe beflisfènde blixem - oogen-
blikken deeze zyn het , geloof ik ,
die fraaibeelden en misbeelden. Iedere fchepping van welken aart zy ook wee¬
zen mag , is oogenbliklyk. De ontrolling en voeding, verandering, verfraaijing, verflimmering is het werk des tyds , der kunst,
der vlyt, der opvoeding. De fchep-
pingskracht laat zich niet befludeeren; tot fcheppingen geene aanleiding geeven — maskers in allen gevalle laaten zich maaken. Maar leevende krachtweezens — van binnen en buiten zich gelykvormig — evenbeelden Gods
worden gefchapen — geboren — en
niet uit den wille des vleefches, noch uit den wille des mans — maar uit God.
* * *
HET



HET ZESDE
FRAGMENT
VAN DKN INVLOED DER PH YSIO GN OM I E N 01» PHYSIOGNOMIEN.
Gelyk de gebaarden onzer vrienden en huisgenooten dikwyls in onze eigene gebaarden overgaan ; zo ook de houdingen ! Al 't geen wy liefhebben , vereenigen wy eenigermaace met onszelven ; en 't geen ons in den kring onzer geliefdheid niet in zich verandert, dat veranderen wy zo veel als moogelyk in ons zeiven.
Alles buiten ons werkt op ons, en wy werken op alles. Maar niets werkt op ons zo als dat, 't welk wy liefhebben, en onder al het geliefde niets zo als het aangezigt eens menfchen. Zelfs dat geen, 't welk het ons als beminnenswaardig doet voorkomen , is eene overeenkomst met het onze. Hoe kon het op ons werken ? Hoe ons aantrekken , zonder aantrekkingspunkten , die met zekere kenbaare of onkenbaare vormen en trekken van ons gelaat gelykvormig, ten minfte gelykfoortig zyn?
Zon-



VAN DEN INVLOED DER PHYSIOGNOMIEN. £J
Zonder nogthans verder in het ondoordring-
baare geheiranis in te dringen of het
onuitvorschbaare hoe ? te willen beftemmen het fa&um is gewis : Gezigten trekken gezigten aan, gelyk gezigten gezigten
terug ftooten. Het faclum is gewis.
De gelykvormigheid der gezigtstrekken van twee menfchen, die elkander fympathetisch liefhebben , treedt met de ontwikkeling en wederzydfche mededeeling hunner eigenfte byzonderfte onverdeelbaarfte bevinding voort. Op ons aangezigt blyft, indien ik zo zeggen mag, de weerfchyn van het vriendlyk aangezigt des geliefden.
Dikwyls berust de gelykvormigheid flechts
op een punkt in het karakter der
ziele en in de phyfiognomie.
Gelykvormigheid van het maakfel der beenderen ftelt ook gelykvormigheid der zenuwen en fpieren vooruit.
Ongelyke opvoeding kan op de laatflen zo werken — dat voor onphyfiognomifche oogen
de aantrekkingspunten verboren gaan.
Laaten zy zich naderen deeze twee gelykvormige grondvormen , zy zullen zich beurtling terug ftooten en aantrekken. Maar ras, wanneer 'er zich geene vreemde voorwerpen tusfehen hen indringen , zal de natuur zegepraaien ; zy zullen elkander erkennen, en
zich



VAN DEN INVLOED
zich over het vleesch van hunnen vleefche ,
en been van hunne beenen verheugen
en met fnelle fchreeden zal hunne vergelykvorming voorttreeden. Doch ook zulke gezigten , welker grondvormen van elkander zeer verfcheidcn zyn j kunnen elkander lief¬
hebben , zich mededeelen , zich vergelykvormen \ ja dikwyls kan hunne gelykvormigheid nog doorflaander worden, dan die, wanneer zy van zachten , ontvangbaaren en gevoeligen aart zyn. ——
Deeze vergelykvorming der aangezigten door wederzydfche aantrekking der liefde — is ondertusfchen al tyd het gevolg der inwendige natuur en organifatie , en ingevolge van dien ook des karakters der menfchen. Zy heeft altyd haaren grond in eene voorafgaande , veelligt onbemerkbaare gelykvormigheid, die misfchien nooit opgewekt, nooit opgeroepen , nooit vermoed ware geworden, wanneer zy zich niet by de verfchyning des fympathifchen weezens bewoogen had.
Het zou van verbaazend gewigt zyn , karakters van zodaanige aangezigten op te geeven — die ligtlyk anderen met zich of zich met anderen vergelykvormen. Men moet zonder myne erinnering weeten, dat 'er aangezigten zyn, die alle anderen aantrekken, — en zulken, die alle anderen terug ftooten ,
— en



der physiognomie. 4Q
—*> en zulken , die alle anderen onverfchillig
laaren. De alles terug ftootende ver-
onedelen alle onedele aangezigten, op welken zy lang in een' gebiedenden toon werken. De onverfchilligen veranderen niets. De alles aantrekkende zyn, of enkel neemende of geevende, of beurtwyze, of te gelyk geevende en neemende. De eerflen veranderen een weinig. De tweeden meer.
Allermeest de derden, Ces ames,
van welken Hemfterhuys de jongere zegt — ces ames , qui henreufement, ou malheureufement joignent le tacl le plus fin <£? le plus exquis a cette enorme elasticité interne, qui les fait aimer & defirer avec fureur cj* Jentir avec exces, cest-è-dire , ces ames, qui font ou modifées , ou placées de belle fagon, que leur force attraclive trouve le moins d'obftacles dans fa tendance vers leur hut. Dat is : „ Die zielen , welke gcluk„ kig of ongelukkig het allerfynlle en uit„ geleezende gevoel paaren met die byster„ groote inwendige elasticiteit , welke haar „ doet beminnen en begeeren met drift, en „ gevoelen met onmaatigheid , dat is te zeg„ gen, die zielen , welke op zodaanige „ wyze gefield of geplaatst zyn , dat haare „ aantrekkende kracht de minfle hinderpaalen . „ in haare helling tot haar doeleinde ontmoet." IV. deel. D Van



5°
VAN DEN INVLOED
Van het uiterfte belang zou het weezen , deeze invloeden van de eene phyfiognomie op dc andere , dit overgaan van den eenen geest in den anderen, te befhideeren. —— Ik heb de vergelykvorming meest doorflaande gevonden , wanneer ik een mildgeevend en een gantsch ontvangend genie , vol liefde of behoeftigheid af te noodigen en op te
neemen een tyd lang zonder vreemde
tusfchenkomflen met elkander verkeeren zag. Had de geevende uitgegeeven , en de ontvanger met het ontvangen gedaan dan
had ook de vergelykvorming hunner phyfiognomien , irdien ik zo zeggen mag , het
pun&um faturationis bereikt.
En nog een woord aan u, beweeglyk en aantrekbaar jongeling ! O wees op uwe hoede en wacht , en haast niet te fhel in de armen des onbeproefden ! Ligt kan u een fchemerglans van fympathie en gelykvormigheid bedriegen ! Iemand is daar voor u , die naast aan uwe ziel grenst ! Wacht! Gy zult
hem vinden ter beftemder uure ■ en hebt
gy hem gevonden hy zal ü draagen
en tillen , zal u neemen en geeven , 't geen gy neemen en geeven kunt. Het vuur zyner oogen zal voedfel voor het uwe zyn, en zyne zachtere ftem uwe fnellere in toom houden. Zyne liefde zal zich over uw aan-



d er physiognomie.
5'
gezicht uitgieten cn hy zal in u ge¬
voeld worden. Gy zult worden 't geen hy
is en nogthans blyven , 't geen gy
zyt. — De liefde doet u in hem zien,
't geen nooit aan een , niemand liefhebbend oog, verfchynen kan. Deeze vatbaarheid , dit godlyke in hem te bemerken , te gevoelen deeze zelve is het, wel¬
ke uw gelaat, van tyd tot tyd, aan het zyne gelykvormig maakt !
Deeze leer zou oneindig nutbaar zyn. Ik ben buiten ftaat , om ze tegenwoordig verder uit te voeren. Alleenlyk tot be-
fluit nog twee godlyke uitfpraaken , die onze grondftelling op de verheven fte vergelykvorming toepasfen. Wy , die wy met ongedekten aangezigte de heetiykheid des Hetren
aanfehouwen . worden in hetzelve heer-
lyke beeld veranderd. En : JVy zul¬
len hem gelyk zyn ; want wy zullen hem zien, gelyk hy is. 2 cor, III. 1 joh. llh
D 2 HET



HET ZEVENDE
FRAGMENT.
IETS OVER KLEEDING, STEM, GANG, GEBAARDEN, HOUDING.
Stem , gang , houding, gebaarden , kleeding , alles aan den mensch is
phyfiognomisch. Al 'e geen de mensch aanraakt: , en 't geen door zijne handen
gaat, 't geen in zynen kring komt
neemt iets van hem aan. In alles toont hy zich als in eenen fpiegel , drukt hy zich, af, vereenvoudigt hy zyn beeld , en Buffbn he^ft gelyk , wanneer hy zegt: „ Een ver„ flandig mensch moet zyne kleederen als een „ gedeelte van zichzelven aanzien."
Doch ik kan my daar niet inlaaten : alleenlyk dit eenige ten aanzien der kleederen en des opfchiks zeg ik : Onreinheid en wan* roeglykheid in de kleeding is wel een beflisfend kenmerk van een zo niet onedel, ten minfle echter onfyn mensch , dien het aan waaren fmaak mangelt. Maar teffens moet ik 'er ook dit byvoegen. De gewoone, deels kost-
baa-



OVER KLEEDING, STEM, ENZ. 53
feaare, en verblindende . deels belag-
chelyke en ongerymde opcooijingen onzer dames zyn wel even zo zeer een beflisfend bewys van het verval des waaren finaaks, en van gebrek aan kracht , om blinde en doove moodewetten tegen te ftaan. Ik voor myn perfoon (niet als Christen en leeraar) als mensch en phyfiognomist, lyde werklyk daaglyks by het gezigt deezer fmaakfoosheid , die den ftaat ten aanzien der verkwisting • der Christenheid ten aanzien der ligtvaardigheid gewisfelyk zo gantsch onverfchillig niet behoorde te zyn. Doch dit ter zyde gefield
de zaak flechts phyfiognomisch befchouwd — blyft het daarby : gelyk het inwendig karakter der menichen zo hunne kleeding, veronderfteld zynde, dat zy vry en door geene foorten van dwang bepaald zy.
Ten aanzien der ftem weet ik by myne volkomene onkunde der muziek niets te zeggen , dan dat ieder karakter zynen byzonderen toon , gelyk zyne byzondere tekening heeft; dat hoogte en diepte , fnelheid en langzaamheid der ftem de verfcheidenfte karakters uitdrukken , en dat alleen dat het lieffte is, welks' ftem de middelmaat tusfehen beiden houdt.
Onwederfpreeklykst karakteristiek zyn de houding en gang der menfchen. Iedere deugd D 3 en



54 OVER KLEEDING, STEM, ENZ.
en ieder gebrek , iedere kracht en iedere zwakte heeft haaren byzonder eigen gang — en eenen Chodowiecki was het moogeiyk, duizend en tien duizend houdingen te tekenen, wier karakteristieke aan geenen twyfel bloot was gefield.
Niet tegenftaande de gang en de gebaarden des menfchen groo;:deeIs een mengfèi van natuur en nabootzing is , zo is echter deeze nabootzing om de daaruit ontllaande gewoonte om op deeze of die wyze te gaan en te ftaan, zelfs weder mede een gevolg der natuur en des karakters. My dunkt derhalve (en daaglyks in 't oog loopcnde bemerkbaarheden bevestigen myne meening overvloedig) dat de gang en de houding van ieder mensch van het uiterfte phyfiognomifche belang is, en dat de goede phyfiognomist den gang des hovaardigen , des ootmoedigen, des onvertzaagden , des vreesachtigen , des oprechten , des valfchen , des onweetenden , des verftandigen , enz. zeker beftemmen, of door nabootzing uitdrukken kan.
*
A. Hou-



bylaagen» 55
A.
Houding van een, gemeen goed phlegmatiek niet zeer nadenkend mensch uit den middenftand.
D 4 B. Hoot



g6 BYLAAGEN.
B.
Houding van een edel groot tot gebieden en heerfchen gebooren mensch , aan wien het hoofd een weinig te klein is. Weinig menfchen zullen in hunne houding te gelyk zo veel kracht en rust , met een woqfd, zo yeele waardigheid uitdrukken.
C. Hou-



BYLAAGEN* 57
c.
Houding van geruste, onfchaadelyke, dikbloedige opmerkzaamheid, van goede onfchuldige fchepfelen, zonder vuur en hartstochten.
•D 5



53
BYLAAGEN. D.
Houdingen van beroepmaatige aandacht;
onfchuldige nabootzing;
fterke, ruuwe opmerkzaamheid;
Zachten , ligten, noesten voortgang; en
jeugdelyke eenvoudigheid en zorgeloosheid.
E. Hou-



BYLAAGEN.
59
E.
Houding of veel meer gang, eens edelen , wyzen en zachtmoedigen, die, van zyne zaak overtuigd, met rust en befcheidenheid, terwyl hy zelf fchynt te leeren, anderen onderrechten wil.
F. Is



©"tt BYLAAGEN.
F.
Is 'e onbillyk of hard geoordeeld, wanneer Wy in deeze houding juist dat groote misfen, welk ook aan veel betere origineelen van dit profil fchynt te feilen.
Is 't onbefcheidenheid, wanneer wy, zonder den buitenge woonen man, welken dit beeld vertegenwoordigen zal , maar niet vertegenwoordigt af te zetten, nogthans
zeggen: Zo ftaat meer de geleerde, dan de denker ; meer de vernufteling, dan de wyze.
G. Ge-



BYLAAGEN. 6l G.
Gedaante, houding, handeling, blik — edel overeenflemrnend , krachtig, in iederen zin vast en bedoelend — en verre van onbeflemde wankelende blooheid.



6*3 BYLAAGEN.
H.
Beminnenswaardige eenvoudigheid, onfchuld, goedaartigheid, argloosheid, vrye ongedwongene jeugdigheid.
I. Het



BYLAAGEN. 63 ƒ.
Het onderftaande beeld zal de gedaante eener Furie zyn • maar zy heeft flechts de koude grimace daarvan. Graveerfel en tekening is, gelyk in zo veele fchilderyen , flechts eene zogenaamde akademie , een fchouwfluk, eene pop , noch voeten noch handen hebben kracht! De geheele gedaante, byzonder de houding der werpfpiesfen, is zonder oordeel.
K Zo



04 BYLAAGEN.
K.
Zo ftaat krachtlooze , onfchuldvoorwenden-
de fynheid zo , een middending van
ligtzinnigheid, list , weekheid en goedaartigheid.
L.



BYLAAGEN, L.
OS
„ Hy! Hy! Ja Hy zelf was het. — Jefus ?, Christus is opgedaan! —- Hy ontmoette ons „ op den weg! Hy verklaarde ons de Godlyke „ Schriften ! Hy keerde met ons in deeze hut „ in! Hy zat aan deezen disch — at van ons
„ brood — en het zegel dat Hy 't was is
„ zyn vërdwynen. " — Dat zullen deeze beide mannen zeggen ! — ook door hunne houding en gebaarden zeggen. -—■ Zy zeggen het ten deele — de voorde koeler : aanbiddender, doch niet genoeg aanbiddende, de andere.
IV. DEEL. E HET



HET ACHTSTE
FRAGMENT.
m
VAN HET KARAKTER DER HANDSCHRIFTEN.
K an men her niet als een axioma over
de menfchelyke natuur aanneemen ? of is
het niet te boopen, dat men het, by meerdere navorfching der menfchelyke natuur , als een axioma aan zal neemen : *
„ In de menfchelyke natuur is geen waar „ contrast of geene tegenftrydigheid."
Dit is gewis: geen lid aan 's menfchen ligchaam wederfpreekt het andere. Geen maakt het andere onnut ; ieder is met ieder famenhangend ; ieder aan ieder ondergefchikt;
ieder wordt door eenen en denzelven
geest bewoogen ; ieder is van de natuur en het temperament des anderen, fchoon die temperament zich in het eene meer, dan in het andere toonen en uiten moge. Ondertusfehen heeft ieder lid aan den mensch het
karakter van het gantfche ligchaam. .
'Er is niets faraengeflanst in de natuur. Alleen-



karakter der handschriften. 6?
leenlyk de konst fnydt weg en lapt aan. De onbereikbaarheid der natuur blyft altyd wegens haare gantschheid en homogeniteit! Zy zet niets aan ; zy fchept alles uit eenen;
beeldt uit eenen. • De hand uit den
arm en met den arm — de vingers uit beiden en met beiden . . . De openbaarde, de nietgevoeldfte waarheid . . . Grondflag wederom aller phyfiognomie . . . Zegel der albeduidendheid van alle de deelen des men-
fchelyken ligchaams Zegel der groote,
niet erkende , eerst voor eene volgende eeuw
weggelegde waarheid „ dat uit een
„ gezond lid, uit een richtig ftuk des om„ treks op het gantfche ligchaam, gevolg„ lyk op het gantfche karakter beftooten kan „ worden." Dat is voor my waarheid, gelyk myn aanweezen. Het zal waarheid blyven , zo lang de natuur natuur blyft. . . . Inwendige gantschheid is de ftempel der geheele natuur. Gelyk de geheele natuur het fchaduwbeeld des oneindigen eeuwigen oor-
fpronglyken Geestes is zo alle Voort-
brengfels der natuur dezelve fchaduw¬
beelden op oneindig menigvuldige wyze verkleind , geverfd, en gefchaduwd. En gelyk 'er flechts eene gelykfoortige doorfneede , niet meer ongelykfoortige doorfneeden zyn -— van — eenen cirkel , en uit iedere doorfheeE 2 de



58
KARAKTER
de de geheele cirkel gevonden kan worden ,
zo kan in ieder fchepfel de Schepper «
uit ieder voortbrengfel der natuur de natuur,
— uit ieder deel , iedere doorfneede des
voortbrengfels het geheele voortbrengfel gevonden worden.
Gelyk met het menfchelyk ligchaam; zo ook met de hartstochten , en het karakter der menfchen. Alle zogenaamde drif¬
ten , vatbaarheden , neigingen, hartstochten,
handelingen iedere van iedere onder-
fcheiden , en iedere aan iedere gelykvormig, geene tegen de andere ftrydig , alle te famengezwooren ; een komplot, het getrouwfte , dat 'er uittedenken is ! De uitingen en gewrochten daarvan kunnen contrasteeren ; kunnen veelligt nevens elkander te gelyk niet belhan; maar de bron deezer uitingen in den grond Hechts eene en dezelve.
Zonder dit verder te ontwikkelen, of te bewyzen ; zal ik nu wel vsrder mo¬
gen gaan , en zonder bekommernis voor eenen tegenfpreeker flaande houden :
Dat alle ligchaamelyke beweegingen des menfchen zich naar zyn temperament cn zyn karakter modificeeren ; dat iedere beweeging des verltandigen anders is, dan dezelve beweeging des onverftandigen ; dat de Cholerieke anders treedt, en zich gedraagt, dan
de



DER HANDSCHRIFTEN.
de Phlegmatieke ; de Saaguinifche dan de Melancholieke. „ Dat" (ik geloof ..Sfer»
zegt het , of de la jBruyere?) „ de wyze „ zynen hoed gantsch anders van de plaats „ neemt, daar hy dien neerlei , dan de dwaas. "
Verder — Dat onder alle de beweegingen des menfchelyken ligchaams geene zo menigvuldig zy, dan die der hand en der vingeren. _ En onder alle de beweegingen der hand en der vingeren geene zo menigvuldig , dan die , welke het fchryven veroorzaakt. Het cenvoudigfle woord , welke zo ras heen gefchreeven is, hoe veele verfcheidene aangelegde punkten behelst het.! uit hoe veelerleie krommingen is het te famengefleld !
Verder — js 't openbaar , dat iedere tekening, ieder beeld in de tekening, en voor den kenner en waarneemer, ieder trek het karakter zyns meesters heeft.
•Geen enkele trek uit eene prent van Wil* le heeft het volkomen karakter van een' enkelen trek uit eene van Schmidt.
Laaten honderd fchilders, laaten alle leerlingen van eenen en denzelven meester hetzelve beeld natekenen, en alle de kopyen aan het origineel doorflaande gelykvormig zyn
E 3 ie-



*70 KARAKTER,
iedere kopy zal nogthans zekerlyk een byzonder eigen karakter , het karakter haars maakers , ten minfte eene tinktuut daarvan hebben.
De zaak behoeft geen ander bewys, dan het bloote aanlchouwen. Zou dit ten aanzien der tekeningen en beelden, die men handfchrïften noemt , minder waar zyn ? Wordt deeze verfcheidenheid van alle handfchriften niet algemeen erkend ? Wat zeg ik ? Vonnisfen niet zelfs geheele vierfchaaren, die anders ook de phyfiognomie des geheelen menfchen verwerpen, over de phyfiognomie der handlchriften ? Dat heet: fielt men het niet als de hoogfte waarfchynlykheid vooruit, dat (zeldzaame menfchen uitgezonderd) dat ieder mensch zyn eigen , individueel, onnavolgbaar , ten minfte zelden en bezwaarlyk navolgbaar handfchrift hebbe ?
En deeze onloogchenbaare verfcheidenheid zou geenen grond in de werkelyke verfcheidenheid der menfchelyke karakters hebben ?
Men zal tegenwerpen : „ Even dezelve „ mensch , die toch flechts een karakter „ heeft , fchryft dikwyls zo verfcheiden, als „ mooglyk." — Ik antwoord : „ Even de,, zelve mensch , die toch flechts een ka„ rakter heeft, handelt dikwyls , ten min-
„ fis



DER HANDSCHRIFTEN. 7I
fte naar den fchyn , zo verfcheidén, als, „ mooglyk. " — En nogthans zelfs zyne verfcheidenfte handelingen hebben eenen (tempel; eene kleur ,• eene waarde. De zachtmoedigfte kan toornig zyn; maar zyn to,irn is Hechts zyn
toorn , en geens anderen. Zo toornt
geen toornige , en geen andere zachtmoedige , als hy. Zyn toorn heeft denzelven '.tempel , dezelve tinktuur , als zyne zachtmoedigheid. Zyn bloed behoudt even hetzelve mengfel , wanneer hy toornt , als", wanneer hy zachtmoedig is; of verkrygt ten ninite nooit dat mengfel , welk het verhitte bloed des toornachtigen heeft. Hy heeft niet die zenuwen , die gevoeligheid , die aandoenlykheid , welke den toornachtigen tot eenen toornigen maakt. , Even zo mag het ook met het handfchrift gefield zyn. Gelyk de zachtmoedige toornen kan , zo kan ook de fchoonfchryver flecht fchryvem Maar zyn flechte fchrift heeft nogthans , door en door, een ander karakter , dan dat des flechtfchryvers , wanneer hy flechter , dan gewooniyk fchryft. Zyn flechte fchrift heeft nogthans iets van het karakter van zyn fchoone fchrift; en het flechte fchrift des flechtfchryvers iets van het karakter van zyn betere fchrift.
Doch dit mag zyn , zo als het wil ; zo is echter deeze verfcheidenheid des fchrifts E 4 van



ft KARAKTER
van een' en denzelven mensch geen bewys tegen de beduidzaamheid des handfchrifcs, maar veel meer een klaar bewys daarvoor. Want zelfs uit deeze verfcheidenheid blykc het, dat het handfchrift eens menfchen zich naar iederen —— toeftand en gemoedsgefleltenis, waarin hy zich bevindt, richte. Dezelfde mensch zal met dezelfde inkt , dezelfde pen , op hetzelfde papier, aan zyn fchrift een ander . karakter geeven, wanneer hy hevig toornt ,
en wanneer hy liefderyk en broeder-
lyk troost. Wie zal 't ontkennen , dat men het niet dikwyls een fchrift ligtlyk aanzien kan , of het met rust of onrust gefchreeven zy ? of het eenen langzaamen dan fnellen, ordentlyken of onordentlyken , vasten of wankelenden , ligten of bezwaarlyken maaker hebbe ? Zyn niet bykans over 't algemeen alle vrouwlyke handfchriften vrouwlyker, wankelender, dan de mannelyken ? Hoe meer ik de verfcheidene handfchriften , die my onder het oog komen , vergelyk , des te verzekerder word ik, dat zy phyfiognomifche uitdrukkingen, uitvloeijingen van het karakter des fchryvers zyn. Dit wordt reeds daardoor eenigerraaate waarfchynlyk -, dewyl iedere natie, ieder land , iedere ftad over 't geheel genomen , by alle inwendige hemelbreed? verfcheidenheid van enkele karakters ,



DER HANDSCHRIFTEN. 73'
ters , nogthans een even zo merkbaar hoofdkarakter in het fchryven heeft , als hunne phyfiognomien en beeldingen het over 't algemeen hebben. Dit kan een ieder weeten, die eene uitgebreide briefwisfeling heeft. En wanneer hy Hechts eenigzins een waarneemer is , zal hy dikwyls uit het bloote adres (ik meen niet uit den ftyl van het adres , die zekerlyk meermaalen, gelyk de bloote opfchriften der boeken , ook op eene zeer beflisfènde wyze aangaande het karakter van zynen fchryver getuigt:) ik meen uit het bloote handfchrift van het adres het karakter des brieffchryvers kunnen afleiden.
Alle natiën bykans, alle fteden hebben nationaal - handfchriften ! —* Zo als zy nationaal - gezigten hebben waarvan ieder iets
van het karakter der natie heeft , en nogthans ieder van ieder zo verfcheiden is; — zo met de leerlingen van eenen en denzelfden fchryfmeester ! Allen fchryven gelykvormig, en nogthans mengt 'er ieder een tink-
tuur zyner zelfsheid by, of hy beie-
vert zich alleenlyk, na te volgen.
„ Maar de fraaifte , regelmaatigfte fchry„ vers zyn dikwyls de onregelmaatigfte mcn-
„• fchen." Gelyk de beste predikers —
en nogthans zouden de beste predikers nog oneindig betere predikers zyn , wanneer zy E 5 de



74 KARAKTER DER HANDSCHRIFTEN.
de beste menfchen waren. Zo de fchoon" fchryvers. Zy zouden nog edeler , nog fraaier fchryven , wanneer zy by hunne talenten nog even zo veel hart hadden. Aangaande eenen zekeren trap van netheid en regelmaatigheid , ik wil niet zeggen : zedely-
ke getuigt een net regelmaatig fchrift
al tyd.
Niets minder, dan bloote , gewaagde inbeelding en vermoeding is het, 't geen ik hier over de handfchriften zeg. Voor my is het eene daaglykfche ondervindingszaak. — Wel te verdaan niet het geheele karakter , niet alle karakters — maar van menige karakters veel, doch van etlyken
flechts weinig , kan men uit de bloote hand. fchriften erkennen. En ik wil 'er nog iets by voegen — 't geen hem, die gaarn lacht, zal doen lagchen : Niets verootmoedigt my meer, niets ontdekt my het zwakke , dikwyls wankelende weezen in my zo zigtbaar —— als myn eigen handfehrift 1
HET



II E T NEGENDE
FRAGMENT.
OVER NATIONAAL-PHYSIOGNOMIEN. EIGENE BEMERKINGEN.
Dat 'er Nationaal - phyfiognomien gelyk Nationaal-karakters zyn , is volflrekt onloogchenbaar. Die daaraan twyfelt, moet nooit menfchen van verfcheidene natiën gezien , nooit de uiterfte enden van twee natiën nevens elkander overdacht hebben. Men ver tegenwoordige zich flechts nevens elkander eenen Neger en eenen Engelschman ; eenen Laplander en eenen Italiaan ; eenen Franschman en eenen van Terra del Fuego en vergelyke hunne geftalten en gezigtstrekken , en hunne ziels- en gemoedskarakters. Niets is gemaklyker, dan deeze verbaazende verfcheidenheid over 't algemeen te erkennen ; maar het is fomtyds zeer bezwaarlyk , dezelve redeneerkundig te beftemmen.
Dewyl ik zeer weinig nationaalkennis heb en hebben kan, zo zal men van my niet
ver-



75 OVER NATIONAAL-
verwachten, dac ik in ftaat zal zyn , om in dit vak veel te leveren. Buffbn , Kam , Camper mogen daarover raad te plecgen zyn.
Ik zal niet herhaalen , 't geen reeds hier en daar in deeze Fragmenten over dit punkt gezegd is ; niet te zeggen van nooden . bben : dat al 't geen gezegd is , en hier nog gezegd worden kan, in geene vergelyking komt met dat geen , 't welk over deeze ten uiterfte gewigtige zaak nog gezegd zoude kunnen worden. Genoeg , wanneer dit gantsch onbeduidende Fragment daartoe
dient, . om het gewigt eener diepere
onderzoeking en naauwkeurigere beftemming deezer zaak te doen gevoelen ! Genoeg, wanneer men bevindt , dat zy een eigen , uitvoerig Werk verdiende , welk de uitdruklykfte en met het bedaardfte overleg*in 't werk geftelde bezorging eener Akademie en de omniddelykfte onderfteuning eener vorstlyke kas overwaardig zou zyn. Te kunnen beftemmen , voor welken trap en welke foorc
van befchaaving iedere natie vatbaar is .
hoe op iedere kan en behoort gewerkt te worden , wanneer zy deezen voor haar bercikbaaren trap van befchaafdheid bereiken zal
- is toch wel eene onderzoeking welker
bloote mooglykheid aan de menfchelyke natuur



PHYSIOGNOMIE N.
77
tuur eere — welker daadelykheid baar onbefchryflyk nut aanbrengen zou.
* & &
Men leert veelligt het nadonaale van een aangezigt gemaklyker kennen, wanneer men allereerst niet de geheele natiën ziet , niet zich tot haar begeeft; wanneer ons de natie eerst flechts in enkele perfoonen verfchynt. Zo ten minfte komt het my volgens myne tegenwoordige ondervinding voor. Enkele aangezigten openen ons eerder de oogen voor het karakteristieke van geheele natiën , dan geheele natiën voor het nationaale van enkele aangezigten. Door de waarneeming van alle vreemdelingen, die my ontmoeten, heb ik nogthans niets verder uitgebragt , dan het volgende oneindig weinige.
De Franfchen weet ik allerminst te karakterizeeren. — Zy zyn niet zo fterk getekend , als de Engelfchen ; en niet zo kleinachtig als de Duitfchers. Ik ken ze meest aan de tanden en aan het lagchen; — den Italiaan aan den neus, de kleine oogen en den vooruitftaanden kin; — den Engelschman aan het zuiver gewelfde voorhoofd en de wenkbraauwen ; — den Hollander aan de rondte des hoofds en het weeke haair ; — den
Duit-



?8 OVER NATIONAAL-
Duitfcher aan de groeven en vouwen om de oogen en in de wangen ; — de Rusfen aan den opflaanden neus , — wie of zware haair. En nu nog een woord van de Engelfchen in 't byzonder. De Engelfchen hebben de kortfle en meestgewelfde voorhoofden, naamlyk alleen van boven zyn zy gewelfd, naar beneden omtrent de wenkbraauwen zyn zy zacht
gelpannen of rechtlynig. Zy hebben zeer
zelden fpitfe , maar dikwyls ronde ftompe vleefchige neuzen. De Kwaakers en Hernhutters uitgezonderd , die over 't algemeen , de geheele waereld door , meergefpannen mond hebben _ hebben de Engelfchen groote , welgetekende, fchoongeftaarte lippen — en een' ronden vollen kin ; maar voornaamlyk onderfcheiden zy zich door hunne wenkbraauwen en oogen , die fterk open , vry en treffende zyn. Hunne aangezigten zyn over 't geheel in eene groote manier getekend. Hun ontbreeken overal de oneindig
kleine veelvuldige bytrekken vouwen
en groeven , waardoor byzonder de Duitfche aangezigten onderfcheiden worden. Hunne gezigtskleur is bleeker, dan die der Duitfchers.
Alle Engelfche vrouwsperfoonen , welken ik in natuur en in beeldnisfen gezien heb , fchynen uit merg en zenuwen gebeeld te
zyn



PHYSIOGNOMIE».
rJ
zyn zyn langachtig, dun , teder, en
van alle ruuwheid , hardheid en taaiheid hemelsbreed verwyderd.
B T*



go BYLAAGEN.
BYLAAGEN. A.
Waare , echte , eerlyke, nationaale Duitsch* held; alles belTemd — noch week noch taai , noch groot noch klein. Getrouwe naarftigheid, geruste bedachtzaamheid, regelmaatigheidsliefde, zindelykheid , befcheidenheid, eenigzins ftrenge gemanierdheid — tekenen dit aangezigt uit.



BYLAAGEN. 8j
B.
Een zoon des voorgaanden, in wien de vader nog doordraait — en de Duitfcher teffens zigtbaar is. Een mensch zonder aanmaatiging; geleidelyk; ordentlyk; — Niet vindingryk , niet fcheppend, niet dichtryk; —■ maar daarentegen bruikbaarer , overlegzaamer, dienstvaardiger in gemeenzaame verkeering, — zonder hevige hartstochten , maar goed en getrouw.
IV. DBEL» F £



$2 8 Y LAAGEN,
C.
Een Framch aangezigt, welk door het graveeryzer des kunftenaars taamlyk verduitscht is geworden. Byzonder is in den neus, mond, kin en het week lang haair het volle karakter der Franfchen nog zigtbaar. Men zal, wanneer men verfamelingën van Franfche portraitten doorloopt, zeer veele deels gezigtsvormen, deels inzonderheid oogen en neuzen van deeze foort vinden.
D.



a y l a a g e k» 83
A
Een Italiaansch profil, welk in voorhoofd, en oog en wenkbraauw, mond en neus en kin zeer nationaal is. In den Italiaan is alles uitgedrukter, beftemder, meer gefpannen; de neuzen meerendeels geboogen of krom, de oogen diep en klein, de mond befloten, de kin fpitsachtig _ en het voorhoofd zelden zo rond en eenvormig geboogen, als dat van denEngelschman.
F 2 E.



84
BYLAAGEN. E.
Ook in geene vermomming; ik mogt wel zeg* gen, in geene gezigtsvertrekking is de Engelschman onkenbaar — Wederom, voorhoofd en oog en wenkbraauw; byzonder de langwerpigvierkante, hoeklooze gezigtsvorm verraadt hem. Geene vermomming verdringt het nationaale. Garrik zelf kan voorhoofd en gezigtsvorm niet on* derfchuiven, ^*



BYZ.AAGBH. B§
F.
Een Rusfisch heldengezigt, welk in zyn geheel veel karakteristieks heeft, byzonder in de eironde gedaante des aangezigts, in het gebrek aan fcherpe trekken en beenderen — en byzonder ook in den eenigzins ftompen neus — gelyk, by voorbeeld, weinige Italiaanen en Franfchen dien zullen hebben.
F 3 G,



85 BYLAAGEN.
Spaanfche profilen, die zeer karakteristiek zyn; gefield ook , dat zy eenigzins al te fleik zyn. De groote oogen, de breede kinbuiging, en de fpitfe kin, welk bykans aan een handvatfel gelykvormig fchynt — zyn alleen reeds karakteristiek genoeg. In i is flechts de mengeling van grootheid en flompheid —> in <i van kloekzinnigheid — en ligtvaardigheid —- doordraaiende, j ƒƒ.



BYLAAGER.
Slavonifche aangezigten, in welken ik niets byzonders, nationaals ontdek. —— 't Zy dan, dat vlakheid, niet fcherpte , rondte aller trekken — dat phlegmatieke onverfchilligheid, dat onfchuldige goedaartigheid dit karakteristieke zy.
F 4 L



$8 8YLAA0EN.
ƒ.
Heidenfche of zogenoemde gelukzeggers of gelukzegfters aangezigten.
In i is uitvorfchende, loerende list door en
door zigtbaar. In den omtrek des voor-
hoofds; in het oog % in den omtrek van den neus; in den befloten mond; in den fpitfen kin.
In a fchynt meer doortraptheid en nogthans goedaartigheid; —— meer vatbaarheid tot zinnelyke begrippen; gefchiktheid ; gemakkelykheid. De neus heeft geen karakter.
IC



BYLAAGEN. 89
K.
Hier is de Heidin, de zogenoemde goedergelukzegfter nog veel karakteristieker. Men is by het befchouwen deezer aangezigten terftond in eene andere waereld verplaatst. Men is niet meer onder zyns gelyken. Ons hart
wil zich hun niet vertrouwen. De byna
beneden menfchelyke laagheid van i — de fchalkachtigheid en gulzigheid van a — de ruuwe gevoelloosheid en hardheid van 3 — ftooten ons te rug en ieder deezer aan¬
gezigten byzonder t en 3 roepen ons met ongelyke ftem toe : Noli me tangere!
F 5 L,



Oo SYLAAGE&
L.
Kleeding en houding hebben waardigheid en
fmaak het gezigt zelf heeft naauwlyks
door de onderlip en kin iets nationaals.
HET



HET TIENDE
FRAGMENT.
EENIGE AANMERKINGEN OVER BÜFFONS, HALLERS EN BONNETS GEDACHTEN OVER. DE GELYKVORMIGHEID VAN OUDEREN EN KINDEREN.
A.
M en kent Buffbns theorie, of* hypothefè van den oorfprong der menfchengeflaken. Haller heeft ze op de volgende wyze verkort en naauwkeurig voorgedeld.
„ Beide gedachten hebben hun zaad, en „ in hetzelve geheelde bewoogen deeltjes, „ uit welker vereeniging de lyfsvrucht ont„ daat. "
„ Deeze deeltjes bevatten de gelykvormig„ heid van alle de deelen des vaders of der „ moeder. Zy zyn door de ervarene kon„ denaares, de natuur , van de ruuwe en „ ongeheelde deelen der menfchelyke fappen „ afgefcheiden, en naar alle de deelen des lig„ chaams des vaders en der moeder afgedrukt. „ Hieruit ontdaat de gelykvormigheid der kin„ deren met hunne ouderen. De vermenging
„ van



q2 gelykvormigheid
„ van de gezigcstrekken des vaders met de „ moederlyken in de kinderen , de vlekken „ in de dieren , welker ouden van verfchil„ lende kleur zyn, en der Mulatten mid„ denltand tusfehen blanken en Negers; en „ veele andere vraagen, door de leer der „ ontwikkeling zeer raoeilyk op te losfen , „ vinden hier ook haare beantwoording. "
„ Vraagt men : hoe deeze deeltjes het in„ wendig maakfel des vaderlyken ligchaams „ kunnen aanneemen , daar zy billyk niets „ dan afdrukken van holle vaten zyn zou„ den ; dan antwoordt de heer de Bufon: „ Wy kennen de krachten der natuur niet
alle , en zy heeft, met uitfluiting haarer „ leerlingen, de menfchen , de konst voor „ zich behouden , om inwendige modellen en „ inwendige afdrukken te maaken, die de „ geheele dichtheid van het model uitdruk„ ken. "
Haller heeft in zyne voorreede voor Buffons algemeene historie der natuur dit famen-
ftel naar mynen dunk onwederlegbaar we-
derlegd; maar hy heeft de gelykvor¬
migheid tusfehen ouders en kinderen niet alleen niet verklaard, maar eerder, zo niet geloogchend , nogthans daardoor, dat hy zich over de inwendige phyfiologifche ongelykvormigheid der menfchelyke ligchaamen uitbreidt,
en



VAN OUDEREN EN KINDEREN. 93
en deeze voornaamlyk Bufon tegenwerpt , fchynen te loogchenen. Buffbns hypothefe loopt tegen alle philofophie aan , en Bonnet heeft , zonder dat wy hem anders in zyne theorie gantfchelyk zouden kunnen toeftemmen , deeze lapwerks - hypothefe , die Buffbn zelf wel bezwaarlyk van harten gelooven kan , door zyne Touts organiques genoegzaam beflreeden ; maar, gelyk wy terflond zullen hooren, de vraag van de gelykvormigheid tusfehen ouders en kinderen insgelyks zeer ontweeken , of uit liefde voor zyne hypothefe de zwaarigheden daaruit voor dezelve ontftaande meer zoeken te verminderen dan te beantwoorden.
B.
Bonnet fit? les corps organifés. T.
I. C. V. §. 65, 66.
„ Vraag: Zyn de zaadjes van eene en „ dezelve foort van organifche ligchaamen elk„ ander volkomen gelyk , of individueel on„ derfcheiden ? Zyn zy alleenlyk naar de or„ ganen, die het gedacht karakterifeeren , „ onderfcheiden ? Of is 'er eene gelykvor„ mige verfcheidenheid onder dezelven , ge„ lyk die , welke wy onder de enkele wee„ zens eener gelykvormige foort van planten „ of dieren waarneemen?
„ Am-



94
GELYKVORMIGHEID
„ Antwoord: Overweegen wy de onmeer.„ lyk veranderende menigvuldigheid van enke„ le dingen , die in de natuur heerscht, dan „ zal het laatfte ons het waarfchynlykfte zyn. „ De verfcheidenheden , welken wy aan de „ ondeelbaaren eener gelyke foort befpeuren , „ hangen veelligt van de eerfte vorming van „ het zaadje veel meer af, dan van de fa„ menkomst der beide gedachten."
„ Neemen wy niet," dus gaat onze philofooph voort, „ dat geen voor oorzaak aan, „ 't welk zy niet eigenlyk is? De vader
heeft eenen bogchel, het kind ook; ter„ ftond befluit men, het kind heeft zynen „ bogchel van zynen vader. Dat kan waar „ zyn ; maar ook niet waar. De bogchel „ van den eenen en den anderen kunnen uit „ zeer verfcheidene oorzaaken ontftaan , en „ deeze oorzaaken kunnen zich op duizender„ leie wyze veranderen.
„ De erfziekten te verklaaren is mindere „ zwaarigheid. Men begrypt ligtlyk , dat de „ verdorvene fappen in de gefteldheids toe„ ftand van het zaadje veranderingen van gc„ wigt voort moeten brengen. En wanneer de„ zelve deelen des ligchaams , die in den „ vader of in de moeder met gebreken be„ hebt zyn , het ook in het kind zyn , komt „ zulks van de gelykvormigheid deezer dee>
„ len,



VAN OUDERS EN KINDEREN. 95
j, len, welke dezelven aan dergelyke bezwaar„ nisfen onderhevig maakt. Voor 't overige „ komen de wangeftalten des ligchaams dik„ wyls van erfkwaalen. Dit vermindert de „ voorige zwaarigheid grootlyks. Daar de fap„ pen van kwaade gefteldheid zyn , die zich „ tot zekere deelen zouden begeeven , zo „ worden ook deeze deelen daardoor meer,, der of minder kwaad gevormd , hoe meer„ der of minder zy voor dergelyke flechte „ indrukken vatbaar zyn."
Aanmerking.
Bonnet kon den grond van familie-gelykenisfen naar zyne hypothefe niet vinden. Dan laaten wy hem nagaan , daar hy in den natuurlyken grond der erfziekten nog iets vindt. Moeten verdorvene fappen van vader of moeder het zaadje zeer veranderen , en in dezelve deelen , welke in vader of moeder bedorven zyn , gewigtige gelykvormige verandering tot meerder of minder kwaade vorming, naar de vatbaarheid van het zaadje , welk meer of minder in zyne omftandigheden vermag tegen te ftaan, voort brengen ; waarom zouden integendeel gezonde fappen der ouderen het zaadje bloot zo laaten , gelyk het op zich zelve is ? En voeren zy in het kleine de„
na-



q5 • GÈLVKVORMlGHÉIÖ
natuur van mengelingswyze en inwerkingswyze niet zich , gelyk vader en moeder in het groote hebben ? daar vader en moe¬
der in alle voedfel , welk zy bekomen, zich vergelykvormen , en hunne zaadvochtigheden een geconcentreerd geestvol uittrekfel van den overvloed van alle hunne fappen en krachten zyn, gelyk men in gevolge de diepe waarneemingen van alle tyden wel kan aanneemen ; waarom zouden zy nu niet ook natuurlyk krachtvol aan het zaadje zo veel mooglyk tot gelykvorming werken ? Zekerlyk naar verfcheidenlyk afwisfelende en veranderlyke omHandigheden ook oneindig verfcheiden , en zo dat her zaadje ook gewis genoeg eigen aart behoudt , gelyk altyd vader of moeder nog wel onderfcheiden is , fomtyds ook weinig , genoeg van hun fchynt aangenomen te hebben , gelyk uit duizend toevallige oorzaaken of veranderingen gebeuren kan. Daar van daan gelykvormigheden en ongelykvormigheden in familiën hoofdzaaklyk befchouwd , de gantsch tot voortplanting ingerichte natuur , welke tot eenig evenwigt der invidueelkracht van het zaadje van zyne eerfle geftalte en der gelykvormingskracht der ouderen fchynt aangelegd te zyn, zodat noch de oorfpronglykheid of de eerfte vormings eigenheid van het zaadje gantsch verdwyne , noch de gelykvormings-
kracht



van ouders en kinderen.
kracht der ouderen alles vermoge , maar beide om in elkander te werken beftemd, beide aan ontelbaare omftandigheden tot meerdere en mindere ontwikkeling onderworpen zy , opdat de rykdom der menigvuldigheid en nutbaarheid der fchepfelen en hunne afhanglykheid onder elkander, van den gantfchen en algemeenen oorfprong, des te grooter en al heerlyker worde.
Tot hiertoe is my , na alle de waarneemingen , welken ik over de gelykvormigheid der kinderen met hunne ouderen gelegenheid gehad hob te maaken , ten minfte dit mee volkomene zekerheid gebleeken , dat de theorie noch van Bonnet , noch van Buffbn toereikende is , om het verfchynfel , welk geene hypothefe om ver werpen kan , op eene wyze die zelfs maar eenigzins voldoende is te verklaaren. Want men vermindere de zwaarigheden zo zeer men wil , fteeds blyven 'er nog ontelbaare opene fa&a voor oogen. Wanneer het gepreformeerde zaadje in de moeder ligt, kan dit zaadje reeds phyfiognomie hebben ? Reeds den toekomenden willekeurigen eerften, willekeurigen tweeden vader gelykvormig zyn ? Is het zulks niet, hoe hem
volkomen gelykvormig worden ? Ligt
het in allen gevalle reeds phyfiognomifche zaadje in den vader, hoe kan het toch het IV. deel. G eene»



p/g GELYKVORMIGHEtD
eenemaal aan de moeder , den vader het andere maal , dikwyls aan beiden te gelyk , dikwyls aan geenen van beiden , gelykvormig worden ?
My dunkt, iets zaadachtigs, dat heet, een tot menfchengeftalt organifeerbaar geheel,, moet in de moeder voorhanden zyn ; maar
iets, 't geen niets anders is dan de
beftemmingsgrond van het zo en zo gefielde vaderlyke en moederlyke , ik weet niet waty 't welk de caufa efficiens der leevendig wor-; dende vrucht is. Dit onbcftemde , zekerlyk aan de natuur en temperatuur der moeder overeenkomflige menschheidontvangbaare , tot de eene of andere menfchengeftalte over 't algemeen toegerichte zaadachtige —» bekomt eene byzondere individueele perfoonlyke phyfiognomie naar de gefteldheid des vaders en der moeder , en naar het karakter van het oogenblik der ontvangenis , en veelligt ook van menige laatere beflisfènde oogenblikken. Dus blyft 'er fteeds voor de vryheid en voorbereiding des menfchen ontzaglyk veel over. Men kan zyne fappen verderven of verbeteren. Men kan zich in bedaar¬
de of hevige gemoedsbeweegingen zetten. — Men kan aandoeningen van liefde verwekken
elkander op menigerleie wyze aan- en
ontfpannen — enz. En ook mede daarvan
daan,



VAN OUDERS EN KINDEREN. pp
daan , denk ik , niet van eene de teeling voorgaande phyfiognomifche preformatie , ten minfte in verre niet, van deeze alleen , hangt zo wel de natuur der beenderen , als der /pieren en zenuwen — en ook des karakters af. Zekerlyk heeft het organifeerbaare,
beeldende, oorfpronglyke altyd ook eene
eigene ondeelbaarheid, individualiteit, die flechts zekere fyne geestigheden aanneemen kan en zekere andere verwerpen moet. — Maar genoeg hiervan.
Ga HET



HET ELFDE
FRAGMENT.
GELYKVORMIGHEID VAN OUDERS Elf KINDEREN.
R quoque , ut interdum fimilis exiftere avoruns Posfint & referant proavorum fiepe fguras, Propterea, quia mullimodis primordia multis Mixta fuo cclant in corpore fape parentes Qua patribus patres tradunt a fiirpe profecJa. Inde Venus varias producit feite fguras , Majorumque refert vuftus , vocesque , comasque r Quandoquidem nihilo magis hac de femine certo Fiunt, quant facies £f corpora, membraque nobis,
Gelykvormigheid tusfehen ouders en kinderen is honderdmaal doordraaiende.
De Familie - phyfiognomien zyn zo onloogchenbaar, als de nationaal - phyfiognomien. Dezelven in twyfel te trekken , zou zo veel zyn, als de zon aan den hemel in twyfel
te trekken. Dezelven gantfchelyk te
wil-



GELYKVORM. VAN OUDERS EN KINDEREN. IOI
Willen verklaaren , zou zo veel zyn , als het onoplosbaar geheim, der aanweezigheid te verklaaren. Zo inlichtende en gemeen ondertusfchen de aanmerking is , dat de kinderen naar hunne ouders gelyken , zo ononderzocht is nog de evenredigheid van de gelykvormigheden der karakters en der aangezigten in de familien — en myns weetens heeft nog niemand hierover regelmaatige w.aarneemingen gedaan. Ook moet ik bekennen , dat ik zelf nog weinig vormlyke cn doorgezette waarneemingen daarover in 't werk gefield heb. Het weinige, dat i-k daarover zeggen kan , is het volgende:
Waar de vader dom is , maar de moeder zeer wys , daar zullen zekerlyk altyd de meeste kinderen buitengemeen wys zyn.
Waar de vader goed , zeer goed is, daar rullen de kinderen voor het grootfte gedeelte goede hoedanigheden hebben ; ten minfte bykans altyd een groot deel goedaartigheid bezitten.
De zoom fchynen van den goeden vader veel meer het zedelyke , van de wyze moeder het verflandelyke karakter te erven. De dochters erven meer het uitgetekende karakter der moeder.
De gelykvormigheid der kinderen met hunwe ouderen moet, wanneer men ze recht G 3 naar



102
GELYKVORMIGHEID
naar wil fpooren , onmiddelyk een of twee uuren na de geboorte waargenomen worden.
Dan kan men het gemaklykst zien, naar wien het kind, ten aanzien zyner grondtrekken , gelykt. Deeze eerfle grondwaare gelykems gaat gemeenlyk naderhand verlooren , en komt dikwyls eerst na veele jaaren , dikwyls eerst na den dood , weder ten voorfchyn.
Wanneer de kinderen met den voortgang der jaaren fleeds op eene zigtbaare en ongetwyfelde wyze , ten aanzien der geftalte. en der gezigtstrekken , naar hunne ouders gelyken , dan kan men ten opzigte van de toe* neemende gelykvormigheid des karakters verzekerd zyn. Hoe zeer dikwyls het karakter der kinderen aan het karakter der ouderen , naar welken zy gelyken , ongelykvormig moge fchynen , zal men nogthans bevinden , dat deeze ongelykvormigheid meer van de uitwendige omftandigheden en derzelver verfcheidenheid afhangt , en dat deeze verfcheidenheid ontzaglyk groot moet zyn , wanneer de gelykheid van vorm haar niet over kort of over lang overweegen zal.
Van den fierkgetekenden vader , geloof
ik, ontftaat de vastheid en de aart
ik zeg niet de vorm — de aart der beenderen en fpieren \ van de fierkgetekende moeder



VAN OUDERS EN KINDEREN. I03
$er de aart der zenuwen en de gezigtsvorm
byaldien de inbeelding en liefde der
moeder niet zeer fterk in het mamgezigt zich genoegzaam als ingeworteld heeft.
Zekere gezigtsvormen der kinderen fchynen nog onbeflist te zyn , en genoegzaam wankelende in het beft uit , of zy zich ter vaderlyke of moederlyke gelykvormigheid willen wenden. Daar kunnen dan zekerlyk uitwendige omftandigheden , en byzonder het overwigt der vaderlyke of moederlyke liefde, en de meerder of minder omgang met vader of moeder, een groot gewigt tot bellisfing hebben.
Men ziet ook fomtyds, dat kinderen een tyd lang eerst den vader op eene treffende wyze gelyken, en lang daarna deeze gelykheid byna overal fchynen te verliezen, en .zich in het beeld der moeder te veranderen.
Ik onderneem het niet, het minfte van de zonderlinge verfchynfelen in dit veld te willen verklaaren, maar toepasfingen van verwonderingbaarende en zeldzaame toevallen op bekende , zekerlyk ook onverklaarbaare , te maaken 5 is ook aan de befcheidenfte philofophie geoorloofd , en het eenige, 't welk naar mynen dunk de philofophie doen kan en moet.
Wy weeten zeker, dat alle moedermerkmaalen, en wat met dezelven in gelykheid G 4 ge-



104 GELYKVORMIGHEID
gebragt kan worden, hoedaanig 'er veel is , niet van den vader, maar van de verbeeldingskracht der moeder ontdaan — ja, wy weeten zelfs , dat de kinderen alleenlyk dan naar den vader allermeest gelyken , wanneer de moeder eene zeer leevende inbeeldingskracht met de liefde jegens haaren man of met de vreeze voor hem verbindt. Van den vader fchynt derhalve , gelyk gezegd is , eigenlyk meer Jloffb en het quantum der kracht en des leevens, van de inbeeldingskracht der moeder integendeel de aandoeniykheid', de zenuwendart en vorm en het gelaat hunnen oorfprong te hebben.
Is nu in een zeker beflisfend oogenblik de inbeeldingskracht der moeder van het beeld des vaders tot haar eigen beeld fnel overgegaan ; zo mag daarin de grond eerst van de gelykenis des kinds naar den vader, en van zyne volgende gelykenis naar de moeder liggen.
'Er zyn zekere gezigtsvormen en gezigtstrekken , die zich zeer lang voortplanten, en anderen , die zeer ras weder derven. —
De fchoonfte en lelykfle aangezigten ik
zeg niet gezigtsvormen, maar die , welken men gemeenlyk voor fchoon en decht verklaart — zyn niet die , welke gemaklykst overerven, zo ook niet de middelmaatigen
en



VAN OUDERS EN KINDEREN. I05
en onbeduidende , maar de groote en kleinachtige gezigtsvormen erven zeer ligt , en dikwyls zeer lang over.
Ouders met de kleinfte neuzen krygen kinderen met de grootften en meestuitgetekenden. Maar zelden omgekeerd. Heeft een vader of eene moeder eenen zeer grooten , dat heet , flerkgebeenden neus, dan zal gewis ten minfte een van hunne kinderen iets daarvan erven, en hy zal zich zo ligt niet meer uit de familie laaten uitdelgen ; byzonder wanneer hy in de vrouwlyke linie voort wordt geplant. Het kan zyn , dat hy zich veele jaaren incognito houdt, maar over kort of over lang zal hy zich moeten openbaaren, en zyne gelykvormigheid met zynen ftamvader zal zich byzonder een of twee dagen na den dood ontdekken.
Heeft de moeder buitengewoon heldere leevendige oogen , dan kan men byna zeker zyn, dat de meeste kinderen deeze oogen van haar erven zullen ; want de moeder verbeeldt zich niets, en fpiegeh zich in niets met zodaanige verliefdheid , dan in haare eigene oogen. De phyfiognomifche zin voor de oogen is tot heden toe nog veel algemeener , dan die voor de neuzen en de gezigtsvormen. Indien de vrouwen zich eens bevlytigen, de pbyfiognomiekunde der neuG 5 zen



105 GELYKVORMIGHEID
zen en der gezigtsvormen, gelyk die hunner eigene oogen , te beoeffenen ; dan heeft men te verwachten , clat deeze dan niet minder doordraaiend erflyk zyn zullen, dan die.
Korte en gewelfde voorhoofden erven zeer ligt maar niet lang over , en ook hier mag het fpreekwoord gelden : quod cito fit, cito perit.
't Is even zo zeker en even zo onverklaarbaar , dat zekere treffende phyfiognomien der vruchtbaarfte perfoonen volflrekt zonder gelykende nakomelingfchap ondergaan ; zo zeker en onverklaarbaar het is, dat zekere anderen nooit uitfterven.
Niet minder merkwaardig is het, dat eene vaderlyke of moederlyke flerkgetekende phyfiognomie fomtyds in de onmiddelyke kinderen gantfchelyk verlooren gaat, in de kindskinderen volkomen weder ten voorfchyn komt.
Hoe zeer in dit ftuk van de inbeeldingskracht der moeder onbegryplyk veel afhangt, kan men ook daaruit bewyzen , dat moeders in een tweede huwlyk fomtyds kinderen krygen , die naar haare eerfle echtgenooten , ten minfte wat het gelaat aangaat , treffend
gelyken. De ltaliaanen gaan echter
openbaar al te buitenfpoorig ver, wanneer zy kinderen , die naar den man hunner moeder treffend gelyken , deswege voor onecht
hou-



VAN OUDERS EN KINDEREN. IC/
houden , dewyl, zeggen zy , de moeders geduurende eene zo- fchandelyke misdaad zich de gebeurlyke tusfchenkomst, en het beeld van haaren man diep pleegen intebeelden ; want , wanneer deeze vrees ooit werken zou, dan moest zy kinderen beelden, die niet flechts de geftalte van den man hunner moeder , maar te gelyk ook het gelaat des toorns en der -wraak ontvingen , zonder welken zich de echtbreekende vrouw haaren man en zyne ontmoeting niet inbeelden kan; want dit gelaat is het toch eigenlyk , daar zy voor bevreesd is , en niet de man.
Onechte kinderen gelyken gemeenlyk naar den eenen van hunne ouderen veel meerder, dan de echte.
Hoe meer de elgenlyke liefde in de borst der ouderen leeft, hoe meer reine , trouwe , zachte hartlykheid , hoe meer wederzydfche liefde des vaders en der moeder ongedwongen en natuurlyk te famen vloeien » welke wederzydfche liefde en deelneeming reeds weder eenen zekeren trap van inbeeldingskracht en geltalt-ontvanglykheid veronderftelt ; des te meer zullen de gezigtsvormen der kinderen uit de gezigtstrekken der ouderen te famengefleld fchynen.
Onder alle temperamenten erft geen zo ligt
over , als het hloedryke en met het-
zel-



Io8 GELYKVORMIGHEID
zelve de ligtvaardigheid. ■ Waar eens
de ligtvaardigheid zich in- eene familie geplant heeft, daar wordt veel arbeid en lyden, veel vasten en bidden vereischt, tot dat zy weder weg is.
Het melancholieke temperament des vaders erft zeer ligt over door de natuurlyke bezorgdheid der moeder , dat het overerven zal; wel te verftaan , erft alleenlyk dan ligt over , wanneer in een beflisfend oogenblik de moeder door beflisfènde vrees fchielyk overvallen wordt; — erft minder gemaklyk over , wanneer de vrees meer aanhoudend en overlegd is. Gelyk die moeders, welke allermeest , en bykans geduurende den gantfchen tyd haarer zwangerheid voor moedermerkmaalen en wangeftalt haarer lyfsvrucht vreezen , dewyl zy zich erinneren , zekere afkeer verwekkende dingen gezien te hebben, voor het grootfte gedeelte de welgemaaktfte en van alle merkmaalen bevryde kinderen, ter waereld brengen ; want haare vrees was , fchoon waarachtig , nogthans maar door kunst verwekt, zy was niet de blixeinwerking der fchielyk opkomende , afkeer verwekkende ge. ftalte.
Wanneer het cholerieke temperament door 'beide ouders zich eens in eene familie krachtig ingearbeid heeft, dan kan het veelligt
ecu.



