'Bibliotheek Universiteit van Amsterdam'
01 3392 4043
JAC. v. ZOELEN
BOEKBINDER KANAALSTRAAT 8 AMSTERDAM -W. TELEFOON 8 3 4 7 0



OEFFENKÜNDIGE AANTEEKENINGEN,
over
VERSCHEIDE ZIEKTEN
, door
JOZEPH ^ ü A I I N.
Hof- Raad en Lyf-Artz van Haan K. en K. Majejieit, Opperbeftierder van het algemeen Gasthuis ^Wéenen:
UIT HET LATYN VERTAALD en MET EENIGE AANTEEKENIGEN VERMEERDERD,
door
ANTHONY LAÜ1.ILLARD dit FALLOT,
Stads- Med. Doiïor , Secretaris van de Natuur- en Geneeskundige Correspondentie Sociëteit: in 's Hage.
'sG R A V E N H A GE, by ISAAC van C L E E F; MDCCLXXXIX.



Nee deerat materie pampa s fi quidquam aliui intueri liberet. quam fidem operis. C. Plin. NTatuf- Hiaor. S. XXIX. C. i.



VOORREEDEN
VAN DEN
SCHRYVER.
Reeds voor veelc Jaaren had ik my verbonden, om binnen korten tyd zommige waarneemingen omtrend de fleepende ziekten in het licht te geeven; dog ik heb terftond niet kunnen nakomen het geen ik belooft had, dewylverfcheide andere zaaken, en ook ziekten daar ik teevens door aangetast-wierd, my daar afhielden. Hier komt nog by dat myne aanteekeaingen waar in ik mync waarneemingen verzamelt had, voor een groot gedeelte of verleegen of verlooren geraakt zyn; naderhand vreesde ik, om die dingen, die ik hier of daar nieuw of heel zeldzaam gevonden had, fchielyk in het licht te geeven, dewyl ik zeer wel overtuigt was, dat om ftelregels te maaken, 'er niet het een of ander geval vereischt wordt, maar eene zeekere en verligte ondervinding van verfcheide jaaren. Eindelyk heb ik daarepboven lang in twyffel geftaan of ik deeze myne waarneemingen wel waereldkundig zou * 2 maaken



4 VOORREEDEN.
maaken om dat veele van die dingen, die ik eertyds gezien en aangeteekend had, nu ook by andere Schryvers hier en daar gevonden wierden.
Maar na dat de Keizer my het opperbeftier ▼an het algemeen Gasthuis te vVeenen toevertrouwd had, dagt ik den jongen en min geöeffenden van nut te kunnen zyn, Indien ik, het geea men by de Schryvers verftrooid vindt, in één Werkje kon brengen, en het zelve door zommige aieuwe dingen by my gebruikt kon vermeerderen of bevestigen. Het geen my te vooren reeds gelukkig gebeurt was, dewyle ik door myne byzondere lesfeu, en C l i n i s c h e ( zo als men ze noemt)onderwyzingen in het Gasthuis van de Broeders vanBarmhertigheidgegeeven, Geneesheeren gevormd heb, die door de uitgebreide gewesten . van het OostenrykfcheRyk, metlof en met vrucht de geneeskunde oeffenen. En ik heb my zei ven by verfcheide andere buitenlandfche Geneesheeren die misfchien toen te Weenen waren en my gehoord hebben, geene geringe achting verworven.
Voorts heb ik my tot een regel gefteld in dit Werk niet van,de fleepende ziekten alleen, maar
ook



TiH den SCHRYVER.
ook van andere ziekten die zeer dikwyls voorkomen, te handelen; wyders heb ik veele dingen, die tot het befchouwend gedeelte van de geneeskunde behooren in 't geheel niet aangeraakt, dewyl die breeder verhandelt by deber. van Swieten en anderen gevonden worden. Zomtydf nogthans heb ik breedvoeriger over de oorzaaken van de ziekten gefprooken, dewyl volgens hes getuigen van Cels us (a) zy, die niet weeten, waar de ziekten uit gefprootenzyn, geacht worden n et te weeten hoe men dezelven behandelen moet.
Wat de Venus - ziekten betreft, heb ik allecn-
Jyk zommige dingen als fragmenten beichreeven ;
lk heb 'er zommige dingen bygevoegt, die tot andere ziekten behooren, waarvan ieder een byzonder hoofdftuk zou nodig gehad hebben; dan ik wüde van deeze niet breedvoeriger, en van de andere niet in het byzonder handelen, zo om dat het boekdeel niet te dik zou worden, als om de meesten, die men gemeenlyk by de Schryvers ■vindt, reeds verhandelt waren.
Ik Keb ook zommige middelen die eertyds gepreezen, en nu door anderen afgekeurd worden, aangehaald, hoewel ik dezelven ook verwierp;
om
O) L. I. P. 2. * 3



<5 VOORREE'DEN.
om dat' het gebeurd dar. die middelen, die wy van daag verwerpen, naderhand gepreezen zullen worden, en misfchien is 't met de geneesmiddels als met de woorden, waarvan 'er veelen weder in gebruik, komen, die in verachting naaren; en in verachting raaken, die nu in eer zyn.
Ik heb verfcheide middelen, die onlangs aangepreezenzyn geweest, beproeft, omdat gelyk Hippocr ates zegt, de uitvindingen zonder reeden te verachten, of fchandelyk.te verwerpen is de daad van een kwaadaartig of van een dom mensch: veele heb ik nogthans niet in gebruik gebragt, om dat (het geen het gevoelen is van Morton over de koorts- bast handelende) het geenzints past, alleen om proeven te doen, beproefde middelen te verwerpen en minder beproefden en twyffelachtigen in het werk te ftellen.
Voorts zeg ik met Olaos Borrichius (6) Ik vrees de beoordeelaars niet, ja integendeel verlang ik 'er na; maar regtvaardigen, in alle de regelen van de kunst, en door eene lange ondervinding ervaaren ; dezulken die lang een zaak overweegen eer zy uitfpraak doen. In ien ik daar na ontdekt in het groot getal lyders van het algemeen Gasthuis dat ik my zom-
tydt
C*) In praefat. de med. hermat



tan dïr SCHRYVER. ?
tyds bedroogen heb: of indien 'er nieuwe en gedenkwaardige gevallen gebeuren,zal ik het openlyk en opregt bekennen; als iemand die in deeze volkryke Stad geduurende dertig jaar en meer de naam verkreegen heeft van een' opregten Artz eo die van alle kwakzalvery vreemd is.
*4 VOOR-



VOORREEDEN
VAN DEN
VERTAALER.
Onder alle de ziektén die het Menschdom aanvallen , zyn 'er zeeker geenen, die meer kundigheid in den Geneesheer verelsfchen dan de fiecpendc ziekten; en geenen nogthans, waar.door de onkundigen dikwyls meer roem behaalen, door zich, gedreeven door hunne onkunde-, en hunne fchraapzucht, voortegeeven als aüe de ziekten te kunnen geneezen, en danvermeetelyk iets toetedienen waar van zy de kragt, noch de tyd wanneer, noch d» manier hoe het toegedient moet worden, weeten. Zy offeren hunne lyders 'er aan op; komen zy 'er door, zy fchryven het aan hunne kundigheeden toe, ook wordt hunne roem rerheeven, en men fpoedt zich van alle kanten om hunne raad inteneemen. Hoe veelen wiens naam in eene eeuwige vergetelheid diende gebleeven te zyn, hebben daar door gelyk gefiaan, en dikwyls meer geacht geweest dan eerlyke, onbaatzuchtige en kundige Geneesheeren, die hunne gantfche leevenstyd bejieed hebben, om zich de naam van een' verlichten Ariz waardig te
maaken^



vanden VERTAAL ER. o
maaken. Komt de lyder tefterven onder de handen van zoortgelyke lieden? zy getroosten'er zich mede, immers de eerste meesters in de kunst hebben 'er tt vergeefsch alle hunne pogingen toe aangewend.
Maar waarom eisfchen deeze ziekten zoo veeïe kundigheeden en meer dan de fchitlyke ? het zal noodig zyn eerst eene bepaaling te geeven watjleepende ziekten zyn en derzelver verfcbillende oorzaakenaanteduiden om deeze waarheidgevoeligte maaken.
Men noemt Jleepende ziekten integenöverftelling van de fchielyken ( die binnen een bepaalden tyd > pp zyn hooglte veertig dagen hunne loop eindigen, het zy door den lyder w-egterukken, het zy door weder tot gezondheid overtegaan ) die geenen waar in de uitkomst het zy door de dood, het zy door de gezondheid niet naby is O) noch regt kan bepaald worden, dat is te zeggen: welkers overgang tot de gezondheid of tot den dood met langzaame fchreeden voortgaat.
Derzelver oorzaaken zyn verfchillende; zy zyn aangebooren, of verworven, Zo is het dat eene zuigeling uit onkulsfche ouders geb oor en, met zich op de waereld een gift medebrengt, dat de vrugt is van den ontucht van hen aan wien hy het keven
veria) Celsi, Lib. 3. Cap. 1, * 2



ja VOORREEDEN.
verfchuldigt is, een gift dat zich onder verfchil. lende gedaante verbergt, waar door de opletttndjle en geoeffendfle Geneesheer dikwyls bedrogen is, en waar. «p zyn aandagt niet terjlcnd valt; vocrlilindienhydi ouders van het ongelukkige wigt met altoos in haar gedrag geke7it heeft, en dat die daarenboven te boek fiaan voor ordentelyke en braave lieden. Deeze oorzaaken hebben haare "zitplaats dan in de vaste dan in de vloeibaar e deelen, (b) zy zyn dikwerf voortbrengzels van voorafgegaane fchielyke ziekten, die of uit hun aart deeze gevolgen na zich fieepen: of die verfchuldigt zyn aan eene verkeerde behandeling.
Hier van daan kwaadfappigheid, verfloppingent verhardingen, of gebreeken in deeze of geene deelen. Eindelyk dient volgens Tissot onder dt hoofcVóorzaaken van dejleepende ziekten gereekent ie worden de al te groote gevoeligheid van het zenuwgeflel (O Eene zi£kte in onze eeuw zeer gemeen; vooral ztedert dat men door de zoo genaamde fentimenteele werken niets verzuimd heeft om de drifte»
aan-
Qb~) Men leeze hier over na, hetgeen de groete Boerhaven, zynen Uitlegger van Swieten, T i s s o t en andere beroemde mannen, over de fleependt ziekten gezegt hebben.
(O Avis au peuple fur lafantéT.II. Chap. XXXIV. p. m. 607. & feqq.



van den VERTAAL BR- «
aangenaam, temaaken eneene overdrive goeiigheid, als de kenfchets van een fchoone ziel,, heeft aangewezen. Het nadeel dat 'er voor de zeeden en voor de gezondheid door deeze fchriften is veroorzaakt
is ongelooflik.
By deezen kan men nog voegen de uiterlyke en toevallige oorzaaken, die de aandagt van den Geneesheer niet ontfnappen moeten. Zo herinner ik ny iemand van eene Jicht in het hoofd geneezen * hebben, door de Lyderes aan te raaden voor aan m de bedftee te .gaan leggen. Hier winden de pynen verwekt, door de uitdamping van eene vochtig, muur. Be lyderes door deeze verplaatzing van deeze dampen beveiligd zynde, wUrdt welhaast van haa, re pynen geneezen.
Maar vooral worden door te naauwe kleederen en Wel doordekeurslyven, met regt door Bonneau gereekent onder -de oorzaaken van het verval van hetmenschdom (O veele fleepende ziekten gebooren Men leeze hier over het geen de groote ontleedkundige de ber. Winslo w (O *«A Indien ik hiernog by wildevoegenhoemenigmaalen
de
( d~) B o n n e a u dégradation de 1'efpeee humaine paf 1'ufage des corps a baleine. Saus 177°. (O Academ. des fcienc 1741-' mem- 334-



" vOORREEDEN.
dejleepende ziekten hunne oor/pronk verfchuldigt zyn aan harts-togten die men niet heeft kunnen vieren, noch door de reeden bedwingen, aan ziel kwellingen enz., zoude ik een boekdeel dienen op tejlellen. Dan dit weinige zy genoeg om den oordeelkundigen Leezer te doen gevoelen, hoe moeijelyk het is in deeze ziekte eene goede indicatie te vormen; en vooral om dat de Geneesheer zelden geroepen wordt, dan na dat het ongemak reeds tenigen tyd geduurt heeft, en men daar door meerder moeite heeft om de oorzaaken te ontdekken, en de lyders zelden inftaat zyn; of dikwyls uit byzondere omflandigheeden te agterhoudend om den Geneesheer de nodige lichten te geeven.
De Schryvers zeiven , die over foortgelyke ziekten gefchreeven hebben, fiorten zomtyds den Geneesheer in meer duisterheid, om dat de toevallen zoo verfchillen van den eenen lyder met den ander dat men ze zdden over een kan brengen.
Hier is het dan dat de Geneesheer alle zynefneedigheid in het werk moet ftellen, hier moet hy yer. gelyken al het geen hem door zyne meesters, en door geleerde Schryvers aan de hand is gedaan, hy moet indien 'er reeds andere Geneesheeren den ly. der bezogt hebben wel omzichtig zyn, om haare
han-



vak dek VERTAALER. 13
handelwyze niet te verachten, (en hoedikwyls wordt dit vergeeten!) maar met naauwkeurigheid vraagen al wat 'er gedaan is? welken de uitwerkingen zyn geweest ? en de oorzaak zo veel mogelyk nagefpoort hebbende , eene nieuwen weg injlaan: dan indien de oorzaak niet kan ontdekt worden, gelyk in het geval door Clossius aangehaald (f), en het geen niet zelden gebeurt, moet men naar de Les van den onfterfelyken Hippocrates, uit het geenfchadelyk, of het geen heilzaam wordt bevonden, zyne indicatie vormen. Men bezeffe ligt, dat dit het werk niet is van een' jongen Artz die naaulyks de Academie Jlof afgefchud heeft, maar dat daar toe een
Genees-
(ƒ) Zie hier het geval : Een jongeling omtrend vyftien jaaren oud, en te vooren zeer gezond, wierd eensklaps bleek,, vermoeid en mager. Hier kwam by fmaakeloosheid, een avond-koorts en nagtzweet. Van den kundigften Artz wierden beste middelen voorgefchreeven, en door den lyder zeer naauwkeurig gebruikt. Dan het was 'er zoo verre af dat de lyder 'er zich door beter bevond, dat integendeel zyne ziekte van dag tot dag erger wierdt. Hy nam das voor om geheel en al de geneesmiddelen te verlaaten, en zo lang zyn leeven nog duuren mogt, zyne lusten intewilligen. Wat gefchicd 'er? op eene maaltyd met zyne fpitsbrocders, flerke wyn onmaatig gedronken kebbende, wierdt hy genoodzaakt te braaken, hy wierp
teffens



14
VOORREEDEN.
Geneesheer vereischt wordt, die door een reeks van jaaren ondervinding verkreegen heef t. Zo heb ik een Heer behandelt die aanhoudend aan duizelingen, tenaauwdheeden en Spanningen onderhevig was; zyn Artz misleid door zyne opdragtige kleur, liet hem verfcheiden maaien den ader openen, behandelde hem met verkoelende en buikzuiverende middelen, verbood hem vleesch, wyn en al het geen de kragten eenigzints aanzetten kon. Onder deeze behandeling wierdt de lyder hoe langer hoe erger, zyn Jlaat wierd ondragelyk; by hem geroepen zynde en gehoord hebbende wat voorafgegaan was, befloot ik, ddt zyn kwaal uit zwakheid der vaste deelen, te fierke aandoenlykheid, en eene fcheurbuikdchtige lymigheid der vochten voortvloeiden. Ik liet hem ten wyn'dchtig afkook/el van de koorts-bast met Jiaalmiddelen en antiscorbutica vermengd gebruiken, waardoor hy in korten tyd genas.
Men begryp nu ligt hoe moeijelyk de fleepende ziekte zyn voor den Geneesheer, die niets zonder
gron.
teffens drie groote levendige wormen uit; de wyn uitgeflaapen hebbende, vond hy zich merkelyk verligt, en in weinig dagen was hy volleedig herfteld. Wonderbaar is het dat de lyder nooit over eenige maag- of buik-pyn geklaagd heeft. Specimen obfervat. miscellan, rem. medicam. illuftrantium obf. XVII.