VAN OUDERS EN KINDEREN. 100
eeuwen duuren , eer het zich weder tempert.
Phkgma erft niet zo ligt over , zelfs wanneer vader en moeder phlegmatiek zyn ; want 'er zyn zekere leevens oogenblikken, in welken de phlegmatieke met geheele kracht en ziel werkt , even daarom , dewyl hy zeer zelden zo werkt ; en deeze oogenblikken kunnen en moeten werken. Maar niets fchynt zo ligt over te erven, dan vaardigheid en vip , byaldien deeze in de organifatie en de noodwendigheden, om veranderingen te bewerken , haaren grond hebben. Het
duurt lang , eer 'er van een vlytig en voortvaarend paar echtgenooten , voor welk niet flechts welvaaren , maar heiigheid op zichzelve noodwendigheid is , geen vlytig afïlarnmeling meer overig is, te meer, doordien de vlytigfte moeders teffens de vruchtbaarften zyn.
HET



HET TWAALFDE
FRAGMENT.
MAN LYK EN VROUWLYK GESLACHT.
O ver 't algemeen (ik zeg niets , en kanen wil niets zeggen , dan het bekendfle), over 't algemeen, hoe veel reiner, tederder , fyner , aandoenlyker , gevoeliger , beeldzaamer, leidzaamer, tot het lyden gefchikter is het vrouwlyk geflacht, dan het manlyke !
De eerfle binnenfle grondflof haars weezens fchynt weeker , aandoenlyker, elastieker te zyn, dan de manlyke. ■
Onder duizend vrouwlyke fchepfelen naauwlyks een zonder het ordeteken der vrouwlykheid weekheid, rondheid , aantrek¬
lykheid.
Zy zyn de naflag der manlykheid van den man genomen, om den man onderdaanig te zyn , hem te troosten met Engelentroost, zyne zorgen te verligten ; zalig door kinderen te baaren, en kinderen optevoeden tot geloof, tot hoop , tot liefde.
Dee-



MANLYK EN VROUWLYK GESLACHT. III
Deeze tederheid , deeze gevoelige beweeglykheid , het ligte geweeffel haarer vezelen
en zintuigen dit zwcevende van haar
gevoel , maakt haar zo leidzaam, zo gelei, delyk , zo verleidbaar ; zo ligt onderliggende aan de waagenden van het krachtiger mans-
geflacht door haare bekoorlykheden.
echter ook verleidender dan de man door zyne kracht. De man is niet het eerst verleid, maar de vrouw ; daarna ook de man door de vrouw.
Maar niet alleen ten uiterfte verleidbaar — ook beeldzaam tot de allerfynfle, edelfte,, engelfchoone deugd ! tot alles 't geen lof en lieflykheid heeten mag.
Ten uiterfte gevoelig voor reinheid, fchoonheid en evenmaat aller dingen, zonder altyd aan inwendig leeven , inwendigen dood, inwendige verganglykheid te denken. De vrouw zag , dat de boom goed was tot fpys , en een lust voor de oogen , ja een boom die begeerlyk was om verftandig te maaken, en zy nam van zyne vrucht...
Zy 'denken niet veel , de vrouwlyke zielen ; denken is kracht der manlykheid.
Zy gevoelen meer. Gevoeligheid is kracht der vrouwe lykheid.
Zy heerfchen dikwyls dieper , krachtiger dan de mannen, maar niet met toorn en
don-



j j 2. MANLYK EN
dondcrwoord (doen zy het , vrouwen
zyn zy dan niet meer zy zyn mis¬
geboorten , voor zo verre zy dus heerfchen) heerfchen met deezen blik , deeze traanen , deeze fmeekingen !
Zy zyn voor de reinfte bevindelykheid, het diende onuitfpreeklyk gevoel , de alvergeetendfle ootmoedigheid , de onuitdruklykfle innigheid vatbaar.
Op haar gelaat zweeft een teken van heiligheid en onfchendbaarheid, welk ieder gevoelig man eert. Dit teken bewerkt dikwyls Ovidifche gedaanteverwisfelingen.
Zy kunnen , derwaard geleid , door de aandoenlykheid haarer zenuwen , door de onbekwaamheid om te denken , te redenkavelen , te onderfcheiden — door het overwigt van bevinding — de hoogvliegendfte , de onherilelbaarfle dweeperachtigen worden.
Haare liefde , hoe innig en diep zy is , is zeer wankelbaar. Haar haat is bykans onheelbaar alleen door overwigt van
vleiende liefde langzaam te verdelgen. Mannen werken meer in de diepte — vrouwen meer in de hoogte.
. Mannen omvatten meer het geheele; vrouwen bemerken meer het enkele, vermaaken zich meer in ftukswyze openlegging der byzondere deelen tot het geheele. De man
drinkt



vrouwlyk geslacht. 113
drinkt met openen blik eenen fchrikbaarenden onweershemel , en gevoelt zich vrolyk en ernftig, wanneer de majefteit der vreeslyke wolken hem overftroomt.
De vrouw ziddert den blikfem en den komenden donder te gemoet, en verbergt zich leevende in zichzelve , of in den arm des mans.
Waar mannen eenen zonneflraal zien , daar vermaaken zich de vrouwen in den zevenverwigen regenboog.* De vrouw ziet dien op eene plaats , den boog des vredes — de man vervolgt zyne millioenen ftraalen door het gantfche halfrond, in welk zy zich fpiegelen.
De vrouw lacht lieflyk , wanneer de man Jacht; en weent wanneer de man zwygt; en jammert wanneer de man weent; en wanhoopt wanneer de man jammert; en heeft nogthans dikwyls meerder geloof, dan de man.
Een man zonder religie is een zieklyk weezen , welk zich overreeden wil gezond te zyn , en geenen arts van nooden te hebben.
Maar eene vrouw zonder religie , is
een woedend , afichuuwlyk fcheplel,
Eene vrouw met eenen baard is niet zo walglyk, als eene vrouw, die den vrygeesc fpeelt. Zy zyn tot vroomheid en godsdienst gevormd, de vrouwlyke fchepfels. Haar verfchynt de opgeflaane het eerst — maar haar IV. deel. H motc



114
MANLYK EN
moet hy ook afhouden , om hem niet te
vroeg en te vuurig te omarmen. Raak
my niet aan. AI het nieuwe , onge-
woone , grypt. zy fnel aan voert zy
verre weg.
Zy vergeeten alles in het gevoel, in de nabyheid van dat geen , 't welk zy beminnen.
Zy verzinken in de ongeneesbaarfte melancholie ; gelyk zy tot de onbcperkile hemelvreugde opvliegen. Mannengevoel is meer inbeelding ; vrouwengevoel meer hart.
Wanneer zy openhartig zyn , zo zyn zy openhartiger dan de mannen ; wanneer gcflooten , geflootener.
Over 't algemeen — geduldiger , langmoe-
diger , geloovigcr , goecklaadigcr en
fchaamachtiger.
Zy zyn niet fondament, waarop gebouwd
wordt maar goud , zilver , edelge-
fteente , hout , hooi , floppels , 't geen op het manlyk fondament zich opbouwen laat.
Zuurdeeg des manlyken karakters ■ of nog
beter: clie by den azyn der maniykheid.
De tweede bladzyde -op het blad der menschheid.
TVfan alleen flechts half man «— ten minfte 'flechts half mensch koning zonder
ryk. Slechts door den man is zy ftaande en gaande , de vrouw , die haare vrouwlykheid
gevoelt maar ook flechts door de vrouw
is



VROUWLYK GESLACHT. 11$
Is de man dat geen 't welk hy kan en behoort te zyn. Daarom niet goed, dat de mensch alleen zy. Hy verlaat vader en moeder , en hangt zyne vrouwe aan — die twee zyn één vleesch.
>a , v* ■&
Nog een phyfiognomisch woord over de evenredigheid der beide gedachten.
De man fterfcef — de vrouw zwakker. De man rechter — de vrouw dunner. De man ftaat — de vrouw treedt zacht op.
De man aanfchouwt en neemt waar de
vrouw blikt en bevindt. De man is ernflig — de vrouw is ligt. De man is hooger en breeder —- de vrouw kleiner en fchraaler.
De man taaier en ruuwer — de vrouw gladder en zachter. De man bruiner — blanker de vrouw, Vouwiger de man — cenvouwiger de vrouw. Korter en harder van hair de man — langer en zachter de vrouw.
De man heeft gedrongener wenkbraauwen — dunner de vrouw.
De man heeft meer voorgeboogene linien — meer inwaard geboogene de vrouw.
Meer rechtlynig is de man — meer kromlynig de vrouw.
Hoekiger de man ronder de vrouw.
Ha HET



HET DERTIENDE
FRAGMENT.
ALGEMEENE AANMERKINGEN OVER HET VROUWLYK GESLACHT.
2/o veel moet ik terftond in den beginne zeggen : Ik weet zeer weinig over de vrouwlyke helft des menfchelyken geflaehts te fchryven ; de gemeenfte waereldkenner moet meerder daarvan weeten. Ik heb ten uiterften weinig en zelden aanleiding gehad , om vrouwlijke fchepfelen te kennen , waar zy gekend en beftudeerd kunnen worden. Ik heb ze nooit in fchouwfpellen , nooit by den dans, nooit by de fpeeltafel gezien. In myne vroegere
jaaren was ik byna vrouwenfehuuw en
ik was nooit verliefd.
Dus behoorde ik veelligt dit geheele groote hoofdftuk der phyfiognomie overtefiaan , daar ik zo luttel kennis van het vrouwlyk gcflacht
heb over te Haan, en het eenen kenner
over te laaten.
Maar met het overlaatcn van zulke hoofdftukken is het weder eene even zo geraarlyke
zaak.



AANMERKINGEN ENZ.
zaak. Mag ik niet twyfelen , of een ander, wie hy ook zyn mag, hetzelve zo behandelen zou , gelyk ik het wenschte ? Of hy juist dat geen zeggen zou , 't geen ik, hoe weinig het zyn mag, te zeggen voor gewigtig en noodig acht ? ——
Tot wegzinkens toe , verbleek ik dikwyls by de gedachte, my meermaalen zo .ernflig toewenkende : „ Hoe onuitlpreeklyk tegen myn „ oogmerk het phyfiognomifche ftudium ten „ aanzien van het vrouwlyk gcflacht misbruikt
„ zou kunnen worden ! "
„ Zekerlyk , denk ik dikwyls, gaat het der „ phyfiognomie niet beter, dan de philofophie, „ poëzy , artzenykunde , en 't geen voorts „ weetenfchap en kunst heeten mag. Halve „ philofophie leidt tot atheïstery; geheele tot „ het Christendom. Zo mag het der phyfio» „ gnomie ook gaan ! "
Doch ik wil niet vertzaagen. Al het menfchelyke moet eerst half weezen, eer het geheel kan zyn. Wy leeren gaarn door vallen. Zouden wy uit vrees voor het vallen het gaan nalaaten ? 't Geen ik weet, is dit ;
Echte, zuivere phyfiognomifche zin ten aanzien van het vrouwlyk geflacht is de beste fpecery en verfterking des menfchelyken leevens -—t- en het ailerwerkzaamlte voorbehoedend H 3 . mid-



118 AANMERKINGEN OVER HET
middel tegen vernederingen van zich zelvcn en van anderen.
De beste fpecery en verfterking des menfchelyken leevens.
Wat verzacht meer de manlyke rauwheid en fterkt en onderfteunt nogthans teffens meer de manlyke zwakheid ? Wat ftilt meer krachtdaadig den lhelopbruifchenden toorn? en verwekt te gelyk meer alle manlyke kracht? Wat kan mismoedigheid en hartzeer zo fchielyk Wegtoveren ? Wat de verdrietlykheden, de verveelende uuren des leevens , indien ik dus fpreeken mag , zo welfmaakende en zo genietbaar
maaken ? Wat, dan dé liefde , dan de
hartlyke blik van een edel welgemaakt vrouwlyk fchepfel ? Dan het aanbieden eener zachte vrouw<?lyke hand ? Dan de ochtendfeheme-
ring eener terug gehouden traan ? Welk
zondaar moet daar niet ophouden te zondigen? Hoe kan Gods Geest zachter en magtiger op een hart werken , dan door loutering en opfeherpfng van den phyfiognomifchen zin voor de phyfiognomifche vrouwlyke welfprcekendheid ? Wat zout en kruidt zo de ontelbaare onverfchillighcdcn, welke ons daaglyks op worden gedischt ? Ik kan my naauwlyks eene grootere vaderweldaad van God vertegenwoordigen, dan deezen phyfiognomifchen zin. Deeze alleenis



VROUWLYK GESLACHT. UQ
is het zo dikwyls, die my ontelbaare bitterheden des leevens oogenbükiyk verzcct. Wanneer de last van verfcheurende bezigheden myn hart fomtyds dreigde te breeken ; wanneer in heete traanen myne oogen zwommen ; wanneer mync borst van beklemdheid gloeide , dewyl men daaglyks tot my zeide ; „ waar is „ nu uw God?" Wanneer men my de ziel, welke ik mede wilde deelen , in het aangezigt terug wierp ; wanneer daaden der redelykfre eenvoudigheid met verachting bejegend , en heilige aandrang van waarheidsgevoel als onzinnigheid uiegekrecten wierden ; in de brandend* fte oogenblikken des leevens, wanneer ik in de zigtbaare waereld , welke my toen omgaf, te vergeefs naar eenen langzaam opwellenden droppel troost omzag; — ziet ! God opende myne oogen , om eene opborrelende bron te zien , die zich in eene beek ontlastte, waar uit ik mynen dorst lesfehen en my koel baaden
kon. Dc ontmoetende blik was het eener
zachte en tedere, maar inwendig frerke cn vaste vrouwlyke ziel ; een aangezigt vol van byna kloosrerlyke jongvrouwlykheid, welk ieder bccvcn, ieder Jyden m de verborgenlle zenuw des aangezigts van haaren echtgenoot gevoelt, uktedelgeu bereid is, cn even daardoor in hetzelve oogenblik zonder het allerminfte byvoegfel van iets 'c welk de waereld fchoonheid noemt, H 4 zich



tZO AANMERKINGEN OVER HET
zich tot een' Engel fchynt te verfraaien.
Kan 'er eene edeler menfchelyke oeffening weezen , dan de oeffening van deezen phyfiognomifchen zin voor deeze zo kragtig werkende vrouwlykheden ?
Maar deeze phyfiognomifche zin is ook het krachtdaadigfte voorbehoedende middel tegen vernederingen van zichzelven en van anderen.
Wie kan eerder de grenzen tusfehen vleesch en geest ontdekken ? Wie kan eerder het verftand tot op dat pi/mkt vervolgen, daar het zich van het hart af fchynt re fcheiden ? Wie eerder — de imaginatie in Domino der bevinding onderkennen ?
Wie eerder boeleering van liefde , en liefde van vriendfehap onderlcheiden ? Wie gevoelt dieper , inniger , eerbiedvoller het heilige der onfchuld ? het godlyke van reine vrouwlykheid ? Wie meer onheilige coquetterie, die alle de blikken vari fchaamte afwendt cn fluit ? Hoe dikwyls zal hy verachtende zich wenden van de aangebedenfte fchoone ? — Deeze
onlydelyke trotsheid haars ftilzwygens ?
Deeze innerlyke krachtlooze aanmaatiging haarer gedwongene reedenen ? Deeze lee-
lykheid haarer oogen, die ellende en armoede hoog overflygen ? — Deeze gebiedende neus ? •— Deeze door geestloosheid flappe, door verachting fcheeve , door fpotgelach des nyds
blaauw-



VROUWLYK GESLAGT. 121
blauwachtig zwarte, door list en fchalkheid
half verbeetene lip. - Dit alles — en hoe
veel ander meer zal u behoeden tegen alle fchaadclyke bekooring haarer fchaamtelooze borst ! Hoe innig gevoelt het een mensch van eenen phyfiognomifchen zin , dat hy zich niet dieper zou kunnen vernederen, dan wanneer hy zich door zo een gelaat liet verftrikken ! — Dit is één voorbeeld uit duizenden.
Maar wanneer u dan nu eene edele reine vrouwlyke fchoonheid ontmoet, vol onfchuld,
en vol ziel ■ geheel liefde en He-
venswaardig die even zo fnel moet ge¬
voeld worden , als zy zigtbaar fnel al het gevoelbaare met haaren inwendigen zin gevoelt; gy op haar grootgewelfd voorhoofd de onmeetbaare ontvanglykheid van alle leeringen , welken een wys man haar geeven kan , aanfchouwt ; aanfehouwt in haare ineen gedrongen doch ongefpande wenkbraauwen eene geopende en onuitputlyke groeve van wysheid; den zuiverften en fynften fmaak in haaren tederomtrokken of befneeden neus ; de deelnee-
mendfie goedaartigheid des harten zo
als zy zich door haare onbevlekte tanden over
de reinfie, lieffelykfie lippen uitflort; gy
in iederen ademtogt ootmoed en behaaglykheid ; iedere bcweeging van haaren mond bevalligheid en zachtmoedigheid ; iederen toon H 5 haa-



122 AANMERKINGEN OVER HET
haarer ftem edelheid en wysheid ; iederen opflag haarer niet opgefperde , niet al te zinkende — maar recht voor zich heen ziende en fnel zacht zich draaiende oogen een ziel befchouw t,
die uwe ziel zusterlyk fchynt te omvatten
gy ze boven tekening en befchryving mylen
wyd verheven ziet ■ gy met opene zinnen
alle de heerlykhcden haarer geestvolle beelding, gelyk het milde goudlicht der herfstavondzon
in u drinkt zal dan uwe zo hoog gepree-
zen phyfiognomifche zin u zonde of verderf, of beide te gelyk worden ?
Wanneer uw oog eenvoudig is, zal uw geheele ligchaam helder zyn, gelyk als wanneer een licht u met zynen glants om/cheen; en wat is phyfiognomifche zin anders , dan deeze eenvoudigheid van het oog ? Niet de ziel zonder het ligchaam , maar in het ligchaam de ziel te zien; en hoe meer gy ziel ziet, zal u niet altyd zo veel heiliger het ligchaam, haar beklcedfel, weezen ?
Wat ? mensch ! zoudt gy met deezen zin ? met dit gevoel, welk God u gaf, — gy — ontheiligen, dit heilige Gods ? ontheiligen — dat heet: vernederen ? wanftaltig maaken ? krenken? ongevoelig doen zyn? Wanneer eene goede en groote phyfiognomie niet eerbied en eene liefde , die niet beleedigen kan , indrukt , die moet van phyfiognomifchen zin niet fpreeken !
De



VROUWLYK GESLACHT. I23
De phyfiognomifche zin is openbaaring des geestes. Niets bewaart de kuischheid zo zuiver; niets behoedt zo zeer tegen beestachtige wellust — niets verheft uwe ziel meer en de ziel, die het u aanziet , dat zy u heilig is. Aanfchouwing der kracht verwekt eerbied, gevoel der liefde , liefde — maar liefde , die niet het haare zoekt. Liefde , die rein is, gelyk de liefde der Engelen, die zich in den hemel omarmen. Fragment eens fragments.
HET



HET VEERTIENDE
FRAGMENT.
BYLAAGEN A.
Een byna gemeen gezigt. Nogthans is 'er in den omtrek van het voorhoofd en den neus, in het oog — en in den omtrek der onderlip — tot het midden des kins iets , \ welk ons niet toelaat, dit gezigt zo volflrekt een gemeen
burgerlyk gezigt te noemen. Eene zekere
beftemdheid , vastigheid, aan zich houding — zekerlyk ontbreeken'er aan, fynheid, tederheid, innigheid. — Maar wie zal aan hetzelve getrouwe goedaartigheid, wie huismoederlyke goede befchikking, en gezond , ik mogt wel zeggen kernryk moederverftand (bon fins) ontkennen?



BYLAAGE MT,
B.
125
Minder gemeenheid — veelligt ook minder natuur en meer liefde , meer aandoenlykhtid. — Doch zonder merklyke kracht en grootte. In oog en mond is inderdaad iets zwaks — en voorhoofd en neus zyn veel te onbeftemd , om aanfpraak op grootheid te kunnen maaken. Ondertusfehen zweeft over het geheele eene zekere edelheid , eene tederheid , een byna fmachtend verlangen — 't welk voorwaar ook niet fterk is — maar wel door de verleiding ligt verleid en overmeesterd — en in tegenwoordigheid van manlyke deugd ligt gedrukt worden kan.



ïü6
BYLAAGEN.
c.
Bocrfche ruuwheid — zal men terftond roepen, en ik heb 'er niets tegen. Voorhoofd, wangen, neus, byzonder de mond, zyn daarvoor al te fpreekend , al te beflisfend — en nog daarenboven de opflag van het oog. Maar in den omtrek van het oog zelf ligt nogthans meer, dan dat, ligt eene zekere vastigheid en manlykheid , krachtvolle reden , die zich niet gemaklyk laat verleiden die fnel eene rechte plek vindt, en die vast houdt. In de middellyn des monds is een getrouw weezen , dat recht-uit is, voor my ten minfte niet te ontkennen.



BYLAAGEN.
D.
Neus en oogen , reeds alleen verheffen die gezigc in myne oogen verre boven al war gemeen is, bykans kon ik zeggen, boven al war. middelmaatig is ; alhoewel her gezigt , zo als het hier verfchynt, niet groot is. De fynheid en kieschheid ontbreekt 'er aan — voornaamlyk van de onderlip af tot den kin toe. Ondertusfchen is goedaartigheid, liefde en fynheid in den neus, opflag der oogen en mond niet te ontkennen.



123 BYLAAGEN» E.
Een van die gezigten en een van die karakters , welke dicht aan het verhevene grenzen, en in de tekening en beoordeeling ten uiterfte ligt verkeerd uitgebeeld worden. Een oog , gelyk des ligchaams licht; helder , rein , fnel en rechtziende. Goedaartigheid en liefde in den mond. Niet kracht, niet fterkte; maar zachte weekheid en fyne aandoenlykheid ligt in den omtrek van den neus. — Het voorhoofd beheerscht het geheele gezigt met rustvolle wysheid.



BYLAAGEN» I29 F.
Geestloos maar meer dan gemeen. De
neus en ten deele bet voorhoofd en oog hebben ipooren van grootheid. De mond is carrikatuur van eenen edelen mond. De bovenlip moest een weinig grooter en meer vooruitflaande , de onderlip een weinig meer geflaart en terug ftaande zyn, wanneer hy waarlyk groote bevindingen uitdrukken zou.
IV. DEEL, I G.



130 BYLAAGEN.
G.
Indien de Phyfiognomie geene verdiende had, dan dat zy ons duizend aangezigten goed maakt, Welken geene menfchelyke taal fchoon noemt, op Welken geen teder hart verliefd kan worden! Wy moeten het onderftaande gelaat, welk zeker op fchoonheid geene aanfpraak zal maaken, van harte genegen zyn, — en ik weet, waarom ik 'het genegen ben — om deeze denkende wenkbraauwen, deezen breeden neusrug, deeze mid-
dellyn des monds. Ik mogt 'er nog byvoe-
gen, om deezen langachtigen kin. Talenten, kunstvaardigheid , favoir faire, diep inzigt — gezond oordcel, kregele werkzaamheid zyn onwederfpreeklyke trekken van dit aangezigt, zo als het voor ons ligt,



BYLAAGKN. fji
H.
De aanmerking by gelegenheid van het voorgaande beeldnis mag ook hier herhaald worden. De echte Phyfiognomie omfluit het goede in nietfchoone, in gemeene aangezigten. My dunkt, hier is een aangezigt zonder valschhcid. Burgerlyk , getrouw, onfchuldig, vrolyk, te vreden, even verre van diepe ernsthaftigheid en huppelende ligtvaardigheid, van gierigheid en verkwisting, van verhevenheid en laagheid.



Ï3» 0YLAAGBN.
I.
Wanneer de overgang van het voorhoofd tot den neus een hairbreed fcherper ware, dan kon men van het oog en de wenkbraauw zeer veel verwachten. Goedaartigheid, leevendigheid, talenten , drukken zich ondertusfchen echter beflisfend genoeg uit. De neus op zich zeiven is zo gemeen (niet flecht) als mooglyk; nogthans maakt het geheele, byzonder om des oogs en des gelaats wil, eenen goeden indruk.



BYLAAGE», 133
K.
Goedaartigheid , kieschheid, ligcfchrikbaare aandoenlykheid, veel kracht om inwendig te lyden, weinig kracht om uitwendige indrukken te wederftaan , fynheid zonder fcherpzinnigheid, fchynen my ook in dit edel, niet groot, aangezigt door te ftraalen.



134
BYLAAGEN.
Oog en wenkbraauw veel meer, dan gemeen. Het voorhoofd goedaartig, geleidelyk, leerzaam. Het overige goe \ van gemoed, maar gemeen. Opmerkzaamheid en eene foort van domheid fchynen my in den opflag en in de houding te famen te vloeien. Schaadeloosheid en bedriegloosheid fchynt het eigen karakter van het geheele te weezen.
m
M



BYLAAGEN. 135 .
M.
Twee vriendinnen, M en N, die als twee zusters naar elkander gêleeken; alleenlyk fyner,
fchraaler, tederder de i. a in tegendeel
vaster, grover, ruuwer. Beide de beste harten zonder list of bedrog , vol echte , kinderlyke goedheid, vrolyk van aart onder een' ligten fluier van ernsthaftigheid. — Bykans haar eenig gebrek was liefde tot gemaklykheid , nonchalance.



136" BYLAAGEN.
N.
O.



BYLAAGEN. 137 O.
Geen klein, een byna groot, maar niet zeer groot aangezigt. Voor eene vroiivvlyke grootheid is het voorhoofd te lang en te min geboogen. Ten aanzien van dit hooge voorhoofd moesc het oog opener zyn. Het heeft den fchyn van grootheid ; wegens het niet gemeene verwacht men iets, en men vindt iets buitengewoons, maar pjet 't geen men verwachtte, niets groots.



138
BYLAAGEN.
P.
Ook in de tiende kopy naar Raphaël blyft, indien ik zo fpreeken mag , nog Raphaëlismus overig. Eenvoudigheid en waardigheid is over alle zyne voortbrengfels uitgegooten. Eene eenvoudigheid , welke dikwyls na aan zwakheid of leedigheid fchynt te grenzen, en zich nogthans (leeds door een bezwaarlyk te beflemmend — Ik weet niet wat — van zwakheid en leedigheid onderfcheidt.
Het bewys daarvan ligt in de tegenover-
flaande afbeelding. Zy is vol onfchuld,
reinheid , louterheid, waarheid. Ik mogt wel van haar zeggen : zy is goedertieren ; zy is niet afgunftig; , zy wordt niet verbitterd; zy handelt niet ligtvaardig; zy is niet opgeblaazen ; zy handelt niet ongefchiktlyk; — zy verblydt zich niet in de ongerechtigheid; maar zy verblydt zich in de waarheid; zy bedekt alle dingen ; zy gelooft alle dingen ; zy hoopt alle dingen; 'zy verdraagt alle dingen.
'2:






140
BYLAAGEN.
Een braaf, getrouw, rechtfchapen , van alle gemaaktheid afkeerig aangezigt, welk gaarn leeringen aanneemt, en ras vatbaar wordt en
bekwaam om leeringen te geeven; be-
flemd is, om eene welberadene wakkere huismoeder te worden, juist zo veel effen vernuft heeft, als noodig is, om io eenen kleinen kreits gelukkig te zyn en gelukkig te maaken.
R.



BYLAAGEN» l*\t
De buitenfte omtrek van dit aangezigt belooft niet veel ; daarentegen heeft de opflag der oogen iets vasts, krachtigs, waar mede ook neus en mond overeenflemmen. Zodaanige aangezigten moeten onder naauwkeurig opzigt van milde en kloekmoedige menfchen gehouden worden. Men moet by de eerfle geringfte beweegingen van uitfpatting en ondeugendheid hun in het hart grypen, fluiten, en het overwigt van fyne fchranderheid zacht en bedaard, maar vast en.onverbidlyk laaten gevoelen.
f. 'tl'
s.



142
BYLAAGEN.
Een phlegmatiek-fanguinisch gezigt, voor groote verhevene neigingen onvatbaar; maar deswege niet laag, niet hoos; integendeel getrouw en goedaartig ; niemand beleedigende ,
ligt bevredigd, aan middelmaatige geftalte
en vreugde zich vergastende; onfchuldig genietende 't geen hetzelve bejegent zonder naberouw en navreugde en zonder
hoop en voorgevoel van verhevene vreugde.



BYLAAGEN.
143
T.
Zulke groote gezigtsvormen hebben zelden zulke kleinachtige gezigtstrekken. Zy zyn met
het gelaat overeenkomftig, maar allen een
hairbreed te kleinachtig. Anders is dit aangezigt zeer edel, rein, onfchuldig , goedaartig, zonder bedrog, kinderlyk, hartlyk; — maar ook bykans altyd in gevaar om te verleiden, of om verleid te worden , zonder zulks te willen. —— Doch wie gevoel heeft voor iets edels , en eerbied voor onfchuld, die zal op dit aangezigt eene Schrift Gods leezen. 4— Ontheilig my niet.
HET



HET VYFTIENDE
FRAGMENT
over jeugde lvke physiognomien.
Ztmmerman in het leeven van ,
hall ek.
De eerde jaaren der jeugd bevatten de „ natuurhistorie des menfchen in zich. Zy ont„ vouwen de werktuigen der ziel. Zy ont^f^dekken de grondftof des toekomenden ge. „ drags , de echte trekken der gemoedsge,, fteldheid. In eenen ryperen leeftyd hcerscht ,, ook in het oprechtfte gemoed de geveinsd„ heid , of ten minde eene zekere modificatie „ onzer gedachten , welke door het inzigt en
de ondervinding voortgebragt wordt".
„ De karakterkunde der hartstochten zelfs, „ die ons op eene onverwerplyke wyze dezel„ ven door eene byzondere kunst, welke men „ de Phyfiognomie heet, in het gelaat ont„ dekt , verliest zich met de jaaren allengs; „ daar integendeel de jeugd de waare kentekens „ daarvan aan de hand geeft".
* De



óver jeugdelyre physiognomiew. Ï45
k» De mensch is dus in zyne eerfle aanlegH ging onveranderlyk. Hy is mee eene verf ge„ tekend, die op geenerlei wyze bedrieglyk is. „ De Jonge is een werk der natuur. De Man ,i wordt door de kunst gebeeld";
* * *
L'ieve Zimmermani Hoe veel waarheid, hoe
veel valschheid hoe veel onbeftemdheid
ten minfle in dit gezegde !
My dunkt het deeg of de masfa zie ik
wel in het jeugdelyk gelaat, maar niet zo ligt de vorm of gedaante des toekomenden mans.
Daar zyn hartstochten en krachten der jeugd; en daar zyn hartstochten en krachten des voïwasfen leeftyds. Deeze wederfpreeken zich dikwyls in eenen en denzelven mensch, cn nogthans zyn de eenen in de anderen ingeflooten. De ontvouwing alleen tekent de trekken uit,
die ze uitdrukken. Be man is toch niets,
dan de jongeling door het vergrootglas
aangezien. Geveinsdheid kan zekerlyk de zedelyke gefteldheid dekken ; maar zy verandert de vorm niet. Wasdom der krachten en hartstochten geeven aan het eerfte onbeftemde ontwerp , welk Jongens-phyfiognomie heet, de vaftere tekening, het licht en bruin en het koloriet der manlykheid.
IV. n e e i#j K Daar



I46) OVER JEUGDELYKE
Daar zyn jeugdelyke Phyfiognomien die
den toekomenden man of niet-man aan-
wyzen. Allen wyzen hem aan maar aan
niemand, dan den grootden menfchen-onderzoeker. Voorwaar, wanneer de vorm des hoofds (maar zy is het zeer zelden) fchoon, voordringend, geëvenredigd, groot-geleed, fcherp getekend , en niet te flaauw van koloriet is
daar zal bezwaarlyk iets gemeens zyn
Dat weet ik; -j— weet ook wanneer de
vorm misfialtig, byzonder fcheef, uitgedyd —
onbefiemd , of te hard beftemd is, dat
daar zelden veel te verwachten is. Maar hoe zeer veranderen zich de vormen des jeugdelyken aangezigts ! Zelfs des beenderengeftels!
Men zegt zo veel van het opene , van de onverdorvenheid , eenvoudigheid en naïfheid van kinderlyke en jeugdelyke aangezigten. Ik laat het gefchieden ; maar ik ben echter zo gelukkig niet , dat ik zo fnel en zo zeker in jonge aangezigten leezen kan , als ik het (hoe weinig het ook weezen moge) in meer manlyke kan. Hoe meer ik met kinderen omo-aa, des te moeilyker wordt het my , over hun karakter een zeker, beflisfend woord te zeggen. Niet, dat my niet Phyfiognomien van kinderen en jongens van de zekerde en inlich-
tcndlle beduidenis menigvuldig ontmoeten.
Maar



PHYSIOGNOMIE N. 147
Maar zeer zelden is de grondphyfiognomie der jongere menfchen zo beftemd, dat men gémaklyk daarin den man zou kunnen leezen. — De treffendlle, voordeeligfte aangezigten van kinderen kunnen, hoe ligt! door toevallen, eenen fchrik, eenen val ,■ eene harde bejegening der ouderen in hun inwendige verflemd worden, zonder dat de misflemming aan de geheele vorm reikt. De fchoone veel beloovende gedaante blyft. Daar blyft het vaste voorhoofd ; blyft het diepe, fcherpe oog ; de ligte , opene , vrye , fnelbeweeglyke mond — Slechts een druppel droefheid in den anders zo
helderen blik of opflag flechts eene zel-
denc misfehien, naauwiyks bemerkbaare fcheef-
heid des monds . dan is die verwachting-
ryke vorm neergedrukt en byna onken¬
baar gemaakt!
Eenvoudigheid ■ i grond en bodem der
menigvuldigheid 1 gelyk onfchuld -
grond en bodem aller gebreken. >
Eenvoudigheid des jongelingen aangezigts neen! des kindergezigts in u
ziet alleen de Alziende de paden van alle nog
flaapende hartstochten de zachte vouwen
of trekken des jongebngs, de vastere des mans
de flappe des grysaarts ! Myn gelaat als
kind, hoe had het eene gantsch andere vorm!
K a Hoe



148 OVER JEUGDELYKB PHVSIOGNOMIEN.
Hoe fprak het anders ! Ach ! myn kinderlyk gelaat , en myn tegenwoordig !
O mi prateritos referat fi Jupiter annos!
Doch, gelyk verval op onfchuld volgt; zo deugd op verval — en eeuwige goedheid op deugd der aarde !
Zegt ook een vat tot zynen maaker: „ Waarom hebt gy my zo gemaakt?"
Tm Utik , hut Tm I. Dat is:
Ik ben klein , maar ik ben Ik.
Die my fchiep fchiep my niet tot een
kind, maar tot eenen man. Waarom my in de zorglooze dagen der jeugd terug te droo-
men? Ik ben nu waar ik ben •
vergeeten wil ik 't geen achter my is , en niet fchreien, dat ik niet meer kind ben , wanneer ik kinderen zie in alle hunne onbefchryflyke beminnenswaardigheid ! Man
met mannenkracht en met kinderzin !
het hoogfte toppunt myner wenfchingen, en, God gceve het, myner poogingen !
HET



HET ZESTIENDE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
Naar het voor- en achterhoofd te oordcelen, buitengewoone bekwaamheden.
De neus is niet jeugdelyk genoeg.
Het kan een zeer denkend, vast, doorzettend
■ onbuigzaam ■ maar bezwaarlyk een
zacht , fyn , teder , buigzaam , voorkomend en toegeevend weezen worden.
B.
K 3



*5°
BYLAAGEN.
B.
Zulke, gezigtsvormen, als in deezen jongeling te zien is, (wy willen hem twaalf of veertien jaaren geeven) zyn zeer zeldzaam , en vereifchen veel helderder , fchoonere oogen, een' veel fyneren mond.
De omtrek van den neus, in deezen ftand, belooft zeer veel — manlyke rust , wysheid, rechten zin , vastheid.
Kin en bals zyn wel een weinig fyner, dan de mond — maar deeze gezigtsvorm eischt nog meer fynheid.



BYLAAGEN. 151
c.
Een helder, doordringend oog — van fhelle
vatbaarheden. Een karakter, welk zich tot
iets byzonders bepaalen zal., hoewel het nog zeer ligt buigzaam en onbefïemd is. liet voorhoofd heeft mathematisch talent — het oog poëetisch. — De neus is nog gantsch gemeen,
noch zonderling. In den kin ligt moog-
lykheid der bedaardfte vlyt en welgedraaging.
K 4 7).



152
15 y L A A G E N,
D.
Hetzelve gezigt — Oog en wenkbraauwea nog een weinig meer fpreekende tot fnelle, dichtkundige bekwaamheden. — De neus berieden niet zo waar, maar geestiger, dan in het voorige beeld. Een weinig traager en meer om ontwerpen te maaken is de mond; de kin nalaatiger. Het voorhoofd niet zo gantsch rein.



BYLAAGEN.
153
E.
1 Heeft kennelyk meer ernsthaftigheid van karakter , meer nadenken, gezetheid , vastheid. 2 Komt hem , noch in verftand,
noch in ftandvastigheid — niet gelyk. In vrolykhcid en goedaartigheid mag 2 boven 1 uitmunten — veelligt ook in gemaklykheid om te leeren. 2 Is niet dom ; moet zelfs talentenvatbaarheid hebben maar in 1 is meer
fterkte van geest, befl uitneeming, die zeer ligt tot harden eigenzin over kan gaan.
K 5 F.



154
BYLAAGEN.
F.
Oudachtig jongensgelaat ; oudvvys , zonder waare wysheid.
Hoewel verfcheidene deelen , op zichzelven befchouwd, bykans bovengemeen zyn , gelyk b. v. de neus en de mond, zo maakt echter het geheele niet den voordeeligfren indruk, en ik twyfel zeer, of iemand dit gelaat op het eerfle aanblik zeer inneemende vinden zal.
De vertzaagde onzekere omtrek des voorhoofds laat niets buitengewoons vermoeden — daar integendeel neus en oog niet gantsch gemeen zyn.'
De grootte en diepte des oors, waarfchynlyk mistekend, maakt den mensch byzonder ken-. nelyk , en laat ons niet toe veel fynheid te vermoeden. ,
HET



HET ZEVENTIENDE
FRAGMENT.
OVER ENKELE LEDEN EN GEZIGTSDEELEN.
OVER HET VOORHOOFD.
I!;



I§6 OVER HET VOORHOOFD.
Ik had bykans wel lust en genegenheid gehad, om een byzonder boekdeel alleen over
het menschlyk voorhoofd deeze animi ja-
nuam, deezen templum pudoris (deeze deure des gemoeds, deezen tempel der fchaamte) uit te geeven.
Al wat ik hier zeggen kan is te weinig en te veel. Om de plaats te fpaaren, wil ik flechts myne eigene waarneemingen , zonder acht te geeven op het oordeel van anderen, hier mededeelen
By deeze ftof kon ik eene proeve geeven, hoe de meesten myner voorgangeren elkander uitfehryven ; hoe onbeflemd zy zich uitdrukken ; —- hoe zeer zy zichzelven tegenfprecken; ■ en hoe onvoorzigtig en liefdeloos zy dikwyls oordeelen. .
Wanneer zy in het beftembaarfte deel des gelaats zo onbeftemd oordeelen , in dat deel , welk door een ieder allergemaklykst waar te neemen is, en waar over zy zich allermeest uitbreiden ; men kan ligtlyk denken, zeg ik, hoe het met de overige gclaatsdeelen gaan zal.
Derhalve flechts onze eigene waarneemingen.
't Geen de Chiromantie cn Metoposcopie over de linien des voorhoofds zou kunnen zeggen, wordt hier, gelyk natuurlyk is, voorbygegaan. Niet, dat alle linien en rimpels zonder



OVER HET VOORHOOFD. 1^7
der karakter en beduidenis zyn ! Niet, dat zy niet, gelyk alles in de waereld, in iets hunnen onmiddelyken grond hebben! Niet, dat dit Iets niet uit dezelven zou te kennen zyn! — Dan, 't geen deeze linien aanduiden, is toch wel niet aanflaande lotgeval, gelyk de Metoposcopisten willen , maar eene bsflemde maat van kracht , of gebrek aan kracht, aandoenlykheid, onaandoenlykheid, opweklykheid', onopweklykheid, ontvanglykheid, onontvanglyk-
Jieid; uit welke beflemde maat zekerlyk
lotgevallen voorfpeld kunnen worden; — gelyk ik uit den rykdom of de armoede eens menfchen in allen gevalle een befluit ten aanzien zyner toekomende lotgevallen kan maaken.



I5S EIGENE BEMERKINGEN
EIGENE BEMERKINGEN OVER HET VOORHOOFD DES MENSCHEN.
Myne bemerkingen zyn de volgende:
De geftalte* hoogte , gewelfdheid , evenredigheid, fcheefheid en ftand des fchedels des voorhoofds toont de grondgefteltenis of bekwaamheid , de maat der krachten , de denhens- en ondervindenswyze der menfchen.
De voorhoofds huid, haare gefteldheid, kleur, vouwing, fpanning,— den harts:ochtlyken, den daadlyken toefland zyner krachten; —- het been de inwendige maat der kracht; — de huid de toepasfing der krach r.
Het inwendig been blyft zo veel, als onveranderd , wanneer de buitenhuid rimpels krygt. Maar ook deeze rimpeling is niet by iedere inwendige geftalte der herfënpan dezelve. Zekere platheden brengen zekere rimpels, zekere gewelfdheden andere rimpels mede ; zo dat men van de vouwen of rimpels, op zichzelven aangemerkt , op de gewelfdheid des voorhoofds, van deezen aart, op zichzelven aangemerkt, op die een befluit kan maaken. Zekere voorhoofden zyn alleen voor rechtiynige , zekere alleen voor dvvarslynige, zekere alleen voor boogachtige , zekere alleen voor gemengde en verwarde vouwen vatbaar. Rondachtige, hoeklooze voorhoofden hebben gemeenlyk, wanneer zy
rim-



OVER HET VOORHOOFD. I59
rimpelen, de eenvouwigfle en minstverwardfie vouwen.
Doch de vouwen en rimpels ter zyde. ——
't Geen de oudere en nieuwere Phyfiognomisten onbeflemd gelaaten hebben; de eigenlyke tekening , den omtrek en den ftand des
voorhoofds , • dat houd ik voor het gewig-
tigfte, 't geen zich aan de phyfiognomifche 'waarneeming aanbiedt.
Men ziet op het Tytelblad deezer afdeeling eene kleine onvolledige proeve der gewoonlykfte voorhoofdsvormen cn voorhoofdsftanden.
Men kan de voorhoofden, in profil befchouwd , in drie voornaame hoofdklasfen verdeden ; te weeten : a. in achterwaardsliggende , b. in perpendiculaire of loodrechte, en c. in vooroverhangende.
Iedere klasfe heeft eene menigte ondergefchikte ordeningen , doch welke gemaklyk weder in zekere foorten te brengen zyn.
De voornaamften derzelven zyn:
ï. Rechtiynige ; 1. halfrond , halfrechtlyni' ge , die in elkander vloeien; 3. halfrond, halfrechtlynige , gebrokene ; 4. rondlynige, een vouwige ; 5. rondlynige , gedubbelde en drievoudige.
EN-



IÓO ENKELE BEMERKINGEN"
ENKELE BEMERKINGEN OVER DE VOORHOOFDEN.
Myne enkele bemerkingen zyn als volgt:
i. Hoe langer het voorhoofd , des te veelvattender (c<steris paribus) en krachtloozer.
a. Hoe ineengedrongener, korter , vaster het voorhoofd, des te ineengedrongener, onlustiger, vaster het karakter des menfchen.
3. Hoe boogachtiger en hoekloozer de om*
trekken, des te tederder en weeker; •
hoe rechter, des te vaster en harder het karakter.
4. Volkomene perpendiculariteit of rechtlyiiigheid van het hair tot de wenkbraauwen is — verflandeloosheid, krachtloosheid, die nergens te vinden is.
5. Perpendiculariteit of rechtlynigheid , die zich boven zacht, gelyk by 6 op het tytel. blad -—— vertoont treflyke bekwaamheid tot koud, ftil , diep denken.
6. Vooroverhangende, gelyk 0, 10, 11, 12, krachtloos, onryp, zwak , dom.
7. Achterwaardsliggende, gelyk 1,2,3,4,
over



over de voorhoofden. l6l
over 't algemeen, meer verbeelding , vernuft, fynheid.
8. Voorhoofden , boven rond en vooruitfteekende , onder recht , over 't geheel perpendiculair , rechtlynig nagenoeg als 7-,
zyn zeer verllandig, zeer leevendig , zeer aandoenlyk , zeer hevig en yskoud.
9. Anders zyn ook de rechtiynige , fchuinsliggende voorhoofden zeer hevig en leevendig.
10. Boogachtige voorhoofden fchynen eigenlyk vrouwlyke voorhoofden te zyn. Vrouwlyke voorhoofden hebben zeer zelden twee boogen in het profil , zy zyn veel rondach-
tiger daarvandaan minder denkende \
en meer helderziende. lk gebruik het
woord denkend van het vrouwlyk geflacht niet gaarn ; ook de verftandigfle vrou-
wen denken weinig of niet. > Zy zien
beelden , fchikken deeze maar met afge-
trokkene tekens weeten zy naauwlyks om te gaan. 8 op de plaat aan 't hoofd van dit fragment is onlydlyk dom. 12 het non plus ultra van domheid en zwakheid.
ïi. Gelukkige verbinding van rechte en
boogachtige linien en gelukkige laag des
voorhoofds maaken het volkomenile karakter van wysheid uit. Gelukkige verbinding
IV. deel. L heet



i6a
ENKELE BEMERKINGEN
heet ik onbemcrklyke in elkandervloeijing
en gelukkige laag heet ik eene niet zeer perpendiculaire of rechtiynige, en niet zeer achterwaardliggende , nagenoeg als 2 op de gemelde plaat, naamlyk flechts ten opzigte der laag aangemerkt.
11. Ik zou het bykans als een axioma, als
een aangenomen regel, ftellen alle recht-
heid als zodaanige heeft haare betrekking tot geboogenheid, gelyk kracht en zwakte, gelyk fiyfzinnighaid en buigzaamheid, gelyk verftand en zinlyke aandoening.
13. Nog geen mensch met fcherp uitkomende oogbeenderen heb ik gezien , die niet tot fyne verflandsoeffeningen en ontwerpen van vernuft groote bekwaamheden had.
14. Maar zonder deeze fcherpe hoeken zyn
'er voortreflyke koppen die meer ftaat-
lykheid hebben, wanneer het voorhoofd beneden gelyk eene perpendiculaire muur op horizontaale wenkbraauwcn neerzinkt , en aan beide zyden zacht rond naar den flaap des hoofds gewelfd is.
15. Perpendiculaire voorhoofden, die vooruit ftaan, niet onmiddelyk op den neuswortel rusten , [mal zyn , gevouwen , kort, glad, zyn een zeker uitdruk van zwakke
be-



OVER DE VOORHOOFDEN. 16*3
bekwaamheden , weinig verftand , weinig inbeeldingskracht , weinig aandoening.
16. Voorhoofden met veele hoekige , ktiob* belachtige uitpuilingen toonen altyd veele leevendige, vaste, harde, drukkende, vuurige, hevige werkzaamheid en flyfzmnigheid aan.
17. Het is altyd een teken van een vrolyk gezond verfland en eene goede geaartheid, wanneer het profil eens voorhoofds twee geëvenredigde boogen heeft, waarvan de ondcrfle vooruit komt.
18. Oogbeenderen met befiemden, merkbaaren, gemaklyk uit te tekenen, vasten boog — heb ik aan geenen , dan edele , groote menfchen gezien. Alle antieke idealen hebben deezen boog.
19. Vierkante voorhoofden , wel te verftaan,
die nog aanmerklyke zy-wandcn hebben .
en vaste oogbeenderen, zyn de klockzin-
niglte en vertrouwlykffe karakters.
20. Perpendiculaire vouwen des voorhoofds toonen aanwending , infpanning en kracht, wanneer zy aan het voorhoofd natuurlyk zyn;
■ horizontaale,. en teffens in 't midden af-
of opwaard gebrokene vouwen over 't algemeen — nalaatigheid , krachcloosheid aan.
L u 21.