hk den VERTAALER. i ƒ
gronden doet, en hoe noodig hem een vertrouwd en verlicht vriend is, waar meede hy raadpleegen kan, hem alle de moeijelykheeden voor ftellen, tm dus zyn lyder tot nut te kunnen zyn. Dandt eigenliefde laat ons altoos niet toe, onze onzekerheid aan eenen kunstgenoot te laaien blyken. Hoe ongerymt dit gevoelen ook zy, is het nogthans maar al tl gemeen. Onze Schryver kan de plaats van den ver. trouwden vriend bekleeden, hy kan geraadpleegd worden zonder dat de eigenliefde daar door lyde; «nik durf my te vieijen dat men niet ligt onvreeden van hem zal fcheiden. De groote Quarin kan met regt geroemd worden als een voortrefelyk, oplettend , onbaatzuchtig Geneesheer , die in zymfchriften geene eige roem, maar veel eer het heil VOTt
den hulpzoekenden lyder gezogt heeft. Hebben da yer/nw^/iwgeraoverdegeneeswyzeder koordenen vandeontiteekende ziekten met graagte ontfangen geweest, twyffel ik niet of deeze verhandelingen of aanteekeningen over verfcheide en vooral fleepende ziekten, zal hem nog meer roem verwerven. Men had meerder uitgebreidheid in zommige Jlukken kunnen eisfchen, dan de Schryver geeft de reden van deeze beknoptheid in zyne Voorreeden zelve op. Hy onderleid dat zyne leezers reeds onderweeztn zyn, en daar door bepaald hy zich by die gevallen, die hen
nog



16 V_0 ORREEDEN.
nog meer licht kunnen byzetten, altoos geleid door de waarheid, kan men fiaat op zyn gezegden maaken. Vyand van gisfingen, en niet verblind door het aanlokkelyke van het fyftematifche, waar uit dikwyls valfche gevolgtrekkingen gebooren worden, geeft hy op hetgeen hy gezien, het geen hy ondervonden heeft, en bezielt met achting voor de groote Meesters van de kunst; laat hy zich nogthans door hunne groote naam niet verblinden; wanneer zyne proeven niet overi'enftemmend met de hunne zyn geweest, verzwvgt hy het niet, nog pryst hen niet ten kosten van de reeden en van het gezond oordeel. •
lk heb nu myne belofte volbragt met de vertaaling van dit fiuk, ik zal my gelukkig achten eenig voordeel daar door te hebben toegebragt aan de maatfchappy, door hen , aan wien de uitheemfch taaien ontbreeken, een nuttig werk te hebben aan de hand gegeeven ten beste voordeden van hunne lyders, die door de afgeleegsnheidderplaatfen ofbekrompenheid hunner middelen niet altoos in fiaat zyn eenGeneesheer te ontbieden. Ik koope dat deeze myne inzigten den goedgunstigen Leezer aanfpooren zullen geen acht te geeven op de taal- of fiy l - fouten die in dit werk kunnen gevonden worden. Vaar wel.



EERSTE HOOFDSTUK.
D e Beroerten zyn zeldfaamer ten platte landen dan in de Steden, meer eigen aan de Mannen dan aan de Vrouwen. Is dit om haare maandelykfche zuiveringen ? dan om dat zy een gematigder leevenswyzej volgen? de myngravers zyn aan de Beroerten niet zo onderheevig als Ramazzinüs aangehaald heeft.
Ik weet dat verfcheide onzinnige aan beroerten overleeden zyn.
Deeze ziekte is ook erfelyk in fommige familieri, men neemt deeze ziekte doorgaans bet meest waar omtrent de nagteeveninge en de Zonflanden. Waar aan men de Mey Cuuren en dé aderlatinge misfchien verfchuldigt is. MorgagnÏ een onfterfelyke roem waardig, zegt, dat de Beroerteris iri Jongelieden fchielyk dodelykzyn, én dat zy by Oudelieden in langduurendè lammigheeden overgaan. Wanneer de beroerte iemand overvalt zonder dat 'er voor af eenige teëkeneri als zwaarte van het hoofd, -duizelinge en zo A voortsi
Van de Beroerten QJpoplexia.')



2
EERSTE HOOFDSTUK
voorts gegaan zyn, is dezelve zeer gevaarlyk, om dat het bewyst dat 'er eene inwendige propzweer of een breuk der vaten plaats heeft; maar dezelve is doodelyk, wanneer de eene zyde verlamd zynde de andere fterk gefchud wordt.
Ik heb nooit iemand het gevaar zien ontduiken, die de hand dikwyls op het zelfde deel van het hoofd bragt, hoewel de overige toevallen zo gevaarlyk niet fcheenen.
Eene ruime pis-ontlasting wordt meest al als een goed teeken befchouwd, maar men moet uit de overige toevallen nagaan, of deeze ontlasting niet uit eene verlamming voortvloeit.
Een ftcrk en overvloedig fweet, dat uit het gantfche lichaam uitwaasfemt, wordt by veelen voor zeer heilzaam geacht: Ik heb het zelve dodelyk bevonden , wanneer ik het in het begin der ziekte en zonder vermindering van koorts ontdekte.
Wanneer de koorts zichby eene koude beroerte ( apoplexia frigida ) voegt, geneest zy dezelve fomtyds, indien de ademhaling ruimer wordt; maar wórdt deeze 1 waarder is dc koorts een allerflegtst teeken.
Hier om leert Pio_uerids Lyfartz van den Koning van Spanje met regt: dat de beroerte door de koorts geneefen wordt, wanneer deeze 'er zich terftond by voegt; dog geenzints wanneer zy eenigen tyd naaderhand of wanneer de
ziekte



VA N DE BEROERTEN. 3'
ziekte tot zyn volkomenheid gebragt is («) komt
Zommigen hebben, zonder ecnige gebreeken in denige werkingen des lichaams te hebben, geduurende veele Jaaren aanhoudenlyk eenentusfen poofenden pols; deezen fterven gemeenlyk heel fchielyk, gelyk ook volgens Hipfoc;ates zy, die zonder kennelyke oorzaak in flaauwten vallen. In de lyken deezer Lyders vindt men' gemeenlyk propgezwellen, of een verbrooken vat omtrend het hart.
By hen die na langduurige hoofdpyncn en duizelingen door eenen beroerte weggerukt worden* vindt men méefientyds gezwellen of uitwasfingen in het hoofd. Als de beroerte door een uitwendige oorzaak voorgebragt wordt, hoewel de toevallen verminderen, wanneer 'er verftyving (rigor) by komt, volgt'er een fchielyke Dood op.
Van S wieten oordeelt dat alle zaaken, die de hersfenen kunnen drukken, onder de oorzaaken der beroerte, moeten gefield worden; dan wy leezen dat de wonden der hersfenen geneezen zyn, en H aller verhaalt, een zeekeren Jongen gekent te- hebben die langen tyd een verharding QScirrhus') van de kleine hersfenen omgedraag
Senheeft W' Zomtyds
O) Praxis mèd. T. ï. p. 46.
(£>) Phyfiol. corp: hum. T. I. p. 477-
A 2



4
eerste hoofdstuk
Zomtyds ontflaar. de beroerte uit het te veel eeten en drinken, dikwyls heeft men in de Lyken niets geyonden, dat de dood veroorzaaken kon, gelyk Willisius, Morgagni en Ballonius (c) hebben waargenomen, als of met de laatfte adem de oorzaak der dood teevens vervlogen was.
Het fchynt dat 'er in de beroerte fomtyds een fpanning (fpasmus) is, die zich over het gantfche zenuwgeftel uitftrek, en famenrunningen (congeftio) in de hersfenen veroorzaakt, gelyk blykr. uit de beroerte die door de fchrik voorgebragt wordt. *
Het is waarfchynlyk dat 'er fomtyds in de Jucht iets omfweeft, dat de oorfpronk en het beginfel des leevens verdelgen kan. Hierom volgens Weikard (d) heerfcben 'er in fommige tydea beroerten en verlammingen , waar ■ van men geene genoegzame zeekcre oorzaak ontdekken kan.
. Onder de oorzaaken van de beroerte moet men ook de kwik-kwyling door de koude geftremd reekenen, üic versch gekalkte flaapkamers vooral als zy të warm geftookt waren, heeft Lancisics beroerten en van Swieten
halveen) Conf. rced. L. III. Ccef. 71. T. III. (<0 Vermifchte mediz. fchnTten.