164 ENKELE BEMERKINGEN
21. Perpendiculaire diepe infnydingen in de beenderen des voorhoofds tusfehen de wenkbraauwen heb ik altyd alleen maar aan gezond-denkende , vry-edele , gefchikte menfchen
gevonden byaldien 'er geen openbaar we-
derfpreekende trek aanweezig was.
22. De voorhoofds-ader, venam frontalem, of het blaauwachtige ypfilon Y midden op een open , ongerimpeld wel gewelfd voorhoofd, heb ik nimmer dan aan menfchen van zonderlinge talenten en vuurig karakter waargenomen.
23. De beflisfendite kenmerken van een voor* treflyk, en volkomen zo wel fchoon als veelbeduidend, vernuftryk, edel voorhoofd zyn de volgende;
a. In 't oog vallende evenredigheid tot de overige deelen des aangezigts. Het moet met den neus en het onderfle gedeelte des aangezigts even lang weezen.
b. Breedte — die boven of eirond wordt, (gelyk de meeste voorhoofden van groote Engelanders) of bykans vierkant is.
c. Zuiverheid van alle oneffenheden en rimpels, doch moet het zich rimpelen hun* nen, maar alleenlyk by diep nadenken^ fmerten en gepaste verontwaardiging. ■
d> Het



OVER DE VOORHOOFDEN. l6$
d. Het moet boven terug , beneden vooruit ftaan.
e. De oogbeenderen moeten eenvouwig,
bykans horizontaal zyn, ■ en van bo-
ven af aan te zien , eenen zuiveren boog uitmaaken.
ƒ In 't midden mag het van boven af, en in het dwars eene kleine verdie¬
ping hebben , die flechts by een eenvouwig en hoog neervallend licht merkbaar is, en het voorhoofd in vier byna gelyke kamers verdeelt.
g. De kleur der huid moet helderder zyn, dan aan het overige des gelaats.
h. Het voorhoofd moet overal uit zulke omtrekken beftaan, dat, wanneer men flechts eene fneede van omtrent een derde gedeelte daarvan ziet —— men nooit weet, of zy van eene rechte of kromme linie is.
24. Met een kort, rimpelig, knobbelachtig , onregelmaatig, aan de eene zyde ingedrukt , uitgekerfd voorhoofd welk zich
altyd anders vouwt maak geene ver¬
trouwde vriendfehap.
25. Wees nooit vertzaagd zo lang een mensch, een vriend, een vyand, een kind,
L 3 een



l6"6* OVER DE VOORHOOFDEN.
een broeder , ja zelfs een misdaader nog
een goed wel geëvenredigd open voorhoofd heeft; 'er is zekerlyk altyd nog veel mee hem te beginnen , cn veel van hem te hoopen.
Nadere en meerdere beftemmingen fpaaren wy tot de phyfiognomifche linien.
HET



HET ACHTTIENDE
f iLL^JLE N T-
BYLAAGEN. A.
Dit zulke flerke wenkbraauwen teelend voorhoofd is eene wortel van inwendige kracht en onwankelende vastheid. Het denkt, doordringt, ontleedt; houdt vast 't geen het heeft,neemt niet gaarn iets aan, 't geen het niet met zekerheid als waarheid behouden kan. Het oog flemt in den uitdruk van fcherpzinnigheid, en mond en neus in dien van vastheid volmaakt overeen.



$68 SYLA A G E N.
B.
Lc7r^///U) Vast ^v-{?e&iÊ Een zeer denkend, beproevend, heen en wéér wentelend — krachtig arbeidend, fnelbegrypend voorhoofd, waarmede oog, wenkbraauw en neus, maar niet de eenigzins zwakke, phlegmatieke, anders goedaartig zachte, edele mond overeenftemt. Het voorhoofd is ook wel van eene tedere gefteldheid; doch het heeft veel meer vuur, dan de mond,
C.



BYLAAGEN. I69
a
Twee beroemde Protestantfche Godgeleerden, Werenfels en Osterwald, die zich beiden door hunne voorhoofden even zo zeer als door hunne verdienden uittekenen. Dat van Osterwald a fchynt meer vrolyk en open, meer ontvangbaar voor gezonde begrippen. Dat van Werenfels i in de hoogte zekerlyk een weinig mistekend, dieper, naarvorfchender, en niet zo gemaklyk, om begrippen van anderen aan te neemen, maar des te vaster, om die geenen te behouden, welken het zelf uitgevonden en bearbeid heeft. Met dit karakter demt ook het overige der beide aangezigten volkomen overeen.



I70 BYLAAGEN.
D.
Dit ongemeen hooge voorhoofd, wanneer het in de natuur mooglyk ware, zou anders eenen zo goeden omtrek hebben, dat men zich gantsch buitengewoone dingen van hetzelve belooven mogt. Maar ik geloof nogthans, dat zyne onevenredigheid met de overige deelen des gelaats, met eene onevenredigheid zyner geestes - krachten onaffcheidbaar verbonden zou zyn. Oog en wenkbraauwen zyn middelmaatig. Het onderlle gedeelte van den neus en de mond met het hooge voorhoofd maaken een contrast van goedaartigheid of zwakte.



BYLAAGEN. l?4 E.
Zulk een voorhoofd, byaldien het waar was, zou eene gantsch buitengewoon aandoenlyke verbeeldingskracht, en een helderfchynend vegftand aantoonen. Dan de overgang tot den neus verzwakt den indruk van verftand, en maakt een contrast met bet voorhoofd. Voorts , indien maar het gezigt gantsch onbekend ware, zou ik
het heeten het zachtlievend gelaat eens
dightlievenden zieners.



17* BYLAAGEN.
F.
Dit gelaat maakt een aanmerklyk contrast met het voorgaande. Men vergelyke maar voorhoofd en voorhoofd. Daar is een open, vrye, dicht-
lievende zin; hier alles naauwe, onpoëeti-
fche, ontleedende fliptheid. Stipt kan dat ook zyn. Dit ook poëetisch. Alleenlyk met dit onderfcheid; De grond van dat is dichtkunst —.— de grond van dit is redeneerkunst. Indien de boog des voorhoofds een weinig meer geplant, het voorhoofd een weinig korter was , gelyk waarfchynIyk in de natuur, zou het veel fcherpzinniger zyn.



BYLAAGEN. 173
G.
Zulke voorhoofden en zulke gezigten kan men niet groot, niet klein , en niet middelmaatig roemen. Zy zyn buitengewoon ryk in talent en vatbaarheid. Zy hebben eene verbaazende bekwaamheid om te leeren , te onderwyzen , te denken , te fpreeken, te fchryven.



1^4 BYLAAGEN.
H.
Zulk een neus onderfielt een heerlyk voorhoofd. Zo is het ook hier, offchoon de
vreesachtigheid des graveerders het eenigzins verzwakte. Het geheele bovenfle deel des gelaats is voor een bykans groot mensch ten eene-
maal beflisfend. Het oorfpronglyke moet
zeer groot weezen. Want zulke omtrekken van voorhoofden, zulke neuzen zyn in alle kopyen onbewysbaar. Verftand, geest, fmaak, vernuft, fterkte, groot gevoel zyn in dit gelaat volflrekt onloogchenbaar.



BYLAAGEN.
»75
De lengte en de flompheid van dit voorhoofd, en de fmalheid des fchedels, op zich zeiven befchouwd , maaken reeds, dat wy van dit aangezigt weinig groots vermoeden. Maar de trekken zelve, byzonder van den mond en den hals, laaten ons geen oogenblik aan de zwakheid van dit gelaat twyfelen.
IC



\f& BYLAAGEN.
K.
Twee bykans alleenlyk door het voorhoofd
reeds bepaalde zotten-gezigten. Alle zo
vooruitflaande voorhoofden, gelyk 1, of zo lange perpendiculaire , gelyk 2, zyn van natuur zeer zwak en behoeftig. Gefpannenheid en Jlapheid zyn altyd twee uiterften, in welken de zotheid haare zitplaats fchynt te hebben. Het eene deezer aangezigten tekent zich door eene convulfive gefpannenheid, het andere door eene convulfive atonie, beiden door zotheid, uit.



B ï L i A G E N. 177
Wederom twee zotten «gezigten , die ook in het voorhoofd reeds den ftempel van natuurlyke domheid hebben. Doch niet in dien trap, als de beide voorgaande. Beiden bezitten eene zekere ftyfzinnigheid. Het voorhoofd des eenen 1 is te hoog en te fmal, des anderen 2 te dik en te breed. — Naar beneden fchynt de een goedaartig , boosaartig de ander. Beiden zouden reeds door de atonie hunner fpieren als zotten te erkennen zyn.
IV. DEEL. M HET



HET NEGENTIENDE
FRAGMENT.
VAN DE OOGEN.
In de eerfle plaats wil ik deeze en geene eigene bemerkingen over de oogen bybrengen; en dan in de tweede plaats fommige gedachten en plaatfen uit anderen mededeelen.
I.



VAN DE OOGEN.
x79
I.
EIGENE BEMERKINGEN OVER DE OOGEN.
Blaauwe oogen getuigen over 't algemeen meer zwakheid , vrouwlykheid , weekheid, dan de bruine en zwarte.
't Is waar, 'er zyn ontelbaare krachtvolle
menfchen met blaauwe uogen ; doch vind
ik veel meer fterke , manlyke , denkende menfchen met bruine , dan met blaauwe oogen. Waarvandaan het komt, dat men in China, of in de Philippynfche eilanden, zeer zelden blaauwe oogen, en nooit dan alleen by Europeërs, of by lieden , welke in die landen van Europeefche ouderen gebooren zyn, gezien heeft,— is onderzoekenswaardig, — en nog des te meer, doordien 'er geen weeklyker, wellustiger, vreedzaamer, luier volk is, dan de Chineezen.
Cholerieke menfchen hebben allerleie foorten van oogen, doch meer bruine en groenachtige, dan blaauwe.
Bruinachtige zyn bykans een beflisfend kenmerk van hevigheid, vuur en moed.
Halfblaauwe oogen heb ik genoegzaam n;>oic by melancholieke, zelden by cholerieke, allerminst by phlegmatieke temperamenten, die nogthans veel leevendigheid bezaten, aangetroifen.
M 2 Oo-



tJo van de oogen*
Oogen, by welken de onderfte boog van het bovenfte ooglid een hooge cirkelboog was, — heb ik altyd goed, teder, ook vreesachtig, vertraagd , zwak bevonden.
Oogen , die, wanneer zy open en niet te famengedrukt zyn, lange, fcherpe , fpitfe hoeken naar den neus hebben, — heb ik bykans nooit , dan by zeer verflandige , .of zeer fyne menfchen gevonden.
Ik heb nog geen oog, welks ooglid zich horizontaal op den oogappel tekende , en half
het zwart dcszelven doorfneed, gezien, <
dan in zeer fyne , zeer bekwaame, zeer listige menfchen ; wel te verftaan, in zeer veele redclyken ook , maar die zeer fyn verftand en veel houding hadden.
Oogen , die wyd open zyn , zo dat 'er nog veel wit onder het zwart des oogappels ten voorfchyn komt, — heb ik in de bloodften, phlegmatiekften, — en teffens in de moedigften
en vuurigftcn gevonden. Nevens elkander
gefteld , zal men gemaklyk het matte en vuurige, het onbeftemde cn beftemde kunnen onderfcheiden. De vuurigen zyn vaster, beter getekend, hebben minder kleine trekken, hebben dikkere , netter bcfnecdene , en minder huidige ooglippen.
[I.



van de oogen. II.
l8t
gedachten en plaatsen uit anderen.
A.
Uit de Gothafche Hof-Almanak des jaars 177i.
'-' Of grootdeels uit buffon.
„ De gewoonlykfte kleuren der oogen zyn: „ Donker oranjeverwig , geel, groen, blaauw, „ graauw en graauw met wie gemengd. De
blaauwen en oranjegeelen treft men 't meest „ aan. Dikwyls worden beide kleuren in een „ en het zelve oog gevonden. De kleur der gee„ nen, welken men voor zwarte oogen houdt, „ is niets anders , dan geelbruin , of donker „ oranjekleur. Om zich hiervan te overtuigen, „ behoeft men flechts deeze oogen van naby „ te befchouwen. Van verre of tegen het licht „ fchynen zy deswege zwart, dewyl de bruin„ geele kleur zo zeer by het wit in het oog „ aflleekt, dat men ze ten opzigte van het wit 0, voor zwart houdt".
„ De oogen, die minder bruingeel zyn, wor„ den ook onder de zwarten gerekend ; maar P, zy zyn niet zo fchoon, als de anderen, deM 3 „ wyl



l82 VAM DE OOGEN.
„ wyl deeze kleur tegen het wit niet zo fterk „ uitfteekt".
„ 'Er zyn ook geele en ligrgeele oogen. „ Deeze vallen gantsch niet zwart uit ; dewyl „ dergelyke kleuren niet donker genoeg zyn,
om zich in de fchaduw te verliezen".
„ Men ziet zeer dikwyls in een en hetzelve „ oog ftreepen van oranjekleur,? van geele, „ van graauwe, en van blaauwe kleur. Zo ras „ 'er iets blaauws onder gevonden wordt, het „ mag zo weinig weezen als het wil ; dan
wordt deeze kleur de heerfchende. Zy ver„ toont zich in vaatjes door den gantfehen om„ vang des regenboogs , en het oranjeverwige „ ftaat in vlokken in eenen kleinen afftand van „ het zwart des oogappels om hetzelve rondom. „ Het blaauwe verandert deeze kleur zo zeer, „ dat het geheele oog 'er blaauw uitziet, en „ men wordt de ingemengde oranjekleur niet „ eer gewaar, dan wanneer men het van naby „ befchouwt".
„ De feboonfte oogen zyn die geene, welke „ zich zwart of blaauw vertoonen. De leeven„ digheid en het vuur, welke (*) de voor„ naamfte en meest beftemde eigenfehap der „ oogen uitmaaken , heerfchen fterker in de
„ fterk-
(*) Nevens de vorm en tekening.



VAN DE OOGEN.
I83
„ fïcrkgekleurde, dan in zodaanige oogen , die „ flechts eenig zweemfel , ecnig fchynfcl van
kleur hebben. De zwarte oogen drukken
zich daarom ftcrker en leevendiger uit; maar „ in de blaauwe oogen wordt meer zachte be-
valligheid gevonden ; cn veelligt is ook hun
uitdruk fyner. In de eerften , naam lyk de „ zwarten , blinkt een vuur, welk gelykvor-
mig vonkelt ; dewyl de grond , die ons van „ eenerleie kleur fchynt te zyn, overal eener,, leie lichtftraalen terugkaatst. In de lichtflraa„ len integendeel , die de blaauwe oogen ver„ leevendigen , heerscht eene menigvuldigheid
der veranderingen ; want dewyl in dezelven „ meer flrcepen van kleuren gevonden worden, „ zo worden ook meer foorten van lichtftraalen „ teruggekaatst w.
„ 'Er zyn oogen , in welken men , om zo „ te fpreeken, geene kleur bemerkt. Zy fchy„ nen gantsch anders , dan andere gemaakt te ,, zyn. De regenboog heeft flechts eenige zo ,, zwakke en flaauwe fïreeken van blaauw of
graauw, dat dezelve by fommige bykans wit „ zyn. De fchaduw van oranjegeel is zo ligt, „ dat men ze bezwaarlyk van het graauwe en „ witte onderfcheidt. Het zwarte des oogap„ pels drukt zich in dit geval al te zeer uit, „ vermits de kleur des regenboogs niet donker
genoeg is. Men ziet, om zo te fpreeken, M 4 „ niets



x84
VAN DE OOGEN.
„ niets dan den oogappel, die zich midden in „ het oog alleen vertoont. Zodaanige oogen „ lpreeken niets, en hun blik valt iïyf en ,, dood uit ".
„ Ook zyn "er oogen , in welken de regen„ boog in het groene valt. Deeze kleur is „ zeldzaamer, dan het blaauwe , het graauwe, „ het geele , en het bruingeele ".
,, Niet weiniger ziet men ook lieden, wier „ beide oogen niet van eenerleie kleur zyn. „ Dit is byzonder den mensch, het paard en „ den hond eigen".
B,



van de oogen. 185
B.
Vit buffon.
„ Byzonder in onze oogen worden de beeldnisfen onzer verborgenfle neigingen kennelyk „ afgemaald. Het oog behoort nader aan de „ ziel, dan eenig ander werktuig. Het fchynt „ haar aan te doen , en aan alle haare bewee„ gingen deel te neemen. Het drukt haare ,, fterkfte hartstochten , en de onituimigfte zo „ wel, als de bedaardfle beweegingen, en te„ derfte aandoeningen uit. Het vertoont ze in „ haare volkomenheid , in haare volledige oef„ fening, zo duidlyk, zo zuiver, gelyk als zy „ ontlïaan. Het plant ze door fnelle bevvee„ gingen voort , die teffens vuur, werkzaam„ heid en het beeld der ziel, van welke zy „ voortkomen , in eene andere ziel overbren„ gen. Het licht der gedachten , en de hitte „ der aandoening worden te gelyk van het oog ,, ontvangen en teruggekaatst. Het is de zin „ des geestes en de fpraak des verftands ".
Ook kan hierover worden nagezien, wanneer men 'er tyd en gelegenheid toe heeft, georgii DAUMEiii Disfertatio de Oaililoquio. Altorfii Ï702.
M 5 C.



IbO VAN DE OOGEN.
c.
Uit WINKELMAN,
„ De oogen zyn , gelyk in de natuur, zo „ ook in de kunst onderfcheidenlyk gevormd „ aan de beelden der godheden, en aan de „ ideale koppen , zo dat het oog zelf een „ kenteken van hun is. Jupiter, Apolio, Juno „ hebben dezelven groot , en rondachtig ge„ welfd , en naauwer dan gewoonlyk in „ de lengte , om den boog derzelven des te „ verhevener te krygen. Palias heeft insgelyks „groote oogen; maar het bovenfte ooglid, „ welk in de hoogte getrokken is , beeldt het „ lief- en tederbekoorende, en het vuurig ver„ langende , door de Grieken Cypei» genaamd, „ uit. Dit onderfcheidt de hemelfche Venus „ Urania van Juno , en die , vermits zy een „ diadema gelyk deeze heeft, is daarom door „ die geenen , welke deeze aanmerking niet „ gemaakt hebben , voor eene Juno gehouden. „ Veelen der nieuwere kunftenaaren fchynen „ hierin de ouden te willen overtreffen , en „ hebben dat geen , 't welk Homerus osfen„ oogen of groote oogen noemt, in vooruit„ (Taande oogappelen , die uit hunne influiting ,. uitpuilen, zoeken af te beelden. Zodaanige „ oogen heeft de nieuwe kop van het beeld in
da



van de oogen. 187
„ de villa Medicis, welk verkeerdlyk voor de „ Kleopatra gehouden wordt, zo als zy aan „ opgehangen menfchen zouden te zien zyn ; „ en dergelyke oogen heeft een jong beeldhou„ wer aan de beeldnis eener heilige INIaagd, „ welke hy in de Kerk van San Cario al Torfo „ maaken moest, gegeeven ".
Zie winkelman, w de kunst der Grieken , bladz. 53.
HET



HET TWINTIGSTE
FRAGMENT,
BYLAAGEN.
4>
Niet gantsch gcmeene oogen, doch ook niet van de eerfle grootte. Niet zeer noch lichtvol , noch vuurig, maar denkend, be-
daardnavorfchend , en bezwaarlyk te misleiden. Zy zyn meer tot rust, dan tot groote werkzaamheid, tot liefde meer, dan tot toorn
geneigd. Dit toont hunne langachtige gedaante en dat het bovenfte ooglid den oogappel zo bedekt.
L.



BYLAAGEN. l3p
3.
Twee veel beduidende, overal bcftemde
krachtvolle oogen. Deeze oogen moeten
wat kannen, moeten wat bewyzen.
Zy vatten een tegenwoordig zinlyk voorwerp met vastheid , en bearbeiden het met beflisfènde kracht. Zy zyn onderneemende en uitvoerende — vuurig, kloekmoedig, en nogthans welgevallig en aan zich houdende. Zy zyn, gelyk wy verder naar beneden zien zullen, — geboorene kunftenaars - oogen, — die te gelyk met kracht en vlyt arbeiden.
C.



IQO
BYLAAGEN.
c.
i Een oog, voor zekere enkele dingen, by voorbeeld, bouwkunde, beeldhouwkunde, en in zodaanige dingen by uitftek gefchikt — maar anders niet algemeen geestryk. De hoek is te ftomp.
a Een veel kloekzinniger, geestryker, hoewel hier te mat zich vertoonend oog. Zulke omtrekken van het bovenfle ooglid vorderen veel meer vuur en kracht in het ooe zelve.
't Is voorwaar wel zeer ligt mooglyk , dat
ook een zot zulke oogen hebbe , — maar
flech ts een zodaanige , die het geworden is; — of wanneer hy het van natuur was, dan zal de mond gantsch ongelykvormig , en van dit oog doordraaiend onderfcheiden zyn.
D.



BYLAAGEN. tp I
D.
In deeze beide oogen is veel vuur, — licht en liefde.
1 Kan van geen zwak mensch zyn.
2 Her. oog van een vrolyk , gees'ü-yk , veelwerkend , diepziend, fnclziend , en fnelbepaald mensch , die teffens met geduld , gemak , liefde werkt.
E.



l92 BYLAAGE N.
E.
Een paar oogen van eene groote verhevene, fïille heldenziel , welker temperaments- karakter , wegens het gelukkig mengfel aller temperamenten , bezwaarlyk te beflemmen is. Al wat zy doet, doet zy ftil , vast, geheel. Al het kleinachtige, fcheeve, halve wordt van haar veracht.
't Is jammer, dat de oogen niet in volkomene natuurlyke leeyensgrootte getekend zyn;
zy zouden zich nog des te meer terflond
als de oogen van zo' een karakter aankondigen, gelyk wy het befchreeven hebben.
HET



HET EEN EN TWINTIGSTE
FRAGMENT,
over de wenkbraauwen.
D e wenkbraauwen zyn dikwyls , op zich zeiven alleen befchouwd , voor het karakter des menfchen beflisfend , gelyk by voorbeeld van eenen Torquato Tasfo , Leone , Baptista, Atberti, Boileau, Turenne, Le Febre, Axelius, Oxenftirn, Clarke, Newton, en anderen.
Eenvonwig boogachtige wenkbraauwen zyn van maagdlyk karakter.
Rechtiynige, horizont aate van manlyk.
Samengeftelde uit horizontaak en boogachtige van manlyk verlland en maagdlyke
goedaartigheid.
Wild verwarde zyn altyd een teken van een wild , of, wanneer de haairen teder zyn, van een zacht vuur.
lneengedrongene, vaste, daar de haairen parallel loopen, en als befneeden zyn , zyn wel een der meest beflisfènde tekens van een vast, manlyk, ryp verftand, diepziende kloek-
IV. deel. N zin-



104 OVER DE WENKBRAAUWEN.
zinnigheid, en eenen getrouwen verzekerden zin.
Samenloopende wenkbraauwen — welken de Arabiers zo fchoon vinden, de oude Phyfiognomisten voor een teken van een valsch arglistig karakter hielden — kan ik noch fchoon, noch voor een karakter van een valsch arglistig weezen vinden. Men ziet ze aan de redelykfte, openhartigfte , beminnenswaardigfte gezigten. 't Is waar, zy geeven aan het gelaat een eenigzins duister aanzien ; en van de eene of andere droefheid des gelaats en des harten mogen zy wel getuigen zyn.
Gezonken wenkbraauwen , zegt Winkelman (*) , geeven aan het hoofd van Anti* mus iets bitters en melancholieks.
Ik heb nog geenen diepen denker , ook niet eens eenen zeer vasten of kloekzinnigen man met rechte, horizontaale , zwakke , hooge wenkbraauwen gezien , welke het voorhoofd cenoesizaam in twee deelen fcheiden.
Zwakke wenkbraauwen zyn altyd een teken van phlegma en zwakte. Niet, dat niet cholerieke en krachtvolle menfchen zwakke wenkbraauwen kunnen hebben. Maar deeze zwak. heid der wenkbraauwen is altyd uitgaaf, aftrek van de kracht en van het vuur.
Hoe-
(*) L. c.



OVER DE WENKBRAAUWEN. I05
Hoekige, flerkgebrokene wenkbraauwen zyn altyd een teken van vuurige , voortbrengende werkzaame daadlykheid.
Hoe nader de wenkbraauwen op de oogen liggen , des te ernsthaftiger, dieper, vaster is het karakter.
Hoe verder van de oogen af, des te ligter, beweeglyker , ononderneemender.
Verre van elkander een vrolyke, openhartige , ligte zin.
Witte wenkbraauwen een teken van
zwakheid.
Zwartbruine van vastheid.
In de bëweeging der wenkbraauwen ligt oneindig veel uitdrukking , byzonder van onaangenaame onedele hartstochten van toorn , van hoogmoed, van verachting. Een fupercilieus mensch is verachtend en verachtlyk.
Ns HET



HET TWEE EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
.Een nadruklyk, hartstochtlyk, krachtig, byzonder ook door de wenkbraauwen fpreekend, choleriek-fanguinisch, vatbaar, doch niet bedaard* befcheiden, niet eigenlyk wys, denkend gelaat.



BYLAAGEN» 197 IJ.
Veel zachter, bevalliger, aandoenlyker, goedaartiger is het karakter deezer wenkbraauwen, die met het gantfche gelaat even zo zeer overeenitemmen, als de voorgaanden zulks met den ge-
heelen toon des aangezigts deeden. . Een
nieuw bewys, hoe overeenftemmend de natuur in alle de gezigtsdeelen is!
N 3 C.



103 BYLAAGEN.
c.
2 2
Ook deeze wenkbraauwen zyn zeer fpreekende , en zekerlyk van geen gemeen mensch.
Zodaanige wenkbraauwen moeten denken
(mogt ik wel zeggen) zy mogen willen of niet. Zy moeten gemaklyker, fneller, dieper, krachtiger denken en werken dan de voorgaanden.
In i is meer edelheid en rust , meer eenvouwigheid van zin , dan in 2.
*
HET



MET DRIE EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
EEN WOORD OVER DE NEUZEN.
Te recht noemden de Ouden den neus ho-
nestamentum faciei.
Het is, geloof ik, reeds op de eene of andere plaats gezegd : Ik houd den neus
voor den tegendand, het tegenwigt (*) der hersfenen. Die de leer der Gothifche gewelven flechts halfweg inziet , zal het gelykniswoord tegenwigt (f) verdaan. Want op den neus fchynt eigenlyk alle de kracht van het voorhoofdsgewelf te rusten , welk anders in den mond en wangen jammerlyk te famen zou dorten.
Een fraaie neus zal nooit aan een flecht gelaat gevonden worden. Men kan een leelyk gezigt hebben en fierlyke oogen ; maar niet eenen fraaien neus, en een leelyk gezigt. Ook
vind
O (t) Die wiederlage.
N 4



20Q OVER DE NEUZEN.
vind ik duizend fchoone oogen regens een eenigen fchoonen neus. En waar ik dien vond, vond ik ook altyd voorcreflyke , altyd gantsch buitengewoone karakters. Non cuique datum est, habere nafum.
Tot eenen volkomen fchoonen neus vorder ik het volgende :
a, Zyne lengte moet aan de lengte des voorhoofds evenredig weezen.
b. By den wortel moet eene kleine zachte verdieping plaats hebben.
e. Van vooren befchouwd moet de rug (dorfum , fpina nafi) breed , en bykans parallel, evenwydig , zyn , doch over 't midden een weinig breeder.
d. De knoop van den neus, de neuskap, de neusbal (orbiculus) moet noch hard , noch vleefchig zyn , en zyn onderde omtrek moet beltemd en doordraaiend zuiver getekend , niet ipits , en ook niet zeer breed weezen.
e. De vleugels van den neus (penna;') moeten van vooren beltemd gezien worden , cn de neusgaten moeten zich daaronder liedyk verkorten.
f. In profil befchouwd , mag de breedte onder niet meer dan een derde zyner lengte hebben.
g. De



OVER DE NEUZEN.
201
g. De neusgaten moeten van voeren een weinig fpits , achter ronder, en over 't geheel zacht gekromd zyn , en door het profil der lippen in twee gelyke deelen verdeeld worden.
h. De zyden van den neus, of van het neusgewelf moeten bykans op de wyze van eenen muur gevormd zyn.
U Van boven moet hy aan den boog van het oogbeen wel fluiten , en by het oog moet hy ten minfte een halven duim breed weezen. —
Zo een neus is meer waard , dan een ko. ningryk.
Doch 'er zyn ontelbaare voortreflyke menfchen met leelyke neuzen. Maar hunne voortreflykheid is wederom geheel onderfcheiden van de voortreflykheid van andere menfchen.
Ik heb de reinfte , verftandigfle , edelfte fchcpfelen met kleine neuzen van holle profilen gezien , maar deeze hunne voortreflykheid beftaat flechts in lyden cn hooren , keren , ontvangen, genieten van fyne geestige werkingen , (wanneer naamlyk hun overig maakfel fyn georganifeerd is.) Boven by den wortel geboogene neuzen integendeel zyn voortreflyker om te gebfeden , heerfchen, werken, doorzetten , verftooren. Rechtiynige neuzen mogt ik fluitfleen tusfehen de beide anderen N 5 noe-



202
OVER DE NEUZEN.
noemen. Zy werken en lyden met kracht eo flüte.
Boerhave , Sokrates , Lairesfe hadden meer of min leelyke neuzen , en waren groote mannen Maar hun karakter was zacht en
lydzaam.
■ Ik heb nog nooit eenen neus met eenen breeden rug gezien , hy mogt dan geboogen qf rechtlynig zyn, —— dan aan gantsch buitengewoone menfchen. Men kan ook tienduizend leevende aangezigten, en duizend portraiten van merkwaardige menfchen doorgaan, eer men een' eenigen zodaanigen vindt.
Meer of min zodaanige neuzen hadden , by voorbeeld, Faustus Socinus, Swift, Ctefar Borgia, Antoon Pagu , Johan Karei van Enkenberg (een man van Simfons krachten,) Paulus Sar pi , Petrus Medicis, Franciskus Carracci, Cas/ini, Lukas van Leiden , Ti* tiaan.
Doch 'er zyn ook neuzen, die geenen breeden rug hebben , boven by den wortel zeer fmal zyn — van buitengewoone kracht. Maar hunne kracht is meer elastiek , meer oogenbliklyk dan voortdrukkend.
De Tartaarfche volken hebben doorgaans
platte ingeboogene neuzen; de Afri-
kaanfche Zwarten ftompe neuzen; de
Joo-



OVER DE NEUZEN. 203
Jooden grootdeels haviksneuzen ; de En¬
gelfchen hebben zelden fpitfe neuzen, meerendeels kraakbeenig (cartilagineus). De Hollanders hebben , om volgens portraitten te oordeelen , zelden fchoone en zeer beduidende
neuzen Groote en beduidende neuzen
hebben de Italiaanen. De groote Fran*
fchen hebben, myns dunkens , het karakter hunner grootheid allermeest in den neus. Men zie, by voorbeeld , de Portraitverfameling van Perault en Morin.
Kleine neusgaten zyn bykans een zeker kenteken van ononderneemende vreesachtigheid. Zigtbaar ademende, opene neusvleugels een zeker kenteken van een fyn gevoelen , welk ligt in zinnelykheid en wellust on taarten kan.
HET



HET VIER EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
veel geest uit dit oog ftraalt, zo veel, ik mogt wel zeggen, mergachtige kracht ftraald 'er uit deezen neus, die nogthans in deeze kopy, door eene kleine afltomping, beneden aan den knoop van zyne fynheid veel verlooren heeft. Men mag lagchen , wanneer ik zeg: — deeze neus is my een teken van edele, goedaartige trouwhartigheid en van eenen fynen fchilderenden zin; — doch het is waar, fchoon men 'er ook om lacht.



BYLAAGEN» 20*
B. 3
Het oog is vol zachte goedhartigheid.
De neus is , in geenen zin , voordringend
en voortbrengend, maar toont een bedaard
karakter, welk , 't geen het eens aangenomen heeft, niet gaarn wederom vaaren laat. Ware
het neusgat dit door alle tekenaars zo zeer
verwaarloosde deel hier duidlyker en meer
naar waarheid getekend,de uitdrukking van goedaartigheid zou nog veel doorftraalender zyn.



200 BYLAAGEN.
c.
Eene raaske van eèn groot lydend karakter door Schlücter, welks grootheid zich byzonder ook in de gedaante , den omtrek , de evenredigheid van den neus ontdekt. Zy is niet van de eerfle grootheid ; maar over alles , wat domheid, zwakheid, wankelmoedigheid heeten mag , — zeer grootlyks verheven.
D.



BYLAAGEN. 2.QJ
D.
Deeze neus ontzegt de gantfche gezigtsvorm. Hy is met de gezigtsdeelen taamlyk overeenkomftig. Alleenlyk vereiscbte hy eenen zuiverderen omtrek des voorhoofds —— dezelve vorm des voorhoofds, maar een weinig vryer en ftouter getekend. Hy vereischte een beftemder getekend, minder langachtig oog. Ware het
neusgat een weinig meer gekromd , en ftond
het hooger, dan was hy een nog veel
beflisfender karakter van eenen heldhaftigen, byna grooten man.
E.



BYLAAGEN.
E.
Wy komen nu toe verfcheidene carricatuuren of wangeftalten van neuzen. De onderflaande komt met het geheele gezigt zeer wel overeen. Zinnelykheid en zotte fchalkheid fchynen in denzelven te ademen. Daardoor (men vergelyke dien niet te ras met anderen , die veelligt gelykvormig fchynen, en het niet zyn) daardoor, dat hy zo breed , als lang is, fchynt hy even zo wel deezen indruk te maaken , als door den dikken neusknoop.
F.



BYLAAGEN» 2C?9
K
Een neus van deeze breedte zou allen cn eenen iederen , ook den onkundigften, als het uitdrukfel , als het gewrocht van een ruuw, moeilyk te befchaaven karakter moeten toeüxaalen. Een neus, welks onderfle deel zo breed is , als een zeer breede mond , kan onmooglyk etne tedere fyne ziel aantoonen.
De Almagt alleen kan zodaanig een gezigt, door duizend trappen van vaderiyke loutering, verfynen.
'IV. DEEL.
G.



210 BYLAAGEN.
G.
Deeze neus heefc het volkomen karakter van dierlykheid, voor zo verre eene mcnschlyke vornï deezen aamrceTfien kan. Het zelfde karakter heeft mond, oog cn kin. Zelfs die dieren, welke het meest naar menfchen gelyken, zyn daardoor van de menfchen wezcnlyk onderfcheiden, dat zy eenen met den mond op de eene of andere wyze onmiddelyk famenhaugenden, dienvolgens geenen eigenlyken neus hebben: want de menschlyke neus lost zich geheel en al van de lip, gelyk hy ook het eenige lid is, welk uit het aangezigt uitfteeku
II.



BYLAAGEN. 211 H.
Gelyk de even" voorgaande neus genoegzaam op de bovenlip kleeft, zo verheft zich deeze, dien wy thans voor ons hebben, al te zeer van dezelve om hoog , en wordt daardoor zo on« menschlyk, zo onnatuurlyk, als de voorgaande. Alle ook tegen elkander overgeftelde uiterften zyn onnatuurlyk, onmenschlyk. Wy zien hier terftond de ruuwfte onbefchoftheid, die voor alles, w.it fyn is, geenen zin, voor de ruuwfte zinneJykheid in tegendeel den alleropenften zin heeft.-
■



212 BYLAAGEN.
I.
Het onderdaande gezigt fchynt ten deele veel fyner, dan de beide voorgaanden. Alles fchynt bedaarder, zachter, regelmaatiger, en nogthans draalt door het geheele eene zekere dierlykheid uit, met welke wy geene gemeenfchap willen
hebben. Ik zoek deeze niet enkel in het
hair, of in de rechte oogen, maar voornaamlyk in den neus. De neuzen, welke, in profil befchouwd , zich hol vertoonen , zyn gemeenlyk buitengewoon kort; deeze integendeel is langachtig en dus aan dat geene gelykvormiger, 't welk by de dieren den neus pleegt te heeten. Want, gelyk gezegd is, de dieren hebben zo min eenen neus, als zy verdand hebben.



HET VYF EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
OVER DEN MENSCHLYKEN MOND EN LIPPEN.
A.
OVER DEN MOND.
Alles ligt in den menschlyken mond, 't geen in den menschlyken geest ligt; gelyk alles, 't
geen in God is zigtbaar wordt in Jefas
Christus!
De mond in zyne rust, en de mond in zyne
oneindige beweeging welk eene waereld
vol karakters! Wie wil uitfpreeken, 't
geen hy uitfpreekt zelfs wanneer hy
zwygt !
Zo heilig is my dit lid , dat ik naauwlyks
daarvan fpreeken kan. Ik ftaa verbaasd
over my zeiven , word my wonder bo¬
ven alle wonder, dat ik niet alleen eenen dierlyken muil om te eeten en te ademen, — maar, dat ik eenen menschlyken mond om te fpreeken O 3 heb



214
OVER. DEN MENSCHLYKEN
heb en eenen mond, die altyd fpreekt,
fchoon hy ook altyd zwygt. Verwacht niets, Leezers, over dit bezieldlïe
en beduidendfle van alle onze werktuigen.
Ik ben niet bekwaam en niet waardig om daarvan te fpreeken.
Een mensch , die de waarde van dit — lid? >—» hoe gantsch 'anders is 't, dan al het andere, 't welk men lid noemt? hoe niet af te losfen? hoe niet te beftemmen? hoe veel eenvoudiger en te famengeftelder? Een mensch,
zeg ik , die de waarde van dit lid kende, gevoelde , innigst gevoelde ■ Hy fpreeke
flechts Gods woorden , en zyne woorden zyn
Gods daaden O dat ik flechts zidde-
ren kan in plaats van te fpreeken ■ van de
heerlykheid des monds deeze voornaame
zitplaats van wysheid en dwaasheid, van
kracht en zwakheid , van deugdzaamheid
en ondeugdzaamheid, —- der fynheid en grofheid des menschlyken geestcs ! deeze zitplaats
van alle liefde en allen haat, ■ van alle op.
rechtheid en alle valschheid, van alle ne-
drigheid en allen hoogmoed, ■ van alle geveinsdheid en waarheid l
O tot welke aanbiddingen zou hy zich openen, of fluiten, myn mond wanneer ik —
meer mensch — ware!
O



RIOND EN LIPPEN. 215
O die verftemde, veronmenschlykte, mensch-
heid ! O droevig geheimnis myner my
misvormende jongelingsjaaren ! Wil des Albeïüercnden, wanneer zult gy u opklaaren ? . . . Ik aanbid, wyl ik gevoel , dat ik ■— niet aan te bidden waardig ben ! Doch zal ik het worden gelyk het menfchen worden kunnen ; want die my fchiep eenen mond
gaf hy my. .
Waarom wy dat niet zien, 't geen aan ons is? en niet genieten ons zeiven ? niet terugkeeren van het aanfchouwen des alfpreekenden monds onzes broeders , onzer zuster tot vreug.
degevoel „ Ook my is een mond ge-
„ geeven?"
O menschheid ! wat zyt gy gezonken !
O eeuwig leeven ■ hoe my te moede
zal zyn, wanneer ik in het aangezigt van Christus den mond der Godheid met myne oogen
zien , en opjuichend gevoelen zal. „ Ook
,-, ik heb eenen mond, evenbeeld des geenen,
„ dien ik aanbid , ontvangen ! Dien kan
„ ik noemen die hem my gaf O
„ eeuwig leeven in bloote gedachten! "
O 4 Schil-



210 OVER DEN MENSCHLYKEN
Schilders en beeldhouwers ! > Hoe zal
ik u verzoeken, u fmceken, die heilig werktuig ■ te beitudeeren in alle zyne fyne
trekken , alle zyne overeenkomst en evenredigheid !
Overgiet menigen karakteristieken mond van leevende en doode menfchen met het fynfte pleister, en vormt daarnaar, en tekent daarnaar , en leert daaraan waarneemen; flu-
deert eerst dagen lang aan eenen, en gy hebt, hoe menigvuldig zy zyn mogen , ontelbaaren beftudeerd ! — Maar vergeeft my; — myn hart is gedrongen , is bekneld. Waarom? in drie jaaren onder tien of twintig tekenaars, welken ik vóórpredikte , voorwees , voortekende heb ik echter nog niet gevonden,
die, ik wil niet zeggen het gevoelbaare gevoeld, flechts het aanfehouwbaare gezien, gevat , en daadlyk ter neêr gefield heeft.
Wat zal ik hoopen ?
Al wat ik verwachten kan, verwacht ik van het zo ligt mooglykê karakteristieke pleister-
afgietfel. Slechts eenmaal een kabinet
van zodaanigen verfameld. . Maar! de
wer-



MOND EN LIPPEN» Hl?
werkingen van al te naauwkeurige, zekere waarneemingen zouden veelligt te veel bevattende zyn ! Het werktuig der menschheid draaide zich te fnel ! De waereld mogt het niet draagen. Daarom wil de Voorzienigheid,
dat men met ziende oogen niet zie. •—. Bykans met eene traan in 't oog zeg ik 't! ——
Waarom ik fchreien mogt ? Medegevoe-
ler der menfchenwaarde ! —- Gy weet 't! — En gy zwakkere , maar nogthans geliefde — hier niet gevoelende Leezers — vergeeft my! —
O 5 B.



Sl8 OVER DEN MENSCHLYKEN
B.
OVER DEN MOND EN LIPPEN.
Onderfcheid in iederen mond: fchouwd CigenIyke büVenliP °P zich zelve be-
b. De eigenlyke onderlip op zich zelve aangemerkt.
c De lyn, welke uit vereeniging der beide lippen, wanneer zy bedaard geflooten zyn, wanneer zy zonder dwang geflooten kunnen worden , ontftaat.
d. Het midden der bovenlip byzonder.
e. En der onderlip byzonder.
f. Den voet, of de kleine buiging der middellyn aan beide enden (*).
g'
(*) Nota. Men bemerke by een enkelvoudig invallend licht in eene anders donkere kamer iederen mond in profil, en men zal op eene meer of min bemerkbaare wyze omtrent het end der middellyn altyd eene breuk , eenen kleinen hoek waarneemen , die op de onderlip eene zeer karakteristieke fchaduw werpt. Deeze breuk, dit hoekje, en 't geen daarover is, noem ik
den voet. Zult gy fchilders en tekenaars
eindelyk eens te beweegen, eindelyk eens over te haaien
zyn, om met ziende oogen te zien , niet quid
pro quo, maar 't geen 'er daadlyk is; niet te vergeefs daadlyk aanweezig is; en naar zyne menigvuldigheid van menigvuldige , ten uiterfte menig, vuldige heduiding is ?



MOND EN LIPPEN. 2!0
g. En eindelyk den uir.erfr.en uit- of afloop der middellyn aan beide enden.
Gy zult zonder deeze onderfcheidingen geenen mond richtig tekenen en beuordeelen kunnen.
■§ •& ft
Gelyk de lippen, zo het karakter.
Vaste lippen, vast karakter.
Weeke en fnelbeweeglyke lippen , fnelbeweeglyk karakter.
Uitgetekende, beftemde, groote, wel geëvenredigde lippen , uit welken de middellyn, zich op eene zachte en aan weerskanten op gelyke wyze flingerende , gemaklyk naar te tekenen,
gemaklyk uit te haaien is , zyn nooit
aan flechte, laage , gemeene menfchen te vinden ; wel aan wellustigen , maar niet aan valfche , kruipende, boosaartige karakters.
Verbeetene , lippenlooze mond , die enkel
naar eene lyn gelykt \ een zeker teken van
koude vlyt, orde-liefde, naauwkeurigbeid, zuiverheid ; en wanneer hy aan beide enden
opwaard zich vertoont, van gemaaktheid, aanmaatiging, iedelheid — en in allen gevalle van
dat



22Ö OVER DEN MENSCHLYKEN
dat geen , 't welk uit koude iedelheid ontfbian kan fchalkheid.
Zeer vleefchige lippen hebben altyd met zinnelykheid , traagheid en praatery te ftryden.
Befneedene , fcherpgetekende met ang-
ftigheid en gierigheid.
Bedaard en zonder moeite wel ge floot ene, beftemd getekende lippen zyn een zeker teken van overlegging, voorzigtigheid en vastheid.
Zacht overhangende bovenlippen zyn een algemeen teken van goedaartigheid. — Doch is 'er ontelbaare goedaartigheid met vooruitftaande onderlippen. Maar deeze laatfte goedaar¬
tigheid is meer koude trouwe en goedhartigheid, dan warme deelneemende vriendfchaps-aanvaUigheid.
In 't midden zich uithollende onderlippen — kortswylige karakters. Men bemerke maar eens het oogenblik , wanneer eenen mensch, die vol kortswyl is, een inval op de lippen zweeft,
de lip zal zich in 't midden een weinig
neêrlaaten en uithollen.
Een verflooten mond, maar niet fpitfe , gemaakte , toont altyd moed en vastheid van karakter aan, en in zodaanige gevallen, in welken de onvertzaagdheid onvermydlyk is , ziet men ook de gewoonlyk opene monden zich fluiten. Openheid des monds is des klaagenden, geflöotenheid des lydenden.
Van



MOND EN LIPPEN. 221
Van de oneigenlyke lip , of de vleefchige of vleeschachtige bedekking der bovenfte tander, die tot de eigenlyke lip leidt, waaraan , voor zo veel ik weet, de ontleedkundigen nog geenen byzonderen naam gegeeven hebben , —— maar die men misfchien voorhangfel of pallium zou kunnen noemen; — van de tusfchenruimte van den neus tot de eigenlyke roodachtige bovenlip — ware ook byzonder nog veel te zeggen, hoe weinig ook de Phyfiognomisten myns weetens tot hiertoe daarvan gezegd hebben. 'Er . is naauwlyks over eenen kop in dit werk eene uitlegging gegeeven, of 'er is ook mede acht op genomen.
Is de oneigenlyke bovenlip lang, dan is de
eigenlyke altyd kort. Is zy kort en hol,
dan is de eigenlyke groot en boogachtig. Een. nieuw en zeker bewys van de overeenkomfligheid des menschlyken aangezigts. — Holle bovenlippen zyn veel zeldzaamer, dan vlakke, perpendiculaire, en de karakters, aan welken men ze vindt, zyn even zo zeldzaam.
H E T



HET ZES EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
M en kan het bykans als eene grondflelling aanmerken : — Ieder bedaard en zonder moeite geflooten mond, aan welken de middellyn gemakiyk zigtbaar en belteind is, is van een zacht, bedaard nadenkend en overlegzaam karakter. De onderftaande is her. — Men kan hem echter desniettegenftaande niet tot de buitengewoonen rekenen. Liefde tot orde heeft bykans ieder mond, welks enden zo uitloopen, en met zodaanige vouwen omgeeven zyn.



IS Y I.. A A G E N. 223 B.
De onderftaande mond heeft meer geest, meer vernuft, vrolyke kortswyl, en een meer zinnelyk, voor alle het zinnelyk-fchoone gevoeliger, en voor het genot vatbaarer karakter, dan de voorgaande. De bovenlip zinkt in 't midden dieper néér, en ftaat over de onderlip een weinig vooruit. Dit toont meer zinnelykheid, meer fmaak en vrolykheid aan.
1 a



224
BYLAAGEN.
c.
In de middellyn van deezen mond ligt goed-
aartigheid , rust, gelaatenheid. Wanneer
deeze mond harde ruuwe woorden fpreekt, zondigt hy zeer; want hy bandek tegen zichzelven, tegen zyne eigene natuur. Maar met gemaklykheid en wellust zou hy ligtlyk hard te ftryden hebben.
D.



BYLAAGEN.
D.
225
Veel onzachter, den hoogmoed en trotschheid naby is de mond , dien wy thans voor
ons hebben. De natuur heeft hem niet
Zwak gemaakt. — Hy wil iets , en durft iets willen. — Maar hy moet wceten , dat millioenen willen nevens hem zyn , die ook kracht èn recht hebben om iets te willen , en wanneer hy niet hooren wil, zo zyn 'er krachten voorhanden , die gereed liaan, om hem onaangehoord te Haan.
IV. DEEL. p g



220* BYLAAGEN.
E.
Hoe onfyn en zinnelyk het onderftaande gezigt mag fchynen, — zo gaat echter uit oog en neus, en byzonder ook uit de middellyn des monds een geest uit hetzelve uit, dien wy goedwillig moeten zyn. Deeze kromming des middellyns zal zelden by anderen , dan goedaartige menfchen gevonden worden, en deeze is *t, geloof ik, die ons met het overig gedeelte des gelaats, zo Biet geheel, ten minfte gedeeltlyk, bevredigt.



HET ZEVENENTWINTIGSTE
FRAGMENT.
TANDEN.
"Wel niets zekerdere, niets doorftraalenders, niets in ieder oogenblik zich meer bewyzende is 'er, dan het karakteristieke der tanden op zich zeiven, en de wyze hunner verfchymng.
Myne eigene bemerkingen hierover zyn de volgende:
Kleine korte tanden, welke door de oude Phyfiognomisten gemeenlyk voor een teken van zwakheid gehouden werden , vond ik by volwasfene menfchen van tiitneemende fterkte; —. maar dan zullen het zelden gantsch reine witte tanden weezen.
Lange tanden zyn een zeker bewys van zwakheid en vertzaagdheid.
Witte , zuivere , welgeregelde tanden , die ons by het openen van den mond tcrftond te gemoet komen . maar niet zeer hoog uicftaan, niet altyd terftond voltallig gezien worden; —
P 2 Ik



S28 TANDEN.
Ik heb ze by volwasrene lieden nooic anders, dan by goede, fyne, zindelyke, lielderyke, getrouwe menfchen gevonden.
Maar zeer dikwyls by foortgelyke goede karakters onreine, onelfene, leelyke tanden.
Doch altyd werd of krankheid , of het een of ander byvoegfel van onvolkomenheid oorzaak van den onaangenaamen indruk , welken deeze aanblik verwekte.
Wie zyne tanden onrein laat , ze niet zoekt
te reinigen 1 voorwaar die verraadt door
deeze eenige verwaarloozing reeds zeer veel van zyn karakter, 't welk hem geene eer aandoet.
Gelyk de tanden des menfchen , dat is te zeggen , hunne geftalte , ftand , zuiverheid (in zo verre deeze van hem afhangt) zo zyn fmaak.
Waar veel tandvleesch aan de bovenfte rei tanden by het eerfte openen der lippen zigtbaar wordt, daar is gemeenlyk veel koude en phkgma.
Alleen van de tanden (die toch byna in alle historifche fchilderftukken overal of verwaarloosd zyn, of mangelen) zou men gemaklyk een gantsch boekdeel in quarto fchryven. Men behoeft flechts eenen eenigen dag enkel op de tanden der menfchen byzonder zyn oogmerk te
richten , > flechts eene kamer vol zotten
van



TANDEN. £29
van deezen kant befchouwen , en men
zal geen oogenblik twyfelen, of niet de tanden, niet flechts in verbinding met de lippen, maar op zich zeiven befchouwd, zeer karakteristiek zyn, en wederom een phyfiogno-
misch deel welk over alle kunst van veinzen zegepraalt.
P 3 HET



, HET ACHT EN TWINTIGSTE
FRAGMENT,
BYLAAGEN. A.
Waar de oöderfle tanden zo gelyk en net geregeld, zo kort zyn, zo onmiddelyk aan elkander fluiten, gelyk in deezen kop, die kracht en heldenmoed vertoont, daar zullen de bovenfte tanden niet zo ligt ontbreeken kunnen; want zy zyn een verzekerd teken van een fterkgebouwd en geweldig karakter.



BYLAAGEN, ÊJI B.
Een grooter gelaat, dan het voorgaande. Het fchynt niet enkel fterk, maar heeft iets heldhaftigs. Dit openbaart zich niet alleen in het voorhoofd en den neus, maar voornaamlyk ook in den omtrek des monds en in de tanden.
P 4 HET



BET NEGEN EN TWINTIGSTE
FRAGMENT.
OVER DEN KIN.
T-Tir. menigvuldige ervaaring ben ik nopens de volgende bemerkingen verzekerd :
Dar een vooruitftaande kin altyd iets flelligs, pofitiefs , een terugitaande altyd iets ontkennends, negatiefs, aanduidt.
Dikwyls zit het karakter van kracht of onkracht eens menfchen enkel in den kin.
Scherpe infnydingen midden aan den kin heb ik nergens , dan by koude , verftandige menfchen gezien byaldien 'er niets wederfpree-
kends in het gelaat was.
Een fpitfe kin wordt algemeen voor een teken van fyne list gehouden. — Doch ken ik ten hoogfle redelyke zielen met fpitfen kin. Haare list is list der fynlTe dramatifche goedheid.
Een weeke, vette, dubbele kin is grootdeels een teken van welleeven.
Een hoekige kin is zelden anders , dan aan kloekzinnige, welleevende, vaste menfchen.
Een kleine kin — vreesachtigheid; een ronde met een kuiltje of kloofje — goedaartigheid.
HET



HET DERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
N aar den Vatikaanfchen Apollo. — Het voor« hoofd, waaraan de neus grenst, is te hoekig, te kleinachtig. De neus, fchoon verre boven gemeenheid verheven, niet zo beduidzaam, niet zo beflisfend voor goden-grootheid, gelyk zy overal befchreeven wordt. — De mond fchoon, wys, edel. — Maar de kin grenst bykans aan iets bovenmenschlyks. De volkomenfte en ligtfte gezondheidskracht heeft deezen omtrek gevormd.



234
BYLAAGEN»
B.
Wanneer onderlip en kin aan dit anders wel geëvenredigd, fyne gelaat een weinig kleiner, minder zinnelyk waren; zo zouden wy uit het
overige, wel is waar, geen eigenlyk groot, maar nogthans een zeer fyn, zacht karakter, vol edele talenten, vermoeden.
HET



HET EEN EN DERTIGSTE:
FRAGMENT.
OVER DE HANDEN.
D .ic de handen der menfchen zo onderfcheiden , en elkander zo ongelyk zyn, gelyk hunne aangezigten, is eene ervaaringszaak, die geen bewys noodig heeft.
Zo weinig men twee elkander volkomen gelykende aangezigten vinden kan, zo weinig zal men twee elkander volkomen gelykende handen
van twee onderfcheidene perfoonen vinden.
Hoe gelykvormiger aan elkander de aangezigten , des te gelykvormiger de handen.
Zo verfcheiden de menschlyke karakters over 't algemeen zyn; zo verfcheiden zyn alle enkele deelen huns ligchaams; en dezelve grond van de verfcheidenheid hunner karakters is het ook van de verfcheidenheid van alle hunne enkele ledemaaten.
Deeze verfcheidenheid des karakters openbaart zich, ingevolge geloofwaardige ervaaringen, byzonder ook in de handen.
We-



236 OVER DE HANDEN.
Wederom een zonneklaar bewys van het alvermogen der nietwaarneeming, dat men hieraan twyfelen kan.
De verfcheidenheid is zo menigvuldig, als de daadlyke en mooglykê toeftand , betrekkingen en veranderingen der handen zyn.
Zo is 'er, by voorbeeld , eene zichtbaare, aanmerklyke verfcheidenheid haarer maate; haarer beenderen', haarer zenuwen; haarer fpieren; van haar vleesch ; haarer vastigheid; haarer kleur; haars omtreks; haarer gedaante; haarer beweeglykheid; haarer infpanning; haarer rust; haarer evenredigheid; haarer lengte ; haarer rondheid.
't Is doorftraalend klaar, dat iedere hand met het ligchaam, welks lid zy is, natuurlyker wyze (dat is te zeggen, buitengewoone toevallen uitgezonderd) in de mooglykfte overeenftemming ftaat. De beenderen , de zenuwen, de fpieren, het bloed, de huid der hand, zyn kennelyk en openbaar voortzettingen derzelve beenderen, zenuwen , fpieren, deszelven bloeds, derzelve huid des geheelen ligchaams. Hetzelve bloed is in het hart, het hoofd, en in de hand. Eene voor kinderen begryplyke zaak , die niet aangeroerd behoorde te worden ; en nogthans
aangeroerd moet worden dewyl daarop het
ver-



OVEli DE HANDEN. 237
verwonderingbaarend , het befpotte geheim der Handphyfiognomie berust.
Niet aan een ander ligchaam, dan juist aan dat, aan welk zy behoort, — kan ooit of ooit eene hand pasfen.
De proef kan alle oogenblik genomen worden. Men houde duizend handen tegen
eene ; onder alle duizenden niet eene zal
in de plaats van dezelve te Hellen zyn.
Maar fchilders en beeldhouwers ftellen nogthans uit alle hun voorkomende en voorzwee-
vende fchoonheden eene gelykvormige re-
gelmaatige geftalte te famen; — Derhalve! —
Bewyst gy het tegendeel van 't geen gy bewyzen wilt. Eenmaal — zou van deeze gelykfoortigheid veel te zeggen vallen ! Wie zal daarvan oordeelen ? Ik meen de phyfiognomist — of niemand. De phyfiognomist,
die de overeenftemming van de verfcheidene deelen des ligchaams dikwyls innig gevoelt, ——
ontleedt wederom te famen gevoeld heeft;
— en de phyfiognomist? — Hy mist even onuitfpreeklyk dikwyls deeze gelykfoortighcid; — hy bemerkt even byna in alle werken der kunst deeze famenflanzing van het ongelykfoortige.
„ Maar ! waar nu dit gelykfoortige in de „ oogen valt ? — daar is geene famenflanzing, „ — daar heefc de kunftenaar zyn origineel —
» ge-



Q3<5 OVER DE HANDEN.
„ gelukkig zich verbeeld , gelukkig gevolgd? " — Neen flechts verdraaglyk gekopieerd. Een origineel — of — het famengeleezene was overeenftemmend — en liet zich — wel is waar ook niet famenflanzen — maar famenmeeten, in eene maat brengen — aanzetten en wegftryken — zo dat het voor gelykfoortig door kon gaan.
Zeker blyft het altyd — en niet alleen zeker, maar ook klaar, — dat geene hand — geen vinger der natuur aan eenen anderen flomp van eene hand of eenen arm — als gelyk voortloopende, zo dat het niet lapwerk zy , aan kan gepast worden. — Of de kunst (die toch niets, in 't geheel niets, dan navolgeres, nabootzeres der natuur is, zyn moet , en zyn kan) gefchikter zy, dan de natuur — laat ik aan zyne plaats !
De kunst, wier weezen befnyding, verjlommeüng, lapwerk is, overpleistert zekerlyk, en wanneer zy het op het hoogst gedreeven heeft,
heeft zy onbemerkbaar overpleisterd. De
natuur werkt van binnen uitwaard ; de kunst
van buiten inwaard. De natuur werkt op
alle punkten, de kunst op één, De
natuur omvat het geheele op eenmaal;
de kunst fleeds maar de oppervlakte, alleen maar een deel der oppervlakte.
Wanneer 'er derhalve iets aan den mensch
ka-



OVER DE HANDEN.
239
karakteristiek is of, 't welk even veel
is, wanneer niet alle menfchen elkander in gedaante en karakter volkomen gelykvormig zyn; zo is ook de hand een byzonder karakter' van den byzonderen mensch , aan dien zy behoort. Zy is derhalve even zo goed, als ooit iets anders , een voorwerp der phyfiognomiekunde, — en wel een zeer beduidzaam —
en by uitflek bemerkenswaardig voorwerp
wegens haare onver ft elb aarheid zo wel , als wegens haare beweeglykheid.
Ik zeg, wegens haare onver ft elb aarheid; want de fynlïe huigchelaar, en de doortraptfle in de kunst van verftclling, kan noch aan den omtrek , noch aan de kleur , noch aan de fpierachtigheid , noch aan de kortheid , lengte , breedte, evenredigheid der gantfche hand en van haare enkele deelen het allerminfie veranderen , of voor den waarneemer , wanneer de geheele hand niet terug wordt getrokken, verbergen. En wanneer zy zich ook verflellen
kon ? vermits zy geene oogen heeft —
zo had zy tot verfielling des te minder verzoeking.
Maar ook wegens haare beweeglykheid. —Geen beweeglyker lid, geen meer geartikuleerd lid aan het menschlyk ligchaam. Meer
dan



240 OVER DE HANDEN.
dan twintig ledekens en wervelbeenderen maaken ze op verfcheidene wyze beweeglyk. Deeze beweeglykheid toont niet alleen het phyfiognomisch karakter der hand , dienvolgens ook des ligchaams, waarvan zy een zo onmiddelyk deel is, maar ook het temperamentskarakter, en zeer veel van het karakter van den geest en het hart.
Rustende en bewoogen fpreekt de hand. Rustende toont zy de natuurlyke gefleltenis, —■ bewoogen meer de hartstochten en verrichtingen des menfchen.
Gelyk het gantfche ligchaam, — zo de hand f gelyk de beweeging des ligchaams, — zo die der hand !
De hand, het kleinood en de eer der
menschheid — het zegel zyns hoogen godlyken adeldoms ——• is derhalve ook een uitdrukfel der inwendige menschheid.
HET









HET TWEE EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN.
A.
D e tegenoverdaande hand, fchoon van vooren aan den eerden of voorden vinger een weinig mistekend, of al te zeer gebroken, is nogthans zekerlyk van geen traag, week, phlegmatiek, maar van een verdandig , werkzaam , vuurig, zeer vatbaar en bekwaam , en kloekmoedig mensch, die zekerlyk derke, bedemde gezigtstrekken , een vast voorhoofd , en een treffend opflag van het oog heeft.
IV. DEEL. Q B>



242 BYLAAGEN.
B.
Deeze hand fchynt my door tekening , omtrek en geheele gedaante nog kloekzinniger, dan de voorige. Zy is minder hard , zonder echter week te zyn. Wanneer rast en werkzaamheid nagenoeg in gclykc maat, in een karakter verbonden zyn, daar is altyd meer echte , duurzaame, proefhoudende grootheid, dan wanneer flechts een van beiden al te zeer uitfteekt. De voorliggende hand heeft, naar mynen dunk , net zo veel hoekigs , en zo veel rondheid , dat ik niets gemeens en niets al te hoog gedreevens van haar verwachte.
HET









HET DRIE EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
VAN DK VERSCHEIDENE KRACHTEN DES GliESTES.
Gelyk 'er de verfcheidenfte foorten van geheugen zyn , zo ook de verfcheidenlTe foorten
van krachten des geestes.
Verfcheidenheid der kennis. Eenigcn
gevoelen , eenigen gisfen , eenigen zien, eenigen vinden , eenigen grypen , eenigen roeren de waarheid aan. Den eenen verfchynt de waarheid Oechts in de dingen zelve. Eenigen in gelykvormige beelden. Eenigen flechts in zinbeeldige tekens. Sommigen hebben flechts verftand, anderen flechts vernuft, wederom anderen flechts waarheidszin; fommigen bekwaamheden, zonder dat men hun eene groote maat van verftand , van vernuft, van waarheidszin toe kan fchryven. Etlyken hebben zelfs geest, genie, zonder vernuft en verftand te hebben. Men kan veelen verftand en geen vernuft , veelen vernuft en geen verftand toekennen. Vernuft is meer richtige kennis van de betrekkingen der Q 2 din-



244 VAN DE VERSCHEIDENE
dingen. Verftand heeft meer zyne betrek¬
king op het karakter van enkele dingen , en
de beduidenis van de tekens der dingen.
Kloekzinnigheid is een mengfel van verftand, —
vernuft en verbeelding. Ik ken zeer veele
groote denkers zonder kloekzinnigheid.
Kloekzinnigheid is zin voor werking en gevolg. Haar leeven is verbeelding; haar voedfel —— ondervinding.
Klaarziende, vernuftshelden, zonder ontwikkelende , aftrekkende diepzinnigheid, hebben
gemeenlyk olifantenmaatige voorhoofden. .
Voorhoofden , die vlakhuidig , zacht gewelfd, terugftaande , en uit twee hoofddeelen , waarvan het onderfte vooruitftaat, famengefteld zyn. In het licht en de beweeging hunner groote oogen ligt het uitdrukfel van hun vernuft.
Diepzinnigheid, welke zich meer met tekens dan beelden bezig houdt , beeft gemeenlyk zo
niet een perpendiculair voorhoofd nogthans
diepere en kleinere oogen.
Scherpe hoeken en rechte linien wyzen een vast en doorzigtig verftand , maar minder ver* beelding aan , dan zachte en beftemde rondheid , die terug wykt.
Alle heldere oogen zien helder. Alle
diepen diep. . Alle beftemde getekenden
beminnen het beftemde.
Tedere, fpitfe , kleine, net getekende neuzen
heb-



KRACHTEN DES GEESTES. 245
hebben gemeenlyk meer verftand, dan kloekzinnigheid.
De kloekzinnigheid woont gaarn in ruime
doch vaste voorhoofden , en in oogen
met lange fcherpe hoeken met zigtbaare
oogdekfels, in groote , breede , onder
den neuswortel zachtgewelfde , aan den kop
breede neuzen, en gellootene lippen, -
en ingefneeden vooruirftaanden kin.
Q 3 HET



HET VIER EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
EENIGE KENTEKENS VAN GEHEUGEN.
G iheugen is de bekwaamheid , om willekeurige tekens , die men gehoord of gezien heeft, gelyk verbeeldingskracht het vermogen is , om beelden, die men gezien heeft, zich zo te vertegenwoordigen , gelyk in het oogenblik des hoorens en ziens.
Wanneer ons verftand de tekens der dingen en der gewaarwordingen in orde fchikt, zo befpeuren wy in de uitgeftrektheid tusfehen- of een weinig over de wenkbraauwen eene beweeging.
Daar, kunnen wy derhalve zeggen
— is de eigenlyke zitplaats des verftands.
Waar zyne werktuigen zyn , daar is zyne zitplaats. Weshalve ik in deeze uitgeftrektheid het karakter en de maat des verftands met zeer goed
gevolg pleeg op te zoeken. Geheugen
integendeel en verbeelding hebben openbaar in hoogere ftreeken des voorhoofds hunne zitplaats.
Algemeene kentekens van de kracht des ge-
heu-



KENTEKENS VAN GEHEUGEN. 247
heugens heb ik reeds lang gezocht. Ziet
hier wat ik gevonden heb.
Hooge , langachtige , van vooren aan te zien vierkante □ voorhoofden; gelyk, by voorbeeld, Cafaubonas , Scaliger , Lipfius , drie der vcrbaazendfte geheugenshelden, hebben. — Sponsachtige , witachtige, vieefchige voorhoofdshuid op een ruim en fcherp voorhoofd. . . . Magliabechi , een geleerde van onmeetlyk geheugen , heeft een zeer achteruitgaand , en tenens zeer huidig , vouwig voorhoofd.
Aan twee jongens van een buitengewoon geheugen , en voorts aan kleine kinderen , van veelen van welken ik den fchedel rond om rond betastte , vond ik boven aan den fchedel omtrent den naad eene dwarsloopende verdieping,
dienvolgens boven aan het voorhoofd een
klein gewelf; zo dat de fchedel of het bekkeneel in profil zich nagenoeg op deeze wyze
uittekende. Aan menigen jongen van een
gelukkig geheugen ontbreekt dit teken.
Maar deeze beiden hebben niet alleen een gelukkig, maar een buitengewoon geheugen,
en zyn daar by ongemeen leevendig en fterkgebeend.
Niet alle breede, hooge , ruime voorhoofden hebben een goed geheugen ; niet, wan¬
neer de huid taai, flyfgefpannen , bruinachtig Q 4 is;



248 KENTEKENS VAN GEHEUGEN.
is ; niet, wanneer het voorhoofd recht-
lynig en fcheef is.
Daar zyn zo veelerleie foorten van geheugen , als van verftand. Weshalve 'er geen algemeen enkel teken van een goed geheugen mooglyk is; maar Hechts algemeene tekens van zekere byzondere foorten van geheugen.
'Er zyn geheugens , die flechts naamen zonder famenhang gemaklyk behouden ; --—- geheugens, die flechts afgetrokkene tekens, flechts beelden, flechts ketens van fluitredenen, flechts dichtkundige ftukken , flechts tooneelrollen , flechts romaneske gefchiedenisfen, flechts ingewikkelde gebeurtenislën behouden.
HET



HET VYF EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
KUNST EN KUNSTENAARS. ALGEMEENE AANMERKINGEN.
Kunst is nabootzing; Kunftenaars nabootzers der natuur.
Hoe meer de Kunftenaar de natuur, zelfs tot misleiding toe, nabootzen kan , des te grooter; hoe edeler natuur hy nabootst, des te edeler en geestiger zyne kunst.
Weezenlyk behooren des tot vorming eens Kunftenaars de navolgende ftukken.
a. Natuur. Schoone natuur.
b. Zien der natuur.
c. Waarneemen der natuur.
d. Gevoelen der natuur.
e. Kracht en volgzaamheid en vryheid der
hand.
f. Goede werktuigen.
g. Aanleidingen en opwekkingen, beeldende
lotgevallen van buiten.
Q 5 DL



2-0 KUNST EN
a. Natuur. Schoone natuur!
Deeze vormt , wanneer ik zo fpreeken mag,
den Kunftenaar in haaren fchoot. En de Kunftenaar , dien zy vormt , vormt zich naar haar. Zy vormt hem anders in Londen , en anders in Amfterdam , anders in het heiligdom der Alpen , anders in het Br andenburg jche zandland.
Gelyk de natuur ; —- zo de nabootzer der natuur.
Geen Zwitfersch fchilder zal zich boven de majefteit zyner bergen en Rhynvallen verheffen , en geen Italiaansch boven de verhevenheid zyner fchoone menschgewasfen.
b. Maar nu tot de natuur. Het oog allereerst om te zien.
Een goed, gezond , ligtbeweeglyk , eenvoudig oog , welk het daglicht verdraagen, en de fchcmering doordringen kan.
c. Dan oog om waar te neemen. Millioenen oogen zien , zien goed en
waarneemen niet. Zelfs zyn 'er middel-
maatige oogen , die zeer goed waarneemen. Niet alle valkenoogen zyn waarneemers-oogen. Zekerlyk is een goed fcherp oog tot waarneemen beter , dan een zwak.
En wat geeft nu de geest der waarneeming aan het middelmaatige of goede oog ?
d.



KUNSTENAARS. 251
d. Gevoel en liefde.
„ Maar ontelbaare koude zielen zyn de beste
„ waarneemers? " Ja en neen. Koud
en gevoelloos in duizend andere dingen. ■
Maar 't geen gemaklyk en helder waargenomen moet worden , moet den waarneemer lief zyn; voor dat geen moet hy zin en gevoel, en fpieren en zenuwen hebben.
Het^blyft eene eeuwige natuurwet dat
de liefde de bestziende waarneemer es is.
Liefde erkende of niet erkende overeen-
ftemming met het voorwerp. Liefde of
-— ook haat ? Haat ? Ook ja ! Want wat
is haat, dan liefde der gebreken; vreugde
over de onvolkomenheden van anderen ? De fcherplte waarneemer van gebreken is het flechts door liefde der gebreken van anderen. Dus blyft het voor my eene uitgemaakte ervaaringszaak , dat liefde de ziel der kunst is; welbehaagen aan eene volkomenheid of onvolkomenheid der natuur. Welbehaagen aan adeldom en fchoonheid vormt Raphaëls. Welbehaagen aan wangeftalte en belachlyke karakters Hogarths.
Dus geene kunst in de waereld zonder liefde , zonder gevoel, zonder roering van zekere fnaaren in onze natuur door zekere voorwerpen. De ruuwstgevormde Kunftenaar moet derhalve voor dat geen , 't welk het voorwerp zyner
kunst



252 KUNST EN
kunst uitmaakt, eenen fynen zin , een elastiek gevoelen hebben. En dan
e. Kracht , volgzaamheid en vryheid der hand ; en dat kan niet misfen. Waar ge¬
voel is , daar is kracht , in evenredigheid met
het gevoel. Dezelve zenuw is in de hand
die zich in uwe borst zachtzidderend fchynt
te flingeren wanneer gy het geliefde voorwerp ontdekt. Gewigtige waarheid
Leezer!
Waar gevoel is daar is kracht. Zo veel
gevoel, zo veel kracht; kracht naamlyk,
in haare grondlegging veelligt niet ontwikkeld; maar daar is zy ! Daar, en voor de ontwikkeling vatbaar is zy.
Gevoel wast en valt , ryst en daalt met de kracht. Kracht wast en valt , ryst en daalt met het gevoel.
Maar waarom dan zo dikwyls zo fyn gevoel in het waarneemen der natuur ■ en zo weinig kracht, na te bootzen ? Dewyl volgzaamheid en vryheid ontbreeken , welke
alleen door oefFl-ning verkreegen kunnen worden. Liefde maakt zekerlyk eenen langen weg kort, en eenen bczwaarlyken ligt en gemaklyk. ■ Maar oefening in het gaan
wordt toch altyd verondcrfteld , wanneer zy het waagen zal , om dien weg tc gaan , welken zy kracht zou hebben om te gaan.
Vry-



KUNSTENAARS. 253
Vryheid is ontwikkelde , geoefende , door oeffening ontbondene kracht. O wanneer het knaapje terftond het potlood in de hand nam, om de rots, den boom, die zyne eerde liefde wint, en zyn vertrouwde wordt, na te krabbelen , . hoe ras zal zyne kracht worden,
gelyk zyn gevoel ! Niet gantfchelyk , gelyk
zyn gevoel , dat verfhac zich; zo min
eene phyfifche linie aan de mathematifche even rein zyn kan. Maar toch in eene treffende evenredigheid toch op eene wyze,
die zyn gevoel zeer nadert.
Nu geeft den Kunftenaar nog
f. Goede werktuigen. ■ Gy gemeenere
menfchen geeft hem papier en potlood en
penceel en verwen en eene hooge kamer
■ en God zal hem dan gewis
g. Janleidingen en opwekkingen van buiten, die hem volkomener zullen vormen , niet ontzeggen. fVanneer God een ampt geeft,
dan geeft hy ook verftand zegt het
fpreekwoord. ■ En de phyfiognomie zegt:
„ Dien gaf God verftand , ik verpand alles, „ dat hy hem ook ampt, ook werkingskreits, „ veld en zegen geeven zal. ■"
By my 'is het waarneeming en voorgevoel: Gelyk de phyfiognomie des menfchen , zo zyn
lotgeval. De gebooren Kunftenaar,
of eigenlyk » de gevoelende groot ge-
voe-



£54 KUNST EN
voelende de fyn gevoelende — fnel gevoelende diep gevoelende lang gevoelende die het uit kracht zyner organi-
fatie en vorming is , die vindt, V geen
hy zoekt. Wie klopt, dien wordt open gedaan ; — naamlyk wie beroep heeft om
aan te kloppen ; wie wachten kan , wanneer hem niet terftond opengedaan wordt,
De liefde verftaat liefde. Liefde zoekt
liefde. Liefde antwoordt aan de vraagende liefde. En gelyk de Vader in den hemel zodaanigen zoekt, die hem in geest en waarheid aanbidden , en een Belooner is van alle de geenen, die hem zoeken; gelyk de natuur belooneres is der kunst zo de Voorzienigheid opwekkeres der natuur; of met
andere woorden God ontwikkelaar
der bekwaamheden , welken hy hier bevrucht dat is, op te wekken begonnen heeft.
Het is even zo groote dwaasheid te vraagen : waarom werd Raphael een zo groote fchilder ? als te vraagen : Waarom heeft de Oorfprong der natuur zigtbaare voorwerpen voor het oog gemaakt ? De groote Kunftenaar is
flechts een met gevoel ziende oog; aan
een door het gevoel, ziende oog moeten derhalve hoogere dingen verfchynen gelyk ftof
aan het oog eener mol. —— Een ieder wordt, 't geen hy worden zal. V Geen God
aan-



KUNSTENAARS.
255
aanvangt , voleindt God. Gelyk de phyfiognomie des kunftenaars , zo zyn lotgeval; zo zyne kunst. Alle drie ontwinden, en beelden
zich met elkander uit wel te verftaan
• wy fpreeken niet van gelukkige of ongelukkige lotgevallen ; wy fpreeken van het lotgeval , welk den kunftenaar vormt. En wy weeten, dat tegenfpoedig lotgeval dikwyls hem fneller en beter vormt, dan dat, welk men gelukkig mag noemen.
Volgens alle myne aanmerkingen zyn de beflisfendfte trekken des kunftenaars bykans altyd
in het oog en in het voorhoofd, zeer
dikwyls alleen in de wenkbraauwen; alleen, dat heet, daar allermeest zigtbaar,
allermeest fpreekende.
Scherpe oogen, vast- fterkgetekende omtrekken der oogen, die ook in fteen of pleister, zonder verf, zonder vuur , open , ftout, moedig fchynen zouden zyn die der grootfte ; helderblinkende , lichtvolle , doch een weinig fmachtende oogen , die der verhevene kunftenaarenDe werken des kunftenaars zyn gelyk zyne
oogen.



0.66 KUNST EN KUNSTENAARS.
oogen. De phyfiognomist ziet zyn oog in zyn werk; en zyn werk in zyn oog.
Kunftenaars oogen met een terug gefchooven bovenst ooglid arbeiden gemeenlyk voortreflyk in uitvoerigheid, in het kleine. Kunftenaars met oogleden , die een weinig fmachtend over den oogappel neerzinken verwen alle hunne werken met liefde, met geest.
Hoe kleinere, •meer befneedene lippen, des
te netter en vaster ; ■ hoe grooter en
meer geflaart, des te kracht- en zapryker hunne werken. . .
Onfterfiyk zyn de werken aller kunftenaaren wier neusrug van den wortel af tot den kop toe gelykwydig , en van merklyke breedte is.
Ik had nog veel te zeggen , maar de waereld mag het nog niet draagen.
Alleenlyk dit nog. Het behoort mede
tot de ftille vreugdegevoelens van myn leeven
en ftreeven in dit nachtdal te weeten,
„ dat 'er menfchen zullen zyn, die uit het ge„ zigt eens menfchen naauwkeurig de hoogte „ der kunst , die hy bereiken zal , bereikt „ heeft, en bereiken kan , zullen kunnen be< „ ftemmen! "
ft * ft
H E TV



HET zes EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. a.
-A.1 dat in dit gelaat is, toont den geboorenen , door de hand der natuur onmiddelyk gevormden kunftenaar. Voorhoofd en oop- en
neus en mond en kin — het hair zelf •
ieder alken ware fpreekend! — Hoe fpreekend alles te famen in deeze overeenftemming ! Hei oog in 't byzonder mogt ik een fpecificum voor het kunstuitdrukfel, een cyfer der kunstvaardigheid noemen.
TV. DSEJt, R b.



558 BYLAAGEN.
B.
Dit gelaat heeft niet het byna groote des voorigen maar het oog is voor kunstvaardigheid , vinding, en fnelle voortbrenging van kleine, zinnelyke vormen, uit de gemeene waereld beflisfcnd. Dieren, infekten, en vro-
lyke , kluchtige vertooningen , tekent veelligt naauwlyks iemand gemaklyker , fneller , en eigenaartiger, dan deeze kunftenaar, die byzonder ook voor dit werk zeer veel gearbeid heeft.



B Y L AA GEN. 259
Maar meer dan beide. voorgaanden is onwederfpreeklyk deeze, fchoon het oog niet hztkunstmaa«ge heeft, 'c welk wy in de voorigen bemerken, niet het naar binnen gefchoovene van het bovenfte ooglid, hoewel de wenkbraauw zeer onvolkomen getekend is. Van Dyk was ook in myne oogen minder eigenlyk kunftenaar, dan een begeerte zoon der kunst. Zyne ftukken hebben hec vrye, groote, geestvolle karakter van zyn gelaat, welk zich hier byzonder in het opflag der oogen , maar nog meer in den kin en neus uitdrukt.



HET ZEVEN EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
MUZIEK.
ALGEMEENE AANMERKINGEN.
]\diiziek is nabootzing der natuurtoonen. *C Geen de fchilder zien moet , moet de virtuofe hooren. De fchilder moet zin hebben voor eenheid des oogenbliks; de muzikant voor den achtereenvolgenden voortgang. Hier, zou men denken, fcheiden terftond hunne wegen van elkander.
Phyfiognomien, die beftemd zyn, om oogenblikken vast te feilen, behoorden derhalve weezenlyk onderfcheidene karakters te hebben , van die geenen , welke befïemd zyn om achtereenvolgende voortgangen op te leveren. Of het alzo zy ? Hoe durf ik iers beflisfen, daar ik zo weinig muziekkundigen ken, en in 't geheel niet het minfte van de muziek
verftaa? Maar zo veel kan ik nogthans
zeggen , dat, 't geen ik tot hier toe in natuur en beeldnis gezien heb, — myne gevoelens hier over fchynt te bevestigen.
Zweevender, onbeftemder, vloeiender, fponsachciger, gelyk zulks de natuur der gewaarwording s-



MUZIEK. 26"!
dingsontvanglykheid en der gewaarwordingsme-
dedeeizaamheid fchynt te vorderen zyn alle
de aangezigten der muziekkenneren , dan die der fchilderen.
Nog eens. Vergeeft my , gy vircuofen cn toonkunftenaars ! Ik weet niet , of 'er Ra*
phaëls in de muziek zyn. Maar dac weet
ik, dat ik nog geen Raphaëlsgezigt aan eenen
muziekkundigen gezien heb , en mag ik
het zeggen : Ik twyfel , of 'er zodaanig een zyn kan ?
De natuur des zweevens des beftendigen
zweevens , het weezenlyke der muziek , laat
de bedaarde , ftaatige flaande gezigtsvorm
met toe, die tot fchepping eener oogenbliklyke waereld noodig is.
Ik durf op dit veld geen fchreede verder doen , dewyl ik niet gewoon ben op het ys
te gaan. Alleenlyk nog dit : Waren 'er
groote fchilders , die teffens groote toonkunftenaars waren dan geloof ik , dat zy land-
fchapsfehiiders waren ; dewyl het minder infpanning behoeft, dat oogenblik der natuur , voor eene ftille befchouwing gefchikt, na te
bootzen , dan een ander wat zeg ik een
ander daar 'er geen ander, zelfs in een
gezift niet eens, is.
Verder nog een woord, dat niet zo onzeker mag uitgefprooken worden. Het opflag R 3 van



afo MUZIEK.
van het oog van eenen blooten fchilder is zeker over 't algemeen altyd bedaarder , vaster , doortreffender , dan het dwaalende, zweevende des muziekkenners.
Men zou bykans gelooven , dat het karakter eens uitbeeldenden Kunftenaars in zynen voornaamften zin, in het oog en het phyfiognomifche karakter des toonkunftenaars in het oor zyn. Om de ooren der virtuofen te onderzoeken heb ik nog geene gelegenheid gehad. Doch van drie waren twee boven zeer dun, en byna
zonder rand. Menfchenvorfchers ver-
famelt hierover naauwkeurige waarneemingen. —•
Vorften gy kunt het den menfchenvorfche-
ren verligten. Doet het, en gy doet iets goeds.
Hier tot een vignet een aangezigt , naar my dunkt, zeer mufikaal.
HET



HET ACHT EN DERTIGSTE
FRAGMENT.
DICHTKUNST. ALGEMEENE AANMERKINGEN.
D e dichter is fchilder en toonkunftenaar te gelyk , en meer dan beide te famen.
Ontelbaare weezens en geestigheden kan geen fchilder naverwen of natekenen geen toonkunftenaar natoonen die de dichter uit de
eene ziel in de andere ziel overftorten kan.
Schal des dichters is muziek in profa.
Gedachten des fchilders zyn dichtkunde in geest.
Wie is dichter ? De verfenvormer ? Woordverwer, uitfpanner van gedachten, gelyk tapyten ? Beeldengeever ? Bardentaalvoerder ? Maar , zie ! het beeld , welk my
opzingt, heeft noch ftof, noch gedaante — noch beenderen , noch vleesch, — noch verf
noch ziel, . en wanneer geestigheid geen
ligchaam krygt, onzigtbaarheid niet zigtbaar R 4 wordt,



264' DICHTKUNST.
wordt, — waar is dan de Dichtkunde ?
Daar, waar de fchildering is, wanneer de fchilder in plaats van gekleurde geftalten den willekeurige» naam neerzet. — Doch welk fchilder is onzinnig genoeg, om dat te doen, en deeze verrichting fchildering te noemen — en toch hoe veele hoogberoemde dichters, en dichters zelfs met echte dichtkracht doen dat ? — Dat heet : Blikfemen voor het eer? Donderen voor het oog? Zyn dat dichters? Welken naam willen wy hun geeven? Naamen moeten zy toch hebben. Profafchryvers en platte koppen zyn het zekerlyk niet. — Nu ! met den naam zy het nog aan zyne plaats gelaaten, — Met is nogthans ten minfte een talent — Godentaal te fpreeken Maar — Dichters? ....
Wie is dichter ? . . . . Een geest, die gevoelt , dat hy fcheppen kan, en die fchept — en wiens fchepping niet alleen hem zeiven innig , als zyn werk behaagt , maar van wiens
fchepping alle tongen moeten bekennen :
„ Waarheid ! Waarheid ! Natuur ! Natuur! „ Wy'zien, 't geen wy nooit zagen , en hoo„ ren , 't geen wy nooit hoorden — en nog„ thans 't geen wy zien en hooren is vleesch „ van onzen vleefche , en been van onze „ beenen ".
Ik wil niet beleedigen ; maar — hoe kan ik onbeleedigend viaagen; Waar zyn dichters?
Dich-



B I C H T K ü N S T.
265
Dichters -1— die hunner eigene zielen fcheppingen, of veel meer dat geen, 't welk zy met
liefde zagen en hoorden en alleenlyk dat
en dat rein en gantsch uitblikfem-
den, uitdraaiden, droomden, vertegenwoordigden? Scheppingen, in welken zich de ziel, gelyk de Godheid in haare werken, befpiegelt ? Scheppingen, die de eeuwige Schepper doordringt en doorademt — in welken men gelyk in leevenden en lievenden aangezigte vol ge* gooten de leevende en bevende ziel aanfchouwt,
liefkrygt, fmagtende begeert, verflindt?
Scheppingen , onaangetast van den adem, toon, glans van een of ander modeverdrag, kundige manier.
Is zelfs de onnavolgbaare Homerus —- rein
van toon en manier1*. Wie gevoelt niet,
dat Homerus een dichter is gelyk onder
duizenden niet een , en dat hy het nog meer
zou zyn ■ wanneer hy niet zo veel toon
en manier had? ....
Maar is het mooglyk, zonder toon en manier dichter te zyn? Bodmer, Gesner, Ramler, Wieland — (doch weinig) Lenz — (allerminst veelligt) Klop/lok, Stolberg — Dichters, gelyk naauwlyks eene leevende natie op-
wyzen kan zyn — niet zonder manier.
—— Is 't derhalve mooglyk zonder ma¬
nier ce dichten, in zulk eene eenvoudigheid R 5 zon-



£6*6"
DICHTKUNST*
zonder verdrag en waarheid zyne eigene ziel met alle haare waarneemingen, gevoelens, beweegingen, in zyne vormingen, fcheppingen, te vertegenwoordigen en mede te deelen, gelyk de Zon uitdraait zonder vertrekking van gelaat, en wat weet ik nog meer ? zo rein eenvoudig onbevangen, gelyk men in eenen toeiland van de allcrminfle aanmaatiging voor zich heen beltaat en leeft en ademt, zonder aan getuigen en waarueemers te denken —
Kon toch Rap/iael zelf zich
niet boven de blikkene gloriën, welken zyn leef-
tyd vorderde, verheffen"? En is niet zelfs
van zyne verbeveatte werken alle bedrog zeer verre vervreemd?
Waar derhalve waare, echte, gantfche dichtkunde waar is zy ? waar is zy mooglyk?
En toch eeuw en Duitseh-
land! hebt gy eenen man, die de meeft onbemerkte zigtbaarheden, de innigite onzigtbaarhe-
den algemeen verdaanbaar voordellen kon >
en kan zonder toon en manier*. Gy
kent den naam (*) —— en den man. Was hy niets dan dichter! Welk gewin voor de phyfiognomie, dat men de linie der dichtkunft zuiver aftrekken kon!
Nogthans willen wy het, hoe famen-
ge-
£*) Goethe.



DICHTKUNST. ö6>
gefield ook de karakters van deezen dichter, of
van andere dichters mogen zyn, hoe
zwaar het is den blooten dichter af te fcheiden
1 en hoe onmooglyk die af te fcheiden is,
dewyl ook die tegen het befluit, het gevolg aller gewaarwordings- en werkingskracht der natuur is ; nogthans willen wy het be¬
proeven — iets Over dichterphyfiognomien op het papier te werpen.
* ft *
BYZONDERE AANMERKINGEN OVER DICHTERPHYSIOGNOMIEN.
Elasticiteit — is wel het weezenlykfle in het karakter en de phyfiognomie des dichters. Ligte aandocnlykheid , beweegbaarheid, weder-
galmende fnelkracht mooglykheid en gc-
fchiktheid , om alles ligt, en rein, en gantsch te ontvangen , en ligt , en rein , en gantsch terug te geeven , met een byvoegfel van zyne eigene echte onverdeelbaarheid, — doch welk gelykaartig byvoegfel zulks alleen maar opheldert en reinigt, niet beroert en bevlekt , 'ï geen men ontvangt en geeft — en het middel
wordt



26*8
DICHTKUNST,
wordt om aan alle zinnen van alle menfchen dat geen waarneemlyk en gevoelbaar te maaken , 't welk hun anders onwaarneemlyk en ongevoelbaar zou zyn.
De dichter is propheet der fchepping en der voorzienigheid Gods. Middelaar tusfehen de natuur en de zoonen en dichteren der natuur. Behoeft het gezegd te worden: Alle propheeten Gods waren poëeten. Wie was het meer, dan David, Mofes , Jefajas en Johannes ? ■" 1 ■■ De taal der Openbaaring is eene taal der dicht* kunst — wat kunst ? Eene taal van dichtkundig, dat is — ten volle ontvangend, ten volle geevend gevoel. Poëzy gaat voor de philofophie , gelyk de herfst voor den winter. , , .
Hoe moet derhalve de dichter — de propheet Gods en openbaarder der natuur, zonder welken niemand de natuur kent gelyk zy van
het begin der waereld af nooit zonder poëzy
en prophetie erkend werd hoe moet de
man Gods en der menfchen gevormd zyn ? —Hoe niet gevormd?
Van vooren liet het zich reeds beflemmen: —
Dat hy de fynfle, gevoeligfte vorming moet hebben;
Maar dat deeze vorming niet flechts mergachtig , fponsachtig , beweegbaar tot den ontvangst ;
Dat



DICHTKUNST* 26p
Dat zy ook elastiek , weergalmend , terugfnellend moet weezen om te geeven;
Dat zy des noch uit enkel rechte of fterkgehoekce linien en omtrekken, noch uit enkel weeke, afgeronde, onwederflaande , geleidelyke beltaan kan en moet.
Dat 'er volflrekt geen dichter zyn kan , die een voorhoofd zo als deeze flreep j , of een voorhoofd zo als ( heeft.
Dichters , zeg ik , laat my de onaan-
gcnaame waarheid herhaalen of twee
mannen noemen, die myne gedachten verklaaren, wanneer zy verklaaring noodig hebben. —■
Eens werd Pope dichter der Engelfche natie; tegenwoordig is hy het niet meer. Want zyn dichtgenie was* indien ik het zo zeggen mag, flechts maniergenie. Het fprong uit den mond in het oor , uit inbeelding in inbeelding , uit
verftand in verftand maar niet uit eene
gantsch bewoogene ziel in eene gantsch bewoo-
gene ziel.
Thans is Voltaire dichter der Franfche natie. — De tyd zal ras komen , dat hy het niet meer zyn zal — wanneer naamlyk de tyd ras komt, dat de Franfchen — menfchen met rechten menfchenzin zullen zyn. Men kan onbefchryflyk groote talenten hebben, geheele natien



tyo Dl C H T K U N S T.-
tien vermaaken , wie niet begeest is , en begeest is geen dichter van onfterflyke grootte.
Niet alzo , vrienden! — Wyt het der phyfiognomie niet, wanneer zy linien en karakters , gelyk zich van Pope en Voltaire lieten aftrekken, — zelfs niet onder reine dichters• trekken aanneemen wil. _ Lacht niet , wanneer zy van zodaanige gezigten niet terftond
overluid en beflisfend uitroept: „ Dich-
„ ters ! Dichters ! " De tyd zal komen,
en is , hoop ik , naby , dat men aan de phyfiognomie alleen het monopolie niet geeven
—- want zy heeft het reeds — maar toeftaan zal: —„ dat zy over a. dichterstalent, b. „ dichtersgevoel, c. dichtersgeest, d. dichters„ genie , e. dichters ■— beflisfe
Of wanneer gy dat nog niet voor mooglyk houdt , wacht dan op de beflisfing der natuur. — Laat flechts haar afgod achter het voorhangfel treeden, — het handgeklap weg toonen, — het gebloed koel worden , — en — in een waar dichter onaangekondigd ten voorfchyn komen of zyn waare dichtwerk in de natie
uitwerpen en dan heengaan ! Of fielt Milton en Shakespeare — nevens de Pope's en Addifons — de Voltairé's en Boilsaiis — nevens Jean Jaques Rous/'eau — en — wanneer gy
wilt,



DICHTKUNST. fl^I
wilt , van de geheele Duit fche dichterwaereld, die onder den hemel is — nevens Goethe en Klopffok , — en dan vergelykc hunne werken met hunne geftalten , en beflist — wie is dichter ? En beflist, wie zal beflisfen ? Nu behoordet gy my niet meer kwaalyk te verftaan, leezer, wanneer ik u vraag: —
Hebt gy ook reeds eenen dichter gezien — met fcherp en vast getekende, groote of kleine zeer diepliggende oogen ?
Eenen met wenkbraauwen van fterk ineengedrongen , doch korte hairen , — met wenkbraauwen , die dicht op het oog lagen ?
Eenen met vlak uitgeboogen van den neus tot den mond nagenoeg op deeze wyze ( voortgaande bovenlip?
Eenen met "fcherp afgebeeten lippen ?
Eenen met eene bruine , lederachtige, drooge, bezwaarlyk te beweegene , gelykgelpannen huid ?
Eenen met een bekkeneel dat van boven vlak is ?
Eenen met een perpendiculair, loodrecht, achterhoofd ?
Leezers , wien het om waarheid en zekerheid te doen is , vorscht naar , proeft, doch niet oppervlakkig , maar fcherp ! ——— Ik zal
my-



dichtkunst;
myne proeven met de uwen voortzetten , en in de phyfiognomifche gezigts-trekken wil ik het waagen , linien van koppen uit te tekenen , welke dichters zyn moeten, en van koppen , die geene dichters zyn kunnen.
HET



MET NEGEN EN DERTIGSTE-
F R A G MENT.
BYLAAGEN. A.
In eenen helderen ,klaaren, of zwervenden .geb/g als met een' fluier overdekten, of vuurig verlangenden blik fchynt de-poëzy gaarn te woonen. Dewyl de grootfte dichters zeer zelden eigenlyke denkers zyn, zo is 'er bykans altyd iets vreesachtigs, onzekers, zweevends in hunne phyfiog*
nonnen. ■ Het onderftaande beeld is van een
zeer dichtkundig, fyn en fnelziend karakter, in welks voorhoofd en oog en neus en mond het fyne uitblinkt, het goedaartig vrolyke zigtbaar is.
IV. DEEL. S ^



a^4 BYLAAGEN.
B.
Hier onder een waarlyk dicht-genie, welk den ftempel der dichtkunst en gemaklyke fchoone voortbrengingskracht in alle gezigtstrekken heeft; in het hair, in het voorhoofd, in het oog, byzonder in den neus en in de lippen. Het denkt piet, het aanfchouwt. Het ftaat niet, het zweeft. Het drinkt, mogt ik wel zeggen, met alle zyne 'zinnen dichtersgevoeL



HET VEERTIGSTE
FRAGMENT.
GENIE.
A.
"Wat is genie? Die het niet is, kan niet; en die het is , zal niet antwoorden. Veelligt kan het en mag het eenigermaate beantwoorden, die nu en dan genoegzaam in 't midden zweeft, en dien het ten miniïe fomtyds gegee. ven is, in de hoogte boven zich , en in de
diepte beneden zich in te zien.
Wat is genie? Wat is het niet? Is het eene bloote gaaf van uitnemende duidlykheid in zyne voorliellingen en begrippen ? Is het enkel aanfchouwende kennis? Is het enkel n>tig zien en oordeelen? Veel werken? In orde fchikken? Geeven? Verbreiden? Is het enkel ongewoone gemaklykheid, vaardigheid om te leeren? Te zien? Te vergelyken? Is het bloot talent? Genie is genius.
Al wie bemerkt , waarneemt , befchouwt, ondervindt, denkt, fpreekt, handelt, beeldt, s 2 dicht,



276* g k n i e.
dicht, zingt , fchept , vergelykt , afzondert , yëreenigt, gevolgen trekt, voorgevoelt, geeft,
neemt ■ als of het hem een genius ■
een onzigtbaar weezen van eene hoogere foort
• voorgezegd of opgegeeven had , die
heeft genie; ais of hy zelf een weezen van hoogere foort ware; is genie.
Eenen ryken of wyzen vriend, die ons in iedere verlegenheid raad geeft, in iederen nood
helpt; ■ en zelf ryk zyn, en anderen in
iederen nood helpen; zelf wys zyn, en
anderen in iedere verlegenheid raad kunnen
geeven; zie daar het onderfcheid tuslchen
genie zyn en genie hebben.
ft ft ft
Al waar werking, kracht, daad, gedachte, ondervinding is, die van menfchen niet geleerd is, en van menfchen niet geleerd kan worden
—— daar is genie. Genie het aller-
kennelykfie en onbefchryflykfle ding! gevoelbaar daar het is, en onuitfpreeklyk gelyk de liefde.
Het karakter van genie en van alle werken
en werkingen van genie is naar mynen
dunk



GENIE.
dunk apparitie, verfchyning . . . Gelyk
Engelen verfchyning niet komt — maar daar
ts; niet weg gaas, maar weg is; gelyk
Engelen verfchyning in bet binnenfle merg
treft onfterflyk in het onfterflyke der
menschheid werkc en verdwync -—
en voortwerkt na hec verdwynen — en zoete grilling, en fchrikcraanen, en vreugdebloo-
zmg achter laat; . zo ook het werk en de
werking van genie.
Genie ■ propior Deus . . .
Of noem het, befchryf het, gelyk gy wilt.
Noem het vruchtbaarheid van geest!
Onuitputbaarheid ! Brongeest ! Noem het
kracht zonder kaar weergaê oorfprong-
lyke kracht krachtvolle liefde! ,
Noem het elasticiteit, veerkracht der ziel, of
der zinnen en des zenuwcngejlels die
ligt indrukken aanneemt, en met een fnel ingeboezemd byvoegfel van leevendige individualiteit, ondeelbaarheid, terug werpt! — Noem het, ongeleende, natuurlyke, innerlyke energie,
krachtdadigheid der ziel! Noem het fchep-
ptngskracht! - Noem het menigte van in* en extenfive, aanfpannende en uitbreidende zielkrachten ~ verfameling, concentreering
ineenpakking van allé natuurkrachten!
Noem het leevendige vertegenwoordigingskunst! ~ Noem het meesterfchap over zichzelven!
S 3 _ Noem



2jr8 GENIE.
— Noem het heerfchappy over de gemoederen; ■— Noem het werkzaamheid , die altyd treft, nooit mist in al haar werken , lyden , laaten , zwygcn , fpreeken ! — Noem het innigheid , hartlykheid, met kracht om ze gevoelbaar te maaken! — Noem het centr aalgeest, centr aalvuur, middenpuntigen geest, middenpuntig vuur, waaraan niecs wederftaat! — Noem het leevenden en leevendigmaakenden geest, die zyn leeven gevoelt, en ligt en volkrachtig mededeelt; zich in alles inwerpt met leevensvolheid , met blikfèmskracht ! — Noem het overmagt over alles, daar het heentreedt! —- Noem het voorgevoel des onzigtbaaren in het zigtbaare , des toekomenden in het tegenwoordige! — Noem het diep verwekte behoeftigheid met flil gevoel van inwendige kracht, die de behoeftigheid flilt en verzadigt ! — Noem het ongewoone werkzaamheid door ongewoone behoeftigheid verwekt en onderhonden ! — Noem het ongewoone fnelheid des geestes , verwyderde evenredigheden met gelukkig voorbyfpringen van middenevenredigheden te famen te vatten — of gelykvortnigheden, die zich niet laaten uitvorfchen, in het fnel voorbyvliegen te grypen ! — Noem het — „ vernuft in den vlugften vlammenftroom der uitvinding en werkzaamheid ! " — Noem het geloof, liefde, hoop, die zich niet geeven, niet nabootzen laat! ——> Of noem het
flechts



GENIE. 27p
flechts eenvoudiglyk uitvindingsgaaf - 0f
inflinkt! —— Noem het, en befchryf het, gelyk gy wilt
en kunt altyd blyft dat zeker hec
ongeleerds, ongeleende, onleerbaare, onleenbaa.
re, innig eigene, onnavolgbaare, godlyke,
is genie het naar ingeeving, naar aan-
Uaazing gelykende, is genie heet by
alle natiën, ten allen tyde , genie, en zal het heeten zo lang menfchen denken en gewaarworden en fpreeken.
Genie —— blikfemt ; genie fchept ; •
rust niet toe, bereidt niet; fchept ! Gelyk het zelf niet toegerust , niet bereid kan worden, maar is! Genie vereenigt 'c geen niemand vereenigen ; fcheidt 't geen niemand fcheiden kan; ziet, en hoort, en gevoelt , en geeft, en neemt, op eene wyze, welker onnavolg¬
baarheid ieder andere terftond innerlyk erkennen
moet. 1 ■
Onnavolgbaar en boven allen fchyn van navolgbaarheid wyd verheven is het werk van den
zuiveren genius. Oniterflyk is al het werk
van den genius , gelyk de godlyke vonk , uit welke hy vloeit.
Over kort of over lang word het genie erkend — wordt zyne onilerflykheid verzekerd. Over kort of over lang worde alles vernederd, S 4 'c



a3o genie.
*t geen aan zwakke koppen genie fcheen , en niet was; flechts talent; flechts geleerd; flechts nagebootst; flechts gemaakt werk was ; niet geest was uit geest; niet opborrelde uit onleerbaaren drang der ziele; niet was kind der lief' de! Afdrukfel des inwendigen menfche! Voortfpruitfel en evenbeeld der verborgenfte kracht!
■ Loop alle reien van menfchen door, die
geheele natiën , die geheele eeuwen met eenpaarige flem Genie noemden —— of wier werken cn werkingen onflerflyk zyn , en voortkeven van gcflacht tot gcflacht, en nooit te ontkennen , nooit uit te blusfehen zyn , fchoon 'er nog zo veele , nog zo ftormende ftormen
over hen bruisfehen.
Noem onder allen eenen , -—- die niet juist
daarom genie heette cn genie was, -—-
vermits hy iets ongeleerds, niet geleerds, en onleerbaars ondervond , fprak , dichtte, gaf, fchiep !
Onnavolgbaarheid is het karakter van het genie cn van zyne werkingen , gelyk van alle de werken cn werkingen van God ! Onnavolgbaarheid ; oogenbliklykheid; openbaaring; verfchyning; gegeevenheid, wanneer ik zo fpreeken mag! 't geen wel uil gevoeld, maar niet
gevild, niet begeerd kan worden of, 't
geen men heeft in het oogenblik des willens en
begeerens, zonder te wceten hoe ? 't Geen
ge.