VAN DE BEROERTEN. £
halve lammigheeden gezien, die geheel ongeneeslyk waren. Plinius verhaalt ook dat 'er by de Romeinen door een Wet gezorgt was, dat niemand bianen drie Jaaren in nieuw gebouwde huizen woonen-zou. Evenals de Grysaarts, fterven ook veele andere aan eene Beroerte door misbruik der vrouwen aan het daar uit voortvloeijende gebrek van leevenskragten.
De verdeeling , in bloedige beroerte (Sanguinea) en waterachtige (Serofa) die nogtans zelden voorkomt, is genoeg voor de praftyk , want de Beroerte die door flymproppen (Polypus) of uit eenen fwarte gal die in beweeging is gebragt, ontftaat, is ongeneeslyk.
In de bloed- beroerten (Jpoplexia Sanguinea) moet de Lyder met het lyf regt op, de beenen afhangende , het hoofd ontblood, het overige van het lichaam luchtig gedekt, geplaatst worden; men moet den toevloed der menfchen in de kamer beletten en zich onthouden van de wry ving van hei; lichaam, en van fterkriekendc of geestryke mid,
delen. |
In dit geval moeten de aderlatingen in het werk gefte'.d en herhaald worden, gelyk Lieutaud onderwyst (e) men moet evenwel zorgen niet
te
(O Synops Univ. prax, medic.'p. 132.
A 3



6
EERSTE HOOFDSTUK,
te veel bloed af te tappen uit vreeze de natuurJyke hitte ( calor natïvus,) nodig om de ziekte te onder te brengen uicgebluscht worde.
Men moet de hals aderen (Jugulares) niet openen dan na voorafgegaane aderlatingen, uit vrees dat den hals door den laatbandt gekneld wordende, de volheid van de vaten van het hoofd vermeerdere.
Men moet bloedzuigers agter de ooren, dog indien de fpeen aderen fwellen, aan den aars leggen, en helpen deeze niet, gebied Ar^eteus koppen op het agterhoofd te plaatfen en ruim bloed aftetappen; waar van Sennertüs een ogenblikkelyke geneezing gezien heeft.
Indien onder de aderlating de pols fterker wordt, en fomtyds tusfchen poost, hoewel de toevallen verminderen; is de dood naby.
Men kan zuurdeeg aan de voeten leggen, de blaar trekkenden zyn nadeeüg, ten zy 'er eene genoegzaarae hoeveelheid bloed afgetapt is, en de gifting ( Orgasmus ) der vochten vermindert is- CO
Men
C i) Deeze raadgceving is aller noodzakelyks. Het, is maar al te veel de gewoonten de ipaanfche - vlieg pleisters in foortgelyke gevallen, als afleidende middelen , te befchouwen en aanteleggen , uit het oog verliezende, dat dit middel door zyne prikkelende kragt,
de



VAN DE BEROERTEN. ^
Men moet alleenlyk verkoelende lavementen zetten.
Men kan drie of vier oneen azyn in water ontbonden tot een lavement gebruiken; de fterke Purgeermiddelen moeten vermyd worden ( 2 ). Maar zyzyn al te vreesachtig, die dezagte buikzuiveringe fchuuwen, hierom kan men een drank voorfchryven uit de middelzouten en de Conferf van vlier (N°. 1.) op dat het lichaam dikwyls ontlast worde. • De buikzuivering gefchied zynde kan men by dezelfde draak de Extracltum arnicos van agt tot tvyaalf grein en meer doen. Is de Lyder na de aderlating beter, en wordt het aangezigt, de pols zwak geworden zynde, bleek, komt de Spiritus Mindereri, de Campher met de Salpeter te pas N°. 2.
Sommigen geeven aan de hand koude ftovinge op het hoofd te doen, in de hoop dat het gebroken vat zich hier door zal zamentrekken, en het
uitge-
de beweeging der vochten vermeerdert, en dus het gevaar grooter maakt. Met nut kan men in deszelfs plaats weekmaakende pappen om de beenen leggen pm den .aandrang der, vochten van de edelen dcelcn na deezen afteleidcn. Vert.
(2) Eevéa om dezelfde reedenen, dewyl deeze door haar prikkelend vermogen eenen gisting in de vochten te weeg brengen. Vert.
A 4



s
EERSTE HOOFDSTUK
uitgeflorte bloed opgeflorpt worden, gelyk W e p, • fer getuigt dat het van zelfs fomtyds fchyn» te verdwynen; Maar indien men befchouwd dat door eene onvoorwagte koude befprooijing met. water op de nek en het hóófd, blindheid en ongeaeeslyke verlamming geboren zyn, blykt het klaar, hoe weinig men dit middel kan betrouwen, en hoe nadeelig het zelve is voor de roem der Geneesheeren. Dit middel kan niet verfchoont worden dan door de fpreuk van Celscis, dat het beeter is, een twyfFelachtig middel te gebruiken dan geen.
De braakmiddelen worden aanbevolen, voor al, wanneer 'er een overlaading van de maag voor ■ afgegaan is. En deeze 'geneeswyze heeft ook fomtyds gellaagt; nogtans daarbyna, by allen die braaken, het aangezigt, de oogen met zwelling rood worden , de vaten van het hoofd opzetten eri fomtyds in Bloedryken, op het gebruik van. een braakmiddel de beroerte gevolgd is , kan men ligt begrypen hoe gevaarlyk dit middel is.
Zy dwaalen grovelyk die alleenlyk om de braaking van galachtige ftof een braakmiddel geeven , dewyl het hoofd door volbloedigheid als opgepropt zynde, walging engalbraaking ontdaan kunnen. (3)
De
C3) Dit bewyzen ten duidelykfte de gevallen van
de



VAN DE BEROERTEN. 9
De beroemde Murrav. (g.) heeft minder achting voor de braak middelen, dewyl hy de lavementen uit de afkookfels van de tabaksbladeren afraad, om dat dezelve braakinge verT wekken.
Het braakmiddel volgens Nicolai (/») is een onzeeker middel en nooit ^voordeelig, ten zy het kwaad in de maag fchuilt.
Het braakmiddel komt zelden te pas, ten zy het beweezen is, dat de Lyder kort voor dc; ziekte zyn maag overladen heeft, veele geeven de witte vitriool van 15 tot 30 grein of meer om eene fchielyke braaking te verwekken } maar de oorfpronkelyke, vooral Vitridum Goslarienfo, fchynt geen heel veilig middel te zyn, om dat het gemeenlyk met Zinc, Yzer, Koper en Lood gemengd is. Beter ïs het de Keel door middel van een pen te prikkelen als hevige braakmiddelen te geeven.
Om
de hoofdwonden met uitftorting van bloed op de hersfenen, deezen immers .zyn meest al vergezeld met walging en galbraaking, die zelfs als een kenteekei» zyn van de fcheuring van de hersfenpan en van uitgeflorten vochten op de hersfenen. Vtri, x (g) Mat. medic. T. I. p. 472. (/O Recept, und Kurarzen, A 5



13
EERSTE HOOFDSTUK.
Om den Herftelden Lyder te bevryden van een tweeden aanval, zal het nodig zyn hem fomtyds te doen aderlaten, hoewel dit alleen riiet genoeg is, dewyl de aderlating aanleiding geeft tot nieuwe volbloedigheid; derhalven moet men zagte buikzuiverende middelen, als het Aq: Angelica, het wanderzout, of het bitterzout zomtyds geeven en eene zagte levenswyze houden, dewyl deeze lyders eens 20 veel eeten cn verteeren, dan zy gezond zynde plagten te doen.
Men moet zich van het middagflaapie onthouden, dat de volbloedigheid vermeerdert, en vermyden dedasfen niet te vast te doen, dewyl daar uit by gezonden zelfs neusbloedinge, en aanhoudende hoofdpyn dikwyls ontftaat.
In de Waterachtige of flym beroerte Apoplexia Serofa moet men' clyfteeren uit het bitterzout (N°. 3.) of met braakwynfteen (N°. 4O zetten.
De Geneesheeren hebben waargenomen dat uit , de clyfteeren van de afkookzel van tabak benaauwtheid voor het hart, flaauwtens en een koude zweet omtrent het voorhoofd ontftaaa zyn.
De fterke buikzuiverende middelen moeten in de koude beroerte in een klein begrip voorgefchreeven worden, op dat zydes tebeeter kunnen gebruik worden als b. v.