GENIE. 23l
gegeeven wordt niet van menfchen ; maar
van God , of van den Satan 1
ft ft ft
Millioenen voorwerpen der natuur zyn 'er, die ons aandoen , onze krachten opwekken, onze liefde tot zich trekken , aan ons geloof
kracht, aan onze hoop vleugels geeven.
Millioenen voorwerpen , aan welken zich de menschlyke fcheppingskracht oeffenen , in welken zich de menschlyke geest inwortelen kan ;
en zo zyn 'er ook ontelbaare foorten van
geniën. ■ Ieder voorwerp der zigtbaare of
der onzigtbaare waereld is een element,
eene hoofdftof, waarin een genie, als in zyne waereld , als in zyn ryk, weeven en zweeven,
leeven en heerfchen kan. Eene waereld
vol verfchyningen voor het genie, aan welk de uitwendige en inwendige zinnen tot eene onmiddelyke erkentenis en beroering geopend zyn.
Doch van welken aart ook een genie moge zyn; het weezen en de natuur van alle geniën
is ovematuur, overkunst, over-
geleerdheid, over talent, zelf leeven!
• Zyn weg is altyd een weg des blikfems,
of des flormwinds , of des adelaars. — Men S 5 ziet



3Ö2 GENIE.
ziet zyn waaiend zweeven met verbaasdheid na! Hoort zyn bruisfchen J Ziet zyne heerlykheid
maar waarheen en waarvandaan weet men
niet ! en zyne voetftappen vindt men niet!
Genie! ■ ■ Duizendmaal, en wanneer meer
dan in onzen wan-genie-tyd een weggeworpen,
een verfleeten woord. Maar zelfs de naam
blyft niet; iedere vlaag , ieder adem des
winds waait hem weg ieder kleine talent¬
manneken noemt een nog kleiner genie ■ op dat hetzelve wederom tot nog kleinere neerroepe ziet naar de hoogte opwaard!
Maar vliegers, roepers, en verwonderaars — die zich elkander beurtling op- en neerrookten, en van het eene in het andere genie overgoo-
ten de zon gaat op en wanneer zy
ondergegaan is waar zyt gy ? Geniën!
Lichten der waereld! — Zout der aar-
de! Subft antiven in de grammatica der menschheid ! Zelfflandige naamwoorden in de fpraakkunst der menschheid! „ Evenbeelden der God-
„ heid in orde , fchoonheid en onzigt-
,, baare fchepperskrachten! Schatten van uwen ,, tydl Sterren in het donkere, die door haar ,, weezen verlichten en verfchyncn , voor zo „ veel het de duisternis op- en aanneemt!" —
Menfchen - goden ! Scheppers! Ver*
f oor ders! Openbaarers der verborgenhe¬
den



GENIE.
den Gods en der menfchen! - Tolken der
natuur! Uitfpreekers van onuitfpreeklyke
dingen! Propheetenl Priesters\ Koningen
der waereld! .... welken de Godheid georganifeert, niet zintuigen begaafd en gevormd
heeft om door hen zichzelven en hunne
fcheppingskracht en wysheid en hulde te open-
baaren ! Openbaarers der majefteh aller
dingen , en hunner betrekking tot de eeuwige bron en doel aller dingen!
Geniën — van u fpreeken! u vraagen
wy — heeft de Godheid u betekend en
hoe? Hoe heeft zy u betekend? uwe
geftalte? uwe trekken? uwe houding?
gebaarden ? Wat is het, dat u van alle ftervelingen , die aan uwe rechter- en linkerzyde
voorbygaan, uittekent? Betekend zyt gy,
zo waar gy zyt ! waar flechts ooit het teken Gods te vinden moge zyn
Be man met maan fraai in V gezigt, Zal V zoeken en zal V vinden. -
Natuur verftaat de natuur , en genie heeft voorgevoel van het genie. Blik des kunftenaars vat den kunllenaarsblik , gelyk dweeper den dweeper aantrekt. — Boven alle vergelyking , boven alle redenkaveling, alle overlegging gevoelt het genie de nabyheid van het genie; zy kennen zich zo ras zy zich zien, 't zy door
krach-



2ö4 GENIE.
krachtige aantrekking of magtige rerugftooting. Dit behoort tot de natuur der geniën, 't geen tot de natuur van den magneet behoort, met den eenen pool aantetrekken met den anderen terug te ftooten. Nogthans zyn 'er beftemde en onbeftembaare, leer- en onleerbaare kentekens van verfcheidene hoofdklasfen van Geniën. ■ .
Zonder my aantemaatigen, flechts de gewigtigften te kunnen beftemmen of allen te kennen, wil ik maar dat weinige zeggen, 't welk ik hierover bemerkt heb.
Zo zyn 'er dan omtrekken en voorhoofden, van welken men zeggen mag: — Hier is genie , of het is nergens. — Maar ook wederom genie - voorhoofden, die, alleen befchouwd, zich niet als zodaanigen verraaden zouden, doch by allen — by allen, die in het eene of andere vak, volgens aller menfchen oordeel, gezien waren, vond ik in den oogappel, en wel eensdeels in den opflag, in het vuur , licht of fap des oogs — voornaamlyk echter in den profil - omtrek des bovenften ooglids, — wanneer my anders geen fpoor inlichtte, vond ik het hier ten minfte altyd bcflisfend. Ik heb een mensch niet gezien , wanneer ik deezen trek niet gezien heb — cn is deeze trek voor genie beflisfend, dan mag al het andere onbe-
flis-



g e n i f; 2S5
flisfeni zyn. Wanneer ik noch tyd noch gelegenheid heb, om een mensch phyGognomisch door en door te ftudeeren, dan bemerk ik vooreerst ten minfte maar deezen omtrek — en hoe weinig ik my anders aanmatige, om van jonge kinderen beftemd en ftout te oordeelen, zo vertrouw ik nogthans hieruit de hoofdfom hunner vcrftandsvatbaarheden fomtyds taamlyk richtig op te kunnen geeven. En juist deeze trek is weder een, die door de meeste tekenaars bykans geheel en al verwaarloosd wordt. Hierom kan men zo zelden uit portraitten met zekerheid een befluit maaken op de origineelen, zelfs ook wanneer de portraitten zeer wel fchynen te gelyken.
Wanneer het waar is, 't geen ik tot hiertos altyd waar bevonden heb, dat genie als genie ziet, zonder waarteneemen — dat heet, zonder te willen zien; 't geen hem te zien gegeeven wordt — dat het zyne diepfte, richtiglte bemerkingen in het voorbyvliegen maakt, hoewel het verftand ze naderhand zuiveren en in het reine brengen kan — dat het niet zoekt, maar vindt; zo als het (gelyk gezegd is) niet komt, maar is; niet weggaat, maar weg is >— dat noch verftand alleen, hoe groot het zyn mag, — noch verbeelding alleen, hoe leevendig en vlug zy zyn mag, _ genie is; _ dat bük genie is — de ziel in den blik geconcentreerd
als



ü86 GENIE.
als in haar middenpunt famengebragt, blikfem* blik der fnelgefpannen ziel — zo kon men veelligt reeds a priori verwachten: — Hier openbaart zich het genie, wanneer het zich ergens openbaaren moet. Niet dat het zich daar alleen openbaare! Niet, dat het niet in alle fpieren en zenuwen zitplaats en ftem hebbel Niet, dat het niet in alle aderen gloeie en bloeie! ... Ik zeg alleenlyk — het openbaart zich nergens, het is nergens voorhanden, wanneer het zich daar niet openbaart. — Niet, dat niet oeffening en fyne waarneemingsgeest daartoe behoore om de buigingen van deezen omtrek, welke zo dikwyls zo verbaazend dicht aan elkander grenzen, te onderfcheiden. — Waarlyk groote tekenaars, die zich niet gantsch byzonder geoeffend hebben, om dit fyne onderfcheid te bemerken, zyn in deeze byzonderheid in 't geheel niet te vertrouwen. Ik zal in de phyfiognomifche linien, wanneer fommigen myner tekenaaren gezigt en zin daarvoor meer zullen gevormd hebben -— naauwkeuriger beftemmingen van deezen aart voorleggen.
B.



genie. 2<|-,
B.
EERSTE vervolg over genie.
Nog een woord van het genie.
In eschenburgs Brit fche mufaum voor Duitfchers is eene wel niet diepe maar nogthans leezenswaardige verhandeling over den invloed van het genie op temperamenten en karakters.
Zie hier eene en andere gedachte uit dat opfM met eenige aanmerkingen.
,, Waare genie brengt natuurlyker wyze warmte en gevoeligheid van temperament voort". — (of ook omgekeerd) „ Het verdraagt zich nooit met een koude en phlegmatieke gemoedsgefteltenis. Al zyn gevoel, en alle zyne neigingen zyn vuurig, leevendig en uitneemend."
Dit is niet volflrekt, niet algemeen waar. Het phlegmatieke temperament is voor het genie



2Ï13
GENIE.
nie zo onontbeerlyk, als het cholerieke ooit zyn kan. Het cholerieke alleen is veelligt op zichzelven zo min voordeelig voor het genie, als het phlegmatieke; en het byvoegfel van phlegma is tot de temperatuur van het genie zo weezenlyk, als eene dofis van cholera zulks fchynt te zyn. Vuur en water beftemmen beide tegelyk met de aandoenlykheid der zenuwen, van welken alles afhangt. De vuurigfie lieden zyn dikwyls de gevoelloosten, de genie-loosten. Ja een enkel vuurige is gewis voor geene waare bezieling, voor geene waare bewerking des geestes vatbaar. Zekerlyk ook de enkel phlegmatieke niet. Doch toont de ondervinding, dat koude en phlegma voor duizend dingen, die anderen aandoen, dikwyls warmte en deelneeming voor een verwekken kunnen, welk niemand aandoet. En dit eene kan ook den koudften phlematieken man tot een genie maaken, dat is, hem quafi infpireeren, aanblaazen.
Ik ken zeer koude lieden, die onuitputbaar in onleerbaare oorfpronglyke gedachten zyn., Men moet derhalve nooit zo eenvoudig, zo volflrekt van menfchen , die koud fchynen ,
zeggen: zonder genie! Zo min men van
alle vuurige koppen terfiond zeggen mag: Genie! Koude op zich zelve is zo min ongenie, als warmte op zichzelve genie is. Veelligt
maakt



genie.
289
maakt beide te famen nog niet genie; maar een gelukkig mengfel , of veel meer zodaanig een mengfel , waarin zich alle de zogenaamde vier temperamenten beurtling terug ftooten en opwekken , laat eerst de vonk ontfpringen, die genie heet.
# p
m
„ Noch de vermaakingen , noch de lydin„ gen van het genie zyn van gemeenen aart. „ Het geeft in zyne gevoeligheid voor beide m ee"e zekere fynheid , die aan den grooten „ en gemeenen hoop volkomen onbekend en
voor dien onbegryplyk is".
Al wat eigenlyk in het gebied van het genie behoort, is ten eenemaal onbegryplyk. De uitwerking is 'er, is zeker, is befpeurbaar. Maar onerkenbaar, ondankbaar is de oorzaak.— Zo min religie, die , als zodaanige, niets dan
genie is ■ godsgeestig ■ zich leeren of
leeraaren , onderwyzen , laat; ■ ik fpreek
van onmiddelyk Godsgevoel, niet van theologie', ik fpreek van waereld - overwinnend geloof aan de toekomst; niet van eene fym-
bolifche, van buitengeleerde geloofsbelydenis:
IV. d15el. T - ZO



apO GENIE»
Zo min ooit iets waarlyk godlyks zich
leeren of leeraaren laat, zonder dat de inwendige zin der ontvangbaarheid voorhanden zy; zo min het zich begryplyk maaken, verdedigen, voordemonftreeren, betogen laat; — Zo onbegryplyk en onverdedigbaar is al het eigenaartige, reine weezen van het genie.
Zich over zaaken , het genie betreffende , te willen verdedigen, haare meerdere of mindere vatbaarheid voor het genie aantoonen, begryplyk maaken heet: bewogen, dat men is.
De godlykheid aller godlyke dingen moet gevoeld worden; gelyk de godlykheid eener phyfiognomie door geene otuleeding aan de geenen gevoelbaar kan gemaakt worden, die ze niet voor de ontleedmg gevoelde. Al wie genie verdedigt ^ is gewis geen genie. En al wie verdediging vordert, gewis een zwak hoofd. De genius van Sokrates hield hem te rug, om zich voor het bloedgericht te verdedigen. De Barden, die de Mesfiade aannamen, vermogten door al hun gefchreeuw op Klopflok niet zo veel, om zich met een enkel woord te verdedigen. De fchreeuwers hebben zich verloopen, de fpreeuwen zyn weggevloogen, en de Mesfiade is flaande gebleeven. Alle Infektenheiren van regel - mannetjes, die aan Milion en Sha-
kespear knaagden hebben zy een hair van
hunne aanfpraak op genie kunnen afknaagen?
~ Ging



GENIE. 201
Ging het hun niet als de vitters, welke
ieder vlekje aan de zon waarneemen , en de zon zelve nooir zien?
Onbegryplyk is iedere gewaarwording van het genie voor het ongenie, gelyk hec licht voor den Hinden. En zo is hec ook zyne phyfiognomie. Dac geen 'c welk haar als ge*
»&; karakterifeert ik meen het gevoel, is
een aantrekkende cn terugiloottnde geest, die uit zyn gelaat, byzonder uit zyne oogen, uit fchynt te gaan; iets zwcevendes, vliegendes — onbereikbaars, welk ieder penfeel dol maakt 1
ft ft ft
„ Het genie verwekt gemeenlyk een bloed„ ryk temperament, welk vol goede hoop is.
,, ■ Dan ofTchoon het genie eene natuur-
„ lyke drift heeft, om eene vrolyke en bloed„ ryke flemming der ziel voorttebrengen, wel„ ke zyne gewoone medegezellin is, en wel„ ke het zorgvuldig zoekt te behouden , wan„ neer niet herhaalde mislukkingen zynen moed „ ter neer flaan , zo pleegt het echter ook te „ gelyker tyd een ander, nog merkbaarer en ,, minder wankelbaar kenteken met zich te „ voeren, naamlyk eene verhevene, zachte en T 2 „ diep-



292
GENIE.
„ diepzinnige melancholie. Deeze gemoedsge„ fteltenis is werklyk de onaffcheidbaarfle me„ degezellin van het genie." (Ik moge wel zeggen: de moeder van het genie) „ Deeze „ gemoedsgefleltenis geeft aan het geheele ka„ rakter een fchynfel, waardoor het meer ernMig dan vrolyk; meer diepzinnig, dan ligt„ zinnig wordt. Sympathie, medegevoel is de onaftcheidbaarc medegezellin van het genie."
Ik voeg 'er by Sympathie zo niet
het weezen van het genie t genie zelf; ten minfte bron van het genie.
C.



GENIE.
293
c.
TWEEDE VERVOLG OVER GENIE.
Nog iets aangaande het oog van het genie,
welk zich niet gemaklyk laat uittekenen
maar 't geen niet aan alle geniën gemeen, ten minfte niet aan allen bemerkbaar is.
Dat is niet flechts het treffende, het blikfemende, welk zich uit de tekening der oogen mag laaten afleiden, maar het uitvloeiende, indien ik zo fpreeken mag. Het zy nu werklyk emanatie, uitvloeijing, gelyk licht uit
licht; of het zy flechts beweeging van het
weezen der hoofdflof, die ligt magneetisch,
elektrisch , of zo als zy wil, heet het
oog van het genie des gezalfden Gods fchynt
uitvloeijingen te hebben, die op andere
oogen phyfisch, natuurlyk en onmiddelyk werken. Ik fpreek niet van uitvloeijingen,
die de geftalt van den genie-vollen mensch zullen hebben ! Zo iets droomde ik nooit! Ik bcftem de natuur deezer uitvloeijingen op geenerhande wyze. Ik fpreek alleen van eene ondervindingszaak, welke bykans tot een fpreekwoord is geworden, van eene ondervindingszaak, waaraan geen mensch een oogenblik T 3 twy-



204
GENIE.
tvvyfelen kan, die een onderfcheid van kleur toe geeft.
Gelyk ieder ligchaam het licht op eene wyze , aan hetzelve byzonder eigen, terugkaatst, eene wyze, die iets van de natuur van dit ligchaam zo niet aan zich heeft, ten minfte echter uitdrukt; Zo geeft ieder oog aan de
lichtftraal, die van hetzelve uitgaat, eene eigene richting, ftrekking, fibratie. Het oog
van het genie geeft aan dezelve zodanig eene
welke bemerkbaare gevoeligheid, invloed,
op ieder oog maakt, gelyk ieder genie-loos oog. Oogen van deeze foort zyn uit hunne portrakten af te leiden, gelyk by voorbeeld die van den Kardinaal Retz, Van Dyk, Raphaël.
De opflag der oogen van het genie in zyne hoogfte treffendheid, indien ik zo fpreeken
mag, Is bykans wonderwerkend ■ on-
wecrftaanlyk • alkennelyk godlyk. ——
Voor dien buigen zich de kniën, voor dien
flaan zich de oogen neerwaard dien ge-
hoorzaamen gelyk eene Godheid allen, welken hy treft.
„ Door deezen blik, deezen opflag vol van „ algevoelbaar overwigt, " gelyk Rousfeau zo wel zegt, ., veranderen waare geniën de ande„ ren in zichzelven. Hunne magt is in eenen „ wyden omtrek bezig, werkzaam, binnen „ welken men hun niet weerftaan kan; naauw-
» lyks



GENIE.
295
„ lyks leert men ze kennen, of de lust bekruipt „ ons, om ze na te bootfen, en in hunne „ hoogheid trekken zy alles, wat hen omringt, „ tot zich op."
ft ft
ft
Het waare, volle, gantfche genie, welk licht aanbrengt, werwaard het zynen blik wendt; den meester fpeelt, werwaard het zynen voet neerzet; welk Eden en woestheid
voor zich of achter zich teruglaat; ■ welk
aantrekt, wanneer het aantrekken , terugfloot,
wanneer het terugftooten wil welk kan, 't
geen het wil, en alleen dat geen wil, wat het
kan welk zich nooit kleiner gevoelt, dan
wanneer het op 't grootfte is, vermits het nog oneindig hoogere waerelden vol geniën, en
krachten, en werkingen boven zich vindt ■ ■
hoe hooger het zich in de hoogte opwaard dringt, alleenlyk zo veele hoogere hoogten
ontdekt; dat genie, geworteld in de aarde,
gelyk Nebukadnezars droomboom, en onder welks wydverfpreide takken alle de dieren des wouds naar fchaduw dorftende zich legeren;
dat genie, welk fteeds om hoog ftreeft,
al krabbelen, duizend tegenkrachten tegen hetzelT 4 ve



&S>f) GENIE.
ve aan, om het naar den aardbodem neerte-
drukken; • welk den vleier te gronde blik-
femt, den verachter veracht in het boeven
gelach met de welleevendhcid, goedaar-
tigheid eens ryken, dien men arm liegt, in
lacht; dat genie, welk over alles
heerscht, gelyk Daniels heilige Wachters, een fnel voleindigend raalsbefluit over alles geeft;
dat oorfpronglyk genie, welks denken
aanfchouwen, welks gewaarwording daad,
welks daad onwederdreeflyk en onuitdelg-
baar is: dat heeft zyn voornaame uitdruk fel en het zegel Gods niet in het hovende gedeelte des voorhoofds niet in den
blik, en opflag, en uitdruk van het oog alleen
■ maar voornaamlyk in eenen breeden,
doch boven het zadel een weinig rondachtigen, ineengedrongen, een weinig voorgeboogenen neuswortel, „ daar ergens " (volgens de voortreflykc uitdrukking van eenen hedendaagfchen Schryver, dien men met my te verwisfelen my de ten hoogde onverdiende eer aandeed) „ daar woouen onrzaglyke lydingen, verflonden „ in de reuzenkracht, die ze draagt, en over„ wint - ingewortelde vastheid en volheid »} des geestes. * -——
Doch



GENIE. 297
ft ft ft
Doch heb ik ook groote alom erkende genien zonder dit teken, ja met de zwakfle neuswortelen gezien. Maar hunne genieachtig-
heid (dat ik zo fpreeke) was ook van die der anderen weezenlyk onderfcheiden. Hoe magtig
en fterk zy waren hunne fterkte was niet
een innerlyk vaste gewortelde toeftand;
was flechts hooge gefpannenheid. Deeze waren altyd zinnelyker, aandoenlyker, en van eenen zekeren kant befchouwd zwakker, vrouw-
lyker, hadden een meer bedaard verftand,
vernuft, reden, gaaf van aftrekking, bekwaamheid van ontleeding, breidden zich meer
uit, hadden meer verbeelding, meer lief¬
de, meer gewaarwording, meer reden, dan
geest, meer aandoenlykheid dan kracht,
trokken meer aan, dan zy terugftieten,
* ft ft
Intenftve, ingefpannen geniën, die op een punkt krachtig werken, zyn fterker gebeend, hebben vaster vleesch, zyn zwaarder en eenT 5 vou»



298
GENIE.
voudiger in hunne beweegingen, hebben vastere voorhoofdsknoopen, en meer perpendiculaire, loodrechte voorhoofden, dan
Extenjive, uitgebreide geniën, die op eenen wyden omtrek werken. —- Deeze zyn tederder, langachtiger, luchtiger, fponsachtiger gevormd, hebben teruggaande, achterwaard liggende voorhoofden, enz.
Alle geniën van zien, van gewaarworden,
van handelen; alle geniën in de waereld,
geloof ik, laaten zich over 't algemeen onder drie klasfen brengen. 1
Geniën van kleine en byzondere omftandigheden.
Geniën voor het geheele. Geniën voor beiden.
1. Aanblaazingsmaatige zin , onnavolglyke
kracht voor het kleine, afgezonderd genie
voor de kleine byzondere omflandigheden
gemeenlyk Kunftenaars genie genaamd;
1 (Hamiltons kapelletjes en haagdisfen — en Teniers koppen maaken het kennelyk) heeft zynen Adeldomsbrief [in den fcherpen blik voor het grootfte gedeelte in her binnen waard gefchoovene bovenfte ooglid en de ingefpannenheid van eenen onaantrekkenden «-*•* in eenen uithaalenden blik, alleen dien van eenen



GENIE. 299
nen roofvogel gelyk, en in kleinachtige
fcherpgetekende gezigtstrekken. —— Ziet Augsburgfche en Neurenberger fchilders en kunftenaars in menigte
2. Aanblaazingsmaatige zin en onnavolgbaare kracht voor geheele velden, voor gantfche tafereelen, voor geheele klompen — Genie voor het groote — met voorbygaan —■ met verachting van het kleine, van het uitpluizen van
alle de byzonderheden heeft zyn kenmerk
in grootere gezigtsdeelen, en minder kleinachtige gelaatstrekken gelyk in Rubbens ■
in van Dyk.
3. Aanblaazingsmaatige zin, en onnavolgbaare kracht voor het groote en kleine te gelyk;
geheele natuurzin; want de natuur vormt
den gantfehen heerlyken boom, en beeldt ieder blad op het vlytiglle, op het beftemdfte uit. De natuur is vry zonder toomloosheid, en befcemd zonder hardheid. Dit
alleen zuivere, alleen reine, alleen echte genie
—— waar is het te vinden? • Waar zyn
ophelderende voorbeelden? ■ Waar ■
in der kunftenaaren der dichteren 1
der wysgeeren der helden waereld? ———
—— Waar zyn omvatters van het geheele, en ontcyferaars van iedere enkelvoudigheid, van iedere byzonderheid in 't kleine? Waar? -—'
op-



300 GENIE.
opdat ik hunne gezigtstrekken uittekenen, en dezelven op den eerden aanblik kennelyk maaken kan ?
Alleenlyk zo veel kan ik zeggen:
In het geheele, in het geheele hunner geftalte, hunner kleur, hunner beweegingén, huns gangs enz. in alle deelen, in alle trekken, in
alle fehakeeringen, in alle fchaduwingen
moet zich dit uitdrukken. . Niet hier en
daar! Niet nu en dan! Nu en dan
een trek! Alles één opflag, één aanblik!
Alles één toon! Alles één tred! Alles is
harmonie, alles onderlinge famenftcmming! Alles leeven! Eén leeven alles 1 Hetzelve bezielende leeven! ——
Hunne geftalte is vast en fnel beweeglyk te gelyk; hun blik wyd en zyd rondomziende en
fnydende! Altyd mikroskoop of teleskoop
naar welbehaagen! Wyd en zyd van
een fpreidende of dicht famentrekkende! -
Langzaam en fnel!
Hunne kleur geelachtig bleek of violetroodachtig! nooit witachtig; melkachtig; nooit donker rood, hoog rood , dikwyls zich veranderende en wendende!
Hun gang is ligt en vast Zweevende
en optreedende zy vliegen en wortelen
zich te gelyk! treeden onhoorbaar, onverneembaar en ftampen zo als zy willen.
Ge-



GENIE. 301
ft ft ft
Geniën van deugd en godsdienst die
deugd en Godheid gevoelen, gewaarworden, waar niemand ze gevoelt, gewaar wordt ■ die werken en lyden, waar niemand geleerd en fchool gelegd kan worden ; - die binnen zich en buiten zich krachten, aanleidingen, bekwaamheden , werkingen ontdekken, welke in
geen woordenboek naamen hebben; > die
dingen ondervinden , zien , werken , welken geen oog zag, geen oor hoorde, en die in geens menfchen hart opkwamen; welke alleen van dien oorfpronglyk zyn, die alle de diepten der Godheid doorgrondt, en weet 't geen in God is.
Geniën van godsdienst! Uitverkoorenen
des Vaders! Wien bereid is het eeuwig Koningryk van de grondlegging der Waereld af aan! — Uwen naam en Gods zegel op uwe voorhoofden kent niemand, dan die van uwen naam en van uw zegel een deelgenoot is!
HET



HET EEN EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
Hec onderflaande gelaat fchynt my in voorhoofd en oog, in wenkbraauwen, neus en mond, en geheele gezigtsvorm iets te hebben, 't welk genie mag heeten. Hy doorziet u; hy haalt u uit. Ondercusfchen rollen in zyn hoofd andere onbereikbaare ontwerpen op en neer.



BYLAAGEN» £03
B.
Hier eene gezigtsvorm en omtrek en houding —— hier een voorhoofd en neus en mond van een onfeilbaar ryk genie —— van een zeer fyn , in gedachten, redeakavelingen, invallen, vernuft cn luimen onuitputbaar mensch. Alles, alles Hemt overeen, om dit karakter tot een karakter van ze»r veel genie te beïlemmen, hoewel niet van de verhevenfle, geeftigfle, verliefdfte of godsdienftigfte foort.



304 BYLAAGEN.
c.
Wederom in myne oogen een gantsch buitengewoon genieryk gezigt. Byzonder karakterizeeren zich oog en neus, de mond niet uitgeflooten. Zodaanig een opflag van oogen, zodanig een neus toont volflrekt geen blootgemeen mensch. Zodaanige gezigten zyn onuitputbaar in kloekzinnige raadgevingen en wyduitgedachte ontwerpen; «— tot de dichtkunde in tegendeel zyn zodaanige voorhoofden niet gefchikt.



HET TWEE EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
eenige kenmerken der eerlykheid.
In alle gezigtsvormen kan Eerlykheid woonen.
Maar zy woont niet in allen. De leelyk-
tte, onevenredigfte aangezigten kunnen de eer-
lykften zyn. De evenredigften en'fchoon-
ften kunnen valsch zyn. ~ Maar over 't algemeen zyn wel geëvenredigden dikwyler rede-
lyk, dan loos. Wanneer wenkbraauwen,
oogen, neus, lippen paralleel, loopen is
zulks voor hec uitdrukfel van redelykheid voordeelig.
Een aangezigt, in welk kracht en goedaar* tigheid in gelyke maat famenvloeien, is gewis redelyk.
Goedaartigheid zonder kracht wil meer doen, dan zy kan belooft, en kan het niet houden , vangt aan, en kan het niet uitvoeren.
Kracht zonder goedaartigheid beweegt zich
niet; doet minder dan zy vermag,
wordt harddrukkend onrechtvaardig.
XV. deel. V Goed-



3ü6 KENMERKEN
Goedaartigheid zonder kracht Wolken
zonder water. —- Kracht zonder goedaartigheid • Last zonder hevel.
Geen mensch is eerlyk, die alleen maar kracht, of alleen maar goedaartigheid heeft. Kracht zonder goedaartigheid is niet eens kracht
flechts last. Goedaartigheid zonder kracht
is niet eens goedaartigheid, flechts gepraat, gelispel zonder zin. Weekheid •
het eene hardheid het andere. Het mid¬
den van beide levendige kracht, gerechtigheid, redelykheid.
Bloote weekheid derhalve, bloote hardheid ftryden op gelyke wyze tegen de redelykheid.
Oningefpannenheid, en ontraagheid; ligtheid en kracht; kracht die niet drukt, ligtheid die
niet gedrukt kan worden Samenvloeijing
van het gevoel van dat geen, V welk wy zyn, en van het gevoel van dat geen, V welk wy niet zyn • V geen wy hebben en niet hebben V geen wy kunnen en niet kunnen
Ziet daar de voornaame grondtrekken
der eerlykheid !
Onredelykheid is altyd mangel aan leevendige kracht, welken mangel men door de eene of andere infpanning, door de eene of andere beftreeving, wil zoeken te bedekken. Alle zodaanige infpanning, beftxeeving is gemaakt. Al het gemaakte is onnatuurlyk. Al het onnatuur-



VAN EERLYKHEID. «07
lyke is niet redelyk. Infpanning, beftreeving naamlyk, die niet uit inwendig gevoel voortkomt, maar flechts uit dien hoofde gefchiedt, opdat zy aan anderen een ander begrip van ons zal geeven, dan dat, welk wy zeiven van ons zclven hebben. —
Maar Traagheid, fponsachtigheid flxydt tegen de zuivere eerlykheid zo zeer, als ingefpannen* heid. Al wie minder doet, dan hy kan, die is zo oneer lyk, als hy, die meer doet. —— Minder geeven en meer geeven , dan men heeft «—— en geëischt karj worden, is onredelykheid. Traagheid heet minder; ydelheid meer geeven. Het eene maakt achtloos; het andere fpant in.
In het meerdere en mindere derhalve niet van kracht, maar van aanwending zyner kracht beftaat de onredelykheid.
Geen mensch is van natuur onredelyk. God fchept alles onfchuldig en oprecht. Maar het meerder willen zyn, dan men is; het minder
zyn, dan men kan zyn dat maakt den
mensch onredelyk.
Uit deeze aanmerkingen laaten zich de algemeene kenmerken van eerlykheid afleiden. ■
En deeze zyn natuurlykheid, leevendige kracht, die niet wild, en niet mat is. ■ .
Derhalve natuurlyke toon der (lem, 011-
fleepend zacht, fnel en vast en zich ge-
V a mak-



3o8
KENMERKEN
maklyk wendende naar den inhoud der reede;
oningefpannen , onaangezette en onmatte,
ontraage gang even dergelyke handfchrift',
zodaanige foort van werkzaamheid —
van beweeging, — zodaanige toon der liefde, der vriendje hap, der gedienfigheid, der hoflykheid.
Voornaamlyk erken ik, gelyk den waaren wyzen, zo den echten eerlyken uit de wyze, op welke hy hoort. Daar moet zich kracht en goedaartigheid en haare evenredigheid je» gens elkander op het gemgklykfle toonen.
Een zeker licht der oogen — helderheid van opflag, waarin rust en beweegzaamheid zich fchynen te vereenigen. — Een middenlicht tusfehen blikfem en matheid.
Een mond zonder fcheeve verdraaijing. Overeen/lemming tusfehen de beweeging der oogen en der lippen. — Eene gezigtskleur die noch te aardsch, noch te bloedryk en melkachtig is. —
Kenmerken, die aan zeer veele redelyke aangezigten mangelen, maar ten uiterfte zeldzaam in een onredelyk gelaat zich vercenigen kunnen.
Een mensch, die by hartlyk gelach geene trekken van hoon laat blyken ; wanneer hy ophoudt overluid te lagchen, vrolyk zacht en flil voortlacht — en over wiens gelaat na het gelach



VAN EERLYKHEID. 30Q
lach zich bedaarde en blyde ftilte verrpreidt — heeft veel rechc op hec geloof van anderen aan zyne eerlykheid. In niets openbaart zich redelykheid en onredelykheid , gelyk in lagchen, zachtjes lagchen , niet lagchen , niet zachtjes lagchen.
Waar veele trekken van moed zyn, daar zyn veele trekken van redelykheid. Alle onredelykheid is moedloosheid. De meeste redelykheid derhalve wordt in den krygsftand gevonden — En de meeste onredelykheid in welken welftand?
V 3 HET



HET DRIE EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
Ik weet niets van dit aangezigt. — De mond is geheel mistekend, of eigenlyk in 't geheel niet getekend. En nogthans kunnen wy ons niet onthouden, van deeze gezigtsvorm, dit oog, deezen mond, dit hair zelfs, trouwhartigheid en eerlykheid te verwachten.
B.



BYLAAGEN. 311
B.
Het behoort tot de geheimnisfen der natuur, waarom wy aan zekere gezigten zo hartlyk, zo zonder cegeniland genegen moeten zyn. Zou het ondergaande gezigt van eenen beroemden man niet in deeze klasfe behooren ? Waarom hebben wy dit hooge kaale voorhoofd hef? dit zacht neervloeiende hair? Ik geloof, dit eenvoudig, gelykvormig, rechtlynig gelaat {laat met alle menschlyke zielen in eene geheime fympathie.
V 4 HET



HET VIER EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
OVER STANDVASTIGHEID EN GETROÜWB VERZWYGENDHEID.
Xjieden met fterkgeboogene omtrekken, hoog over de oogen verheevene zachte wenkbraauwen , kleinen weeken neus, wyden mond, kleinen kin, hebben met wankelmoedigheid en trouwloosheid, die uit zwakte ontflaat, te ftryden.
Horizontaale wenkbraauwen, diepe fcherpgetekende oogen, eene fcherp aangetrokkene middellyn van eenen geflooten mond heb ik nooit aan anderen, dan aan kloekzinnige en verzwy gende menfchen gezien.
Die niet vast ftaan, en zyne blikken treffend langzaam wenden kan, is zelden ftandvastig en uitvoerende. Snelle en kruipende praat is voor het uitdrukfel van ftandvastigheid niet zeer voordeelig.
Ge*



STANDVASTIGHEID.
3*3
Gelyk iemand hooren kan, zo kan hy zwy-
gen. Gelyk iemand zwygen kan, zo kan
hy lyden en handelen.
V $ HET



HET VYF EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
GODSDIENST.
ALGEMEENE AANMERKINGEN OVER GODSDIENST, EN OVER GODSDIENSTIGE PHYSIOGNOMIE N.
][Sfiets meer genoemd ; niets onbekender, dan — Godsdienst. Het verftaanbaarfte en misverflaanfle van alle woorden.
Godsdienst . . . Deugd om Gods wil? Gelyk Spalding zegt. Ja en neen! Alle deugd om Gods wil is Godsdienst; maar niet alle Godsdienst is deugd om Gods wil. Deugd — gelyk iets gantsch anders, dan godsdienst, hoe zeer zy met godsdienst famenvloeijen kan , en behoort, en moet! Nogthans laat zich deugd zonder godsdienst, en godsdienst zonder deugd —— zonder deugdshandelingen ten minfte, —— alwaar aanleidingen, gelegenheden ontbraken zeer wel begrypen.
Deugd is fterkte des geestes —% overmagt der reden over hartstocht — overmagt van
rechts-



GODSDIENST. 315
rechtsgevoel over aanlokkend onrecht. Geloof, (maar niet geloof aan Godheid of onzigcbaare waereld) geloof, dat het mynen inwendigen menfche beter zal zyn, wanneer hy zekere aanlokkende zinnelyke vergenoegingen, vermaaklykheden vrywillig verloogchent. — Sterkte des geestes, welke uit dit geloof ontfiaat, en het my mooglyk maakt, om vergenoegingen, en vermaaklykheden, tot welken ik geen toe-erkend recht gevoel, van wier genot ik berouw of fchaade te verwachten, te vreezen heb —— gewillig te verloogchenen — is deugd. *
De eigenlyke waereld der deugd is de tegenwoordige, de zigtbaare; — der deugd — in zo verre zy naamlyk Mooie deugd, en niet met godsdienst gemengd of gevoed is. De ongeloovige, de godverzaaker, kan deugdzaam zyn. Hy kan het der menschlyke maatfehappy voordeelig vinden, — en voordeelig voor zich zeiven — ook by de Iterke aanlokfelen rot ongerechtigheid , aan ieder eenen te geeven, 't geen hem toekomt; aan niemand iets te ontneemen,
't geen zyns is. — Die is deugdzaam dia
zynen toorn maatigt, enkel om zynen beleediger niet wee te doen — en zyne gezondheid niet te benadeelen. Sterkte, overmagt des geestes over het vleesch is deugd.
En — godsdienst? — De godsdienst komt uit de onzigtbaare waereld, en gaat in de on-
zigt-



3*6"
GODSDIENST.
zigtbaare waereld. — Niet de aarde, de
hemel is de bron, de hemel is het doel der religie I Niet 't geen zigtbaar is; maar het onzigtbaare ! Niet verganglyke gelukzaligheid;
maar onverganglyke J Zie daar haare
waereld; haar voedfel; daar haare liefde!
Leezer! Ik vergeet niet, dat ik phy¬
fiognomifche Fragmenten fchryf, ter bevordering der menfchenkennis en menfchenliefde. 't
Geen ik gezegd heb, en nog zeggen zal
leidt ons naauwkeurig naar dit doel, werwaard wy meenen te komen. Duldt derhalve myne fchynbaare afdwaaling een weinig! En hoe, bid ik u, zou het groote afdwaaling, afzwerving kunnen zyn, wanneer ik ook zonder byzondere toepasfing op de phyfiognomie , enkel en alleen om der bloote aanleiding wil, op deeze heerlyke, vermaaklyke hoogte, eene hoogte zo vol van uitzigt, gaam eene kleine wyle met u vertoef, dat heet: — een paar bladzyden met — Aanmerkingen over godsdienst — ik wil toch niet hoepen — bederve , bekladde — neen flechts vuile!
Godsdienst — behoeftigheid van hoogere on» zigtbaarheden, en geloof aan dezelve; Godsdienst altyd zin, gevoel, genie voor het onzigtbaare, hoogere, bovenmenschlyke; bovenaardfche, bovenmaanfche; religie altyd geloof; —
ook



GODSDIENST. 317
ook wanneer zy bygeloof is; — ook wanneer zy dweepery is. — Bygeloof — geloof aan een weezen, aan wezens, die niet beftaan, — aan niet op ons werkende onzigtbaarheden. — Kranke Godsdienst. Godsdienst zonder verftand, zonder reden. — Dweepery — Geloof aan bedriegeryen uit de tegenwoordige, in plaats van ondervindingen uit de onzigtbaare waereld. Godsdienst zonder ondervinding. Wat derhalve echte waare Godsdienst ?... Wat?
— Geloof aan werklyk beftaande onzigtbaarheden , welker invloed men zinnelyk ondervonden heeft, of ondervinden kan. Geloof aan onzigtbaare hoogere weezens, welk zo vast, zo fterk, zo verzekerd is, als het geloof aan onszelven,
— en zo gewis als ons eigen aanweezen, ons eigen beftaan; — omdat het zich op ondervindingen grondt,die zo min bedriegen kunnen, als het gevoel onzer aanweezigheid ons bedriegen kan ; —. dat is — Godsdienst, reine, zuivere, gezonde, Godsdienst. —
* ft ft
Godsdienst is derhalve altyd geloof of vertegenwoordiging van onzigtbaare hoogere dingen, als of zy zigtbaar waren.
In



$18 GODSDIENST.
In zo verre derhalve altyd waardigheid, hoogheid der menschlyke natuur. Geloofsvatbaarheid — aan hoogere onzigtbaarheden. — Wanneer ik ongelukkig genoeg ware, om geenen God te gelooven — deeze boven het ver-, mogen der onredelyke dieren zo hoog verhevene vatbaarheid, bekwaamheid, der menschlyke natuur moest my eerwaardig en heilig weezen; en moest my, wanneer ik op een manlyke wyze, met eenen vasten tred, voortredeneerde, de eene fluitreden uit de andere afleidde — moest my tot de allerredelykfte overtuiging brengen: —
„ Er moet, zelfs om deezer geloofsvatbaar„ heid wil, eene onzigtbaare waereld zyn, „ waarop zy haare betrekking heeft; zo zeker ,, 'er zigtbaare voorwerpen zyn, welke op de „ tegenwoordige bekwaamheid der menfchen „ van te kunnen zien, hunne betrekking heb„ ben; — zo zeker 'er klanken zyn voor het „ oor — en fpyzen voor de maag. " _
Deeze geloofsvatbaarheid, deeze bekwaamheid, dit vermogen om te gelooven, moet zynen grond mede in de vorming en organifatie, in de werktuiglyke gefleltenis van ons lichaam hebben — —— zo zeker deeze geloofsonvatbaarheid, deeze onbekwaamheid, dit onvermogen



GODSDIENST. 319
gen om te gelooven, by de dieren, in hunne onedelere , Hechtere vorming hunnen grond hebben moet.
Hoe opmerkzaam derhalve zal ik op nieuws het menfchenaangezigt, het menschlyk gelaat befchouwen! —— dat aangezigt, welk deezen hoogeren zin in zich bevat, dien geen dierlyk aangezigt in zich bevatten kan!
Godsdienst — fenforium, zitplaats der zinnen, voor de Godheid en de onzigtbaare
betere, dat is, leevendigere en duurzaamere waereld. Voorgevoel van onzigtbaare onfterflykfieden in zigtbaare fterflykheden.
EEN



J10 GODSDIENST.
EEN WOORD VAN DE VERSCHEIDENHEID VAN WAARE GODSDIENSTGEVOELENS.
Philofophifche (ik wil my van de gewoone uitdrukking bedienen) Philofophifche Religie geloof aan eenen onzigtbaaren God»
en eene onzigtbaare Gods waereld enkel
en alleen om der zigtbaare waereld wil.
lsrae'litifche Religie —— geloof aan den God
van Israël en der Israëlleren om der
Bybelfchen oirkonden wil, die, te famen genomen , het Oude Testament heeten. Geloof aan zodaanig eenen God, en zodaanig een Koningryk Gods, als die Schriften leeren , eerst om der geloofwaardigheid dier Schriften, dan om gelykfoortige Godsondervindingen wil.
Christlyke Religie Geloof aan den Vader van Jefus Mesfias, en zyn onzigtbaar eeuwig koningryk, om zyner verfchyning* wil in den godlyk leerenden, werkenden, lydenden, opftaanden, ten hemel vaarenden, alles beheer-
fchenden jefus Christus. Leeven en zwee-
ven in den God van Christus, en in foortgelyke ondervindingen van deezen God, gelyk Christus had; van zodaanige Godsgemeenfchap,
als waarin Hy met de Godheid ftond. ;
Leeven en zweeven in zynen zin en in zyn koningryk.
En



godsdienst. 321
ft ft ft
En nu zyn wy dichc by hec punkt,
werwaard wy mee onze Leezers wilden komen.
Den eenen mag hec afgrond, hoogte zal het anderen zyn. Voor my is hec vaste grond: — Religie is meer dan deugd; niec alleen omdac
zy deugd baart, gelyk de zon hec licht, ■
maar omdac zy veel onzinnelyker, hooger , geestiger is, dan de deugd.
Deugd verheft de menschheid boven de dierlykheid , en ik mogt 'er, indien het niec misduid zou worden , zo gaarn byvoegen: Godsdienst verheft de menschheid boven de
menschheid. Deugd maakt den mensch
tot een mensch. Godsdienst maakt den
mensch .tot een Engel. Deugd werkt de beste , edelfte vreugde voor de tegenwoordige zigtbaare waereld: godsdienst vreugde des hemels
en der eeuwigheid. Zo veel hooger de
mensch door vatbaarheid voor deugd boven de
dieren verheven is zo veel verhevener
is de deugdzaame godsdienftige boven den deugdzaaraen zonder godsdienst. Gelyk het dier niec reiken kan cot in het zedelyk gewaarwordings fystema van den deugdzaamen mensch ; zo ook de enkel deugdzaame, als zodaanig een, niet tot in het • even zo veel hooger, tot in hec IV. deel. X even



322 GODSDIENST.
even zo veel geestiger ryk des godsdienftigen.
Deugd is religie der aarde: Religie
deugd des hemels. De enkel deugdzaame zonder godsdienst kan nooit zo deugdzaam
worden, als de godsdienftige, zo min de maan lichten kan, gelyk de zon.
't Is, in menigerleien zin, waar Een
mostaartzaadje geloofs , of geloofskracht , die in de onzigtbaare waereld indringt, uit deeze fchept, en neemt, even zo bemoedigd en twy-
felloos daaruit fchept, als uit de zigtbaare
eer. oiostaartzaadje van zodaanig een geloof
verzet bergen, dringt door alles heen,, werkt in alles, draagt alles, duldt alles, overwint alles.
De Israëliër heeft kracht zyner religie,
byaldien zy niet enkel klank, woord, napraat ■ maar geloof is; geloof, welk, gelyk alle en ieder geloof in de waereld de
plaats van aanfchouwen , de plaats van onmid-
delyke ervaaring vervangt, of anders niets
is. De Israëliër heeft kracht zyner religie
het overige gelyk gerekend, meer fterkte
om te lyden, en op godlyke wyze te werken dan de enkel philofophifche religie nimmermeer hebben kan, Want ook de zogenaamde ja wel zogenaamde
natuurreligie is reeds met de Israëlitifche inge-
flooten: Want de God Jakobs is het,
die



GODSDIENST. 323
die den hemel en de aarde gemaakt heeft, de zee, en al wat daarin is.
De Christen waar is hy, opdat ik zyn
aangezigt zie, en in zyn aangezigt liefde en wysheid en kracht van Jefus Christus, en van zynen eeuwig — onzigtbaaren Vader aan-
fchouwe? De Christen, die weet, in
wien hy gelooft, die van hec leeven en de al* vermogendheid van Christus, gelyk van zyn ei-
gen leeven verzekerd is; en wie is een
Christen zonder deeze verzekerdheid ? —
die kan deugden oeffenen, welken geen philofooph, al ware zyne deugdliefde onbevlekt,
als philofooph, geen bloot Israëliër, als
zodaanig een, oeffenen kan. Wie is het,
die de waereld overwint, dan alleen hy die gelooft — Jefus is de Zoon Gods? Ziet derhalve hier crappen der menschheid.
O, dac ik nu waare echce phyfiognomien
van eenen redelyken Wysgeer, die natuurreligie heeft; - van eenen Israëlicifchen Aanbidder van God, in welken geene valschheid is, geen bedrog woonc, . en van eenen Aposcolifchen
Chnscen, allen aan dezelve deugdhande-
ling deelneemende, ten voorfchyn brengen en vertegenwoordigen kon.' Maar zo ontbreekt het nog aan origineelen zo wel, als aan tekenaars, aan de zulken, die ze kopieeren.
X 2 En



324 GODSDIENST.
* ft ft
En hoe veele millioenen fchakeeringen van deeze religiekrachten zyn 'er nu nog ! . . .
En is dat niet de wil der eeuwige wysheid ?
En ftaat het hier aan iemands willen, of
loopen ? of Gods ontfermen ?
Maar Gods ontfermen wil, dat alle menfchen tot kennis der waarheid komen , dat is: tot geloof in onzen eenigen Heer en Heiland Jefus Christus.
Onbefchryflyk verhevene waardigheid der
menschheid: . Religie , Christus - religie !
Nog eenmaal , en nog tienmaal door
deeze religievatbaarheid alleen hoe onuitfpreeklyk is de menschheid boven de dierlykheid verheven ! Hoe veredelt, hoe Gode verge-
lykvormig maakt, indien ik zo fpreeken mng, juist even deeze religievatbaarheid, de geftalte , de vorm , het beeld, en de gantfche houding des menfchen!
De enkele mooglykheid, om deeze religievatbaarheid te denken, zo groote verwachtingen , hoop, voorgevoelen, beftreevingen te
hebben; — hoe moest zy dien, die ze
heeft, de zekerfte borgtocht, het zekerfte onder-



GODSDIENST. 325
derpand zyn, dat hy op eene gelykvormige wyze georganizeerd is, als de Eerstgebooren en Eeniggebooren des Vaders, in welken alle de volheid der Godheid ligchaamlyk woont]
Wanneer de Vader van deezen Jefus Christus, die weet wat maakfel wyzyn, en gedenkt,
dat wy dof zyn; wanneer deeze Vader
ons gebiedt: dat zelve gevoelen zy ook
in u, welk ook in Jefus Christus was;
dan moet hy ons ligchaam , in welk alleen wy op eene Christus gelykvormige wyze gewaar kunnen worden, en op eene Christus gelykvormige wyze kunnen handelen, op eene dergelyke wyze gevormd en georganizeerd hebben, als het ligchaam van hem , weiken hy ons tot een voorbeeld voorgemeld heeft, opdat wy zyne voecftappen zouden navolgen. Hy maait
niet, waar hy niet gezaaid heeft; en hy verfamelt niet, waar hy niet uitgeffrooid heeft. — Hy vordert van den Heiden niet de deugd des Israëliërs, voor dat hy zich aan hem als den God van Israël geopenbaard heeft; en van den Israëliër niet de deugd des Christen, voor dat hy zich aan hem als den God van Jefus Christus geopenbaard heeft.
Niet Christus deugden, niet Christus religie zou, of mogt van fterfiyke menfchen de Godheid ooit of ooic vorderen, — wanneer zy niec voor de grondlegging der waereld üitveffcooren, beX 3 ÜQU\d



32Ö GODSDIENST.
ftemd en verordineerd waren, om dit evenbeeld van hem zeiven gelykvormig te worden.
Men kan zich geen hooger, geen ilerker bewys van de Godlykheid der menfchenwaardy
voorflellen , dan deeze vordeiing , deeze
eisch , deeze aanmaaning van God, deeze opwekking tot navolging der godsdienstigheid zyns Zoons; niets dac dien , welken de oogen verlicht en geopend zyn, de menschlyke geftalte gewigtiger en heiliger maakt.
Die zyn kind gebiedt te gaan, en geen booswicht, of geen zot is, veronderltelt zekerlyk, dat het kind gaan kan, ten minfte gaan aan
des vaders hand; veronderltelt, wanneer
hy aan het kind zyne vaderhand aanbiedt
met deeze woorden: „ kom en volg
my! " veronderltelt, zeg ik, dat het vermogen heeft om te volgen, derhalve, dat het op eene gclykfoortige wyze gevormd moet zyn.
Op eene gclykfoortige wyze, als Christus, zyn wy gevormd, of —— God kon niet van ons vorderen, dat wy zyne voetltappen zouden navolgen. Der Godheid vatbaar is derhalve ons maakfel, en dien God vatbaar, welken Christus zynen Vader noemt, wiens onmiddelykst allervolkomenst evenbeeld hy is.
Vorming derhalve, niet flechts tot de natuur-
religie: vorming tot Christusrcligie: dat
is het, 't welk wy allermeest, 't welk wy ge-
ftaa-



GODSDIENST. 317
flaadig meer aan de menschheid behooren te
vereeren. Vorming niet flechts voor
menschhke — neen voor godlyke deugd;
niet flechts voor de tegenwoordige, zigtbaare, fteeds met dood cn verderf en ondergang ftrydende waereld; vorming voor eene onzigtbaare, die niet vergaat, die eeuwigduurende is, gelyk haar Schepper ; — vorming , die ia ieder voorval der wederherflelling voor gelykvormigheid met Chiistus vatbaar is
naamlyk door Jefus Christus.
En die maak fel, deeze vorming hebben alle, alle, alle Adamskinderen — en de verworpen* fte zondaar heeft ze — zo zeker, zo gewis als hy eene menfchengeftalre heeft.
En godsdienst en geloof en verheffing in het
onzigtbaare Godsryk dit — menfchen
— wilt gy menfchen ontrooven ?
En Christusreligie — religie des besten, des wysten, des krachtigstwerkenden — (of noemt my eenen, die nog beter en wyzer was, en me ;r of maar zo in de lengte, in de breedte, in de hoogte , in de diepte werkte) — en Christusreligie — die zo onmiddelyk uit het Allërheüigfte des hemels uitging, en derwaard wederkeert, — deeze — wik gy — goede? wyze? menfchen? die zo vee! van menfchen waarde, menfehenkrache „ fpreeken, fchryven, prediken,
—• deeze wik gy wegfpreekeo ? wegfehry-
X 4 ven?



Sa8
GODSDIENST.
ven ? wcgprediken? zo veel het van u
afhangt naamlyk! want dat de Heer inden
hemel over u lacht, weet ik.
En gy kondigt u als menfchenvrienden aan?
Laat u daarvoor zo gaarn a-anzien en wilt
niet, dat men zin hebbe voor Christus ? den
besten aller menfchen den Godenaasten
• 't geen gy zei ven niet ontkennen durf:
—— niet behoort ten minfte, tot dat gy
ons eenen beteren, eenen Godenaderen, in zyne plaats gefield hebt!
O gy menfchenvrienden kan 'er eene
ergere lastering zyn , dan deezen naam
aan godsdienstvyanden en aan Christusvyanden
verkwisten —— menfchenvrienden en de
hoogfte onovervliegbaare, onbereikbaare waarde
en eerder menschheid ■ Christusreligie —
deeze wilt gy vertreeden ? De mensch zou
flechts zien, en niet gelooven? . flechts
genieten, en niet verzadigd worden ? — flechts Jyden , en niet hoepen ? -— flechts weeten,
en niet ondervinden ? ■ flechts handelen, en
opwellen , en opwekken, en geruisen maaken ,
en niet innig lieven , ook wanneer hy
niet handelen kan ? want duizendmaal
tegen -eenmaal kan hy het niet! De mensch zou zich klein gevoelen ? onverzadclyk in dorst naar grootheid gevoelen, en den geloofwaardig-
ften Helper en Verlosfer, ■ hem niet durven
zoe-



GODSDIENST. 309
zoeken in den hemel , daar hy hem toch op aarde niet kan vinden ? Zich niet durven vasthechten aan den Hoogen , die eens in de diepte van deezen Planeet onder lasten der
menschheid fmachtte, gelyk menfchen fmachtcn, om aller fmachtenden laafnis en verkwikking te zyn.
O gy menschlykheidspropheeten! O gy herouten der deugd! O gy, Zoonen der'reden i Leert u dat de reden ? neen heilige Dochter Gods, dat leert gy hen niet zo
min gy hen leert, hunne leevende aangezigten tégen leevenlooze en leclyke momaangezigten te verruilen.
Eeuwig blyft gy behoeftigheid en eer der
menschheid Godheid! en eene menschlyke
Godheid ! Eeuwig voorrecht en eer der menschheid , der menfehennaruur • ■ eenen onziVc-
baaren God aantebidden, als of hy zigtbaar ware ■ in geest en in waarheid cn deezen God in mcnrchengellalte als het evenbeeld des Onnafpcurlykcn , Ondoorgrond!y];..'n ,
Onnadenklyken te gelooven; dit gelooi en
deezen godsdienst, want beide is zeer naauw een en hetzelve —— dit geloof aan God, deeze Christusreligie te willen velbannen; .
dewyl dit geloof in bygeloof cn deeze
godsdienst in dweepery veranderen , verbasteren X 5 kan!



33° GODSDIENST.
kan! Wat is het anders, dan een gezond
ligchnam al het bloed af te tappen waarom ? Opdat het bloed niet vcrderve! O
gy menfchenvrienden, dat gy my niet te na komt!
ver-



GODSDIENST.
33*
VERDERE AANMERKINGEN OVER DEN GODSDIENST, EN GODSDIENSTIGE PHYSIOGNOMIE K.
Doch laaten wy nader tot dat geene komen, 'c welk de meeste Leezers oogmerk,
doeleinde zullen noemen; 't geen voor my
echter maar middel tot een hooger doeleinde is ten minile behoort te zyn.
Godsdienst, religie is dus een inniger, hooger zin der menschheid voor de Godheid en
voor Gods onzigtbaare waereld.
t-n een krachtig werkende, alles bezielende zin, wanneer hy zich door het hooren en heren, lyden en werken begint te ontwinden. Een zin , die krachtiger is dan alle zinnen des menfchen voor de tegenwoordige zigtbaare waereld; krachtiger, dan alle te famen s
een waereldoverwinnende zin.
En die zin, daar hy leevendig, daar hy
werkzaam is die zou zich niet in het
zigtbaare des menfchen zigtbaar maaken? .
niet in het menschlyk aangezigt? niet in
alle de punkten van dit aangezigt? niet,
om zo te fpreeken, genoegzaam alles doorwaasfemen , doordampen , doorgloeien ?
Dit geloof, welk zich in onmeetbaare uit» zigten der toekomendheid, der eeuwigheid verliest ;



S34
GODSDIENST
liesc; deeze fterkte van Geest, om zich
ftyf cn fteevig te houden, als of men dat geen zag, 't welk onzigtbaar is; deeze vast¬
heid der hoop , die het geloof zo wyd overtreft, overvliegt, als God grooter is, dan zyne uitdruklyke beloftenisfen; deeze liefde , die niet flechts verganglyke rust en welvaart van de medeburgers der aarde zoekt;
aan welke alle gelukzaligheid van medelee-
vendige weczens, die niet hemelsch en eeuwig is te gering fchynt; deeze zouden uit ieder aangezigt, hoe het ook ooit of coic door hoovaardy en gierigheid en wellust cn waereldzin en dierlykheid verfteld, grover gemaakt, fcheef gemaakt, verhard, vereeld is — deeze godiyke geneigdheden zouden niet nog doorfchynen kunnen, — zouden onbemerkt en onbemerkbaar, ongekend cn onkenbaar blyvcn ? —— Het geringde poogen, de geringfte beilrccvingen van menschlyke gedienfligheid zou zyne eigene onloogchenbaare beweegingen in het aangezigt van een welwillend, goedaardg
mensch hebben? En niet de godsdienfti-
ge goedaartigheid? En niet de liefde, —
die liefde welke God en Gods zigtbaare
en onzigtbaare fchepping omvat? ■ Deeze
Godsliefde zou zich niet met iederen flag, me£ iedere klopping des harten aan de grenzen der
mensch-



GODSDIENST, 333
menschheid in alle punkten des aangezigts uitgieten ? niet haare eigene, haare niet mis-
teveriïaane taal fpreeken in alle geopende ooren der geenen, die uit de waarheid zyn ?
ft ft ft
Godsdienst Aanbidding van God —-
van God! • Hoe durft eene hand op den
aardbodem dit woord zonder beeven, zonder zidderen ter neerfchryven wanneer een¬
maal flechts echte, reine Godsbevinding en gewaarwording zich in het allerheiligfte der ziel fcheen te roeren en te beweegen!
GodsdienfHgheid Gy eer der menschheid
■ gy draal uit de hoogere waereld
welke menfchenhand waagt het u te be-
fchryven, en uwe trekken, uwe zuiverheid, uwen adeldom uittetekenen ? Welk ongeloof waagt het, uwe onbefchryflyke zigtbaarheid in het aangezigt des menfchen te loogchenen ? En
uwe hemelstrekken geduld'. geduld
der liefde! . „ verloeren in het aanfehouwen
en nazweeven van hem die onder de cn-
bezeflyk zwaare lasten zyner lydingen zich oprechtte, en zich dezelven verdraaglyk zocht te maaken door deeze bede: Vader! vergeef het.
htm,



334
GODSDIENST.
hun, want zy weeten niet, wat zy doen !
uwe geftalte en uwe houding welke En¬
gelenhand kan ze mee kryt of potloot, of met houtskoolen tekenen ?
Wanneer een Satan in menfcbengeftalte, de grootfte, dien ik my verbeelden kan, die onzen avondmaalswyn vergiftte, wanneer die zeggen durft (en hoe fchaamteloos moet hy
tegen alle menfehengewaarwording te fpreeken
geweest zyn ?) wanneer hy zeggen
durft, dat de aardbodem iets fchooners heeft dan een welgemaakt, welgebeeld menschlyk gelaat vol wysheid en goedaartigheid —
welk de Godheid met kinderlyk geloof en vertrouwen aanbidt, en zich over zyn aanweezen om zyner onfterflykheid wil, cn over zyne onfterflykheid om Gods wil verheugt —- byaldien het hem vergund mogte worden, zodaanig
een te aanfehouwen dan wil ik
geen woord meer van phyfiognomie, en geen
van religie zeggen — jaa naamlooze,
wanneer het mooglyk geweest ware, dat gy flechts een eenige redelyke, godsdienflige, liefderyke , Godomvattende , voor doodvyanden fmeekende, hemelindringende ziel met eenen
reincn phyfiognomifchen zin . den vergiften
beker in de hand houdende , u hadt vertegenwoordigen uw aangezigt met dit
hadt



GODSDIENST. 335
hadt vergelyken kunnen — in dat zelve oogenblik , toen gy hoe durf ik voortfchry-
ven onmensch, die met my in eene en
dezelve ftad woont — — doch ik fchryf voort, opdat gy het leest — en leezen zult gy het, dat weet ik hoe — hadt gy kunnen doen, 't geen gy hebt kunnen doen! . . . — O uwe hoe onheilige, godslasterlyke geftalte ! — uwe houding! dat uw (piegel
u niet onrfteltenis, verbaasdheid voor uzelven terug werpt! dat het opene oog eens redelyken u niet een blik, een ftraal des blikfems, een bükfemfchicht is ! — O — dat gy myn oog gevoeldec, wanneer het u eens weder ontmoet, waar gy het niet verwachttet.' — of ook nog
veelligt nog een, een zwakke fchemeren-
de fchyn van godsdienstgevoel — uit uw oog uit te fchouwen, uit te weenen zyn mogt! — ~ of ook gy nog iets van het zegel des gee^ nen in uwe borst draagt, wiens werk, wiens maakfel gy ook zyt — en die zich over alle zyne werken ontfermt (*).
Wan-
(*) Sedert dien tyd, toen ik het bovenwande fchreef, viel het my dikwyls in , en kwam het ray
dikwerf voor . d« de fanaHsmus bronwel deezer
ondaad, die gantsch gems gebeurd is, zou kunnen geweest zyu.



336" GODSDIENST.
ft ft ft
Wanneer genie zich zo min, als de blikfem aan den hemel, verbergen en onbetuigd laaten kan; zo kan zich ook leevende Godsdienst en gefleltenis, gefchiktheid tot leevenden godsdienst
niet onbetuigd laaten: want godsdienst is
genie voor het onzigtbaare — voorgevoel van het onzigtbaare in het zigtbaare.
O Gy, die in dit ftüle oogenblik, in
welk ik dit fchryf, dit fchoone morgenrood aan den hemel verfpreidt, welk of eenen hccrlyken, of eenen donkeren droevigen winterfchen dag
voorafgaat Vader der natuur! hoe werkt
gy door de natuur, zo diep krachtig op de in-
wendigfle diepten van het menschlyk hart! ■
En wat is het allerheerlykfle morgenrood, en
de lichtuitflroomendite winterdag in verge-
lyking van eenen flraal van uw licht, in het aangezigt des menfchen, die zich over u meer verheugt, dan over zichzelven !
O dat zo een ftraal heden my wierd . . . hoe veele honderden uwer in de waereld ver-
ftoorde kinderen zouden zich over deeze
ftraal meer vcrblyden , dan zich myn opgewekt, en even nu voor nieuwe invloeden uwer bezieling



GODSDIENST. £37
ling zich openende hart tegenwoordig over de heuglykfte goudftraal des morgenflonds verblydt' O Gy; die zelfs op dit oogenblik millioenen oogen, die u niet in uwe werken, u niet in het aangezigt der menschheid zien —— nogthans vaderlyk verheugt vergun my, dat
ik in deezen morgenflond, die myn befchaamd hart zo zoet zo zacht doorheeft, dit kindergebed voor uwen troon neerlegge: „ Leer my „ fchryven naar uwen wil, want gy zyt myn „ God! Uwe goede Geest geleide my in een „ effen land.' Laat uw werk aan uwen knecht „ gezien worden, en uwe heerlykheid aan uw „ kind! De lieflykheid des Heeren myns Gods „ zy over my! Bevestig gy het werk myner „ handen.' Ja het werk myner handen beves„ tig en voleindig dat! —• "
* *
*
Ach! dat wy 'er zo zelden aan gedenken,
hoe onmiddelyk wy u openbaaren, ver.
tegenwoordigen, verheerlyken — wanneer onze ziel zich in aanbidding van u verliest, wanneer zy daarin wegzinkt! Dat wy ons zo zelden aan de hartverbreekende blydfchap en verlustiging overgeeven aan die vrolykheid
IV. deel. Y — wel-



33»
GOD.S DIENST.
welke ons aangezigt, hoe het ook moge
gevormd, hoe het ook moge verdraaid zyn — nogthans weder met den Geest uwes Zoons zalft, en onderpand is, en een ftnal is der onzigtbaare waereld, in welke wy, ryp geworden in het nachtligchaam van aarde ■
zo ras, zo ras gebooren zouden worden!
* *
Wien God menschheid gaf, dien gaf hy godsdienstontvangbaarheid, en wie op eene dergelyke
wyze geleed, gevormd is, als hy, die
allen zynen broederen gelyk werd die
mag nooit denken onwederherflelbrar verdorven , verlooren te zyn.
Doch alles heeft zynen tyd. Niet iedere
bekwaamheid, iedere vatbaarheid des menfchen
kan zich ontwinden, wanneer zy wil ■
niet iedere kan zich in dit tegenwoordige
leeven ontwinden. Alles zal zich ten zynen tyde fchikken. Hy , dien duizend jaaren zyn als een enkele dag, kan flil, bedaard en zonder toorn wachten, tot dat alles tot rypheid komt, en vruchten voortbrengt, dertigvoudig, zestigvoudig, honderdvoudig.
Ontelbaare menfchen met de heerlyklte gefchiktheden en vermogens zullen, naar het geheim



GODSDIENST. 3^9
helm van het godlyk raadsbefluie —— met onontwikkelde gefchikthedcn uit deeze tegenwoordige waereld uitgaan. Het zal nog niet
openbaar worden, wat in hun is. Hoe
veel zal 'er nog bewaard, zal 'er nog voorbehouden zyn voor dien dag, by welken alle dagen en nachten verdwynen !
Eenen iederen is zyne uur bedemd; gelyk zyner ontvangenis en geboorte in de zigtbaare waereld: zo ook zyner geboorte in de onzigtbaare waereld. Daarom zal zelfs de Zoon de heerfchappy voeren in den naam en volgens het raadsbefluit des Vaders, tot dat hy ter rechter tyd en uure den Vader der geesten van alle vleesch alles overgeeve tot dat God
alles in allen zy.
Maar ja! Die wys is, om te zien, wat hy
vermag die haaste zich, om vroeg aan het
doel te zyn! want veele eerden zullen de laat-
ften, veele laatften de eerden zyn; en
zalig en heilig is hy, die aan de eerde op-
danding deel heeft; over dien heeft de tweede dood geene magt.
Y* Al-



g^O GODSDIENST.
ft ft *
Alle menfchen zyn voor den godsdienst vatbaar, omdat zy menfchen zyn maar niet
allen voor dezelve maat van godsdienst , omdat niet alle menfehenaangezigten elkander ge-
lyk zyn. Alle menfchen hebben dezelve
zintuigen en ledemaaten, ■ " maar
alle deeze zintuigen en ledemaaten hebben nogthans in ieder mensch byzondere gedaanten en tekeningen. Zo ten aanzien van den godsdienst. Alle godsdienst is geloof aan onzigtbaare Godheid , en onzigtbaare waerelden en dienaars der Godheid. Doch deeze godsdienst onderfcheidt zich byzonderlyk in eenen iederen naar zyne gedaante en bewerktuiging, organifatie. Zwin* glim, Lutherus, Calvinns, Bellarminus , Zinzen dor f en Spinoza zelf (want ook
deeze geloofde nog aan eene Godheid, en had eerbied voor het onzigtbaare weezen aller wee-
zens hoewel zyne Godheid eene
gantsch andere was, dan de Godheid van ons
geloof) 1 alle deezen 'hadden godsdienst,
fcheenen dien ten minfte te hebben; maar hun godsdienst was zo verfcheiden , als het hunne aangezigten waren.
Het



GODSDIENST.
34*
*
Het is onzinnig, aan het geweeten eener natie , eener gemeente, eener maatfchappy eene reïigievorm optedringen. Tot uitwen¬
dige belydenis kan men door dwang gebragt worden; tot inwendige overtuiging niet. Niec allen kunnen gelyk gevoelen , gelyk lyden , gelyk werken. Het is onzinnig, van Kalvyns fpitfen en harden kop de vrouwlykgodsdienftige zoetigheid der Zinzendorffche religievorm te eisfchen; en onzinnig, Zinzendorf te bezweeren, om zyn religiegeftel in fluitredenen optclosfen.
De zaligheid der religie is in het weezen der religie, in het redelyk geloof, liefde, hoop op God en de onzigtbaare hoogere waereld; niet ki de ondeelbaare vorm. Ik ben een mensch
zo wel als gy hoewel ik een Zwitfer ben,
en gy een Hollander zyt, hoewel gy blaauwe oogen hebt, ik bruine oogen heb, .
gy eenen korten, Hompen neus hebben moogt
ik eenen langen en fpitfen neus heb. Ik
ben godsdieniïig, zo wel als gy, en zalig in
den godsdienst, zo wel als gy (de maat
en de trap kunnen verfcheiden zyn) wanneer geloof aan de onzigtbaare waereld ons leidt, Y 3 fterkt,



34a GODSDIENST.
fterkt, reinigt, bezielt, verheft. Konden twee menfchen meer onderfcheiden zyn , dan Petrus en Johannes? Hoe ongelyk Icheenen hunne godsdienstbegrippen ? Zy waren niet in het weezen, flechts in de gedaante en trap onderfcheiden. Er moeten derhalve onderfcheidene gedaanten , vormen in den godsdienst zyn, gelyk
onderfcheidene gedaanten der menschheid
hoewel, wat het wezenlyke aangaat, alle deeze gedaanten, deeze vormen van eenen en denzelven aart zyn. Van dezelve oorfpronglyke
gedaante der menschheid welk eene verbaa-
zende menigte van zo zeer ongelyke afdrukfels!
Hoe oneindig vermenigvuldigd! Zo de
godsdienst. Eene hoofdbehoeftigheid in
millioenen geftalten.
O wanneer dac bedacht wierd! bedacht
wierd, dat het naar het geheimvolle en open-
baare raadsbefluit van God zo zyn zal!
bedacht wierd, dat God, niet wy zeiven
ons tot eene zekere hoofdgedaante tot
eene zekere byzondere godsdienstontvangbaarheid gevormd heeft dat de eene kouder,
de andere warmer, de derde heet en een
ieder oprecht aan de Godheid gelooven, en volgens indrukken uit de onzigtbaare waereld, handelen zal en moet en niet anders kan. —
O! Dat wy dat bedachten! O menfchen
wil-



GODSDIENST. 343
willen wy wyzer zyn dan God? willen wy flechts eenen toon in de muziek? Slechts eene lichtflraal ? Slechts eene kleur ? Slechts eener.
leie aangezigten . en, 't welk even zo veel
is, flechts eenerleie godsdienstkrachten ? Neen! Dat willen wy toch niet! O dat een ieder de Godheid naar zyne eigene nooddruft zocht, en iederen anderen ze ook naar zyne nooddruft liet zoeken! en een ieder uit de onzigtbaare nog zigtbaare waereld flechts dat geen nam, 't welk hem op 't fnelfte beweegt, op 't krachtigfee dryft, op 't meeste reinigt en bezielt!
Niet ieder grond is goed voor elke foort van zaad. Op zich zelve kan het zaad goed, op zich zelve kan de grond goed zyn. En desniettegenflaande is het mooglyk, dat beide te famen zich niet volkomen willen fchikken. Zo is niet elke religievorm voor een ieder goed.
Nog eens: Het godsdknstontwerp van
Zwinglius, de vorm zyns geloofs aan het onzigtbaare hoe veel bedachtzamer en kouder moest dat zyn , dan dat van Lutherns en Calvinus? Mclcr.chtons godsdienst moest meer lammeren- dan herderen-godsdienst zyn. „In „ een groot huis " zegt een der diepzinnigfte en welfpreekendüe vvyzen , „zyn niet dleen gou„ den en zilveren vaten, maar ook koperen „ en houten."
Alleenlyk daarby blyft het : „ Niemand kan Y 4 „ ce-



344
godsdienst.
eenen beteren grond leggen, dan die, welke „ gelegd is, welke is Jefus Christus . . . . „ Doch 't geen een ieder op deezen grond „ bouwt, 't zy goud, zilver, edelge.'leente,
,, hout, hooi, floppelen een ieders werk
„ zal openbaar worden, want de dag zal het „ openbaaren, en het vuur zal het openbaaren.
Wat een ieders werk zyn zal, zal het vuur „ openbaaren. Wanneer iemands werk, dat hj „ daarop gebouwd heeft, blyft, zo zal hy den „ loon ontvangen. Zal iemands werk verbmn-
„ den, dan zal hy fchaade lyden maar
„ hy zelf zal als door het vuur behouden wor„ den." i kok. III: 11—15.
Is ooit iets diepzinniger philofoophisch gezegd, dan dit?
e « ft
Gelyk alle menfchen oogen hebben om te zien; maar fcbilderende oogen, fcherpwaarnee-
mende oogen Hechts weinigen gelyk allen
ooren hebben om te hooren; maar muziekkundige ooren weinigen; Zo hebben alle
menfchen zin voor den godsdienst in den aller* ruimflen zin; weinigen —— het godsdienflige
oog



GODSDIENS T.
315
oog en gehoor weinigen zin voor hec
reinfte, geescigfte , verhevenfte der Christus - religie. Ook in deezen zin kan hec mee richtigheid gezegd worden: „ .veelen zyn geroepen, „ weinigen uitverkooren." De virtuofen in alle takken zyn zelden.
ft ft ft
Hoe meer de inwendige zin voor eene hoogere waereld, en voor den koning deezer hoogere waereld zich in eenen mensch roerc en be-
weegc « des ce oogfehynlyker zal zich zyne
geftalte verfynen, verfraaien , zullen zich zyne houding, zyne gelaatstrekken veredelen.
Alwaar geloof aan hooge voonreflyke onzigtbaarheden in een mensch leevendig is —— — gelyk het morgenrood den nacht opheldert, opklaart — Zo die geloof zyn aangezigt.
ft ft
ft
Gelyk de aanbidder, de vereerder van den God van Israël en van den God der natuur, als zodaanig een, heerlyker is, dan de aanbidY 5 der



346
GODSDIENST.
der, de vereerder enkel van den God der natuur
alleen Zo de aanbidder, de vereerder van
Christus, als zodaanig een, heerlyker, dan die enkel den God van Israël kent. Wien het gegeeven is te ondervinden, dat des menfchen
inniglïe behoeftigheid is niet abftra&e,
afgecrokkene , maar concrete, famcngetrokkene
werklyke menschheid niec flechts onover-
denklyke, alverbreide, oneindigheden vervullende Godheid — (voor welke, als zodaanige,
geen fenforium in de menschlyke natuur
fchynt te zyn) dat des menschlyken geestes behoeftigheid is menfchengelykvormige
Godheid Godmenschheid 0f
met andere woorden: Wien het gegeeven is
te verftaan de woorden van Christus:
„ Niemand kent den Vader, dan alleen de „ Zoon, en dien het de Zoon openbaaren wil j
» die my ziet, ziet den Vader; "
of die weet, „ dat, wanneer hy in de leer „ van Christus blyft, hy beiden, den Vader en den „ Zoon,heeft:" hoe veel edeler,hoe veel geestiger moet die 'er uitzien, dan ieder ander flerveling.
O zodaanig een aangezigt laat my nog onc-
moecen gy onuitputbaare vreugdefchep-
per, dat ik op hetzelve ruste, ofneervalie
en gevoeie hier is de Godheid, of zy is
nergens. Hoe



GODSDIENST.
S47
ft ft •8
Hoe reiner, waarer, woordloozer, drangryker, fiiller, dieper, inniger, leevendiger hec geloof is; hoe minder hec bedrog; hoe meer het bevinding, gewaarwording, en ondervinding Gods, Gods in Christus is: des te meer reinigt zich , heiligt zich, vergoodt zich uwe phyfiognomie, tot vreugde van Goden der Engelen, die gy gelooft, hoewel gy ze niet ziet, en die
u vuuriger liefhebben , dan gy u geliefd
rekenen, gelooven kunt en tot vreugde van die weinige edelen op aarde, wien het gegeeven is, de zwakfle ftraalen uit de onzigtbaare lichtwaereld, uit uw aanfchyn met ftille teugen te drinken.
ft
ft
Ook de nabootzing, de nakiang deezer geneigdheden — de woordreligie of huigchelaary, en het mengfel van gevoel en klang, van waarheid en toon, van geest en manier, ook die drukc zich leesbaar genoeg op het aangezigt des menfchen uit. ——•
O



34« GODSDIENST.
O wie kent de menfchen, en zich zeiven — en erkent alle deeze zigtbaarheden niet in den zigtbaaren?
ft ft ft
„ Ja! wel in de houding, in de trekken „ openbaart zich aan opmerkzaame en geoeffen-
„ de blikken zo iets dat is het al! " —
Neen, vriend! — Het is 't niet al — ook de byzondere godsdienstontvangbaarheid van iederen mensch drukt zich niec enkel in houding, in trekken, uit, niet in de beweeging alleen, niet alleen in de gefteltenis en de vouwen des aangeziges. uit menigvuldigere gelykvormigere beweeging oneftaande, — uit; — niet flechts, wat de mensch is; ook wat hy zyn kan; ook de foort van religie, waartoe hy gevormd is — ook dat drukt zich uic — en wel in de cekening der trekken; ook in de vorm, de gedaance zelfs desgelaacs.
Niet flechts by voorbeeld is in des zogenaamden Piëtisten geheele houding en trekken zyne angstvallige gezetheid; — in des zogenaamden Hemhuthers, zyne vrouwlykzoetvrolyke leevendigheid; — in des Mennonieten, het eenvoudig innigharclyke ; — in des Myftie-
ken,



GODSDIENST.
349
ken i het ftilverliefde — enz. zigtbaar — zodat het in 't geheel niet bezwaarlyk is, (ook zonder opzigt op den ftand, gang, gebaarden, ftem, die zo veel mede werken) op den eerften aanblik ieder zodaanig godsdienflig karakter zo terftond te erkennen: niet flechts dat — Maar iedere voornaame of hoofdklasfe van godsdienflige gevoelen heeft —- gewisfe voornaame of hoofd-vormen.
ft ft
Godsdienftige hoofdvormen! Ik gevoel
gantschlyk , niet het aanftootlyke der uitdrukking op zich zelve want dat geen, 't welk
ik myne philofophie noem, bloost niet
meer voor woorden dewyl zy ook voor
de waare dingen zeiven, welken zy betekenen, niet wil, niet behoeft te bloozen — maar ik gevoel de verbaasdheid van fommigen myner leezeren. ——
Godsdienftige hoofdvormen „ Lavater i
„ gy zyt onzinnig — uw menigvuldig
„ fchryven maakt u onzinnig! " — Neen! Ik ben niet onzinnig, maar ik fpreek waarachtige en nuchteren woorden — 't geen ik hier ter neer ftel — ik beloof bewys daarvan — en
wel



550 GODSDIENST.
wel niec eersc in de phyfiognomifche linien; —. bewyzen, — eenige voorbeelden ten minfte, op de naastvolgende plaaten.
Zo zeker 'er gezigtsvormen zyn , die niec tot veldheeren deugen, en gezigtsvormen, met welken in dé kabinetten niets aantevangen is; — zo zeker zyn 'er gezigcsvormen, van welken men gantsch verzekerd zeggen kan: deeze zullen nooit geene oprechte Hernhuthers; — die geene fiandvastige Methodisten worden.
Waar godsdienfiige houdingen , gebaarden, werklyk zyn — daar zyn ook nog godsdienftige vormen, gedaanten mooglyk — en ten deele werklyk: - want de houding, de gebaarde is flechts leevensadem, leevensblik der vorm. En gelyk de klinkletter den medeklinker bezielt
* cn in een met zich verandert; zo kan
de houding , de gebaarde, in zo verre zy werklyk geest en leeven is — kan deeze vonk Gods veelligt nog zich ontvlammen en uitbreiden en ook de beenderen van tyd tot tyd
doorgloeien, reinigen, en dezelven wederom in hunne oorfpronglyke gedaante te recht brengen.
Zie!



GODSDIENST.
35'
Zie! Dat is eigenlyk het werk van hem, die het gekrookte riet niet verbreekt, die de rookende vlaswiek niec uitbluscht en aan hemel en aarde betuigd heeft „ men zou
„ aan de voorige dingen, aan de dingen van „ ouds, niet meer gedenken."
Hemel en aarde zullen vergaan; maar uwe woorden , godlyker , niet. Daarover verheug ik my, en zal my verheugen, zo lang ik ademen kan.
ft ft
Ik geloof, zo verre ik tot hier toe naar kon vorfchen , drie voornaame hoofdklasfen van godsdienftige menfchenvormen bemerkt te hebben ! .
a. Ge/pannen, of harde (gelyk by voorbeeld Kalvyn.)
b. Weekachtigen , vrouwlyken (gelyk veelligt Zintzendorf.)
c. Rechtlynigen en vry heenzweevende, voor de hoogfte ftrengheid en de fmeltendfte goedaartigheid vatbaar gelyk Paulus en Jo-
hannes.
Men



352 godsdienst.
Men neeme wel in acht, dat ik van godsdienftige zielen fpreek, en niec bloot van deugdzaame zielen.
Niec van lieden, die aanfpraak op godsdienst maaken — en in welken coch de godsdienstzin geheel en al fchync ce flaapen.
ft ft ft
De eenen, die meer gefpannen , die harder te famengefteld zyn , en nogthans godsdienst-, behoeftigheid hebben — denken gaarn in geduchte ontzaglyke hoogere onzigcbaarheden in ; gelooven fneller aan dat geen, 't welk verfchrikt en terneer/Iaat.
De anderen, die uit weekere , zachtere ftof gevormd zyn, gelooven fneller aan liefdevolle weezens uit de onzigtbaare waereld.
Weinigen is het gegeeven, met eenen op gelyke wyze openen waarheidszin alles aanteneemen 'c geen de menschlyke natuur verrukt, en waarvoor zy ziddert en wanneer zy zich verheugen, en wanneer zy bittere traanen ftorcen, fteeds echter te gelooven:
God



godsdienst.
353
God is liefde.
De eenen denken in de onzigtbaare Gods*
Waereld in. Hun godsdienst is meer vro*
lyk verftand. Hun God is - meer
afgetrokkenheid. Zo was Wolf, zo zyn
zyne leerlingen en navolgers.
De anderen imagineeren, beelden zich meer in de Godheid en in haar onzigtbaar ryk in. Zy denken en ondervinden door de imaginatie, door .de verbeelding. Zo de Hernhuthers.
Nog anderen willen 'er zich noch in denken,
noch in imagineeren, in verbeelden - Zy
willen 'er zich bloot in gevoelen, in ondervinden — in • (luimeren. Zo veelen van
de Mystieken.
Wie is het, die met alle krachten, met alle zinnen in het onzigtbaare Godsryk ftreeft, en 'er door heen ftrydt?
Harden flryden 'er zieh in.
Weeken ■ zingen en weenen 'er zich in.
Beweeglyke vasten flryden, zingen,
weenen, lyden, handelen 'er zich in.
Een ieder godsdienftige vormt zich, verft zich, denkt zich, zonder dat hy het weet, zyIV. deec. Z - ns



354 GODSDIENST.
ne Godheid naar zyn byzonder karakter ■
de koudere kouder; warmer de warmere. — ■
Hiervandaan fprak Petrus zo erndig,
Johannes zo teder van hem ! van eenen
en denzelven! — Aan iederen godsdienlïigen zin
is God het hoogde en liefde Aan iederen
deelt hy zich mede tot zyne zaliging, maar aan iederen op eene andere wyze.
HET



HET ZES EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
Cjecrouwe, warme, maar niec by uicitek vuurige , meer bedaard zachce, fcille, krachtvolle, Aposcolifche zin ; doch zonder eigenlyke verhevenheid.
z 2 B.



355 BYLAAGEN.
B.
Hier reeds veel meer aandrang, hartstocht, vuur. Het is, als of hy de godlyke waarheid met geweldige teugen binnen flingert, in zich drinkt. Hy zal krachtige , onvergeetbaare woorden voortbrengen , vuurig bidden , en, wanneer zyn bykans onweerfkianbaar temperament hem tot overylingen weggerukt heeft, bloedige traanen Horten.
C.



BYLAAGEN. . £tft
C.
Hier nog meer grootheid, nog krachtvollere, innigere geestesfterkte , godvrucht , zalving. Wie kan de kracht zyner welfpreekendheid wederftaan? Zy zal gedrongen en volkrachtig ftroomen, gelyk hec hair van zynen baard. De eerbied zal voor haar verftommen, en de fpot zwygen.
Z 3
D.



358 BYLAAGEN.
D.
Wederom eene andere foort van Apostolifche grootheid, meer denkend, meer bedaard duldend, dan krachtvol geevend; meer tot zachte bevindingen, tot gelaatene, hartlyke aanbiddingen geneigd. Hy ziet zeer veel, en diep op eenmaal.
E.



BYLAAGEN. 359 E.
De ondergaande bereikt niet de grootheid, de krachtvolheid der voorgaanden. Het Apostolifche, of de hooge zin voor de onzigtbaare waereld itraalt nogthans klaar genoeg uit dit aangezigt, vol trouwe aan God, en vol ootmoed, vol welberaaden opmerkzaamheid, en vol bedachtzaamheid en gemoedlykheid in het handelen»
. Z4
F.



$6o 1$ YLAAGEN^
F.
Wanneer ik aan dit gezigt een' Apostel - naam zou geeven , ik noemde het Thomas. Het heeft zwakte om te gelooven; maar gelooft het eens, dan zal zyn geloof niet meer wankelen. Men kan uit het oog leezen , dat het zich ligt in bange eerbiedvolle verbaasdheid, en in den doolhof van vroome twyfelingen verliezen kan. De neus, en het gantfche benedendeel des gelaats is, mogt ik zeggen, voor de andere waereld gevormd.
■ M\ foViirti'iff



BYLAAGEN. 36*1
G.
Vol verlangen, vol aandrang, hartlyk verheft zich de fmachtende geest van dit gelaat in de hoogte. Zo eenen blik kan de huigchelaar niet bereiken. Hy borrelt te veel op uit de
ziel ■ te zeer op uit de vaste, krachtige
gezigtsvorm hoewel het benedenfte gezigts.
deel iets byna ruuws heeft zo zegepraalt,
mogt ik zeggen, nogthans het bovenfte gedeelte over het benedenfte.
Z 5



36*2
BYLAAGEN. H.
Een blad vol koppen uit de alomberoemde Verklaaring van den onvergelyklyken Raphaël.
Zy hebben zekerlyk in deeze veelligt tiende kopy of navolging zo veel verboren, dat men ze naauwlyks meer Raphaëls koppen noemen kan.
't Geen Apostolisch en vreemd in dezelven is, laat zich ondertusfchen nog ligtlyk onderfcheiden.
Menigerleie trappen van geloof en van godvruchtigheid zyn hier zigtbaar duidlyk te bemerken.
De twee uiterflen in de onderfte reeks, met a en b getekend , komen my de godsdienfligfien voor.
Veel zalving heeft ook c Het is zeer
overeenflemmend, in harmonie met zichzelven.
d. Heeft wel iets vreemds, waarfchynlyk van fchrik, uit het aanfchouwen van den bezetenen g ontflaande. Voorhoofd, oog en neus zyn nogthans zeer vatbaar voor den godsdienst.
e. Een Nathanaëls gezigt ■ meer vrolyke,
eenvoudige, dan wel hooge vuurige godsdienst.
f. Heeft allermeest Apostolifche kracht en grootheid, offchoon de tekening een weinig te wild, en het bovenfte gedeelte des hoofds zeer onnatuurlyk van gedaante is.









BYLAAGEN. 363
h. Heeft, byzonder in den mond, zeer weinig godsdienftigs.
i. En ook
k. hebben weinig zalving.
Het voorhoofd van k is zeer vatbaar voor religie —— maar het benedenfte gedeelte des aangezigts —— hoe zinnelyk ——— hoe wellustig !
ƒ.



3°4 BYLAAGEN.
I.
Eene Madonna volgens Raphaël in
welke zeer veel hooge adeldom des geestes, eenvoudigheid, rust,'hartstochtloosheid, gelykvormigheid van zin en een hemelwaard llreevend weezen zigtbaar is. — Alleenlyk is de kin niet vrouwlyk genoeg, en de onderfte lip een weinig te groot. Het voorhoofd byzonder is als uit eene andere waereld.
K



BYLAAGEN. 36*5 K.
Ook hier wederom een verheven, eenvoudig aangezigt, vol rust, met de onzigtbaare waereld zeer gemeenzaam, welk met weinige infpanning den tyd en de aarde vergeet. — Alleenlyk is 't jammer, dat mond en oog niet beftemder getekend zyn.. Maar voorhoofd en neus fchynt de hemel voor zich gevormd te hebben. — Een Johannesgezigt, beter dan duizend Christusgezigten van deezen ouderdom.
HET



HET ZEVEN EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
J E S U I. T E N.
Veelligt is onder alle de godsdienftige phyfiognomien geene ligter — kenbaarer, dan de Jefuitifche.
Jefuiten-oogen zyn tot een fpreekwoord geworden. En inderdaad ik onderwind my
bykans, omtrekken van Jefuitifche oogen op te kunnen geeven, en niet flechts de oogen, maar ook bykans de vorm, de gedaante des hoofds.
Een Jefuit mogt bykans in welk gewaad hy wilde, verfchynen; hy zou toch zyn orde-teken hebben in den blik, i„ den opflag der oogen, voor den gemeenen ; in den omtrek van zyn hoofd, voor den geoeffenden phyfiognomist.
Tot deezen omtrek behooren dan voornaamlyk drie ftukken:
Het voorhoofd, de neus en de kin.
Bykans altyd fterkgewelfde, veel bevattende zelden fcherpe, vaste, gedrongen voorhoofden!
Bykans altyd groote, meestal geboogene, en van vooren fcherpknobbelachtige neuzen.
By-



J E S U I T E N.
3^7
Bykans altyd groote, niet vette , maar rond vooruitgaande kinnen.
Bykans altyd eenigzins toezinkende, geflootene oogen.
Bykans altyd beltemd getekende lippen.
Merkwaardig is 'c, dat onder alle zo geleerde Jefuiten zo weinig voorbeelden zyn,
veelligt niet een beflisfend is van eenen
waarlyk philofophifchen kop.
Wiskunftenaars, natuurkundigen , ftaatkun-
digen, reedenaars, dichters ■ hoe veelen
hadden zy in hunne maatfchappy ! maar hoe weinig philofophifche koppen!
En dat is ook zeer gemaklyk te begrypen. Die foort van buigzaamheid, die listige , veinzende inboezemingskunst , die kunftige overredende welfpreekendheid, die oeffeningen in zwygen en veinzen — welke hun zo gemeenzaam moesten zyn — hoe konden die zelfs niet nevens vrye, iToute, albeproevende philofophie beftaan ! Derhalve, daar het eene moest gefield worden — werd het andere even daardoor ten eenemaal en volkomen opgeheven.
Zeer weinige jefuiten zal men vinden van buitengewoone onvertzaagdheid. Zelfs de vorming tot fynheid kan niet met de vorming tot perfoonlyke onvertzaagdheid beftaan. Ten minfte zal zekerlyk niet de ftoutmoedigheid, de onvertzaagdheid , maar de fynheid altyd de overhand



S68
J E S U I T E N.
hand behouden. De godsdienftige enthufiasmus , enthufiasmus zeg ik, niec de gemaaktheid, affectatie, des enthufiasmus, welke zo dikwyls daar mede verwisfeld worde — berusc zelden , ik moge wel zeggen , nooit in fterkgebeende ligchaamen.
De ftoutmoedigheid , de onvertzaagdheid der Jefuiten, ik weet het, was onbegrensd, onbeperkt. Maar hunne ftoutmoedigheid , hunne onvertzaagdheid was 'geheimnis; grondt zich op verborgenheid; was lichtfehuuw. En lichtfchuuwe ftoutmoedigheid is zo min waare ftoutmoedigheid , onvertzaagdheid , als lichtfehuuwe deugd, waare deugd is.
HET



HET ACHT EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
van christusbeelden.
Veelligt behoorde het geen fterveling te waagen, een beeldnis van Christus te tekenen. Zekerlyk kan niemand een waardig beeldnis vari hem tekenen.
Het is zonderling, dat ons de Evangelisten, zelfs de boezemvriend des Heeren, de discipel, die in zynen fchoot aanlag, niets het minfte van zyne geftalte en zyne gezigtsvorm zeggen.
En nogthans denk ik niet, dat wy ons geen beeldnis van hem mogen maaken.
Het is deels wegens de eigene gefteltenis en den toeftand der dingen onvermydlyk , deels wegens de natuur onzer verbeeldingskracht onmooglyk, —— dat wy hem ons niet onder de eene of de andere onbeftemde of beftemde menschlyke geftalte zouden vertegenwoordigen, aan hem gedenken.
Maar zo onmooglyk het is, dat wy ons een waardig, dat is, een richtig, een gelykend, een
IV. deïïl. Aa over-



3_70 VAN CHRISTUSBEELDEN.
overeenkomftig beeldnis van hem maaken;
zo is hec nogthans desniettegenftaande zeer ligt mooglyk , de onwaardigheid en de onrichtigheid, de ongelykendheid van zo veele beeldnisfen van hem te gevoelen.
Zonder een ideal van hem te kunnen ontwerpen , — kunnen wy met gewisheid zeggen: — van alle de Chriscusgezigcen, die voorhanden zyn, is geen een — hec grooee karakter waardig, aan hec groote karakcer beancwoordende. Alle, die ten minfte , welken ik gezien heb , zyn, zo niet kennelyk, bewysbaar lasteringen, nogthans te zacht uitgedrukt — of al te zeer menschlyk, of te weinig, zonder echter deswege godlyk te zyn.
Ten minfte is 'er fteeds een voornaam hoofdingrediënt , een voornaam inmengfel en vereischte , zonder welk Christus niet meer Christus is, vergeeten of verwaarloosd, 't zy het menschlyke, — of het godlyke, — of het Israëlitifche, of het Mesfiaskarakter. En wanneer in allen, gevalle ten hoogfte zeldzaam deeze vier karakters nog zo taamlyk te famen gefmolten zyn; zo zyn zy het ten hoogfte flechts voor eenige weinige oogenblikken. In honderd andere oogenblikken van het Mesfiaskarakter past het gezigt en de gezigtsvorm niet.
Men vraage zich by alle voorkomende ge-
zigts-



VAN CHRISTUSBEELDEN. 371
zfgtsvormen van Christus, by alle voorkomende Christusbeeldniffen , niet flechts : „ Past 5, dit gelaat, deeze houding, voor het tegen„ woordig oogenblik? " maar men vraage allereerst : „ Past deeze gezigtsvorm op alle be„ kende karakteristieke oogenblikken des godly„ ken Zoons , die fteeds te gelyk Menfchen* „ zoon en Mesfias was? "
Niet flechts : „ Zegt dit aangezigt juist nu „ nagenoeg dat geen, 't welk het zeggen moet, „ en zal ? " — maar : „ Kan dit aangezigt „ alles zeggen, en lyden, en doen -—• 't geen „ wy weeten, dat Christus gezegd, en gelee„ den, en gedaan heeft? "
De houding, het gelaat voor dat oogenblik bedriegt ons zeer dikwyls , neemt ons oordeel
voor het geheele karakter in, en wanneer
het gelaat, de houding voorby is dan zien wy niets meer. Over het beste aangezigt kan dikwyls, gelyk over den hêlderften hemel, een wolksken van een flecht gelaat fnel heen trekken ; en omgekeerd : de echte tekenaar beftudeert , bevlytigt zich op het voornaame karakter en de grondvorm.
De kracht om te werken en te lyden —— om tot den grond toe neerteftorten, —— en
Vader! vergeef het hun ! te bidden
om te zeggen gaa weg Satan en, ik
ben gekomen om te zoeken en zalig te maaken Aa 2 V



3/2 VAN CHRISTUSBEELDEN.
V geen verhoren was * ■ diezei ve eens
kracht door aannaderende eenvoudige en niet te famengeflanste, byeengelapte linien uittedruk* ken : hec opus, hic labor ƒ hier komt het byzonder op aan.
Het is mooglyk, zodaanige gezigtstrekken te vinden; maar onmooglyk, allen te vinden, onmooglyk allen met elkander te verbinden.
Want wanneer zelfs de bekwaamde tekenaar Christus voor zich tegenwoordig zag, zou aan geene goede kopy, aan geene echte gelykende tekening te denken zyn. Een van beiden, de tekenaar zou de hoogheid en onbereikbaarheid van het oorfpronglyk beeldnis gevoelen of niet gevoelen. In beide gevallen kon hy niet getrouw kopiëeren, niet getrouw uittekenen. De liefde, die hem de oogen ontfloot, zou hem de handen binden. En vrye handen zonder geopende oogen wat zouden zy zyn?
Ondertusfchen is het nogthans gewigtig, dat men 'er naar flreeve , dat men poogingen doe,
dat men proeven maake ; n non
„ ut dicatur quid, " gelyk de kerkvader Au-
gustinus by eene zekere gelegenheid zeide
fed ne taceatur : Dat is: niet , opdat „ men zegge wat ; maar opdat men niet „ zwyge. "
Betere Christusbeeldnisfen verdringen Hechtere, cn blusfchen den fatalen, den nadeeligen
in-



VAN CHRISTUSBEELDEN. 273
indruk van deeze laatffen uit, en maaken ze onverdraaglyk.
Verder : Hoe betere Christusaangezigten ,
des te meer geloof aan Christus. Een
fchoon Christusaangezigt werkt geloof aan Christus. De Vader kan door alles tot Christus trekken, tot den Zoon trekken. Alles geeft aan Christus getuignis. Het algemeene duizendlïemmige getuignis van Christus te zien en te
hooren heet ik, geloof en geest hebben.
Al wie het leevendig aangezigt van Christus kende, erkende, in hem-des Vaders evenbeeld zag, die geloofde, en had zin voor alle waarheid en godlykheid.
Slechts mangel aan phyfiognomifchen zin was het, dat men Christus niet geloofde. Alleen dit niet - gevoelen der eenvoudigheid en onfchuld van zyn aangezigt kon uitroepen, gelyk het uitriep : weg met deezen ! Pilatus
gevoelde iets van deeze onfchuld, cn daarom kostte het hem eenen zo harden, eenen zo zwaaren ilryd, om te vonnisfen, dat hunne begeerte gefchieden zou. Maar hy gevoelde
het niet genoeg; hy gevoelde het niet geheel; doch wies hy zyne handen, en zeide. —
„ Ik vind geene fchuld in deezen, "
Had hy zyn aangezigt genoeg, had hy het geheel gevoeld ; hy had zich niet laaten overfehreeuwen : „ Maar het moest zo gefchieAa 3 „ den



374 VAN CHRISTUSBEELDEN.
„ den, opdat de Schriften zouden vervuld wor-
„ den —— wanneer zy hem gekend had-
» den, zouden zy den Heer der heerlykheid n niet gekruist hebben. "
Nog een paar jaaren zal het gelach verwekken maar dan ernflige heilige waarheid
zyn :
„ Met het ryzen en zinken des Christendoms
„ ryst en zinkt phyfiognomifche zin. Met
„ het ryzen en zinken des Christendoms ryst „ en zinkt de fchoonheid der Christusbeeld5, nisfen. "
Niet een ieder Christen kan een Christusaangezigt tekenen. Maar zeker de bekwaamde tekenaar zonder geloof en liefde tot Christus zal niets verdraaglyks leveren. Ieder tekenaar, ieder fchilder, tekent en fchildert meer of minder zich zeiven: Zo als iemand is, zo tekent, zo fchildert hy ook. ■ —
Ieder Christen heeft zo zeker trekken vaij, Christus, houdingen, gebaarden van Christus, zo zeker als hy van den Geest van Christus' heeft. Wie zulks betwist, die heeft zekerlyk weinig menfchen- en Christuskennis.
Ootmoed, nedrigheid, geesteskracht, geduld, geloof, hoop, hebben door de geheele waereld
dezelve weezenlyke grondtrekken. Deugd
• van



van christus b helden.
375
van eenen en denzelvfn aart heeft een en hetzelve karakter.
Hebben alle godsdienftige. Genootfchappen, welken men Sekten, Gezindheden noemt, iets van den geest des genootfchaps in hun gelaat, in hunne houdingen; —— zou dan het geestrykfte genootfchap der gezalfden Gods geen eigen byzonder ongeleend karakter hebben?
Hoe meer geloof en liefde tot Christus — gewis des te meer eigenlyk gelaat, houding, gebaarde van hem ! Maar veelligt, wie geheel en al gelooft en lieft, die kent Christus niet naar den vleefche, en wil hem niet kennen ;
of ziddert, een ontwerp te waagen.
Niemand waagt het toch de volle zon te fchilderen !
Aa 4 HET



HET NEGEN EN VEERTIGSTE
FRAGMENT.
BYLAAGEN. A.
De gezigtstrekken, byzonder neus en oogen,
ergerlyk; maar in de geheele geftalte en
h de houding iets ten hoogften edel, waardig, verheeven, welk ons terftond aantrekt en vast-? houdt.



BYLAAGEN. ^77 li.
Een jeugdige Christus, byzonder in oog en mond vol onfchuld en goedaartigheid des harten, die daardoor, dat hy een weinig fcheef getekend is, verliest. De neus is niec onedel, maar boven en beneden te zwak. Een groot beeldnis, door de onreine hand van onbezielde navolgers, kopiisten, bykans gemeen geworden,



3?8 BYLAAGEN.
c.
Zö veel groots en gemeens, zo veel van Christus en zo veel niet van Christus in hetzelve gezigt. Hoe veel groots is in het voorhoofd — hoe gemeen is de wenkbraauw! Hoe heerlyk het oog , hoewel aan het bovenfte ooglid byzonder zeer veel ontbreekt. De neus,
hoewel niet gemeen, heeft onverfchoonlyke gebreken , byzonder in 't midden en naar beneden. — In den mond is veel goedheid, maar
gelyk in de voortzetting der onderlip veel
gemeenheid. De baard is niet zo edel ,
als het hair, aan welk nog zo veel tot edelheid, en aan de onderfte lokken van waarheid ontbreekt.
D.



BYLAAGEN. 379
D.
Kopy, veelligt de duizendfle, van het gewoone Christusbeeld welk in het boven-
fte gedeelte des aangezigts tot aan het neusgat buitengewoone onfchuld , goedheid , zachtmoedigheid vertoont. Ook in den mond, die
anders iets geestloozes heeft, is goedheid, rust, eenvoudigheid des harten, nog doordraaiende. Dat ernst, verhevenheid, zalving —— aan dit gelaat ontbreekt, zal ik wel niet behoeven te zeggen.
E.



3&0 BÏLAAGEN.
E.
Judas nevens Christus zou wel het non plus ultra der fchilderkunst zyn. Hier is Judas zo doortrapt laag getekend, dat Jefus hem gewis niet tot apostel zou verkooren hebben , byaldien hy 'er zo uitgezien had. Jefus, zekerlyk, veel edeler maar de gedaante en de
vouwen of rimpels des voorhoofds drukken niets minder dan godlyke rust en lamsgeduld uit. — Nog zyn 'er fpooren, groeven van zielangst zigtbaar ——- maar waar fpooren van overwinning? waar fpooren van het beginnende woord: j, Wanneer ik mynen Vader bidden wilde." -»
F,



BYLAAGEN. »)3t
F,
Een gemodernizeerde, naar den hedendaagfchen trant gevormde, gewis door eenen
Franschman getekende Christus met een
prelaaten oog en een gelaat, waaraan innerlyke hoogheid en waarde ontbreekt. De tekenaar vergenoegde zich met evenredigheid, en wilde eenen fmaakvollen, aanzienlyken Christus vertegenwoordigen, maar die lelyk en geestloos is.
G.



3^2 BYLAAGE
G.
Hoe onbefchryflyk veel aan dit, in hetzelve oogenblik getekende, gezigt ontbreeken mag — hoe veel, veel meer geest, zalving, vuurigheid, ureeven in 't hemelryk is in dit aangezigt uitgedrukt Een geest eene gedachte — een gebed der geheele ziel is zigtbaar.



B. Y L A A O E N. 383 . H.
Een Christus by het graf van Lazarus, volgens Rubbens, die, over 't algemeen befchouwd, iets ernfligs, groots, krachtvolles fchynt te hebben —— maar by naauwkeuriger overweeging, het gedeelte omtrent het oog
uitgenomen, bykans alles verliest. Men
befchouwe flechts het fpits van den neus, mond, hair en handen.



3^4 BYLAAGE ET. .
I.
Eene kopy van Christus volgens de verklaa*
ring van Raphaël in welk nog fpooren
van godlyke grootheid overig zyn. Jammer., dat het gezigt en de handen te vierkant ——en niec een weinig langachtigcr zyn. Indien Maria, de moeder van Jefus, gewis het fchoonfte vrouwlyke ovaal had, dan had hoogstwaarfchynlyk de Heere hec fchoonfte manlyke. Doch een fchoon ovaal veronderltelt altyd een langachtige geftalte. De opflag der oogen is hier
te onbeftemd en te zwak en niet hemel-
waard ftreevende, niet opgetoogen, gelyk hy zyn moest, en gewis in hec oorfpronglyke is,



HET VYFTIGSTË
FRAGMENT.
EEN WOORD AAN LEERAARS,
Broeders! Ook gy hebt eene zekere maat van gelaatkunde van nooden —- en , Vorlïen alleen uitgezonderd, veelligt geene menfchen zo zeer dan gy.
Gy moet weeteh, wien gy voor u hebt — en de geesten fcherp beproeven, om eenen lederen het woord der waarheid naar zyne nooddruft en zyne vatbaarheid recht te fnyden.
Wien is het voordeeliger, dan u, den trap der werklyke deugd en deugdontvangbaarheid van eenen iederen , die voor u komt, te kunnen beftemmen!
Onontbeerlyker dan myn Liturgie-boek is voor my, als leeraar aangemerkt, de gelaatkunde.
By het onderwyzen, by het vermaa-
nen, by het beftraffen > by het beproeven , - by gezonden, — by kranken, —
by ftervenden, by uitvoering van dood.
ftraffen, by gerechtlyke onderzoekingen,
— by de kinderleer, . overai is
IV. DE E Ir. Bb Zy



g86 EEN WOORD AAN LEERAARS.
zy rny onontbeerlyk. Zonder haar ben ik een blind leidsman der blinden.
Een eenig gezigt kan my dikwyls inof uitfpannen, op den dwaalweg brengen of bezielen. Om deeze reden zoek ik onder het prediken altyd het edelfte gelaat uit, op welk
ik arbeiden en werken wil; 1 by het kin-
derleeren het zwakfte.
Alleenlyk onze fchuld is het voor het grootfte deel, wanneer ons auditorium , onze toehoorders met ons niet inftemmen; niet den toon van zelfs ons aan de hand geeven , in welken wy behooren te fpreeken.
Ieder leeraar, die phyfiognomisch gevoel heeft, zal de hoofdklasfen zyner toehoorderen gemaklyk kunnen fchikken en weeten , wat iedere klasfe te vatten, en niet te vatten in ftaat is.
Men ftelle zich, by voorbeeld, zes of zeven onderfcheidene klasfen van vatbaarheden voor;
• men vertegenwoordige zich haare chefs
• reprefentanten, een karakteristiek gezigt
uit iedere klasfe ; men tekene zich hun¬
ne aangezigten voor, en zegge zich geftadig:
j, Dien zegt gy dat! deezen dit i
« geenen weder iets anders! " —-
Voor welfpreekendheid is geene natuurlykere,
Werkzaamere, beftemdere dryfkracht dan
vertegenwoordiging van eenige byzonder karak-
te-



EEN WOORD AAN LEERAARS. 387
ceristieke aangezigten, wier vatbaarheid ons bykans wiskundig zeker is. Wanneer ik zes
of acht heb, dan heb ik in myn auditorium, onder myne toehoorders byna allen. In 't honderd heen roepen, geeft weinig ftichting; maar op de beste wyze op de besten te werken , wie leert dat, dan God door gelaat¬
kunde ?
Bb 3
HET



HET EEN EN VYFTIGSTE
FRAGMENT.
EEN WOORD AAN REI ZENDEN.
"Voor de Reizenden, dunkt my, zyn drie dingen volflrekt onontbeerlyk : gezondheid
geld gelaatkunde of phyfiognomie !
Derhalve ook een phyfibgnomisch woord aan reizenden ■■ die reizen , om te reizen. — Liever wilde ik, dat 'er, in plaats van dit enkele woord , 1 een phyfiognomisch zakboek
voor reizigers gefchreeven wierd maar
van niemand anders, dan van eenen ervaarenen,
geoeffenden reiziger. Ondertusfchen „
neemt deeze kruimelkens voor lief.
Wat zoekt gy, reizende ? Wat wilt gy? — Zien wilt gy het merkwaardigfle , zonderlingfte,
zeldzaamfte, kunstrykfte , krachtvolfte !
Is 'er iets byzonderder, iets bezienswaardiger, dan de verfcheidene uitgaaven der menschheid ?
Modetoon is het ten minfte Gy
zoekt menfchen ! De wyste , genierykfte,
beste menfchen ! —--
En



EEN WOORD AAN REIZENDEN. 380
En meer dan deeze, de heroemdfle menfchen ?
En waarom zyt gy zo angstvallig, zo zeer begeerig, om deezen ten minfte ook maar te
zien*. Niet altyd wilt gy van hun licht
het uwe op nieuw aanfteeken ? Niet u in
hun licht zonnen en daarnaar vormen ?
Dikwyls ftechts zien en aanfchouwen wilt gy hen? Kinderen zyt gy, wanneer gy dit alleen daarom wilt om te kunnen zeggen : „ Ik
„ zag den Man." Waarom derhalve u in
allen gevalle alleen met het zien te vergenoegen? Wanneer dat kleine oogmerk u te klein is dan jjjyfj. 'cr voor u> dunkt mys
geen oogmerk over, dan dit; — om hen
phyfiognomisch te leeren kennen. Wanneer
gy wys zyt wilt gy de evenredigheid hunner werken — huns roems ■ en hunner
geftalte zien, vergelyken, beoordeelen.
Nu, dan kunt gy voorzeker veel leeren. Vergelyken kunt gy het grachtwater met de bron ——— en vraagen :
„ Uit deeze bron vloeide dus dit of dat ? •>■> —— Waar is zy, de fpoor deezer bron? —
„ Waar hoor ik haar 't naast ruisfchen ?
„ Wat heeft de Man in zich wat buiten
„ zich? Wat geeft hy ergens, oorfprong-
,, lyks, wat vreemds? Dit voorhoofd alzo
Bb 3 „ — dee-



390 EEN WOORD AAN REIZENDEN.
„ deeze wenkbraauw dicht zo? ver*
taalt zo ? beoordeelt zo ? Zo ! • —
„ Van dit oog derhalve hangt het lotgeval des
„ Schryvers des broddelaars en des
„ vernuftlings, des genies , af? Zo! —
„ Deeze neus derhalve beoordeelt en verwaar„ digt het fterflyke en onfïerflyke in de mensch-
„ lyke werken? Zo? Nu -— reeds
„ goed ■ gelyk het tribunaal, de vierfchaar,
„ zo ook het oordeel. "
Voorzeker derhalve kunt gy veel leeren leergierige leerlingen der natuur voor het
aangezigt van alle beroemde naamen ook
leeren, dat „ op den neus van den groot-
„ ften held de vlieg zich durft neerzetten."
En wanneer gy dat alles leert, is het my lief, wanneer gy daarenboven eenen phyfiognomifchen zin hebt. Want zonder deezen zin
te reizen, heet niet anders, dan blind te zyn, en zich in eene beeldengaldery, in een kabinet fchilderyen te laaten leiden, alleen om tfi
kunnen zeggen: „ Ik was ook in die gal-
„ dery, ik was ook in dat kabinet. "
Ik, wanneer ik onbekend kon reizen zou
hen ook wel bezoeken, —— hen ik
meen, de geleerden, wyzen, kunfienaars
en de mannen, van welken veel te zeggen
valt



EEN WOORD AAN REIZENDEN. 391
vak in het land: maar ik zou ze be¬
zoeken of op 't laatst, als eene byzaak ——— of in 't eerst, om van dien last omflagen te zyn , om die moeilyke en onaangenaame taak
afgedaan te hebben.
Vergeeft my, gy mannen van grooten naam!
• Ik was ligtgeloovig aan u. Ik
word daaglyks, met iederen dag zwaargeloovi-
ger f Verachten wil ik u niet! Dat
zy verre van my! ■ Ik ken menigen waardi-
gen man, wiens prafenüa non minuit famam, fed auxit; dat is : Wiens tegenwoordigheid zyn goed gerucht niet verminderd, maar vermeerderd heeft.
Maar ik wil op myne hoede weezen, dat
uwe naam en het goede gerucht van u .
noch fchemerlicht, noch nevel voor my worde !
Veel liever mengde ik my gantsch onbemerkt
onder onbekende menfchenhoopen; — ■ veel
liever bezocht ik de kerken, de openbaare wandelwegen, de gasthuizen, de weeshuizen, de
godshuizen en waar misfchien verfamelin-
gen van kerklyke en magiftraatsperfoonen , van geestlyken en waereldlyken, ■ en
Befchouwde allereerst de voornaame hoofd-
vormen van de inwooneren der plaats,
befchouwde het geheele, hunne lengte ,
Bb 4 hun-