VAN DE BEROERTEN.
11
%p Rejïn Jalaap 9 I
Tere cum jy Nucleis pini aaide
Syr Rofar Solut dr yj om alle quartier uurs
anderhalf dragma.
te gebruiken tot 'er ontlasting koomt, of ! ^ ExtraB Jalapp aquoer dr ifi. Aq fcenicul unc. y>. Syr. de duabus unc /3. Om alle quartier uurs een lcepel te gebruiken. De fterkriekende middelen uit de geest van hartshoorn ofte ammoniakzout moeten onder de neus gehouden worden; maar zullen van weinig vrucht zyn , ten zy door de buikzuiverende middelen en prikkelende lavementen de drukkende oorzaak afgeleidt is.
De matrasfen uit de hoofdkruiden als de rozernaryn ,de lavendel enz. zamengefteltzyn nuttig.
Men kan blaartrekkende middelen aan de beenen en op het hoofd leggen.
Men kan ook de fpeekfel dryvende middelen beproeven die de vochten ontladen en na de takken van de Carotides externce bepaalen.'
De Niesmiddelen zyn niet zonder gevaar. Men heeft dikwyls gevraagd of de aderlating in de flymberoerte te pas komt?
De beroemde van Swieten ftaat eene kleine aderlating toe , om de roem van den Geneesheer te behouden, en dat de prikkelende middelen veiliger kunnen gebeezigt worden. Morgagn j acht
dezelve



12
EERSTE HOOFDSTUK
dezelve noodzakelyk, wanneer in de flym beroerte het bloed de vaten uitzet.
In dit geval zullen de pols, de kragten en de gehouden leevenswyze licht geeven; want zydie liegt gevoed, Of door een langduurige droefheid gekweld, ofaanfterk denken gewoon zyn, zouden 'er erger door worden.
De ontlastingen gedaan zynde, diend men tot de prikkelende en de fterkfle verdeclende middelen over te gaan, hierom komen na de verfchillendheid der toevallen, de campher, de gebarnfleende geest van hartshoorn, de Starkeiaanfche zeep, de pillen uit de extraÜa Enulce, de Myrrhe de Galbanum, £? Aloé, of een aftrekzei uit de wynruit met de nieswortel te pas Somtyds is het ook nodig om tot de dragten over te gaan.
Wanneer langduurige zweeren te fchielyk geheeld zyn moet men zyn toevlugt necmen tot de fontenellen of de dragten.
Wanneer 'er by de beroerte zich den hoest voegt met rateling en eene moeijelyke ontlasting van eene dikke en flymachtige ftof, die eene verdikking, doet vreezen, zynde verdeelende borstontlastende middelen als de kermes minerale, een drank uit de Ammoniak Gom, de Extract Enulas. en de zee ajuin- honing- azyn- nodig (N*. 5.) maar dikwyls wordt daar door het kwaad dat zyn oorfpronk aan eeq verlamming der zenuwen en, dc borst heeft, niet weggenoomen.
Ik



VAN DE BEROERTEN. 13
Ik Item niet in het gevoelen van den beroemde Sauvages, wanneer hy zegt dat de beroerte die uit de Jigt voorkomt, op dezelfde wyze als de bloed beroerte behandelt moet worden. Want indien de ziekte van een ontfteekende aart is, moet deeze door aderlatinge, zagte afleidende middelen, verkoelende lavementen en ook door zuurdeeg beftreeden worden, dog is 'er eene traage omloop van het bloed, een bleek aangezigt eneenflappepols,dan komen blaartrekkende op de beleedigde deelen gelegd, deCampher, de Muscus, de Enula, de Swavel en het Spiesglas te pas. Daar is ook eene beroerte koorts (jFebris ApopleElica ) de alleroudüe Geneesheeren Diocles en Asclepiades hebben reeds tydperkige koortfen met aanvallen van flaapziekten aangeteekend.
Deeze heb ik in myne Verhandeling over de koortfen befchreeven.
Somtyds voegt 'er zich een afgaande galkoorts by de waare beroerte. In zoortgelyke gevallen is 'er te voren gezondigt teegens de regels van de levenswyze; de Lyders braaken in het begin van den aanval, op bepaalde tyden worden zy beeter, doch komen nooit tot huq zelf (waar door deeze koorts van de beroerte- koorts onderfcheiden wordt), de pis, indien men die vangen kan, is dik; wanneer de verheffing weederkomt wovden zy erger; meeften tyd geeuwen
zy>



14 eerste hogfdstuk
zy, de pols is fnel, fomtyds ongeftadig of tusfenpofend, die, na dat de koorts afgelopen is, nanatuurlyker wordt. In dit geval moet men verkoelende lavementen zetten, en de buik door een zout drankie N°. 6. ontlaften, dan moet terftond dé koorts bast zo door de mond, als door lavementen N°. 7. wanneer de koorts afneemt, gegeeven worden, defpaanfche vliegen niet verzuimende, noch de muscus en de catnpher ( N°. 8.), wanneer de pols zwak of ongeftadig bevonden wordt.
De Lyders, die van een beroerte herftellen, moeten de hartlyvigheid vermyden, want veele zyn, door de fterke pershngen in de ftoffen te ontlasten, op het geheim gemak door een beroerte weggerukt.
De Bloedryken moeten fterke, het zy gemoet of lichaams beweefingen vermyden voor al de gramfchap.
De Bergwateren moeten naauwlyks toegedaan worden aan hen, die uit een beroerte herftekt zyn, hoewel zy dezelve te voren gebruikt hebben, dewyl volgens het getuige van Willisios, dezelve veel gedronken en niet genoeg door de pis weg ontlast zynde, de flaaplust verwekken. v
Bergius CO verklaart de coffy nadeelig
voor
CO-P- 113- Mat. Med.



VAN DE BEROERTEN.
J5
voor de beroertigen en de flaapzugtigen. Nogthans verzeekert dezelvde fchryver dat 'er in de coffy een zeekere prikkelende kragc is, het geen by fommige Arabiers ten klaarften gebleeken heeft, die, het heulfap misbruikt hebbende, door het drinken van de cofFy weder herfteld zyn.
Het gebruik van de tabak is minder dienftig voor de beroertigen, dog indien zy na dezelve lang gebruikt te hebben, 'er zich terftond afhou* dende, duizelig worden, moeten zy tot hunne gewoonte weederkeeren, en 'er een matig gebruik van maken.
Het is beweezen dat een beroerte dikwyls in eene halflammigheid of verlamming overgaat; heeten of prikkelende middelen, welke zonder onderfcheid door veelen gegeeven worden, zyn den Bloedryken nadeelig , en met regt zegt Trallianus, dat om de heete en drooge geitellen te geneezen, verkoelende en bevochtigende middelen gebruikt moeten worden.
Hierom moet men zich herinneren, het geen ik hooger van de verfchillende geneeswyze van de heete en de koude beroerte gezegt heb.
Aan de verlamde Grysaarts dienen geene fcherpe buikzuiverende middelen nog clyfteeren, nog aan de drqpgen en uitgeputte, fweet dryvend» middelen.
Die uit een bloedberoerten half lam worden,
is



l6 eerste hoofdstuk.
is de Ele&riciteit nadeelig, want dezelve maakt de pols fneller , veroorzaakt bloedingen (Hamorrhagice') en dryft het bloed "met fterker aandrang naar het hoofd.
De Haen haalt het voorbeeld aan van een' verlamde, die onder de EleEtrique fchokken door eene beroerte overvallen wierd, en vier uuren daar na fti:rf.
De zwaavel baden zyn ook niet dienftig voor foortgelyke Lyders, hoewel dezelve echter van veel nut zyn in de geneezing van koude geitellen.
Hier om is het dat M e ad, verkeerdelyk befluit dat de warmebaden aan alle de verlamden geheel en al nadeelig zyn: daar in teegendeel derzelver langduurig gebruik zomtyds rioodzakelyk is. Düretus heeft ook ten onregt gézegt , dat indien de verlamden niet fchielyk door de fwavelbaden herfteld wierden, zy dan ongcneeslyk waaren, dog indien onder het gebruik van het bad, duizeling, bedwelming;, of fterker fpanning van het hoofd gevoeld wordt, ofdekragten verminderen, deiflaap verdwynt, of de eet lust kwynt, moet men zich van het verder ge'. bruik van het bad onthouden.
Het is ook een verkeerd gebruik den zwakken1 Lvdereu, voorzy het bad beginnen te gebruiken, de ader te openen, of purgeermiddelen te geeven ten zy 'er zeekere teekenen van volbloedig-
, heid