3pa EEN WOORD AAN REIZENDEN.
hunne evenredigheid, hunne fterkte, hunne zwakte, hunne langzaamheid, hunne fnelheid, hunne kleur , hunne geftalte, hunne houding, hunnen gang , enz. maar eerst iedere deezer by zonderheden alleen, ieder enkel, —— zag, vergeleek, floot de oogen, verbeeldde my al hec geziene, opende de oogen weder, verbeterde myne verbeeldingen, floot de oogen wederom, opende dezelve weder, oêffende my om woorden te vinden , woorden der befchryving, fchreef, om te vinden, 't geen te vinden is — en tekende met weinige, doch beftemde en beftemdere trekken deeze ligt te vindene voornaame hoofdvormen —— — en vergeleek deeze met de bekende voornaams hoofdkarakters der inwooneren; hoe zouden zich daar alge¬
meene , gantschlyke vormen, algemeene letters der menschheid laaten vinden, laaten uitbeelden, laaten vertegenwoordigen!
Zo dan wanneer ik my eens tot in
het vrye doorgewerkt had ■ hechtte ik my
meer aan het byzondere, befchouwde, overwoog eerst de voornaamfte gedaanten der hoofden : „ Zyn zy, over 't geheel genomen, " vroeg ik by voorbeeld , ,, cylindervormig,
„ kogelrond, vierkant, voorovergeboo-
„ gen, ingedrukt? Zyn de aangezigten
,, open ■ of fcheef ■ '■ 11 vry of ge-
„ groefd." . ,
D an



EEN WOORD AAN REIZENDEN. 393
Dan overwoog ik byzonder eens de voorhoofden, —— dan de wenkbraauwen, ■ ■ ■■
dan de omtrekken en kleuren der oogen,
dan de neuzen; dan byzonder, om het
karakteristiek -nationaale te vinden , den mond, wanneer hy zich opent, en dan de tanden, zo als zy zich vertoonen.
Kon ik deeze linie van de opening der lippen , uit zeven onderfcheiden aangezigten zo als zy my uit eenen gemengden hoop van zelfs voorkomen, fchetfen en uittekenen ik geloof, dat ik het phyfiognomisch karakter van de natie, van de inwooneren der plaats gevonden zou hebben.
Over 't algemeen zou ik het bykans als een zekeren regel durven opgeeven: —— „ 't geen
op eene plaats aan zes of zeven onuitge„ zochte, by toeval my voorkomende, of uit „ den gemengden hoop, blindelings, om zo te „ fpreeken, uitgegreepene menfchen gemeen „ is, dat is meer of minder aan alle ingezete., nen dier plaats gemeen."
'Er kunnen zekerlyk uitzonderingen zyn; maar deeze uitzonderingen zullen maar zelden, maar fchaarsch zyn ....
Vervolgens begaf ik my naar de openbaare, meestbezochte wandelwegen, plaatfte my op de kruispaden der wegen en ftraaten —- en Bb 5 wacht-



3P4 EEN WOORD AAN REIZENDEN,
wachtte, wachtte aldaar den onbekenden, edelen, door roem en befchouwing onverdorven
die zekerlyk, zekerlyk my bejegenen zou;
want in alle gewesten, in alle landen der
aarde, waay honderd gemeene menfchen zyn, is ook ten minfte een niet gemeen mensch;
en waar duizend gaan, tien; —-
en ik zou weinig oog, weinig zin moeten hebben voor de edelere menschheid, weinig geloof aan de Voorzienigheid, die haare vereerders zoekt en door wien zoekt zy ze
onmiddelyker, dan door redelyke menfchenzoekers? wanneer ik, zeg ik, zo niet deezen eenen uit honderden —— doch gewis eenen uit tien onder duizenden vond!
Zie wie zoekt, die vindt. Myn
hart zegt het my niet te vergeefs! Hy
kwam ik vond hem — hy gaat voor my
voorby! — En waaraan ken ik hem op elke plaats, onder elke hemelflreek? — onder alle tongen, gedachten en natiën? —
Ik ken hem — of aan de inlichtende evenredigheid zyner gezigtsvorm. — De bovenfte grenslinie des voorhoofds , de oogen, de wenkbraauwen, de grondflag van den neus, de mond zyn zo gelykloopende, zo evenredig, zo by den eerften aanblik paralleel, evenwydig en horizontaal! — Dan dit ongerimpeld, in een
ge-



EEN WOORD AAN REIZENDEN. 395
gedrongen, en nogthans open voorhoofd, — deeze krachtige wenkbraauwen, —deeze reine, ligt. optevattene , ligt uittetekene ruimte tusfehen de wenkbraauwen, die boven den rug van den neus, gelyk een koninglyke weg van eene wyd opene vryplaats aan de poort — voortloopt, — deeze geflootene doch vry ademende mond, — deeze niet magere, en niet overvleeschte kin, — dit dieper , helderftraalend en aantrekkend lichtend oog. —
O! Hoe dit alles my wenkt — zondèr my te willen wenken ! —■ O! dien : Ik ken hem, zelfs in de bevreemding verwekkende misgeftalte — op welke Schoonlyf, trots en hoog zich verheffende , glimlagchend neer ziet. — In de verdrukte vorm erken ik nogthans de oorfpronglyke vorm, gelyk in een beftooven fchilderftuk den grooten meester. O gezegend zy my, ongekende Edele! 't Geen veracht is by de waereld, heeft God uitverkooren. —
Ik fpoed den gunfteling des hemels naar —• lk vraag hem, 't geen ik weeten, en niet weeten wil, om hem nader te zien , om eene ftem der ziel uit zynen mond uittelokken, te hooren, die al het fcheeve zyner geftalte doet verdwynen; —— ik vraag hem naar zyn beroep, naar zyne woonplaats, naar zyn huisgezin ; ik bid hem, my eenen weg — derwaard heen te wyzen; —— ik overval hem
daar-



EEN WOORD AAN REIZENDEN.
daarna in zyn huis , in zyne werkplaats. Hy wil opftaan. Hy moet ftii zitten en voort werken. Ik zie zyne kinderen zyne vrouw
— het gaat my wel. Hy weet niet, wat ik wil. Ik weet het ook niet. Nogthans gaat het my wel by hem, r hem wel by my,
— Ik beitel iets by hem — of ook niets, zo als het komt. Ik vraag naauwkeurig naar zyne vrienden ! „ Gy hebt waarfchynlyk weinigen, ,, maar dan recht getrouwen l " —• Hy zwygc vol verwondering. Hy begint zacht en ftil te lagchen en te weenen met diepe onfchuld en trouwhartigheid; —hy wil beide verbergen, en nogthans blyft beide onverborgen. Hy
krygt my lief. Myne tegenwoordigheid ,
door de zyne gefpannen, fpant en fterkt de zyne voor my. Wy fcheiden noode , ongaarn
van elkander —— en ik weet, ik heb een huis bezocht, welk Engelen Gods ook reeds betraden.
O met belang voor de menschheid en met
menfchen oogen reizen welk eene zoete,
welk eene zich hoog beloonende moeite! De Kinderen van God, die door de waereld ver* ftrooid zyn, reeds vooruit in den geest, zo veel mooglyk, in een te famen te brengen! —*-*
My dunkt, dat is ook menfchenzaligheid
gelyk het Engelenzaligheid is.
Tref



EEN WOORD AAN REIZENDEN. ^9?
Tref ik hec niec, dan byaldien ik cot
gezelfchappen bepaald ben — dan luister ik my terflond hec heenen-uic in, welk 't minst fpreekt; 'c zachcsc, 'c gelaacensc fpreekc. —
Waar ik hec uil lagchen der genoegzaamheid en het byten van ongezouten hoon zonder pit
of merg waarneem, weg van dien, naar
dien heen, welken ik gedrukc zie eene van den louceren zich aankondigende tegenwoordigheid van anderen.
Ik ftel my liever nevens den antwoorder — dan den veelpraater, — en liever den flillen yraaser, dan den veelweetenden antwoorder.
Die haastig gaac, en die kruipt — mag voor my voorby fpoeden of my nakruipen. — Ik zoek voor viy meer dien, die eenen vryen, bedaarden , gezeccen , niec flyven tred gaat, — weinig omziet, — het hoofd niet hoog opfteekt, en zyne oogen niet laat zakken op zyne voeten; — 't zy dan, dat de last van droefgeestigheid zwaar op hem drukt; — dan plaats
ik my aan zyne zyde vatte zyne hand —
en zie en ilaare, kan ik niets zeggen, in zyne ziel in God is liefde ....
Ik teken voor my de eenvoudige linien , de trekken, de omtrekken der veelpraaters, der luidfchreeuwers , en der ftilzwygers, — der
luidlagchers en der ftillagchers , der toon-
geevers en der toonneemers in den geest.
Ik



3S>3 EEN WOORD AAN REIZENDEN.
Ik teken ze met het potlood — op een blad;
— ik verfamel zo — de verfameling vermeerdert zich; — ik vergelyk; — ik reken; — ik oordeel; — ik ftaa verbaasd. Ik vind overal in de waereld dezelve tekens, gelyk dezelve zaaken. Alomme dezelve menschheid, en eenerlei teken der menschheid.
Hoe moet met iederen tred , dien ik in de waereld doe, myne menfchenkennis toeneemen!
— Zekerheid worden en vreugde! — Wysheid worden en liefde ! Zegen worden
voor my en voor myne broeders I
HET



HET TWEE EN VYFTIGSTE
FRAGMENT.
EENE FABEL.
Mer onbefchryflyk vernuft, genie , fchilderde een fchilder een' heerlyken kop ■ de onfchuld. Mee onbefchryflyke vreugde zag hem onder den arbeid zyn Zoon. Geheel en al omvatte hy de ziel der fchildering. Toen het fchilderftuk op het vlytigfte voltooid was, vereerde het hem de Vader. Met koninglyke lust plaatfte het de Zoon in zyn groot kabinet: — en al wie het zag, riep uit : ,, Het is de „ kroon der verfameling."
Een vreemd doorreizend fchilder had veel van den fchilder, van zyne galdery, en van dit
fchilderftuk gehoord; en was brandend
zeer begeerig, om het in perfoon te gaan zien.
Hy zocht derhalve met zyne drie zoonen , die allen fchilders waren , zo 't mooglyk was , in afweezigheid des Zoons , in deeze galdery te
komen, ■ en het gelukte hem. Want hy
kwam gekleed als een prins, met de houding eens kenners, en de verpligtendfte hoflykheid. —
Naauwlyks was hy in de zaal getreeden , of
hy



4°ö EENE FABEL.
hy haastte zich met de geenen die hem verzelden, naar het hemelsgezigt, —- en dood bleek van nyd beefde hy voor dit meesterftuk aller meesterftukken terug. Een blikfemflag was iader trek, iedere ftreep aan dit werk van vernuft op zyn hart, nogthans verbergde hy
de raazende woede van zynen nyd onder zacht grimlagchende vouwen :
„ Is dat niet een fraai ftuk?" Vroeg
hem een oppasfer — „ Een onnavolgbaar mees-
„ cerftuk," antwoordde de fchilder „ al-
„ leenlyk, wanneer ik vry uit mag fpreeken ;
„ 't is jammer dat het hier een weinig
„ hard en ftyf getekend is; en zulks wa-
„ re met zo weinig moeite te verhelpen ; —„ flechts een weinig adouceert, verzacht hier , „ meent gy niet " (wendde hy zich tot eenen
zyner zoonen) „ meent gy niet; Zoon! ■
„ met weinig trekken liet het zich oneindig „ verfraaien ?
„ O ja! " zeide de Zoon, „ 't is flechts de „ dikte van den rug van een mes te mager.
n — O had ik penceel en verf hier !
„ Slechts een klein byvoegfel van vleesch zou
„ aan het fchilderftuk oneindig wel doen
„ anders, moet men bekennen, — is het een „ meesterftuk " —- En „ wanneer ik myne „ meening zeggen durf,Papa!" (zeide zyn broeder , die nevens hem ftond) — „ m de oogen
„ 19



ï en E FABEL. 401
is toch geen vuur, geene verhevenheid genoeg. „ — Gy hebt my geleerd, het verhevene te be„ ftudeeren, — het doet my leed, dat ik het „ hier misfe, hier niet vinde ; — het ware „ flechts om een weinigje , om iets gerings te „ doen , dan ware ook dat verholpen. O het „ fpyt my, het brandt my onder de voeten, „ dat ik penceel en palet niet hier heb, — ,» om het heerlyk fluk ook van deeze onvol-
„ komenheid te zuiveren! Anders 1
„ moet ik bekennen : Ik heb zyn weergaê
„ niet gezien, alleenlyk, alleenlyk •
„ nog een weinig meer verhevenheid —— en „ het ftuk was onbetaalbaar."
De vader klopte beiden zachtkens op de fchouders, en was opgetoogen van blydfchap over het oordeelen zyner zoonen; — wendde zich tot den derden; en vroeg hem: wat zegt gy daarvan ?
„ Ik heb niets anders te zeggen: 't is
„ een hemelsch meesterftuk — maar dat ver„ wondert my — dat het niet gevernist is. —■ „ Het vernis eerst zou 'er overeenileinming en ,, bevalligheid aan geeven ; en het verdien; het „ echter; — want zyn weergaê is veelligt in „ geene van alle de galderyen, van alle de kabinetten der waereld ergens te vinden. " „ O voorcreflyk , " zeide de oude guit hun zachtjes, terwyl de oppasfer in eenen anderen hoek der zaal ftond : „ gy fpreekt my naar het IV. deel. Cc „ hart.



402
EENE FABEL.
„ hart. Laat ons flechts zien, flechts vlyt aan„ wenden, dat wy hier vryen toegang krygen;
„ wy geeven den Oppasfer, die daar ftaat,
„ goede woorden, en, wanneer 'er meer noo-
„ dig is, een' goeden drinkpenning; < en
„ morgen komen wy weder , en gy, fchoone „ jonge! —- gy brengt penceel en verf me„ de, en maakt het een weinig vleefchiger: —
„ en gy hoogvlieger, daar gy zyt, gy
„ voegt 'er een paar trekken uwer verheven-
„ heid by : en gy kleine fchelm, gy be-
„ ftrykt hec met uw barnfteen - vernis —
„ Gy verftaat my! Het ftuk moec ons ei-
„ gendom , of de beziccer en de fchilder moe„ een 'er krank over worden."
Zy namen dus hun affcheid van den oppasfer, en verzochten de vryheid, om den volgenden dag te mogen wederkomen , ten einde het onvergelyklyk, overheerlyk fchilderftuk , welk men niet genoeg befchouwen kon, weder te zien.
,, Myne Heeren!" hernam de oppasfer, „ zo „ dikwyls gy wilt. Alleenlyk onder deeze „ voorwaarde, dat gy aan het fchilderftuk niets
bederft. " 1,1 „ O daarvoor wees niet be,, vreesd, " zeiden de fchurken.
En de oude fchalk ging den volgenden morgen met zyne zoonen weder naar de galdery, zocht den oppasfer op de zyde te brengen , of
in



EENE FABEL. 403
in eene andere kamer weg te lokken. Hy bereikte zyn oogmerk en terftond was penceel en verf uitgehaald, de kop een weinig vetter gefmeerd, en lelyke verf daarover heen geklad, en zo nat het vernis met een penceel daarover heen geftreeken. Het ftuk was zo helder en zo glimmend geworden, dat men het. naauwlyks meer kende.
Ras genoeg werd alles, —— penceel, verf
en vernis, weder geborgen , weder weg-
geftooken , en van de zoonen den vader een wenk gegeeven, die zich over den welgelukten
aanflag hart - inniglyk verheugde ; maar die
echter daarna in de galdery geen oogenblik meer wel te vrede, wel te moede was.
Verlooren verlooren gegaan was de
edele eenvoudigheid des aangezigts! De uitdruk van naïve , krachtvolle gevoeligheid , aandoen-
lykheid was in zinnelyke lust, de grootfte
kracht in hoogopgeblaazene trotsheid , en het heerlyk kleurenmehgfel onder een geelachtig vernis weggezonken.
Slechts gelyk de zon door de wolken fchjmt, zo fcheen hier en daar nog een trek van het eerfte aangezigt door.
Den vader of fchilder werd de boodfchap gebragt, dat 'er iets aan zyn geliefd en begun' ftigd fchilderftuk veranderd en verdorven ware.
Cc 2 Der-



4°4
EENE FABEL.
—— Derwaard fpoedde fnel de thans weder tegenwoordige zoon, die het aan 's vaders zyde vernam, naar zyn kabinet, welk hy zyn
heiligdom noemde, en zag ■ en ftond —-
en weende —- en fprak :
„ Dat heefc een vyandig mensch gedaan! — „ O onfchuld ! Onfchuld ! Gy zyt ver-
dorven! Zo zou myns vaders werk 'er uit„ zien ! En fchoon ik myn leeven daarover
„ verliezen , en my blind arbeiden moest •
» Zo zal hec myn vader niet wederzien!
« Ondeugende booswicht, die zulks deed
« ■ en myns vaders meesterftuk zo verdorf
>5 verdorf uit cyd en eigenbaat! Neen !
„ Sterven wilde ik, eer gy 't hebben zoudt, s) ' fterven, eer het zo blyven zou! "
De edele Zoon , bezield met het vernuft , het genie zyns vaders , bezat het geheim , om het vernis optelosfen, en de opgefmeerde klad, de opgekiadde vlek van verwen weg te nee-
lrien- Dan, men kan ligtlyk denken, hoe
veel van het oorfpronglyke, van hec eerfle
fchoon mede verlooren raakce ! Doch de
klad was weggenomen , de vlek weggear-
beid.
Treurig ftond de zoon voor de bevlekte , de
verwoeste, de gefchonden onfchuld; ■ maar
in het volle gevoel zyner fmert, in de leevendige bewustheid van zyn genie , nam hy
pen-



EENE FABEL. 405
penceel en verf en arbeidde met onbe-
gryplyke en onbefchryflyke bezieling, nieuwe
kracht, nieuw leeven in het geheele in.
De eerfle grondtrekken, waren nog fteeds zigtbaar voor hem , waren hem heilig. . Het
zweet brak hem uit onder den arbeid. Onfchuld onfchuld gy zyt niet meer te
rug te brengen ! Maar ik wil doen, 'c
geen ik kan en het gelukte hem, zodat
hy zich koninglyk verheugde over het werk zyner handen. ■ Onherftelbaar was de onfchuld; maar weg, rein weg was de vlek
en het aangezigt was tot verhevene deugd
geworden.
Gelyk een broeder zynen geredden broeder tot den angftig wachtenden vader te rug leidt
zo bragt de zoon het fchilderftuk den
vader weder. — Van blydfchap weende de vader — en het was den vader en den zoon liever dan voorheen en zy lieten het nu
geen oogenblik meer uit het gezigt. .
Is verklaaring noodig , Leezer ? — Het is uwe gefchiedenis , de gefchiedenis van aller menfchen aangezigten, welken God onfchuldig fchiep — harstochten met trekken der boosheid verduivelen Christus tot deugd en
fchoonheid vernieuwt!
C c 3 HET



HET DRIE EN VYFTIGSTE
FRAGMENT.
GEMENGDE GEDACHTEN. I.
Alles is goed, en al het goede kan misbruikt worden, en wordt misbruikt. De phy* fiognomifche zin is, op zich zelve befchouwd, even zo goed, zo godlyk, zo zeer het zegel van de hoogere waardigheid der menschlyke na? tuur, gelyk; de moreele, de zedelyke zin, (veelligt in den grond even dezelve.) —- Onderdrukking, dooding van eenen zo eerwaardigen zin, daar hy zich beweegt, is derhalve zonde tegen zichzelven, en in den grond even hetzelve , 't geen wederflxeeving tegen den goeden geest is. Dat iedere, zelfs goede, drift, iedere, ook goede, werkzaamheid haare grenspaalen moet hebben, om aan andere goede driften en werkzaamheden niet in den weg te ftaan — -— verftaat zich van zelfs.
2.
Ieder mensch is genie in de eene of andere



GEMENGDE GEDACHTEN. 407
re groote of kleine waereld. Hy heeft eenen zekeren kreits, eenen kring, in welken hy op eene onnavolgbaare wyze werken kan. Hoe kleiner zyn ryk is, des te ineengedrongener is zyne kracht; des te onna vol gbaarer zyne regeeringswys. ■ Gelyk de bye het grootfte wiskundige genie is, maar alleenlyk flechts voor haar celletje. — Wanneer men eens menfchen genie, hoe bekrompen, hoe ongewigtig ook de kring zyner werkzaamheden zyn mag, uitgevonden heeft , wanneer men hem juist in dat oogenblik, m welk zyn beperkte genie-kracht in de hoogfte werkzaamheid is, aantreffen kon; dan zou gemaklyk weder de algemeene cyfer daartoe uitgevonden zyn.
3-
Nader kan ons in de zigtbaare waereld, en in dat geen , 't welk wy natuur heeten, de Godheid niet komen, dan in het aangezigt eens
grooten en edelen menfchen. Een Christen
kan niet zonder waarheid zeggen: „Die my ziet, „ ziet den Vader. " —— Door niets kan God natuurlyker wyze den mensch zekerer, gewisfer worden, dan door de tegenwoordigheid eens
goeden menfchen. Gelyk als door eene
filhouette, door een fchaduwbeeld, het aanweezen eens menfchen my gewisfer en tegenwoordiger wordt, dan zonder hetzelve !
Cc 4 4.



4©8 GEMENGDE GEDACHTEN.
4-
Een groot aangezigt verwekt groote aangez'gten; verwekt at het verwckbaare groote in ieder mensch rondom zich heen. Het heeft het creditief, den geloofsbrief eens hoogcren oorfprongs
in zichzelven. Nader met ftiüeri eerbied
en eenvoudigheid ieder groot aangezigt. Daar zal eene kracht van hetzelve uitgaan , die u draagen en verheffen zal. Een groot gelaat in rust, in bedaardheid, werkt meer dan een gemeen door de leevendigfte hartstocht. Zyne werking is, fchoon ongelyk beoordeeld, nogthans algemeen. Ook toen zy hem niet kenden, die twee gelukkigen, brandde nogthans hun hart, toen hy op den weg met hun /prak,
en hun de fchriften opende. Ook waagde
het voorheen geen der koopers en verkoopers — welken hy uitdreef, zich tegen hem te verzetten.
Hie-uit kan men ook begrypen, waarom zekere perfoönen enkel en alleen door hunne tegenwoordigheid eene menigte op eenmaal tot haare pligt en onderdaanige gehoorzaamheid gebragt hebben , hoewel ook deeze eene hoogere magt in haare handen had. Overmagt, overgeweld — dat is eene fpraak voor alle oogen, gelyk de donder Gods voor alle ooren.
5-



GEMENGDE GEDACHTEN. 409
5-
De grootfte wysheid is het, riet flechts over 't algemeen het karakter eens aangezigts te erkennen , om over 't algemeen van deszelfs phyfitgnomie flerk aangedaan te worden; — met flechts dit en geene karakter aan hetzelve te ontdekken; — n aar het eigenaartige, individueele , ondeelbaare karakter van eene iedere gemoedsgefleltenis cn geestesvatbaarheid te erkennen , en de byzondere , hetzelve aangeweezene en niet te overtreedene fpeelruimte te kunnen
beftemmen; wat men van dien menfche,
dien wy voor ons hebben, voor gewaarwordingen , wat voor handelingen, wat voor oordeelsvellingen, verwachten en niet verwachten mag.
dat wy geene krachten aan hem verfpil-
len , verkwisten, en juist die krachten jegens hem in beweeging brengen , welke op hem werken moeten.
Miste voorheen een mensch door overyling , door domheid en onervarenheid in dit ftuk, dan miste ik. Vier of vyf jaaren phyfiognomifche oefeningen kostte het my, om my van zulke overylingen en verkwistingen te genee-
zen. Goedaartigheid des harten gebiedt te
geeven , te vertrouwen , zich medetedeelen. Phyfiognomisch gezigt leert, wanneer te geeCc 5 ven?



4'0 GEMENGDE GEDACHTEN.
ven ? Hoe te geeven ? Wien te geeven? Leert dus waare goedheid; leert
helpen, waar hulp noodig is; hulp aangenomen wordt; hulp helpt.
O dat ik het aan alle ligtbeweegbaare goedaartige harten nog ten rechten tydc en met rechte kracht toeroepen kon :
,, Werpt niet weg zaait niet op water
„ of fteenrots; fpreekt alleen met den
„ hoorder; ■ opent het hart alleen
„ voor harten; philofopheert alleen
„ met den philofooph; euangelizeert —
„ alleen met euangelifche karakters !
Zyne kracht in toom te houden, is grootere kracht, dan ongetemd te laaten werken. Be' houden ~ dikwyls meer goedheid dan geeven. 't Geen niet genooten wordt , wordt in 't aangezigt geworpen, of vertreeden; en zo
heeft het niemand, noch gy, noch de andere.
6.
Doe wel aan het goede wederflaa niet
het onwederftaanlyk aangezigt. Geef aan hec gezigt, welk u bidt. — De Voorzienigheid of God is het zelf, die u het goede — zich aanbeveelende gelaat aanbeveelt. — Hetzelve te weigeren, heet God te weigeren. Onmiddelyker kan God niets van u begeeren , dan door een vrolyk, open, onfchuldademend gelaat. On-
mid-



GEMENGDE GEDACHTEN, 411
middelyker kunt gy God niet verheerlyken , dan door welgevallen en weldoen j'-gens een gelaat, vol godlyken geest; onmiddelyker en wrevelachtiger kunt gy Gods majelleit niet beleedigen en kwetfen, dan door verachting, door het hoönen, en door wegwyzing van zodaanig een gelaat. God kan niet eigenlyker op menfchen werken , dan door menfchen. Al wie Gods menfchen verwerpt, die verwerpt God ; al wie Gods menfchen verheugt , die verheugt God. Godsflraal in het aangezigt
des menfchen te erkennen is voorrecht en waarde der menschheid. De maat des godlyken Geestes in het aangezigt des menfchen te gevoelen en te erkennen, is het toppunt aller wysheid; — en het toppunt aller goedheid, deezen ftraal der godlykheid uit de wolken des verdor-
venften gelaats uitteloeren deeze vonk des
hemels uittegraaven uit het puin en den bouwval van iedere verwoeste, vervallene phyfiognomie.
Menfchenvriend — wanneer de gelaatkunde
U wierd , 't geen zy my is! My fteeds
meer wordt; hoe meer ik haare waarheid ondervind ! Wanneer zy uw oog opmerkzaam
maakte op de weinige edelen ■ en op het
edele in iederen onedelen! -— op het godlyke



4'2 GEMENGDE GEDACHTEN.
ke in al het menschlyke hec onflerflyke
in al hec fterflyke ! Wyze Leezer!
praac weinig daarvan, maar zie, aanfchouw veel! Zintwist niec, maar oefien uwen zin] Gy zulc niemand overtuigen, dien niec zyn eigen zien vooraf overcuigd heeft.
Wanneer God u eenen edelen armen behoefteling zendc, uit wiens gezigc oocmoed en lyd-
zaamheid , geloof en lielde uicblinkc hoe
gantsch anders, dan als de gevoellooze, zulc gy u verblyden en verheugen over de woorden: „ 't geen gy aan eenen myner geringfte broe„ deren doet, dat doet gy aan my. "
En wanneer een verlaaten jongeling of wichc uw aangezigc oncmoec Ach! Die voorhoofd; hec is betekend van God, om waarheid te zoeken en te vinden. In zyn oog rust ononc-
wikkelde wysheid; in zyne lippen zid-
derc een geesc, die ftil bedaard om ontbinding,
om vryheid fmeekc. Zie, hem zyn geesc
en handen gebonden. Priester en Leviet
gaan ftout hoogmoedig grimlachend voor hem
voorby : „ O des dwaazen ! des tuimel-
„ geestes! des dweepers! " doe niet al¬
zo ! — Zie wat 'er is, en wat uit dat geen , 'c welk 'er is, worden kan! De zot en de booswicht loerc geftaadig Hechts op dat geen 't welk
'er



GEMENGDE GEDACHTEN. 423
'er mangelt. De wyze en goede heeft oogen voor wysheid en goedheid. Niec dac hy het mangelende en het zwakke ook niet ziec. Maar hy ziet nog helderder hec lichc, welk de duisternis, en de kracht, welke de zwakheid verflindt.
8.
„ Dient elkander een ieder met de gaave , „ die hy ontvangen heeft! "
Een ieder heeft gaven! en voor iedere , van uwe gaven heeft de Vader van alle gaaven en
van alle geesten ontvangers en behoefte-
lingen gemaakt. — Hy zal ze u zenden eer rechter uure. — Gy zult hem erkennen en zyne zending van God vereeren — gy zult zyn gebrek door uwen overvloed vervullen. Hy zal zich zalig roemen door het ontvangen; gy u zaliger door het geeven; — het geeven aan dien die het behoeft, naar beroep en aandryving des harten, — zonder aanbeveeling en voorfchriften, gefchreeven met inkt; maar om des gelaats wil, welks trekken letters zyn des geestes, die alle andere voorfchrifcen, alle andere aanbeveelingen ontbeerlyk maaken.
9-
De ridder Webb verzekerde my in het jongst voorleeden jaar , dac hy eenen fchilder in Londen



414 GEMENGDE GEDACHTEN.
den kende, die reeds jaaren lang aan eene Theorie der Phyfiognomiekunde arbeidde, en reeds eene menigte beftembaare trekken, lynen, en kromten gevonden had, die de onmiddelykfte karakters van geestesbekwaamheden , en gemoedsgefteltenisfen uitbeelden, vertegenwoordigen; ja, die zelfs algemeene grondlïellingen , of veel meer grondlynen voor alle georganiseerde weezens en hunne rezesticiteit en perfektibiliteit zou uitgevonden hebben, en alle leevende weezens — niet naar willekeurige beftemmingen, — maar volgens wiskundige evenredigheden in zekere klasfen te verdeelen gewaagd heeft.
Hy voegde 'er by, dat hy deeze grondlïellingen , deeze grondlynen ook op een ideaal, eene denkbeeldige uitbeelding van Christus en den Antichrist had toegepast.
De heer Webb verhaalde my verder, dat de Kunftenaar een zo zonderling man was, dat het zeer bezwaarlyk was, om met hem in gefprek
te geraaken. Ondertusfchen had hy reeds
veele bladen vol gefchreeven, en veele tekeningen vervaardigd, die zyne Theorie der gelaatkunde van haaren ondergang beloofde te redden. ,
Het veele en het weinige, 't geen de heer Webb my van deezen man en van gemelde zyne



GEMENGDE GEDACHTEN. 415
ne Theorie zeide, heeft my in myne gedachten , welken ik reeds eenen geruimen tyd geleeden geuit heb , volkomen bevestigd: — —>
„ De phyfiognomie, de gelaatkunde, zal ge„ wis nog eene mathematisch beftembaare wee„ tenfchap worden. " ■ ———
En zo weinig ik my Phyfiognomie of gelaatkunde , en nog oneindig minder wiskunde aanmaatigen durf; zo kan ik desniettegenftaande nu reeds van geene mathematisch evidente, wiskundig betoogde waarheid gewisfer zyn, dan van deeze :
„ 'Er zyn zekere linien en omtrekken van „ hoofdfchedels, welke in den ftaat van ge* „ zondheid, —— verftandig of dom moeten „ zyn; aan welken eene zekere foort van ken„ nis eigen moet zyn. "
En wanneer my de Phyfiognomie ook tot niets anders gediend had, dan dat ik nu iederen kring myner werkzaamheid door dezelve veel naauwkeuriger ken , door dezelve veel naauwkeuriger en beftemder weet, niet flechts •wat ik niet kan, maar ook wat ik nooit kunnen zal, nooic kunnen moet, nooit behoor te kunnen, dan had zy my genoeg geleerd.
10.
De eërfte en laatfte gedachte, die ik onder



416* GEMENGDE GSDA(?HTEM.
alle gedachten van dit werk allen mynen Leezeren giarn onvergeetlyk wilde maaken is deeze :
„ 'Er is geen menfehengezigt zo leelyk , in „ welk niet nog trekken van het godlyk even„ beeld overig zyn. "
„ Gantsch oogfchynlyke misgeboorten uitge„ zmderd , is ieder menfehengezigt voor eene „ ongelooflyke volkomenheid vatbaar, wanneer „ niet op zyne onvolkomenheden, maar onmidj, delyk op zyne volkomenheden, zyne gezonde „ deelen gewerkt wordt. Laat altyd de kranke ,, deelen onaangeroerd; —- zy verbeteren zich „ niet anders, dan door verbetering der gezon„ de deelen. Vindt gy het goede punkt eens „ aangezigts , werk dan op die eigenfehap, ,, welke daardoor uitgedrukt w&rdt ; van dit „ pjnkt gaat gezondheid en leeven tot al het „ overige uit.
Wysheid toont u aan, werwaard uwe werking behoort te doelen. Goedheid geeft u kracht derwaard heen om te werken.
ft ft ft
HET



HET VIER EN VYFTIGSTE
FRAGMENT.
allerlei mangelendes. allerlei wenschenswaardigs.
O
Wnder ontelbaare dingen, die aan myne Fragmenten mangelen, en welken ik door eene andere hand geleverd wenschte te zien; wil
ik flechts eenigen noemen. Ik wenschte j
i. Een phyfiognomisch Woordenboek
waarin alle de woorden, die gezigten, en gezigtstrekken, en gezigtsvormen, en onderfehei. dene foorten van vleesch en zenuwen betekenen, te vinden waren en naauwkeurig beflemd
werden; ■ alle vertaalbaare phyfiognomifche
woorden uit andere taaien verfamcld en overgezet alle onvertaalbaare genationalifeerd
en met het burgerrecht befchonken werden. — Byzonder behoorde daarin de menigte idiotismen, voor het grootfte gedeelte Zwitferfche woorden, meestal onder het gemeene volk gebruiklyk, en van zeer byzondere betekenis; — IV deel, Dd ins-



418 ALLERLEI MANGELENDES.
insgelyks alle phyfiognomifche fpreekwoorden uit alle tongen en volken.
2. Eene uitvoerige verhandeling van het lagchen , weenen, van de ftem , van den gang.
3. Eene omfiandige wederlegging van Helvetius aangaande de natuurlyke gelykgefteldheid en evengefchiktheid van alle menfchen, tot alle zeden, vaardigheden, kunften.
4. Eene Nationaal-phyfiognomie.
5. Eene Familie -phyfiognomie.
6. Eene voor Vorften in 't byzonder.
7. Eene voor Richters en verhoorders.
8. Tekeningen en karakterizeering van alle foorten van melancholieken, aangevochtenen, dweepers.
p. Eene Talent - phyfiognomie.
10. Phyfiognomie der Dichters,.
11. Phyfiognomie voor Heeren, eene voor Dienstbooden.
12. Eene onmeetlyke Phyfiognomie voor Hovelingen.
13. Eene voor Geleerden en Schryvers, aucteurs.
14. Eene byzondere voor Geestlyken, Pfar* heeren, Leeraars.
15. Eene voor Ouders en opvoeders van kinderen.
16". Eene byzondere voor Schilders en Beeldhouwers.
*7>



ALLERLEI MANGELENDE S. 419
17. Eene voor Patriotten.
18. Eene voor Jongelingen, Jongvrouwen , en Fr ouwen.
19. Eene Semioticq en Temperaments-phyfiognomie voor artzen.
20. Eene voor Reizenden.
21. Eene voor Liefhebbenden, voor Vriend, fchapsbehoeftigen, voor Vrienden.
22. Eene voor Kooplieden.
23. Eene \'oor Menfchenvrienden; voorgoed? hartigen; voor zwakken.
24. Eene voor Kranken.
25. Eene voor Hardhartigen.
26. Eene voor Achterdochtisen.
o
27. Eene voor Blinden.
28. Eene Pantomimicq, of Gebaardenleer.
29. Eene byzondere verhandeling van de geen gezigtsvorm over 't algemeen.
30. Eene kleuren-phyfiognomie.
31. Eene phyfiognomie der Oög<?» alleen. En zo van alle enkele Ledemaaten.
32. Wiskundig betoog van de evenredigheden der omtrekken des hoofdfchedels.
33. Zedekundige Regels en Gebed voor
verfcheidene klasfen van aangezigten.
Eindelyk wenschte ik een befiemd ontwerp tot eene phyfiognomifche akademie.
Het inwendige der gelaatkunde heb ik my D d 2 niet



AttO ALLERLEI MANGELENDE 3.
niet willen onderwinden, om flechts met een woord aanteroeren. Ik heb eene menigte vraagen, welker beantwoording men hier zoekan zal, onbeantwoord en bykans onaangeroerd gelaaten; by voorbeeld :
„ Hoe kan de vrywerkzaame , zelfftandige „ geest des menfchen op de organifatie wer„ ken ? "
„ Hoe werkt de organifatie op 's menfchen „ ziel ? "
„ Hoe verre ftrekt zich de terugwerking der „ organifatie op de ziel van deezen of gee„ nen? "
„ Wat vermag artzeny, wat diëet of leevens„ regel, opvoeding op de phyfiognomie ? wat „ niet ? " enz.
Ik fchryf enkel en alleen als waarneemer, als
ondervinder, als gewaarworder. Al wat ik
niet wist, niet ondervond, niet waarnam, niet gevoelde, was niet in mynen kreits.
En wat de oorfpronglyke gronden der phyfio gnomie, der gelaatkunde betreft ....
Ik beken gaarn niets daarvan te weeten. Bykans overal ben ik der fpeculative metaphyficq, der befpiegelende overnatuurkunde, afgeftorven.
Terugbrenging van het onbekende op het bekende ; opzoeking van dat geen, 't welk werkt, in de werking, zonder de inwendige natuur des werkers en der werking te willen uitvorfchen :
Zie



ALLERLEI MAN GELENDE S. 421
Zie daar myne philofophie, die hec geftaa-
dig meer zal worden, hoe meer my God de verhevenheid en de beperktheid der menfchelyke natuur openbaaren zal. » Ik laat
eenen iederen het zyne. My is niec meer gegeeven; genoeg gegeeven, om my alle
dagen meer en meer over myn aanweezen, over myne menschheid , en de Godheid Gods boven alle myne uicdrukkingen te verheugen.
Dd 3 HET



HET VYF EN VYFTIGSTE
FRAGMENT.
OVER HET GEBRUIK VAN DIT WERK.
O hec my niec dikwyls in myne ziel krenken moet, van alle de poogingen, welken ik tot hiertoe aangewend heb, zo zelden het gebruik, waarmede ik.my vleide, waarteneemen?
Daarvan oordeele een iegelyk, die myn
geloof, myn gevoelen heeft!
Ach ! Zo veelen zien alleen de plaaten, de omtrekken, de fchetfen aan raaden veelligt hier en daar —— vergelyken ongelukkig dit of dat onbekende aangezigt met dit of dac bekende . . . leggen hec boek weder weg — oordeelen over de waarde of onwaarde der tekeningen en graveeringen en hebben zich
reeds zad gekeeken, zad geleezen: en zo
veelen anderen is het flechts aanleiding, wettiging, gelyk zy meenen, om te fcheiden! om te fmaaden! om te lasteren!
Dat alles voorzag ik zekerlyk; ——— maar ik voorzag niet, dat zo gantsch zeer weinigen in den geest der zaak, in het belang der mensch, heid



OVER HET GEBRUIK VAN DIT WERK. 423
heid intedringen fterk en wys en goed genoeg waren.
'c Geen de tegenwoordige tyd niet doet, niet bewyst, wil ik van den toekomenden hoopen.
Wanneer het eerfte gedruisch, welk dit
werk veroorzaakte, zich gelegd heeft, bedaard
is '■> wanneer het een tydlang in groote bi-
bliotheeken beftooven geftaan heeft; dan,
hoop ik, komt het in de hand des ftillen wyzen, die het onbevooroordeeld leezen, beproeven , onderzoeken zal; die op myn getuignis niets gelooven , maar ook zonder proeving,
zonder onderzoeking niets verwerpen zal. ■
lk wil niet geleezen, maar beproefd, getoetst ;
— niet bewonderd, maar wederlegd zyn
of waar bevonden zyn. Si vera videntur de* de manus; fin minus, accingere contra !
ft ft ft
En dan hoop ik ook dit, dat ik ten minfte geenen onwaardigen toon over eene zaak, waarby de menschheid een zo onmiddelyk, een zo diep belang heeft, aangeheven heb. Mogt ik
my met deeze gedachte durven vleien :
Al wie my leest, moet meer menfehenvriend, dan menfehenvyand worden! — Hy ziet veel D d 4 goeds,



424 OVER HET GEBRUIK
goeds, dac hy voorheen niec zag — en wanneer hy iets kwaads ziec, heeft hy gelegenheid, om gronden van veroncfchuldiging ce beharcigen, welken hy voorheen veelligt niet behartigd had.
ft ft
ft
De fchilder en tekenaar behoorde te kunnen leeren , zich minder tegen God en de menschheid te verzondigen door mismaaking der vormen en trekken, die hem verfchynen, en welken hy vast houden wil.
ft i& &
Leezer! Lees en proef! Verwerp en neem aan met vryen, ongebonden zin, gelyk ik het ontving en gaf. Miste ik myn doelwit, vergeef, en denk aan mynen ftaat! Genoeg, wanneer gy, zo niet altyd, nogthans zeer dikwyls geleerd hebt, Gods handfchrift ten minfte op fommigen der beste menfchenaangezigten te leezen, en dikwyls, fomtyds op eene aanfehouwende wyze, erkent: — plus esfe in uno f<zpe quam in turba boni.
Gy



VAN DIT WERK.
425
Gy hebt my niet geleezen, wanneer gy u door myn werk gewettigd en gerechtigd houdt, om terftond over ieder aangezigt, welk u voorkomt , kwaad te fpreeken.
Tegenwoordig aan het einde eener moeilyke loopbaan — heb ik by de daaglyks klimmende overtuiging van de waarheid der Gelaatkunde ten minfte even zo veel behoedzaamheid in het oordeelen gewonnen.
Thans moet ik herhaalen, 't geen ik by den aanvang zeide: — „ My ontmoeten nog daag,? lyks honderd aangezigten, van welken ik „ niets te zeggen weet, dan ten hoogfte wat „ zy niet zyn, en niet zyn kunnen; maar niec „ wat zy zyn. "
Mogt deeze bekentenis het misbruik deezer Fragmenten kunnen verhoeden !
Dd 5 HET



HET ZES EN VYFTI GSTE
FRAGMENT.
ALLERLEI OVER DIT WERK.
D e verfcheidenheid van den inhoud deezes Werks zal niemand ergeren, dan dien de verfcheidenheid van de voortbrengfelen der natuur ergert. De vraag zal maar weezen:
„ Is het met den tytel en het oogmerk des ,, werks overeenkomftig. "
ft * ft
Het ontwerp eener vollediger Phyfiognomie denk ik, met Gods wil en hulp, ook nog eens te maaken.
ft ft
ft
Wanneer ik tien en honderdmaal gedwaald heb, zulks is flechts een bewys tegen myne phy-
fi-



ALLERLEI OVER DIT WERK. 427
fiognómifche inzigten, niec tegen de Phyfiognomie.
ft ft ft
Veele, ja ontelbaare, toegezondene filhouetten, fchaduwbeelden, en tekeningen kon ik, wilde ik niet gebruiken. Ik fchryf 't geen ik fchryven kan en wil; niet 'c geen men my fchryven laaten wil. Ik zeg 't geen ik weet, en gaf aan niemand eenig recht, of eenige gelegenheid, aanleiding, om van my te eisfchen, dat ik alles weeten zou. Ook zonder dat zou, wanneer ook flechts een tiende gedeelte gebruikt ware, het werk onmeetlyk geworden zyn. — Het bruikbaarfte daarvan zal ik my in de Phyfiognomifche Linien, indien God myn leeven en kracht bewaart — ten nutte maaken.
ft ft ft
Ik bid op het eerbiedigst, my geene filhouetten, fchaduwbeelden, noch tekeningen ter beoordeeling toetezenden. — Ik gaf my nooit
voor eenen beantvvoorder uit: 1 Daarom
mag ik vryelyk bidden, my geene vraagen .toe ... te



428
ALLERLEI
te zenden. Ook laat het noch myne bezigheid, noch myne inkomst toe, die wel voor my genoegzaam, maar niet voor alle briefporten toereikende is.
En ook nog dit:
Wien het om des Werks zeiyen wil berouwt, hetzelve gekocht te hebben ; wie onder zynen
naam aan my fchryft: Gy hebt my bedroo*
gen, en uw Werk was het licht niet waardig
die zende zyn Exemplaar aan den Boek-
verkooper, die het uitgeeft, welke hem in my* nen naam de waardy terug zal geeven.
ft ft *
Allen , die my op de eene of andere wyze tot bevordering en volmaaking van myn werk behulpzaam zyn geweest, 't zy door toezending van gebruikte of niet gebruikte tekeningen of filhouetten, fchaduwbeelden, of door leening, ook wel vereering van boeken en portraitten, of door uittrekfels, of doof byzondere brieven , of door openbaare beoordeelin^en,
deezen allen, zeg ik, betuig ik hiermede den
oprechtften dank! Mogt het gebruik,
welk ik van uwe hulp gemaakt heb, aan myn
werk



OVER DIT WERK. 429
werk alle die waardy gegeeven hebben , die het tegen alle normen beveiligen kan !
Maar ook u dank ik , oprechte en onoprechte , vernuftelende en galachtige , lagchende en grimlagchende tegenpartyder der phyfiognomie of gelaatkunde, gy die my ingefpannen en aangefpoord hebt, om al wat in myn vermogen was te doen, en eene beflemdheid naartejaagen, die boven alle misduidingen verheven was! —
Meer dank verdiendet gy, wanneer gy, 't geen ik zo dikwyls en zo vergeefs wenschte , zo niet naamen tegen naamen, nogthans facta tegen facta, daaden tegen daaden, gefield hadt, wanneer uwe poogingen minder openbaar flechts tegen den perfoon des Phyfiognomiefchryvers, die u nooit bcleedigde en op veeljaarige beleedigingen ftilzweeg — en flilzwygen zal; ——— wanneer uwe poogingen, zeg ik, minder openbaar tegen den perfoon des fchryvers, die u onbekend is, en meer tegen de phyfiognomie zelve ingericht waren geweest!
ft ft ft
Ik heb Fragmenten geleverd, en kon niets meer leverenAl wie een ontwerp , een fystema of famen-
flel-



430
ALLERLEI
ftelfel, of iets volledigs van my vordert, weet niet, wat hy vordert; weet niet van wien hy het vordert, en verdient waarlyk geen enkel woord van verontfchuldiging van my op zynen eisch.
Hoe oneindig begraaven ligt onder puin en bouwval dat weinig waare en beftemde, welk federt veele eeuwen tot op deeze uure daarover
gefchreeven is! Hoe onmeetlyk veel is
het, 't welk te zoeken en te vinden, en niet
te vinden is! Hoe veele hulpmiddelen,
hoe veele voorafgaande kennis worden 'er toe vereischt , die van een eenig mensch naauw-
lyks verwacht kunnen worden! Hoe
behoeft een ieder deel des menschlyken ligchaams een eigen, een byzonder wydloopig
ftudium, een naauwkeurig onderzoek ! . .
Hoe ware over ieder een byzonder phyfiognomisch boek te fchryven !
En van my wat mogt, wat kon men
verwachten en met billykheid eisfchen? — van my, dien dit ftudium, deeze oeffening, fteeds
bywerk en uitfpanning was ? Van my,
dien, by het eerfte begin en onder den voortgang van dit werk, zeer kennelyk de bearbeiding op menigvuldige en ten deele ongehoorde wyze door vreemden en inheemfchen, door lieden van verre en van naby tot walgens toe verzwaard zou worden ?
Bil-



OVER DIT WERK. 431
Billyke, of flechts maar niet harde en wreede Leezers! Stelt u een oogenblik in mynen toeftand , en oordeelt, wat ik doen, wat ik leveren kon ! Oordeelt, of ik ten deezen tyde
meer doen, meer leveren, of meer tyd aan dit
werk befteeden kon! Oordeelt, welke
vraag vernuftiger, redelyker is :
„ Heeft de Schryver lang of kort aan dit „ zyn gefchrift gearbeid? —— of
„ Heeft hy waar en goed gefchreeven* "
Geen andere tyd myns leevens was tot deeze onderneeming bekwaam, dan juist en alleen deeze.
Ik moest of niets fchryven of het moesten Fragmenten zyn. Dat, en meer niet, heb ik
beloofd. — En hoe ■ was een volkomen
ontwerp mooglyk?
Vooreerst, ; van hoe veele handen en
toevallen hing de vervaardiging en de voortgang van dit werk af? Nu was eene plaat befteld, beloofd, verwacht. Vooruit kon de tekst daartoe niet gemaakt worden. Zy kwam, of kwam laater, of kwam niet op den beftemden tyd, of zy was onbruikbaar. Zy moest dus verfchooven worden.
Verder, geen dag, ten minfte geene
week verliep 'er, dat ik niet nieuwe waarneemin-



43*
ALLERLEI
mingen maakte; zou ik deeze terughouden? .. .
Openbaare en byzondere opftellen kwamen 'er, geduurende de bearbeiding en vervaardiging van dit werk, ten voorfchyn, die zeer waarfchynlyk zonder hetzelve nooit noch nooit
ten voorfchyn zouden gekomen zyn. Zou
ik dezelven niet gebruiken , niet ten nutte maaken ?
Zeldzaam, zonderling over 't algemeen
is 't, dat ieder ledige kop, die den geheelen dag toeziet, hoe anderen bouwen, zich gerechtigd houdt, om dien, die naar zyn beste vermogen fteenen uitgraaft, behouwt, aanfleept,
in orde fchikt en nooit, of beloofde, of
het zich in den zin liet komen, om een gebouw optcrechten, onophoudlyk toe te roepen : —— ,, Waarom bouwt gy niet zo terftond een „ volkomen, door en door bewoonbaar huis? " Men heeft goed roepen, wanneer men geenen
ftecn beweegen wil ; en goed zeggen:
Wat baatcn Fragmenten? wanneer men
God in den hemel aanbid ik, dat ik ben , waar ik ben, en dat hy my onderlleunde, om "dat te leveren, 't geen ik geleverd heb ! God in den hemel wil ik aanbidden, wanneer aan eenen anderen zo veel meer gegeeven worde,
dat



over dit werk.
433
clat dit Werk als niet aanweezig zynde aangezien kan worden. Ik weet, en God weet, dat ik geenen Schryver benyden zal, dien waarheidsliefde bezielen zal -— om deeze Fragmenten door een volkomener werk te vernietigen.
besluit.
En nu leg ik voor eenmaal —— de phyfiognomifche pen neer ... En met welke gewaarwording? —— Gewis, Leezer! niet
met de trotsheid der zegepraal; gewis met
het diepfte gevoel des mangels, der gebreken en onvolkomenheden myns werks; —- gewis
met de overtuiging oneindig veel minder
geleverd te hebben, dan geleverd kan worden. Genoegzaam flechts aan den drempel heb ik hier en daar aangeduid, en wegen gebaand ,
welken ik ging en wegen, welken ik als
gangbaar vermoedde en naar mooglykheid
voorgelegd, 't geen ik op mynen weg vond.
Veel beloofde ik niet. Kan de waereld niet te vrede zyn, wanneer ik in allen gevalle — veelligt iets meer gedaan, geleverd heb, dan ik beloofde; zo kan myn hart te vrede zyn, wanneer het hoopen mag, door dit Werk, en wel door ieder Fragment van hetzelve — Men-
IV. deel. Ee fchen-



434 BESLUIT.
fchenkennis en menfchenliefde bevorderd en uitgebreid te hebben.
Van gantfcher harte veracht ik alle zelfsverheffing autheurfchaplyke iedelheid en aanmaatiging.
Van gantfcher harte ook alle zelfsvernede-? ring, die niet uit den inwendigften drang voortkomt.
Dus kan en mag ik verder niet veel meer van de waarde of nietwaarde der tegenwoordige proeven zeggen.
De billykheid zal het zich, zonder myne erinnering, tot eene pligt maaken, om al 'e geen, 'c welk in dit veld door my geleverd is*
te meeten en te vergelyken met dat geen
't welk ik nieuw geleverd heb, en naar de gefteldheid van myn beroep en myne omftandigheden en myne voorgangers leveren kon.
Maar zo veel moet men my en myne overtuiging zelve vergunnen te zeggen.
Deeze waardy hebben de voorgaande Frag? menten , dat niets blindeling nagefchreeven , maar alles, 't zy dan richtig of onrichtig ——
goed of Hecht alles zelf doorgedacht is,
wat ik als redeneering, zelfsondervinding
alles, wat ik als byzondere bemerking, — en zelfs gegisd , wat ik als gisfing opgaf. Ik gaf niets, dan \ geen my ten minfte zo, gelyk
ik



BESLUIT. 435
ik het gaf, waarheid was, en, gelyk ik geloofde, nutbaare waarheid.
Deeze overtuiging alleen is het, die my thans aan hec einde troost, ophoudc, draagt, gerust fielt, —— en my iedere onverdiende loffpraak, en iedere onverdiende berisping in gelyke maat onbeduidend maakt.
Deeze overtuiging alleen is het, die my nog gerust kan flellen, wanneer alle zigtbaarheid van voor myne oogen zal verdweenen zyn, alle gewaarwordingen verflonden worden van die eenige : O iedelheid der iedelheden ! alles is iedelheid!
.In dit heete uit de leevensdaaden en
gewaarwordingen allen te famen draaiende brandpunt — wat zal myn hart eene verkoeling
zyn dan gy zoete gewaarwording
• dat 'er voor de menschheid geen godly-
ker genoegen is, dan wel te doen door waarheid :
A*An3-£vfiv tv uyontn.
Ieder oogenblik, welk u gegeeven is ■ -'
van den Vader i verfamele myn hart
fchatten van dit genoegen aan de milde ftraal der zon, die niets is, dan waarheid en liefde.
Oberried den 14 October 1782.