VAN DE BEROERTEN.
ij
heid of vuil in de eerde weegen ontdekt worden. Dikwyls zyn de fpaanfche vliegen nuttig, wanneer zy op dat gedeelte van de rugge graat ge, legt worden, waar uit de zenuwen van het beleedigde deel fpruiten. In eene koude verlamming van de tong kunnen de mond fpoelingen uit de Radic. Pyrethri met het ammoniac zout, of de kaauw koekies uit de Radic. Imperat. en andere prikkelende middelen beproefd worden.
Bjo Pulv. Rad. pyreth. dr. i(S Salis Ammon. dr. ij Aq. Salvice. fg/3 Spirit Cochlear. dr. vi Mifta ftent per noSl em, mane cola £? addt. Meilis. unc. £ Exhibe.
fy, Rad. Imperator dr. ■ iij Sem. finapi. dr. j
Pulverata excipt melk rofato, ut fiat Majfa folidior, ex qua formentur paftilli rite exficcandi.
De Herba Anthos en de Arnica (4) die reeds
door
(4) Dit middel is ten fterkfte geroemd door Collin CO m de behandeling van de Verlamming,
dewyl
f Obfervat. part. 4. p. 5. & />??.
B



l8 EERSTE HOOFDSTUK
door Jüncker, inde verlamming aangepreefen zyn, hebben een voortreffelyke kragtin het geneezen deezer ziekte, en hunne bloemen worden nog kragtiger bevonden dan de kruiden. Ewers heeft in de koude halve lammigheid, QHemïplegia ferofa) met vrucht de belladona gebruikt en is fomtyds van X. tot XX. greinen opgeklommen. Ik verwondere my voorwaar, dat deeze zaak hem buiten voorbeeld gelukt is, dewyl ik weet dat men de uicerfte omzigtigheid in het gebruik van dit middel nodig heeft, om dat daar door dikwyls een bedwelming van de geest, en eene ftamering van de tong geboren zyn.
In
dewyl hy getuigd'er 2 8 verlamde door geneezen te hebben , het eischtnogthans eenige omzigtigheid in deszelfs gebruikt. i°. Dat men [met geene te groote giften begint, de beroemde Stoll, heeft daar uit de hevigfte maagpyn zien ontftaan; die dóór lavementen verzagt, en doorliet heulfap veilig verdreven wierdt (F). 3°. Indien 'er volbloedigheid of eene ontfteekende verdikking der vochten is moeten'erontlastende, ont. fteeking-weerende en verkoelende middelen vooraf, gaan. 3 . Moet men zorgen dat de Lyder altoos open lyf houdt, onder het gebruik van dit middel en daartoe van tyd tot tyd buikzuiverende middelen geeven.
CO K-at- mea- T' ïli. p. 165.



VAN DE BEROERTEN.
19
In koude en papachtige geitellen, iszomtyds het volgend middel boven alle anderen van nut geweest.
Ro Colocynthis gr. i
Sacch unc. £ divide in oc~lo dofes.
Om de drie of vier uuren een Poeder.
Voor zoortgelyke lyders zyn fontenellen en dragten zorhtyds ook zeer goed.
B2 TWEEDE



TWEEDE HOOFDSTUK.
Van de vallende ziekte.
D eeze ziekte is meer eigen aan de mannen dan aan de vrouwen, en tast eer jongelieden dan volwasfenen aan.
Dezelve is ook zomtyds erfelyk en komt van den grootvader op den kleinzoon, den zoon vry latende.
De oorzaaken van de vallende ziekte zyn veelvuldig, de wormen, een fchrik, te grote aandoenlykheid der zenuwen, been uitwasfen, bederf der beenderen van het bekkeneel enz.
Dit Jaar wierden 'er twee vrouwen in den aanval van de vallende Ziekten in het gasthuis gebragt, die, alle middelen te vergeefs in het werk gefield zynde, in den aanval ftierven, een deezer vrouwen had een Tophits, en de andere een been-uitwas in het bekkeneel, uit een verzuimde venus ziekte.
Dikwyls



VAN DE VALLENDE ZIEKTE. 31
Dikwyls vind men in de lykcn der geenen, die door de vallende ziekte weggerukt worden, niets, dat men als de oorzaak van de dood befchuldigen kan.
De beroemde vanSwieten kon een vrouw, die, wanneer zy een mannelyke vrucht droeg, door. vallende ziekte geplaagd wierdt, daar zy niets yan befpeurde wanneer het een meisje was.
Hier uit ziet men hoe ydel de roem van fommige onfeilbaare middelen (fpecifica') is, dewyl de oorzaak van de ziekte dikwyls onbekend is, en zelfs bekend zynde niet altoos kan weggenomen worden.
Pe vallende ziekte, die zonder eenig voorafgaande peeken plotfelyk overvalt is byna ongeneeslyk.
Deeze ziekte, gelyk men by zommige Schryvers l^est, is fomtyds door de derdendaagfche koorts, door aambeijen, buikloop, zweeren» eindelyk door verandering van lucht geneezen, doch my is nooit gebeurt zulke gelukkige uitkomft te zien.
Zomtyds houdc dezelve in de meisjes tegeng de tyd haaren vrysterfchap op, maar dit heeft alleen maar plaa's by bloedryken.
Zelden fterven de Lyders in den aanval, zeer dikwyls worden zy door eene beroerte weggerukt. Hier om als de oogen rood .worden, en B 3 *er



22 TWEEDE HOOFDSTUK
*er groote hitte en fpannende hoofdpyn befpeurt wordt, moet de ader geopend worden.
In den aanval moet men de Lyders in eene vrye lucht en met het hoofd hoog plaatzen, en zorgen dat zy zich noch door vallen, nog door byten befchadigen.
Men moet hen ook geene prikkelende middelen onder de neus houden, uit vrees, dat het niezen daar door verwekt wordende, de vaten van het hoofd door het bloed uitgezet bersten!
Het heulfap, door een oud-Geneesheer in de hevigheid van het toeval gegeeven, heeft niet alleen geene verligting toegebragt maar eene beroertige flaap verwekt, daar ik getuigen van ben geweest.
Buiten den aanval moet men alles vermyden, waardoor men geleerd heeft dat hy verhaast wordt, vooral zich van de vrouwen onthouden, waartoe zulke Lyders veel neiging hebben: zomtyds ontdekt men in de uiterlyke deelen de teekenen van een' naderend aanval, dan moet men dezelve met eene fterke band (fafcia tortili) binden, of door brandmiddelen, blaartrekkende of pynftillende tragten teegen te gaan; hoewel ik alle deeze middelen te vergeefs heb zien gebruiken.
De kinderen worden ook fomtyds door de vallende ziekte aangetast, om dat de etterende zweeren van het hoofd door de kunst opge. droogt



VAN DE VALLENDE ZIEKTE. 2-3
droogt zyn, hier om is het met regt datDoL^os en Kletnius opmerken, dat dedouwurm (Achor) en het kwaad zeer (tinea) heilzaam zyn voor de kinderen, dewyl dezelven hen van zwaarder, kwaaien bevryden, en dat zy, die fchurfachtig uitflag op het hoofd hebben, niet ligt door vallende ziekte aangedaan worden, doch als dit plaats heeft, kan men den bloem van zwavel de Spiritus fuliginis, de JEthiops Antimomalis, het afkookfel van het fpiesglas met de Sar/aparilla, buikzuiverende middelen tusfchen beide gebruikt zynde, beproeven. Eennfcalinden aanvang van de ziekte heeft een pleister, bellaande uit vier deelen meliloot en een deel fpaanfche vlieg zalf op het hoofd gelegt, van vrucht geweest.
Zomtyds hoewel zeldzaam ontftaat de vallende ziekte uit de verftopping der ingewanden, en eene zwartgallige gefteldheid gelyk Hippocrates reeds waargenomen heeft.
In dit geval heeft een oplosfend afkookfel uit de Saponaria en de Taraxicum, waar by fom. tyds de zwarte nieswortel wierd gedaan, van nut geweest; aan zwakkeren zouden de Pilulas tonicceBeccheri, van nut kunnen zyn. Prosptr, Alpinüs verhaald, dat zommige Priesters de zwarte nieswortel, onder een zoort van heilige olie met vrucht gebruikt hebben om Ziekten, die men voor betoveringen hield tegeneezen, onB 4 def



&4 TWEEUE HOOFDSTUK
der dewelke de vallende ziekte gereekend moet worden ( 5 ).
Verfcheiden middelen worden door verfcheide Schryvers teegens de vallende ziekte aan gepreezen : als de Phosphorus, de Vijcum quercinum, de Oranje blaaderen, de Hyofciamus de Stramonium de Belladona, en de Sulphur Vensrcum.
De Phosphorus wordt van een tot drie greinen, drie of vier maal daags in het een of ander vocht > of met een conferf gegceven, als de omloop der vochten'aangezet moet worden. Dog het blykt uit de waarneemingen van den heroemdc
WeiCs) Het is niet het heidendom alleen die de vair lende en verdere ftuipachtige ziekten onder de tover ziekten reekende ; heeden is men noch niet vreemd van foortgelyken denkbeelden. Ik herinner my by deeze gelegenheid, dat ik eenige jaaren geleeden geroepen wierd by een meisje agt jaaren oud, [gekweld niet de dans van St. Vitus QChoreaSan&iKiti) ; daar 'er geen fchynbaare oorzaak van dit ongeval was, Iiei men niet na dit aan betovering toetefchryven, men herinnerde zich wat voor oude vrouwtjes teegens het kind gefprooken.had, om na te fpooren wie de tovenaares mogt geweest zyn, gelukkig wierd de lyderes, naar anthelmintka, neurotka, antifpasmodi-ca te vergeefs in het werk gefield te hebben, door het koude bad geneezen; en het gerucht verviel vaa zelfs. Vert.



VAN DE VALLENDE ZIEKTE. 25
Weikaw dat het een gevaarlyk middel is, en dat het met de uiterfte omzigtigheid gegeeven moet worden. In het algemeen zyn alle prikkelende en verfterkende middelen voor blocdryken lyders fchadelyk bevonden.
De Viscum quercinum (_6) welkers meefte kragt men denkt in de bast te zyn, word in een aftrekfel, of poeder tot twee fcrupels of een dragma alle zes uuren gegeeven, en is fomtyds van nut geweest, dog het is noodzakelyk dat dezelve langzaam gedroogd worde.
Voor verfcheide Jaaren wierd 'er uit Holland een poeder tot Weenen gebragt, als een onfeilbaar middel voor de vallende ziekte, hetwelk uit fyn gewreeven Oranje blaaderen fcheen te
beftaan,
(6) Niet alleen de Vifcum Qtiercinum, maar ook &q Vifcum Album is beroemd in het geneezen der vallende en andere ftuipachtige ziekten, vooral heeft Colbatch van dit laatfte zoort de fchoonfte uitwerkingen in den dans van St. V1 t'u s , en in de vallende ziekte gehad ( a ): hy getuigd 'er nooit geen ongemak van gezien te hebben; dikwyls heeft hy'er de duivelsdrek QAffa foztida~) by]gedaan, om datze fcheen de Stuip-ftillende kragt van de Vifcum noch fterker tc maaken. Vert.
ia~) DifT cöhcerning Miflct», a mofl: wondcrttil fpecific remedy tui' the cure oï' Cuiivuifive diftcaipcr. Loud. 1723.
B 5



3,6 TWEEDE HOOFDSTUK
beftaan, door dit middel heb ik een lyder, de hevigfte aanvallen meermalen des daags weederkomende, geneezen (7). Ik heb hetdecoólum
(N°. 9.)
( 7 ) Men kan de Oranje blaaderen niet genoeg roemen in haast alle de ziekten, die uit een ongeregeld zenuwgeftel voorkomen. Dit middel heb ik menigmaalen beproefd in vallende ziekten, en nooit heeft het my verleegen gelaaten, ten zy in die gevallen die buiten het beryk der kunst zyn, te weeten wanneer door uitwasfingen in het bekkeneels, deeze ziekten werd voortgebragt of 'er anderen oorzaaken waaren, die door geen Geneesmiddelen konde weggenomen Worden; want in die gevallen, waarin deeze bladeren geene volleedige geneezing hebben bewerkt, heb ik nogthanshet genoegen gehad te ondervinden dat zy de aanvallen verminderden, en de heevigheid derzel ven inteugelden. Ik kan door de ondervinding ftaaven, dat zy onder de zenuw middelen, dat geen zyn, dat op de zagfte, en minst prikkelende wyze C indien ik my zo uitdrukken mag) werkt. Ik zoude voorbeelden kunnen aannaaien, waarin alle de meest aangepreezenen middelen zonder vrucht gebruikt, de Rad. Valer. Sylv. door wylen den Grooten Gaubius voorgefchreven, de toevallen verergerden, de Oranje blaaderen, het eenigfte middel is geweest dat de lyderes haar leeven draagelyk gemaakt heeft. Dit middel kan veilig en moet indien men 'er het gewenscht uitflag van hebben wil, viermaal daags tot een drachmen ieder'keer in poeder toegediend worden. Vert



van de vallende ziekte, r 2?
CKo 9 ) 0f de Poeder van onze Oranje blaaderen tot een half dragma dikwerf op den dag doch vruchteloos gegeevcn, hoewel ik fomtyds de toevallen uit de te groote aandoenlykheid der zenuwen voortgebragt 'er door heb zien minderen. • De beroemde Gullen, verwagt geene uitwerking van de verdikten ftierengal (Fel taurmum infpiffatuny, nogthans heb ik fommige;iyderSvan een bleek en papachtig gcftel en geene oorzaak van deeze ziekten kunnende ontdekken, door dit middel verfcheide weeken agter een gebruikt, geheel en al geneezen. Dezelfde beroemde Man zegt C &) dat 'er hoop zoude zyn, dat hetrottekruid misfehien van nut zoude zyn, dewyl hetindetusfchenpofende koortfen niet zonder vrucht gebruikt wierd. Maar in de- verhandeling der koortfen heb ik reeds gewaarfchuwd, dat dit middel . twyffelachtig en vol gevaar is.
Ik heb ook door het ExtraÜumhyofcyam: noch door het ExtraStum Stramonii CS), de vallende
Ziekten
(è) Tom. III. pag. 58.
( 8 ) De dofis, van het Extratt Stramonii ofte Datura Lirm. Sp.pl. 255- is van een tot vyf grein tweemaal daags, het wordt ook aangepreezen als zeer heil2aam en voortreffelyk in de dolheid : Mama^ en die ontaarding' van het verftand, die, door dat den lyder zich op een denkbeeld bepaald voort gebragt wordt. Vsrt\



28 tweede hoofdstuk
ziekten zien geneezen, de beroemde Greding (c)t ontkent dat dezelve veilig inwendig kan gegeeven worden. Jn eene kleene en herhaalde gift gegeeven, verdryfthet fomtyds wel de vallende ziekte, gelyk het fchynt; maar onder een zoort van flilling QMltigatio) bedriegt het voorwaar en de ziekte wordt gevaarlyker.
De Belladona (9), in gevolge de getuigenis van de bovengeroemde Schryver, heeft niemand van de vallende Ziekten bevrydt, maar wel eenige verligting toe gcbragt in de verwarring van de geest.
De Sulphür Venereuvx, het zy in mindere, het zy in meerdere giften gegeeven, is volgens myne eige ondervinding van geen nut geweest noch om de vallende Ziekten te verdryven, noch om dezelve te verminderen, ja ik oordeel zelfs met de Beroemde Baldinger, dat de middelen die uit koper bereidt worden, zelden of ooit gebruikt moeten worden.
Door
CO Ludwig Advert. Medic. Praèt., T. I. P, II. pag- 347-
(9) de Belladona, van een tot vier grein daags in poeder gegeeven, heeft dikwyls van veel nut geweest in Stuip-Ziekten, dit middel wordt voor als zeer heilzaam door verfcheiden beroemde Schryvers aangepreezen, dan tot nog toe is het met geene genoegzaamè proeven geftaafd. Vert.



van de vallende ziekte. 20
Door de Muscus worden de verdoofdheid en verwarring van geest, die zeer dikwyls den lyder lang naar het aanval by blyven, veel eer verdreeven, en de lyders komen fchielyker tot hun zeiven.
Het Oleum Animale Dippelii door S r i n g sfeld, voor onnuttig gehouden, is zeer voordeelig geweest, wanneer de kwaal nog in het begin was en uit de ftonden, die niet voor den dag kwamen, of opgeftopt waren, voorkwam; wanneer men 'er twee of driemaal daags twintig of dertig droppele van gaf.
Hec voortreffelykfte middel, en waar door ik er veelen van de vallende ziekte geneezen heb, is, te Radix ValerianaSylveftris'vantvreedtachma tot vyf, des daags gedurende eenen geruimen tyd gegeeven (10% Misfchien wordt het, door fommigen lyders zonder eenige vrucht gebruikt, om dat zy in hunne fpyfen of in andere zaaken dwaalingen begaan.
Het
(10) Vooral werkt dit middel met vrucht, wanneer de oorzaak der vallende ziekte toetefchryven is, aan de te groote gevoeligheid van het Zenuwgeftel, dit middel kan zonder eenige vrees in eene groote hoeveelheid toegedient worden, dewyl het nooit braakingen of ontlastingen veroorzaakt. Vert.