BLADWYZER
VAN EENIGEN DER VOORNAAMSTE ZAAK EN, IN DS VIER DEELEN DEEZER PHYSIOGNOMIE VERHANDELD.
De kleine curfive Letters a b c en d wyzen het eerfle, tweede , derde en vierde Deel , en de Cyfers de Bladzyden van .dezelven aan.
A.
Aandacht (beroepmaatige) haare houding, d. 58.
Aangezigt (welke trekken bykans een bovenmenschlyk) vormen, c. 210, fin.
« (een groot) verwekt
groote aangezeten, d. 408.
Aangezigten. Derzelver onderfcheidene vormen, c. 127, 128.
■ door een leerling ge¬
tekend , vertoonen zich doorgaans dom ; gevolg daaruit, e. 30. gelaatkundige aanmerkingen over de Aangezigten. 50, enz.
■ die men, hoewel zy niet fchoon zyn , echter van harte genegen moet zyn. d. 130, 131.
■ waardoor zy meest vergelykvormigd worden. d. 44, 47, 48, A9-
- (veele) zyn door
geen graveeryzer of tekenpen te bereiken, c. 264. welke die zyr.? nld.
- (in jonge) niet zo
gemaklyk de toekomende Man te leeren , als mei. meent. d. 146 enz.
Aap, zyn gezigt overeenkom •ftig met dat van fommiae menfchen. b. 8, p.
Aapen (de) phyfiognomiscti befchreven. b. 59-72. Hun afftand van de menschlykheid is grooter, dan men meent. 59. Hun bekkeneel met dat der menfchen vergeleken. 59. Verfcheidenheden tusfehen dezelve. 69. Aapenkoppen zeer onderfcheiden van menfehenhoofden. /;. 63-65. Abraham afgebeeld, alslfaak
willende offeren, c. 346. Adelaar , eene phyfiognomi. fche befchryving van dien Koning der vogelen, b. 44 < 45Alembert (d') heeft, zegt men, het gemeende gelaat der waereld , a. 297. Anecdoten, tot de Phyfiognomie betrekking hebbende, a. 384-388. Apocryph boek, verfcheidene phyfiognomifche gedachten uit hetzelve, c82 84.
Apollo- beeld (een) nagetekend , c. 277.
Apostolifcbe , verfcheidene voorbeelden van Apostolische gezigten, met gelaatkundige toelichtingen , d. 355- enz.
Argloosheid uitgebeeld, d. 62. ** Aris-



BLADWYZER.
Aristoteles verhandeling over dierlyke Phyfiognomien beoordeeld, b. i. Eenige gedachten daaruit ontleend, 2,3,4. Iets over z>ine mismaakte gedaante, c. 197.
> berispt, c. 6. aan¬
gehaald , 9.
Arts , voorbeeld van eenen arts , die overal, daar hy kwam, iets wegnam, d. 39. waarfchynlyke reden dier verkeerde lust, ald.
-— (een Zwitfersch) uitgebeeld, c. 314.
Avondmaalswyn — (de Zuricher) vergiftiger gefchetst in zyne boosheid, d. 334, 335. De waarfchynlyke bron dier ondaad, 335. B.
JJako,phyfiognomifche plaatfen uit dien fchryver aangehaald, c. 69-81.
Bauhinus (Caspar) over de onderfcheidene fchedel foorten aangehaald,b. 122.
Beeldhouwers worden vermaand , den mond wel te beftudeeren, d. 216. En op hoedaanige wyze, ald.
Beeldzuilen (de oude Griekfche) van den besten tyd , waarom zo volmaakt waren , breedvoerig onderzocht, c. 254, enz. Niet omdat zy meer uitmuntende idealen hadden, 255, maar omdat zy de fchoone natuur beftudeerden, ald. enz.
Beenderen, of zy door den ouderdom van hunne uitgebreidheid verliezen , b. 108, 100.
Beer, phyfiognomifche aanmerking over datDier,£. 38.
Bekkeneclen van Aapen, zeer verfchillende van die van Menfchen, b. 69-71.
van Menlchen , ten
aanzien hunner wording en vorming omftandig befchreeveni b 73-81. Eenige phyfiognomifche wenken daarover, 82-84. Spotachtige tegenwerping krachtig beantwoord, 85-93, Het onderfcheid der bekkeneelen, ten aanzien van het gedacht en de natiën, 94-98. Verdere aanmerkingen over het geitel en de vorm der Bekkeneelen , 99-102. Vyf onderfcheidene Bekkeneelen naar Vefa. lius , 118-126. Voorbeelden van zeldzaame Bekkeneelen, 123, enz.
Benediétus de XIII., af beeldfel van dien Paus, a. 206.
Blindeman (een) phyfiognomisch befchouwd en befchreeven, c. 171-174.
Bloedryke Temperamenten erven ligtover, d. 107,108.
Bloemart beoordeeld, c. 168.
Blyhof beoordeeld,^. 164,165.
Boerhave had een leelyken neus, d. 202.
Böhme (Jacob) als een phyfiognomisch fchryver beoordeeld, c. 217, 218.
Bonnets gedachten over de gelykvormigheid van Ouderen en Kinderen voorgefteld , d. 93-95. Aanmerkingen daar op, 95, enz.
Boucher , de Schilder , had geene gunftige phyfiognomie, b. 268. oordeel over zyne werken, ald.
Bovenlip ( de oneigenlyke ) hoe



B L A D W Y Z E 11.
hoe zou kunnen genoemd worden, d.
Boxhom (Marcus) zyn afbeeldfel, a. 41.
Brand ( Sebastiaan) beoordeeld, c. 167.
Breitinger (de Kanunnik) zyn af beeldfel, c. 110.
Brun (le), verfcheidene te- j keningen volgens hem, wegens de dierlyke Aaneezigten van fommige menfchen, *. 15.
•- beoordeeld, c. 160.
BuiFoii 'chryft vernuftiger over de Phyfiognomien der Dieren, dan die der Menfphen., b. 38.
BurTons aantekeningen en gedagten over de oogen, d. 181-185.
gedachten over de
gelykvormigheid van Oa deren en Kinderen, volgens Halters verkorting voorgefleld , d. 91. Wederlegd, P2, 93'
- gezegde aangehaald, d. 52.
Burke's philofophisch onderzoek aangaand.? het verhevene en het fchoone, c. 12, enz.
Beweegbaarheid der haud is zeer karakteristiek , d 239, 240.
Byenkoningjn, merkwaardige byzonderheid daar omtrent geopperd, b. 54, 55. C.
Qalmukken , hoe derzelver Hoofdfchedels, b. 98.
Campanella, gemengde plaatfen over de phyfiognomie uit hem bygebragt, c. 12-17.
Byzonderheden nopeni
hem, 12 14. Caraccio (Hannibal) beoordeeld, c. 168. Cafanbonus had een fterk
geheugen, d. 247. Chambre, een phyfiognomisch
Schryverbeoordeeld,£.2i6. China (in) ziet men zeer
zelden blaauwe oogen, d.
179.
Chodowiecky beoordeeld , c. 168.
Cholericus (een) uitgetekend ,d.li. afgebeeld, 15.
Cholerieke Temperamenten zyn uit een Familie niet ligt uitteroeijen, d. 108, 109.
Cho'.eriekMelancholiek (een") Hoofd, d. Ui.
Sanguinisch (een)
Hoofd, d. 23.
Christen (ieder) heeft zekere trekken van Christus , d. 374, 375-
Christus by het graf van Lazarus volgensRubbens, d. 383. Verklaard volgens Raphaël, 304.
beelden (van) d.
369-384. of wy ons een beeldnis van hem mogen maaken, 369. Welke (tukken tot een goed Christusbeeld noodzaaklyk vereischt worden;, 370. Hoe wei daar over te oordeelen, 371. Bezwaarlykheid en onmoogiykheid om een goed Christusbeeld te krygen, 372. Zonderlinge aanmerkingen over deeze zaak, 373.Voorbeelden vanChristusbeelden toegelicht ,376, 377.
Ff 2 Chur-



B L A D W Y Z E R.
Churchill, waar naar hy geleek, b. 26S.
Claramontius (Scipio) een phyfiognomisch Schryver , beoordeeld, c. 219, 220.
Coipel werd door allen voor eenSchildergekeurd,«.3§6. D.
J)as (de) dat dier phyfiognomisch befchouwd, b. 39. Daumeri (Georgii) Disfertatio
de Oculiloquio gepreezen,
d. 185.
Denken meer een eigenfehap van mannen , dan van vrouwen, d. 161*
Deugd en Religie zyn onderfcheiden , d. 320, 321.
Dichter, wie dezelve is, d. 263, 264. Waar zy zyn , 264,265. Hunne phyfiogno mie, 267, enz. Voorbeelden van eerfle Dichters, 265 , 270 , 271. Zelden eigenlyke Denkers, 273.
Dichtkunst, algemeene aanmerkingen daar over , d. 263 267. Byzondere aanmerkingen over Dichterphyfiognomien, 267-272.
Dieren (over de) en derzelver phyfiognomien, b. 1629. Voorbeelden daarvan, 30-34. Vervolg daarvan, 35> enz.
Dierlyke Phyfiognomien,'gedachten van een ongenoemden over dezelven, b. 4852.
Dierlykheid (de) heeft haare byzondere Linien, welken zy niet overtreeden kan , b. 18.
Diogenes Cynicus , zyn afbeeldfel, c. 279.
Dochters Wat van de Moeder erven , d. jor, enz.
Doodemenfchen opmerkenswaardig voor den Phyfiognomist, c. 154, 155.
Douw (Gerard) beoordeeld, c. 107.
Dromedaris, phyfiognomifche aanmerking over dat dier, b. 38.
Duif (eene) haare phyfiognomie , b. 46.
Duitfchers, waaraan te kennen, d. 78. EenDuitfcher uitgebeeld, 80, 81.
Durer (Albert) aanmerking over zyne handelwys , c. 78, 79. beoordeeld, 167.
Dusfeldorp (te) zyn fraaie ftnkken fchilderwerk , c. 165-167.
Dweepers, hoe Campanella hunne uitwendige gedaante opgeeft, c. 25, 26.
Dyk (van) waarin die fchilder byzonder uitmuntte, a. 112. Zyne Phyfiognomiekunde, 365. Zyne werken beoordeeld-, c. 163, enz. Hy wist aan zyn Portraitten de beste houding en plaatfing te geeven, 112, 113. Zyn afbeeldfel met gelaatkundige toelichting ,d.259. E.
Eenvoudigheid (edele) in het fchilderen waarin beftaat, c. 240.
Eenvoudigheid (jeugdige) haare houding, d. 58. 62.
Eerlyk mensch (een) gelaatkundig uitgebeeld, d. 307309. Voorbeelden daarvan,
31°, 3"« Eerlykheid, eenige kenmerken



BLADWYZER.
leen daarvan , d. 305-309. wat daartoe al vereischt wordt, ald.
Elasticiteit behoort tot het karakter desDichters,ö'.ï267.
Emmaüsgangers (de) uitgebeeld , d. C5.
Engelfchen, waaraan te kennen, d. 77, 78. fchoone vrouwsperibonen, 78,79. Een Engelschman uitgebeeld, 84. Hunne neuzen, 203.
EfchenburgsBritfche mufoum voor Duitfchers , eenige i gedachten daaruit aangehaald, d. 287, enz.
Ethiopiers , hoe derzelver Hoofdfchedels,£. 98. F.
pabel (een) of vertelling nopens een gefchonden en herfteld beeldnis ,en de uitlegging daarvan , d. 399405.
.Fage (la) beoordeeld, c. 168.
Familie - gelykenis , waarin Bonnet den grond daarvan vond , d. 95, enz.
Familie-phyfiognomien , aanmerking daarover, a. 239.
"Familie-voorhoofden en neuzen, b. 240.
Fifcher heeft over het onder ■feheid der beenderen ten aanzien van het geflachten van de natiën gelchreeven, b. 94. Eenige gedachten daaruit aangehaald,94-98.
Franfchen, waaraan te kenneu, d. 77. Een Fransch •aangezigt , 82. Hebben fchoone neuzen , 203.
fredrik de II., Koning van Pruisfen , in een fchaduw.beeld vertoond, en hetzelve
uitgelegd, b. igfï , 189. t Fuesly beoordeeld , .c. 168.
Furie , beeld om haare ge: daante uittedrukken,,^. 63. , Fynheid (krachtlooze) uitge» beeld. d. 64.
G.
Galenus berispt, c. 5. aangehaald, 8. Gang des menfchen is phyfiognomisch, d. 53, 54. - '■ van een edelen wyzen
mensch, d. 59. Gebaarden des menfchen zyn
phyfiognomisch, d. 54. Gedachten (gelaatkundige) uit eene Hoogd. Verhandeling over de Phyfiognomie, c. 18-37. Aanmerkingen des Aucteursdaarover,ald. uit een ander Duitsch opflel met aanmerkingen van den ^ Schryver, 41.46. Gedachten (gemengde phyfiognomifche) d. 406-416'. Geest, van de verfcheideue krachten des geestes , d. 243 - 245. Geest (van der) afbeeldfel
van denzelven, d. 168. Geheugen, wat, d. 246. waar zyne zitplaats, ald algemeene kentekens van kracht van geheugen, 247. onderfcheidene foorten van geheugen, 248. Gelaat (een open vrolyk)moet men aanneemen,^. 410,411. Gelaatkunde, haar grondfiag, a. \o.
(het nut der) d.
411, <}i2.
Gelykvormigheid (de) der kinderen met hunne ouderen, is mocilyk te verklaaren, d. 97. 100, ioj. De Ff 3 Theo-



BLADWYZER.
Theorie van Buffón en Bonnet daartoe niet toereikende, ald. op hoedanige wyze zy eenigzins bevatbaar zou kunnen voorgefteld worden, 98, 99. verdere verhandeling daarvan, 100109. Wanneer die gelyk vorraigheid best te zien is, 101 . 102. Verfcheidene proefondervindlyke aanmerkingen daaromtrent loa.eDZ. Gelykfoortigheid(de) van alle menfchengeftalten, c. 281296.
Gelukzeggers of selukzegfters uitgebeeld, d. 88.
Gemaklykheid uitgebeeld, d. 135/136.
Genie, wat het is, uitvoerig in veelebyzonderheden veihandeld,^. 275-301. Waar genie is, 276. zyn karakter, £77. Hoe al te noemen, 277-279. 282. Hoe werkt,
279. Ooenbaart zich, 279,
280. Is onnavolgbaar, 280.1 Soorten van Genie ,281. Kentekens van hoofdklasfen der Geniën, 284, 285- Welken invloed het op de Tem perameutenheeft, 287,enz. Het kan beftaan met een Phlegmatiek Temperament,
288. Hunne vermaaken en lydingen zyn niet gemeen.
289. Genie verwekt een bloedryk Temperament, 291. Oog van het genie, 293. Kenteken van ware genie, 295 ,296. Klasfen van geniën, 298 , enz. Genie van deugd en godsdienst,301. Voorbeelden van genievolle aangezigten, 302- 04.
Ce-rning/te Frankfort, eeue
kenneiyke uitbeelding van dien grooten Infektenkenner, b. i\->.
Gcflacht (het manlyk en vrouwlyk) in hunne onderfcheidene karakters voorgefteld, d. 110 -115. Evenredigheid der beide gedachten in veelebyzonderheden aangetoond, 115.
Gevoel (het Phyfiognomisch) is vry algemeen, a. 312-
316. Voorbeelden daarvan.
317, enz.
baart kracht en kunst,
d. 252.
Gewaarwording (op de eerfle en fchielyklte) in de phyfiognomie het meest te-vertrouwen, c. 199.
Gezigt (een byna gemeen) uitgebeeld, d. 124. Een minder gemeen aangezigt, 125. een byna verheven gezigt, 128.
Gezigten (dat) gezigten aantrekken en te rug ftooten, d. 47.
Geztgtsdeelen (enkele) phyfiognomisch befchouwd, d.
155-234Gezigtstrekken (welke) 't langst over erven, d. 104106.
Gibbon (de) eene foort van aapen , befchreeven , b, 65, 66.
Gier (de) phyfiognomisch befchouwd, b. 46.
Goedaartigheid uitgebeeld ,
d. 62.
Goedergelukzegfter (eene) uitgebeeld, d. S9.
Godheid (de) kan ons in de natuur niet nader komen, dm in het aangezigt - van een



B L A D W >Y Z E R.
een edel mensch , d. 407.
■Godsdienst, a'lgemeene aanmerkingen daar over , d. 314-354. Wat godsdienst is, 314. Onderfcheiden van bloote deugd, 315. Waarom in een phyfiognomisch werk verhandeld , 316. Godsdienst is altyd geloof, 316-319. Verfcheidenheid van waare Godsdienstgevoelens, 320, enz. Het groot gewigt van den Godsdienst , 333, enz. Blyft niet verborgen, 336. Alle menfchen zyn daar voor vatbaar, maar niet allen voor dezelve maat, 340.
GodsdienftigePhyfiognomien, aanmerkingen daar over, d. 314, enz. Zijn bezwaarlyk te krygen, 323.
Goldfmid , waarnaar hy geleek, b. 268.
Goltz (H.) beoordeeld, c.167.
Gothafche Hof-Almanak (uit de) aanmerkingen en gedachten over de menschlyke oogen, d. 181-184.
Gratarolus (Willem) eenphy fiognomisch ifchryver, beoordeeid, c. 219.
Gratie (de) door Winkelman uitgebeeld , c. 247, 24S.
Griekfche (oude) beeldzuilen waarom zo volkomen waren , c. 254, enz.
(oude) hoofden, c.
176, enz.
1 werken in de Schil
der- en Beeldhouwkunst na te volgen, c. 236, enz.
Grotius (Hugo)'zyu afbeeldfel, a. 2,9-
Guido,wat hy voor het fchilderen van zynen Aartsengel
Michaël fchreef, f.242,243. H.
fjaan (een Engelfche) zyne phyfiognomie, b. 46.
Hair, aanmerkingen daarover, c. 9,10. Over het hair der Mooren, 31, enz.
Haller, eene byzondere merkwaardigheid aan zyn beneden-ooglid, c. 136, 137.
Haller, een vry welgelykend afbeeldfel van dien grooten man, c. 316. Een kleiner van denzelven, 317.
Handen (over de) des menfchen , d. 235- 240. Groote verfcheidenheid der Handen , 235. Waarin die al te befpeuren is, 236. Iedere hand past alleen aan dat ligchaam, waaraan zy be« hoort, 236-238, De Hand is byzonder karakteristiek, 239. En een voorwerp der phyfioguomiekunde, ald. zo in haare onverftelbaarheid, ald. als beweeglykheid, 239,240. Voorbeelden, 241, 242.
Handfchrift over de Phyfiognomie, plaatfen uit hetzelve, c. 47-63.
Handfchriften, van derzelver karakter, d. 66 74. Hunne verfcheidenheid, 72,enz.
Heraclitus gezegde nopens het oog, c. 11.
Heidenfche aangezigten uitgebeeld , d. 88.
Hemfterhuys de jongere, gezegden van hem aangehaald , d. 49.
Herkulesvormig (een) Profil , d. 34.
Hernhutters, waaraan te kennen , d. 78. verdere KenF f 4 mer-



BLA DWYZER.
merken aangaande dezelven, d. 348.
Hersfenenen, geen redenloos dier heeft zo veele hersfenen, als de mensch, c. 4.
Herthalzen , eene foort van Paarden, b. 28.
Hefs (Johan Jakob) zyn afbeeldfel, a. 148.
Iliftorie - Schilders , beoordeelde lyst van fommigen der voornaamften, c. 165169.
Hogarth ftreng beoordeeld, c. 166, 16/.
Hollanders. hoe derzelver Hoofdl'chedels, b. 98.
Hollanders, waaraan te' kennen . d. 77. Hebben zelden fchoone neuzen, 203.
Homerus, het af beeldfel van dien Prins der Dichteren ; c. 280.
Hond, aanmerkingen over zyne phyfiognomie. b. 37 ,38.
Hoofd (.de beenderen van het) van menfchen en dieren zeer onderfcheiden, b. 35» e»z-
Hoofd, phyfiognomifche aanmerkingen over deszelfs gedaante, c. 3.
Hoofden, merkwaardige aanmerkingen over derzelver onderfcheidene gedaanten en uitbeeldingen, b. 143. enz. Hoofdenbreeder, dan lang, wat aanduiden, 144.
Hoofdfchedels der menfchen zyn ten aanzien der natiën onderfcheiden, b. 98. Die der kinderen befchouwd, 103-111. Verdere aanmerkingen over de Iloofdfche dels der menfchen, 112— 117. In hoe menigerleien
ftand dezelve te befchouwen zyn, 113, 114.
Hoofdvormen (godsdienftige) zyn 'er, d. 349. Bewys daarvan, 350 352.
Houding des menfchen is phyfiognomisch, d. 53 , 54.
Houding van een Phlegmatieken, d. ^5. Van een edel groot mensch, 56. Van geruste onfchaadelyke fchepfelen, 57. Van verfcheidene andere hoedaanigheden, 58. Van een geleerden, 60.
Iluart, verfcheidene Phyfiognomifche gedachten uit zyne Verhandeling over dat onderwetp, met des Aucteurs aanmerkingen daarover, c. l-li. Zyne phy* fiognomifche fchriften beoordeeld, 216.
Huismoeder (eene welberaadene wakkere) afgebeeld, d. 140.
Hume (de Engelfche gefchiedfchryver) had een zeer gemeen troniebeeld , b. 267, 268.
I.
Jdealen (van de) der ouden, c. 254—272.
Jefuiten, afbeeldfels van drie derzelven, a. 207-209.
Jefuiten , phyfiognomifche bemerkingen over dezelven, d. 366-268.
Jeugdelyke (over) Phyfiognomien, d. 144, enz. Sommigen wyzen den toekomenden man, 146. Anderen niet, ald. Zyn bezwaarlyker te beoordeelen, dan de manlyke , 146,enz. Voorbeelden van jeugdelyke Aangezigten, phyfiogno-



BLADWYZER.
gnomisch befchouwd, 140154-
Jeugdigheid (vrye) uitgebeeld, d. 62. Indagine (ab) een phyfiognomisch fchryver, beoordeeld, c. 217. Indruk (de eerfte) nopens eene zaak de eenige waare, c. 17. Johannes (een) de Dooper,
c. 301. Johnfon(Samuel) gelykt naar een' werkman, h. 266,267. Jongeling (een onbefchryflyk getrouw en origineel) in een fchaduwbeeld uitgetekend en opgehelderd, b. 156", 157. Joodeu hebben veelal haviksneuzen, d. 203. Italiaanen , waaraan te kennen,77. Een Icaliaansch Profil. 83. Hebben groote neuzen, 203. Italiaanen houden verkeerdelyk die Kinderen voor onecht , welke fterk naar den man hunner moeder gelyken, d. 106, 107. Judas Iskarioth, volgens Holbein afgebeeld, a. 323. K.
-jrarakters (welke) zich in * de fchaduwbeelden het
meest uittékenen? b. 140,
141.
Karei deV., afbeeldfel, zo men meent, van dien Keizer, a. 250.
Karei de XII., waarom hy 1 geene vrouwen kon veelen, a. 174. I
Katten (de) phyfiognomifche aanmerkingen over dezel- I
ve, b. 40. met de Tygers
vergeleeken, ald.
Kwaakers , waaraan te kennen , d. 78.
Kemel, phyfiognomifche aanmerkingen over dat dier, b. 38.
Kenmerken (de) van gezondheid en krankheid, d. 35.
Kennis dermenfchheid uit zes wegen te haaien, c. 72.
Kennis (verfcheidenheid van) d. 243.
Kin (over den) des menfchen korte gelaatkundige bemerkingen, d. 232. Kind (een) gebooren met eene hand, d. 38. Reden daar van, ald. —— (een) gebooreu met een aas in den oogappel,*/. 38. Reden daar van, ald. Kinderen (van der) Hoofdfchedels, b. 103-111.
, wanneer best te
zien, na wien der Ouderen zy gelyken, d. 101, 102. Orde en voortgang, welken men daarin waar heeft genomen, 102. enz. Wanneer zy meest naar den Vader gelyken, 104. Onechte Kinderen gelyken doorgaans meer naar de Ouderen, dan echte , 107.
van een tweede
Huw'yk gelyken fomtyds veel naar den overleeden man, d. 106. Kindskinderen (in) komt fomtyds de ouderlyke Phyfiognomie eerst weder ten voorfchyn, d. 106. Kleeding des menfchen is phyfiognomisch, d. 52. 5^. Ff 5 Klei-



B LADWYZER.
Kleinigheden zyn fomtyds beflisfènde voor het karakter van eenen mensch , c. 209.
Kleuren , algemeene phyfiognomifche aanmerkingen daarover, c. 48, 49.
. (over de) der oogen,
phyfiognomifche aanmerkingen, d. 179, enz.
Kloekzinnigheid, wat d. 244. waardoor uitgebeeld, 245,
Klopftoks fchaduwbeeld getekend en verklaard, b. 184, 185. Merkwaardige byzonderheid van hem, c. 44.
Krachten (de) des geestes zyn zeer verfcheiden , d. 243-
Krankheden, derzelver kenmerken op te fpooren, is noodig, d. 35>3<5.
Kropgans (de) phyfiognomisch befchreeven, b. 47.
Kunst en Kunftenaars, algemeene aanmerkingen daarover, d. 249-256. Waar de beflisfendfte trekken des Kunftenaars , 255. Kunst uit 's menfchen gezigt te leezen, 256. Voorbeelden daar van, 257-9. L.
T abé , eene aanmerklyke Anecdote uit zyne reis ,
van phyfiognomifche kennis, a. 384 386. Lairesfe beoordeeld, c. 166. . . had een leelyken
neus, d. 202. Laocoon, een omtrek van
dien antiken vermaarden
man, b. 190. Lavater zelf afgebeeld , en
phyfiognomisch toegelicht,
d. 171.
Leden (enkele) phyfiognomisch befchouwd, d. 155. 24?.
Leeraars (de) hebben eene zekere maat van Gelaatkunde van nooden,*/. 385-387.
Leeuwen (het) aangezigt heeft veel overeenkomst met dat van den mensch, b. 3. Deszelfs profil is merkwaardig, 39, 40.
Leeven (het) des menfchen wordt verfterkt door een zuiveren zin jegens het vrouwlyk geflacht,^. 118120.
Lemnius gezegde aangehaald , c. 143.
Lesfings gezegde nopens een Portait, c. 16.
Leyden (Lukas van) beoordeeld, c. 167.
Lichtenberg (Prof.) fchryft eene Verhandeling over de Phyfiognomie, b. 276. Lof van den Schryver en zyne Verhandeling , ald. Verfcheidene plaatfen daaruit aangehaald , met aanmerkingen des Aucteurs, 277342.
Lid (ieder) aan den mensch heeft het karakter van liet geheele Ligchaam, d. 66. Bewys daar van, 67,enz.
Liefde (de) heeft den meesten invloed in de vergelykvorming , d. 44. Een woord van vermaaning deswege aan jongelingen, 50, 51.
Liefde vergelyk vormt, d. 100. Baart kunst, 251, 253.
Lievevrouwen (een) hoofd naar Raphaël, c. 340.
Ligchaam ('s menfchen) is ge-



B L A D W Y Z E R
" gevormd en georganizeerd • gelyk dat van Christus, d.
325, enz. Linien (onderfcheidene) die
de menschlyke aangezigten
doorgaans bepaalen , b.
141,142.
—— des Voorhoofds, wat dezelve aanwyzen, d.157. Lippen (over de) des men fchen, d. 218, 2ip. Phyfiognomifche aanmerkingen over dezelve, 2ip, enz. Hoe dezelve onderlcheiden worden, ald. Uitgetekende lippen, wat aanduiden, ald. Verbcetene , ald. Zacht overhangende, wat 220. Lipfius had een fterk geheugen , d. 247. Lotgeval des menfchen gelyk zyne Phyfiognomie , d. 253, 254. Luiaard (de) dat dier phy fiognomisch befchouwd, b. 38, 39Lydend (een groot) karakter afgebeeld door Schlutter, d. 206.
M.
J\Jadonna (eene) of Lievevrouwenbeeld volgens Raphaël, toegelicht, d. 364~
Magliabechi had een fterk
geheugen, d. 2 17. Manlyk (het) geflacht, in
onderfcheiding van het
vrouwlyke , gekarakteri-
zeerd, d. 110, enz. Mannen met lang hair 'zyn
meer verwyfd, c. 34. Maratti (Karei) hoe zyne
fchoone Mariabeelden
fchilderde, c. 255. Marbititis, een phyfiogno¬
misch Schryver, beoordeeld, c. 217.
Maximus Tyrius , plaatfen uit dien Schryver bygebragt, c. 64-68.
May (Philip) een phyfiognomisch Schryver, beoordeeld, c, 216.
Melancholicus (een) uitgebeeld , d. 11. afgebeeld, 14.
Melancholieke Temperamenten der Vaders erven ligt over, d. 108.
Melancholiek —Phlegmatiek (een) Hoofd, d. 22.
Phlegmatiek-Sanguinisch (een) Hoofd, d. 24.
Mengs beoordeeld , c. 168.
Een plaats uit hem by^e-
bragt, 251-253. Mennonieten zyn te kennen,
waaraan , d. 348. Mensch (de) zo als hy in
den bloote ftaat der natuur
zou zyn, akelig befchree-
ven, b. 61. (ieder) is in den een'
of anderen zin genie , d.
406 , 407. Menfchen (alle) naar eene en
dezelve grondvorm gevormd, c. 196. (alle) zyn voor den
Godsdienst vatbaar , maar
niet voor dezelve maat,^.
34°-
(des) natuur, haare
uitneemende waardigheid aangetoond, a. 3 9. Befpiegeling over dezelve , 10-13.
(des) kleeding, ftem,
gang, en gebaarden zyn phyfiognomisch, d. 52-54.
——— (der) vryheiden 011vry-



B L A D W Y ZE R.
vryheid,127-138. Voorbeelden daarvan, 138-170.
Menfchen geftalten (alle) in derzelver voortreflykheid aangetoond, tf.351-363.zyn gelykfoortig, c. 281, enz. in zeer veele byzonderheden aangetoond, 282, enz.
Menfehengezigt (geen) zo leelyk, in welk niet nog trekken van het godlyk evenbeeld overigzyn^^io".
Menfchenkunde en menfebenliefde hebben vereeniging en betrekking onder en tot elkander, a. 342-350.
Menschheid , haare groote waardigheid, d. 324, enz.
Michelange beoordeeld, c. 165 , i(56. Vergel yking tusfehen hem en Raphael, 245.
Mismaakte perfoonen, waarom doorgaans nydig , c. 75. /ö-
Moeder, wanneer de Kinderen meest daarnaar aarden, d. 101, enz.
Moedermerkmaalen, wat die zyn? d. 37. Waarheid daarvan beweezen, ald. Voorbeelden van natuurlyke Moedermerkmaalen , 38. Zedelyke Moedermerkmaalen misfichien ook mooglyk, 39. Voorbeelden daarvan, "ald. of zulke gebreken ook ftrafbaar zyn, 40.
Mond (over den) des menfchen eenige phyfiognomifche aanmerkingen, a.213218. Het groot gewigt vsn dat lid, 213. Heerlykheid van het zelve, 214. De onderfcheidene deelen van den mond ,218, 219. Voorbeelden en phyfiognomi¬
fche toelichtingen van verfcheiden monden, 222, enz.
Mond en Lippen gelaatkundig befchouwd, ^.218, enz.
Moor (het aangezigt van eenen) in een fchaduwbeeld, b. 187.
Munniks, het Studium der Phyfiognomie aan dien Groninger Profeslör toegewyd, c. 114-170.
Murray's gezegde nopens 's menfchen fpieren, c. 16.
Muziek, algemeene aanmerkingen daarover, d. 260262. Een mufikaal aange-
* zigt, 262.
Myftieken zyn te kennen , waaraan, d. 349. N.
^abootzing (onfchuldige) haare houding , d. 58.
Nachtuil (de)phyfiognomisch befchreeven, b. 46.
Nationaale Phyfiognomien zyn onloogchenbaare, b. 75, 76. Hoe die best te leeren kennen, 77. Voorbeelden daarvan , 77'-7'9.
Natuur (fchoone) vormt een Kunflenaar, d. 250.
Negers hebben ftompe neuzen, d. 202.
Neusgaten (kleine) waarvan een kenteken, d. 203.
Neuzen , phyfiognomifche aanmerkingen daarover, e. 18, enz.
(fterk gebeende)
gaan niet ligt uit eene Familie weg, d. 105.
(over-de j des menfchen, d. 199-203. De Neus het tegenwigt der Hersfenen, 199. Een fraaie Neus nooit aan een flecht
I ge-



BLADWYZER.
gelaat te vinden, ald. Een fchoone neus zeldzaam, ald. Eigenfchappen, tot een' volkoomen fchoonen Neus vereischt, aangeweezen, 200,201. Onderfcheidene deelen van den Neus, ald. Voorbeelden van groote Mannen , die meer of min leelyke Neuzen hadden , 202. Van merkwaardige lieden , die fchoone neuzen hadden, ald. Neuzen , die het karakter van dierlykheid hebben, 210212.
Nicolai oppert en beantwoordt eene tegenwerping' tegen de phyfiognomie der bekkeneelen, uit die in de Katakomben by Rome gehaald, £.85 87.Verfcheidene plaatfen uit hem aangehaald met aanmerkingen daar over, c. 38. enz.
Noort (Adamus van) zyn afbeeldfel, c. 112. O.
Qldenburgfchen (Verhandeling van eenen) geleerden over de Phyfignomie, met inmengfelen van den Aucteur, b. 255 275.
Olifant (de) eene phyfiognomifche befchryving van dat grootfte en fchranderfte der viervoetige dieren, b. 56 58.
Omtrekken (alleen ongefchaduwde) te tekenen voor een Phyfiognomist allernuttigst, c. 211 , 212.
Onfchuld (de) naar Raphaël uitgebeeld, d. 130.
Onverftelbaarheid der hand is zeer karakteristiek, d. 239.
Oogen (van de) des men¬
fchen, </. 178-192. Eigen'e bemerkingen des Schryvers over des menfchen oogen, 179, 180. Gedachten en plaatfen uit anderen, 181, enz. Verfcheiden voorbeelden van oogen, phyfiognomisch beoordeeld, 188. enz.
Opmerkzaamheid (Iterke) haare houding, d. 58.
Oprechtheid en geveindsheid der menfchen gelaatkundig befchouwd, a. 185-200. Voorbeelden daarvan,201209.
Orang- Outang (de) heeft de meeste overeenkomst met den mensch, b. 60. Aanmerklyke verfcheidenhedeti tusfehen beiden opgegeeven, 63 , 64, 65.
Osfen (witte; niet goed voor den ploeg, b. 34.
Ostervvald, het afbeeldfel vandien beroemden Godgeleerden phyfiognomisch uitgelegd, d. 169. P.
paard, iets over dat dier,b. 22-29. Byzondere evenredigheid zyner ledemaaten, 23. Eigenfchappen van eene welgevormd Paard, 24,25. Hoe de Paarden in drie klasfen te verdeelen zyn, 27. Voorbeelden van Paarden phyfiognomien, 30-34. Byzondere aanmerkingen over de Paarden, 32-34.
Papegaaien (de) haare phyfiognomie uitgelegd, b. 47.
Parfon , een phyfiognomisch Schryver, beoordeeld, c. 217.
Pathognomie, verklaaring van dat woord, a. 15.
Per-



BLADWYZER.
Pernetry, een phyfiognomisch Schryver, beoordeeld, c.
2,15-216. Peul ehel, een phyfiognomisch
Schryver, beoordeeld, c.
215-216. Philippytifche Eilanden (in
de) ziet men zeer zelden
blaauwe oogen, d. 179. Phlegmaticus (een) uitge-
fcheurd, d. II. afgebeeld,
15 25.
Phlegmatiek - Melancholiek (een) Hoofd, d. 19.
Sanguinisch (een)
gezicht uitgebeeld', d. 142.
Phlegmatifche Temperamenten erven niet ligt over, d. 109. Beftaan wel met Genie, 287, 288.
Phyfiognomie , verklaaring van dat woord, a. 13. De waarheid derPhyfiognomie, 16-27 Door verfcheidene voorbeelden aangetoond, 27-45. Is eene wetenfchap, 46-55* Voorbeelden daarvan, 55-68. Haare uutiighcid, 69 79. Het nadeel van de kennis der Phyfiognomie beantwoord, 79-92. De zwaarigheden derzelve, 93-105. Voorbeelden daarvan, 106 117. De gemak Jykheid der Phyfiognomie, 118-126. Haare kennis is een pilaar der vriendfchap en achting, 1,71-184. De tegenwerpingen tegen de Phyfiognomie of gelaatkunde in 't algemeen befchouwd en beantwoord , 273-287. De algemeenheid van het Phyfiognomisch gevoel, 312-316. Voorbeelden daarvan, 317-329.
De zeldzaamheid van deïi Phyfiognomifchen geest der befchouwing, 330 335. Voorbeelden daarvan, 336-
341. Dierlyke Phyfiognomien, b. 16 29. Vooibeelden daarvan , 30-34. Vervolg daarvan in veele byzonderheden, en door eene menigte voorbeelden opgehelderd, 35, enz. De gedachten van een' onge» noemden over dezelven, 48-52. Familie Phyfiognomien , 239, enz. De Phyfiognomie verdedigd tegen de aanmerkingen van Profesfor Lichtenberg, 276-
342. Het ftudium der Phyfiognomie aan den Profesfor Munniks toegewyd , c. 114-170. Hoe dezelve moet beftudeerd worden, 116, enz. Vervolg van het ftudium der Phyfiognomie , 195-232. Zy moet het geheele befchouwen , 203, Heeft zekere gunftige oogenblikken, en welke , 206. De verbeeldingskracht werkt op onze eigene Phyfiognomie,^. 41, 42. ook op die van anderen . 43. De invloed van Phyfiognomien op Phyfiognomien aangetoond, 46-51. De Phyfiognomie der kleederen, enz. 52-54 der Handfchriften , 66 74. Van Nationaal - Phyfiognomien , 75-79. Hoe de Phyfiognomie ten aanzien van het vrouwlyk gedacht zou kunnen misbruikt worden , beantwoord, 117. Jeugdelyke Phyfiognomie , 144-
148.



BLADWYZER.
148. Phyfiognomien van Kunftenaars , 249 - 256. Phyfiognomien van Muziek kundigen , 260-262. Phyfiognomien van Dichters , 267-272. Godsdienftige Phyfiognomien, 314-354. De Phyfiognomie zal nog eene Mathematisch beftembaare wetenfchap worden, 415. Welke Phyfiognomien 'er nog zouden kunnen en moeten gefchreeven worden, 418, enz. Phyfiognomien (dierlyke en menfchelyke) tegen elkander gehouden, b. 8-15.
Phyfiognomisch (het) gevoel, waarin het eigenlyk beftaa, a. 392.
Phyfiognomist (de) befchouwd , a. 364-383.
- eigenfchappen
van denzelven , en zwaarigheden, waarmede hy te worftelen heeft, «.365, enz. Lesfen om een Phyfiognomist te worden, c. 121, enz.
■ (een) afgebeeld, c. 178.
Phyfiognomisten (de beste) oordeelen veeltyds zeer verkeerd, a. 262. Oplosfing dier tegenwerping, 2ó3,enz,
Piëtisten zyn uit hunne houding te kennen, d. 348.
Pleisterwerken nuttig voor den Phyfiognomist, c. 155.
Pope (A.) zyn karakter als Dichter, d. 269.
Porta (fohan Baptist.) zyne verhandeling over de dierlyke Phyfiognomien beoordeeld, b. 1. iets uit hem aanïehnald, 5, 6.
Ponrait-fchilderen, uitvoeri-1
ge aanmerkingen daarover, c. 85-105. Portrait-Schilders , lyst van de besten derzelven , c. 163-165. Portraiten ( verfcheidene ) kunstmaatig beoordeeld , c. 100-105. —— (eene lyst -van) die den Phyfiognomist aantepryzen zyn, c. 223. Profilen (eenige vrouwelyke) of zy-aangezigten, c. 235, enz.
derzelver onderfcheïne vormen, c. 128. Prometheus (de fabel van)
afgebeeld, a. 170. Pythagoras was een groot voorftander der Phyfiognomie, a. 387.
R.
Raphaël was een groot Phyfiognomist, a. 365.
— beoordeeld, c. 166.
Wat voor het fchilderen zyner Galathea, aan den Graaf Castiglione fchreef, 242. ——— Werken gepreezen , d. 138. Voorbeeld daar; van, ald.
Raynal (de Abt) een naauwkeurig fchaduwbeeld van denzelven, b, 172. Redeneerkunst in het gelaat
te leezen, d. 172. Register van alle karakteristieke aangezigten te maaken is nuttig, c. 160, 161. Reizigers hebben een groot deel van Phyfiognomifche kennis van nooden , d. 388-398. Religie (Philofophifche), d. 320. Israëlitifche , ald. Christlyke ald. onderfcheiden



BLADWYZER.
den van Deugd, 321. De Religie karakters zyn zeer verfchillende , 324. Wat Religie is, 331, enz.
Reli.m'evorm (eene) aan het geweeten op te dringen, is onzinnig, d. 341 , enz.
Rembrand beoordeeld, e. 167.
Rimpels des voorhoofds, aanmerkingen over dezelven, d. 158, 159.
Rousfeau, gezegde van hem aangehaald, d. 294.
Rubbens was een groot Phyfiognomist, a. 365.
• beoordeeld, c. 166.
Rugendos beoodeeld, c. 168.
Rusfen, waaraan te kennen, d. 78. Een Rusfisch heldengezïgt, 85.
Ruuwheid (boerfche) uitgebeeld, d. 126.
S.
ganguineus (een) uitgetekend ,d.n. afgebeeld, 14.
Scaliger had een fterk geheugen , d. 247.
Schaap (welk) best voor de fokkery is, b. 34.
Schaduwbeelden , zeer uitvoerige verhandeling over dezelven, h. 127,enz. De groote nuttigheid der fcha duwbeelden, 128, 129. De beste wyze om Schaduwbeelden te trekken,133, 134. Wat men uit de Schaduwbeelden zien kan, 136, enz. Afdeelingen derzelven, 142. Menigte voorbeelden van allerhande foort van Schaduwbeelden, 151, enz. Manlyke Schaduwbeelden, 174, enz. Leedige Schaduwbeelden of omtrekken, 190, enz. Schaduwbeelden
van achteren te zien, 19$, enz. Schaduwbeelden van ter zyde, 202 , enz. Vrouwlyke Schaduwbeelden, 211, enz. nog eenige vrouwelyke Schaduwbeelden, 226, enz. Schaduwbeelden te befchouwen zeer nuttig voor den Phyfiognomist,
c. 145-
Schalkheid (zotte) uitgetekend, d. 208.
Schedels (de) van menfchen en dieren zeer onderfcheiden, b. 35, 36.
(eene verzameling van)
nuttig voor denPhyliogno. mist, c. 157.
Schellenberg beoordeeld , c. 168.
Schilders worden verzocht dea mond wel te beftudeeren,
d. 21Ö. En hoe? ald. Schilderyen (welke) voor den
Phyfiognomist de besten zyn, c. 212-214.
Schimmel , die paarden zyn de weeklyklten, b. 32.
Schlutter beoordeeld, c. 168.
Schoonheid, de harmonie der zedelyke en ligchaamlyks fchoonheid omftandig aangetoond ,a.2ïo 249. Voorbeelden daarvan, 250-2Ö1.
—- phyfiognomifche
aanmerkingen daar over,c. 76, enz. Voorbeelden van groote en fchoone mannen, 77-
(eene edele,
reine , vrouwlyke) fchilderachtig uitgebeeld , d. 121. welke uitwerking zy op het hart van den aanfchouwer moet hebben, 122.
Schrif-



B L A D W Y Z E R.
Schriften '(Phyfiognomifche) een lyst daarvan , en beoordeeling van forainigen derzei ven , c, 214-222.
Semioticq (eene geneeskundige) van veel nut, d. 35.
Silhouetten, zie Schaduwbeel den.
Socrates, iets over zyne geftalte en karakcer, a. 299311. Zyn afbeeldfel, 306. nog andere afbeeldfels van hem, 340, 341.
Somman, de fchilder,beoordeeld, c. 164.
Slaapende menfchen leerryk voor den Phyfiognomist, c. 154.
Slavonilche 'aangezigten uit.
beeld, d. 87. Spanjaarden, waaraan te kennen , d. 86". Spaanfche profilen, ald. Spitsneuzen, phyfiognomifche aanmerkingen daarover, c. -18-20.
Standvastigheid gelaatkundig | uitgebeeld, d. 312, 313.
Statuur (de) des menfchen in de Phyfiognomie in aanmerking te neemen, c. 200.
Stem des menfchen is phyfiognomisch , d. 53.
Sterkten , eenige kenmerken ' van ligchaamlyke fterkte , d. 29, enz.
Sterkte, natuurlyke, afgebeeld, d. 32. Vrouwelyke fterkte voorgefield, 33.
Stompneuzen, wat zy te kennen geeven, b. 149.
Stompneuzen . phyfiognomifche aanmerkingen daar over, c. 18 - 20.
Struis-Cazuaar (een) zyne Phyfiognomie, b, 46".
IV. DEEL.
Sultzer, eene anecdoté uit hem wegens Cicero en Cefar, a. 380". Lof van dien grooten man, c. 86".
het aangezjKt van
dien vermaarden Zwitferfchen wysgeer, b. 208.
Sylla, eene merkwaardige omftandigheid door Piutarchus nopens hem verhaald , a. 387, 388.
Sympathie met het genie verzeld, d. 2p2.
'T.
Xamerlan (de groote) was
kreupel, c. 76. Tanden (over de) des menfchen eenige phyfiognomifche bemerkingen, d. 227229. Onderfcheidene foor* ten van Tanden wat uittekenen, ald. Voorbeelden daarvan, 230, 231. rartaaren hebben veelal plattéingeboogen neuzen, d. 202» tegenwerpingen (algemeene) tegen de Phyfioguomie of Gelaatkunde voorgefteld en beantwoord, a. 273 287. "egenwerpingen (byzondere) tegen de Phyfiognomie of Gelaatkunde voorgefteld en beantwoord , a. 288-298; 'emperamenten, iets daar over, d. 1-14. Verfcheidene Schryvers , die daar over gehandeld hebben , 1. Hebben eene nieuwe Verhandeling noodig , 2. Hoe dezelve gemeenlvk verdeeld worden, ald. Eigenlyke grondflag der vier Temperamenten , 3. II, c dezelve op ontelbaare wyze veranderen, 4, enz. Waarin hunne eigenlyke aart 3g en



B L A D W
Y Z E R.
weezen beftaa, 8. Het is moeilyk te zeggen tot welk der vier bekendfte Teinperamenten iemand behoore, 10. De werkingen der meest bekende Temperamenten zo veel doenlyk bepaald, n. Waarin het oogenblik van de werking des Temperaments zich openbaart, 13. Uitbeeldingen der vier gewoone Temperamenten, 14, 15. Verdere menigvuldige voorbeelden daarvan, 16, enz, Verfcheidene vraagen omtrent de leer der Temperamenten voorgefteld ter beantwoording, 26-28. Welke Temperamenten 't meest overerven, 107, 108, 100. Invloed van Genie op Temperamenten, 282,enz.
Teniers koppen goed voor den Phyfiognomist,c. 164.
Terentius gezegde, c. 71,72.
Theorie der Pbyfiognomickunde wordt door een Schilder te Londen bearbeid, d. 414.
Tiberius, een groot veins aart, c. 73.
Tischbein beoordeeld, c. 165.
Titiaan beoordeeld, c. 165.
Trekken (vier byzondere Phyfiognomifche) waarop men zyne opmerking dient te vestigen, b. 19, 20.
welke een aller voor-
treflykst aangezigt vormen,
C. 210, 211.
Turenne, aanmerkingen over zyn af beeldfel, b. 261, 262.
Tyger (de) phyfiognomisch befchouwd, b. 40.
U.
TJitgetekende Lippen , wat beduiden en aan wien voornaamlyk tc vinden , d. 219.
Uithol'ende Onderlippen aan kortswylige karakters te zien , d.- 220. Uil , wat in haaren kop te | zien is, b. 46.
V.
■y"ader, wanneer de Kinderen meest daarnaar aarten , d. lor, enz.
Vatikaanfchen Apollo , (afbeeldfel naar den) en gelaatkundige toelichting, d. 233-
Verbeeldingskracht,van haare Werkingen op de menfchelyke geftalte , d. 37-40. De waarheid daarvan beweezen, 37. Twee byzondere voorbeelden daarvan. 38 , 39. Heeft veelligt ook haare uitwerking op het zedc'yke, 39. Twee zonderlinge voorbeelden daarvan , ald. Invloed der verbeeldingskracht op onze en andere Phyfiognomien, 41-45. Waarheid daarvan, 41,42. In welken tyd zulks gefchiedt, 43-45.
Vergelykvorming der aangezigten , waardoor meest veroorzaakt wordt, d. 44,
47, 48, 49-
Veinzing, als eene tegenwer. ping tegen de gelaatkunde voorgefteld en beantwoord, a. 185-200.
Vcrklaaring (uit de) vanRaphaël verfcheidene koppen nagetekend, en phyfiognomisch beoordeeld, d. 362.
Ver-



B L A D \V Y Z Ë R.
Verkeering met de wyste en beste menfchen voor den Phyfiognomist nuttig , c. 228, 229.
Verftand (fcherp doorzigtig) waardoor uitgeduid , d. 244.. waar deszelfs zitplaats, 246.
Verzwygendheid gelaatkundig uitgebeeld, ó1. 312,313.
Vefalius , vyf Bekkeneelen volgens hem nagetekend , b. 118. Aanmerkingen daarover, 118-126.
Vogelkoppen phyfiognomisch befchouwd, b. 42-47.
Vogels, het onderfcheid tusfehen dezelven en de vier voetige dieren , b. 42. Dezelve phyfiognomisch befchouwd, 44.
Voltaire's karakter als Dichter , d. 269, 270.
Voorhangfel (het) gevoeglyke benaaming van de ruimte tusfehen den neus en mond, d. 221.
Voorhoofd (over het) des menfchen, d. 155-157. Is door de voorige Phyfiognomisten nog|niet genoeg onderzocht, 156. Deszelfs Linien wat al aanduiden , 157. Eigene bemerkingen
• des Schryvers over des menfchen voorhoofd, 158, 159. Omtrek des voorhoofds is het gewigtigfte, 159. Voorhoofden , in Profil befchouwd, hoe te
■ verdeelen , ald. Enkele bemerkingen over de Voorhoofden , met derzelver phyfiognomifche verklaaringen, 160-166. Kenmer-
■ ken van een voortreflyk fchoon voorhoofd , X64 ,
165. Menigvuldige vooxT beelden daarvan, 167-177
Voorhoofden (platte) wat betekenen, c. 3. Phyfiognomilche aanmerkingen over de voorhoofden, 22, enz.
Voortrellykheid (over de) van alle menfchengeftalten, a. 351-363.
Vos (M.) beoordeeld, c. 167.
Vouwen des aangezigts of voorhoofds, wat aanduiden, d. 163.
Vroeg (al te) fchrander te willen zyn, waarvan een blyk is, t. 2.
Vrouwelyk (een zeer merkwaardig) fchaduwbeeld van eene geleerde en godvruchtige Dame, b. 218223.
Vrouwelyk (het) geflacht byzonder en uitvoerig gekarakterizeerd, d. 110. enz. Algemeene Aanmerkingen over hetzelve , 116-123. Echte zuivere phyfiognomifche zin jegens hetzelve is de beste verfterking des menschlyken leevens, 116, 120. En het krachtigst behoedmiddel tegen verne. deriug van zichzelven en anderen, 120, 121.
Vrouwelykheid , waardoor uitgetekend wordt, b. 146.
Vrouwen (de) in zeer veele byzonderheden, in onderfcheiding van de Mannen, uitgebeeld, d. 110, enz. Hoe ten haaren opzigte de Phyfiognomie zou misbruikt kunnen worden , 117. Beantwoord, ald, Gg 2 W. Waar*



BLADWYZER.
W.
^Taarneemen der natuur vormt een Kunftenaar , d. 250, 251.
Waarzeggingen niet te doen uit de gelaatkunde , b. 116, 11/.
Wafers ( Limel) opmerking aangaande de kleur van het hair van fommige Amerikaanen, c. 33.
Webbs verhaal nopens eenen phyfiognomifchen Schilder te Londen, d. 413,414.
Wederherftelling aller menfchen, wenk daaromtrent, d. 333, 339.
Wenkbraauwen ("over de) des menfchen , d. 193-195. Zyt» fomtyds alleen beflisfènde, 193. Gelaatkundige bemerkingen over dezelven, ald. 194, 195. De beweeging der Wenkbraauwen is veelbeduidend , 195. Voorbeelden daarvan, 196-198.
Werenfels, het afbeeldfel van dien Profesfor,phyfiognomisch toegelicht, d. 169.
Werf (van der) beoordeeld, c. 166.
West beoordeeld, c. 169.
Wildezwyn (het) phyfiognomisch befchreeven, b. 39.
Winkelman, phyfiognomifche plaatfen uit dien Schryver, c. 233-249. Zyne Schriften van groot nut voor dien Phyfiognomist, 233. Som-
; mige ftaaltjes daaruit, 233135.
Winkelmans aantekeningen over de oogen, d. 186,187.
Wolf, eene aanmerking omtrent hem en zyne volgers,
\ d. 353-
Wysheid, welke de grootfte phyfiognomifche wysheid is, d. 409.
Y.
Ypfi'on (het blaauwachtig) of de Voorhoofds-ader, aanmerking daar over, d. 164.
Z.
2'en der natuur vormt een Kunftenaar, d. 250.
Zimmermans woorden uit Hallers leeven aangehaald, d. 144. Aanmerking daarover, 145.
Zin (de phyfiognomifche) is goed, d. 406,
Zin (zuivere) ten aanzien van het vrouwlyk gedacht heeft de beste en nuttigde uitwerkingen, d. 118,121, 122,123.
Zinnelykheid uitgebeeld, d. 208.
Zoon (of de) dikwyls minder naar den Vader dan naar den Grootvader gelykt, d. enz. 244.
Zoons wat van den Vader erven , d. 101, enz.
Zorgeloosheid (jeugdige) haare houding, d. 58.
Zotten gezigten (twee) gelaatkundig befchouwd, d. 176. Nog twee anderen uitgelegd, 177.
Zwaan (de) phyfiognomisch befchouwd, b. 46.
Zwaanhalzen, eene foort van Paarden, b. 27.
Zwakte , eenige kenmerken van ligchaamlyke zwakte,
- d. 29, enz.
Zwarte oogen zyn de fraaiften, d. 182, 183-
Zwynhalzen , eene foort van
I Paarden, b. 18.