TWEEDE HOOFDSTUK.
„ . . . , V _
Het is beeter deeze wortel in zelfftandigheid, dan in Extract of afkookzel te geeven; dog het best is dezelven te verzamelen voor dat de bladeren uitbotten.
Ik heb twee kinderen, die een afkeer van de geneesmiddelen hadden, van de vallende ziekte door deeze wortel in eene groote hoe veelheid aan de min te geeven , geneezen.
Het heugt my niet dat ik ooit eeneneetelkoorts (Febris Urticata) door het inwendig gebruik van de Valeriana heb zien geboren worden, gelyk in de Engelfche Verhandelingen verhaald wordt. Meest heb ik dezelve alleen, fomtyds met andere middelen vermengt, voorgefchreeven. Indien 'er eenig vermoede van wormen was, voegde ik 'er by wormdryvende middelen ( Anthelmintiea ), was de gal werkeloos, of de buik opgeblazen, de verdikte osfe gal: daar de zenuwen zeer aandoenlykwaren, de bevergyl, de duivelsdrek, of de Muscus, indien de lyders de reuk konde verdragen. In eene te groote verzwakking de ftaaimiddelen Martialia.
Wanneer het iigchaam vol is van Iymachtige vogten is de TinEt. martis helleborata van XX. tot L. droppels daags gegeeven een voortreffelyk middel ( 11).
Dewyl
(n) Dit Middel wordt op de volgende wyze toebereid , j>



van de vallende ziekte. 31
Dewvl ik van voornemen ben om op eene andere plaats over de wormen te handelen, zy het genoeg hier aan te (tippen, dat het fchynt dat men aan zwakke of ligt aandoenelyke geitellen met wormen behebt, geen kwikrïliddelen moet geeven, vooral daar de beroemde S c o p o l 1 verhaald , dat men nergens meer wormen in de ingewanden vindt, als op die plaatfen, daar het kwik uitgedölven wordt, en de menfchen de lucht met kwik bezwangert inademen, die door . het vuur vlug geworden, dezelven dikwyls geweldig aandoet.
Het Semen Sabadilte, dat ik meenigmaal heb gegeeven, veroorzaakt den lyders krimpingen en brakingen, en als 'er wormen ontlast worden, fchynt dit meer aan deszelfs buikzuiverende kragt te moeten toegefchrceven worden.
De Spigelia Anthelmia, waardoor de beroemde Bergiüs (d) geweldige Ituipen geneezen
heeft
1^, Tinclur. Martis Ludovic. unc. jv. ExtraEti Helleb. Nigri. dr. ij Mixt. digerant. ö3 Filtrentur.
Men kan het tot zestig droppels geeven, maar een grooter gift veroorzaakt te fterker ontlastingen.
CO T. I PaS, 95,



33
TWEEDE HOOFDSTUK
heeft C 12 ) noe wel 'er geene wormen te voorfchyn kwamen, heb ik nog niet ontfangen.
Om de pynen, alleenlyk de ftuipachtige, niet * die door de wormen veroorzaakt worden , te ftillen, is een pap uit de meel, de osfengal, knop pen van den alfem en de olie van nut geweest.
In de verfehrikkelyke toevallen, dewelke fomtyds door de wormen veroorzaakt worden, hebben drooge trekglazen, op de middel boven buiks of boven buiks deelen geplaats eene oogenblikkelyke hulp toegebragt.
Ee
t - ■ ■
(12) De beroemde Bergius, die allerhevigfte ftuipen door de fpigelia Cmaar marylandica~) en niet anthelmidQzélykonze Schryver zegt, dewyl hyObf. 4, getuigt dat deeze laatfte foort niet in de Winkels is en men die zegt zwakker te zyn dan de voorige) geneezen heeft gezien, waarfchuwt dat men dit middel in den beginnen in geene te groote gift moet geeven, dewyl hy daaruit hevige toevallen gezien heeft. Hy bepaald de gift voor volwasfenen tot twee drachma's van het kruid tweemaals daags als een aftrekzei gebruikt. De beroemde Linning, pryst vooral de wortel aan tot een Poeder gewreeven, waarvan men aan Kinderen vaH drie Jaar geduurende eenige dagen, 's morgens en 'savonds twaalf greinen, en in aftrekzei twintig geeft (ji).
O) Exf. and Obfcrvation Phyf. and litteiar V, 1. Art. 14.psg. 530.



VAN DE VALLENDE ZIEKTE. 33
de vallende ziekten op bepaalde tyden weeder komende vereischt de koortsbast met de Valeriana.
Als zy, die aan opftygingen onderheevig zyn door de vallende ziekte aangetast worden, helpt fomtyds de Valeriana, met de Gummi ferulacia en de duivelsdrek ( N°. 10. ) nogthans in de zeer aandoenelyke, waar hoofdpyn , eene groote hitte van het lichaam en eene daar uitkomende duizeling gevonden wordt, zyn de zenuw en de heete middeleneer na- danvoordeelig.
Ik heb verfcheide Jaaren geleden een meisje gekend, die zeer opvliegend was, die, als by haar genioeds beweegingen verwekt wierden, ' niet zelden de vallende ziekte kreeg. * By geval op het zelfde tydftip. dac de teekenen van een naby-zynde aanval reeds verfcheenen , hoorde zy een Muzyk-Concert, daar zy anders byzonder veel van hield; en gevoelde toen ook geenzints de kragt van den aanval die te rug bleef. Hierom , wanneer 'er naderhand eenige vrees van vallende ziekte zich opdeed, wierdt met de gewenschte uitflag de muzyk gebruikt; tot dat het lichaam door gepaste middelen verfterkt, dé lyderes van haare kwaal geheel bevrydt wierdHoe veel de muzyk toebrengt om de gemoeds beweegingen te bedwingen en in te tomen, leert ons de dagelykfche ondervinding, want de kleine fchreeuwende kinderen worden door het zingen geftild, en de zwakke lyders wordendoor den G zang



34 TWEEDE HOOFDSTUK
zang of de muzyk inftrumenten opgewekt. Het geen misfchien aanleiding gegeeven heeft om de krygsmuzyk in te voeren. Het is ook niet te denken dat de ouden vreemd waren van de kragt en de uitwerking van de muzyk inftrumenten of den zang, gelyk de Beroemde va n S w i e t e n opmerkt, dat zelfs het waarfchynelyk Is, dat het bezingen der ziekten (incantamentak Morboxum) daar zyn oorfprong van ontleend heeft.
Hier in ftemt niet alleen Homerus, maar ook de Heilige bladen bevestigen het: en de Goddelyke Plato zegt; dat de muzyk niet alleen door de Goden daarom aan de menfchen is gegeeven , om dat hunne ooren daar door geftreeld, maar om dat de gemoedsbeweegingen door dit verkwikkend ftreel-middel zoude geftild en weeder op hunne orde gebragt worden.
In eene beginnende vallende ziekte, die nog niet heel heevig was , die op de zelf befmetting volgde, dewyl een lymig vocht uit de teeldeelen overtollig vloeide en het lichaam 'er dagelyks meer door verzwakte, zyn de volgende pillen van nut geweest.
Rad. Valerian unc. j.
Limatur martis non rubig. dr. Hj.
Myrrh
Oliban.
Extract, torment ad. dr. i ft. F. piïul. gr. Hj.
Hy



VAN DE VALLENDE ZIEKTE. 35
Hv gebruikte 'er drie maal daags van 7 tot 10 en meer, aanhoudende met geestryke en welriekende wryvingen van de rugge graat.
Ik hebtweelfoortgelykelyders gezien, dieallen de hier aangcpreezen middelen te vergeefs gebruikt hebbende, door eenige poedertjes, die hen door een kwakzalver gegeeven wierden, volleedig herfleld wierden. Ik heb 'er wederom andere gezien „ die dezelfde poeders zonder vrucht gebruikt hebben.
De Eleftriciteit heeft tot nog toe in hét Gasthuis van geen nut geweest voor de vallende ziekte.
De branding van het bekkeneel, met een gloeyend yzer gedaan, moet als aller ge^aarlykst befchouwd worden, ja, d e H a A n heeft gezien, dat dezelve doodelyk was.
In wanhopige gevallen zoude men misfchien, maar met omzichtigheid het gebruik der negers moeten navolgen, die de geheele croonnaad door een breede zooin van vlas werk, gelyk als de Moxa en niet zonder groot nut branden. CO Hoewel ik met de beroemde Lorry , de zénuwen ziekten heedendaags gemeenzamer, aan het dageiyks gebruik van de fnuif tabak niet wil toefchryven, denk ik nogtans dat men dezelve aaü onze lyders verbieden moet, nademaal de beroemde
(O K/empferus, Amosnit. exotie. p. KJSG 2



g6" tweede hoofdstuk
de Gr e ding waargenomen heeft, dat door deszelfs misbruik enz. de ziekte en de woede vermeerderd is.
Wat de boven genoemde geneesmiddelen betreft , kan men omtrent dezelve geen vaste wet of zekere regel bepaalen, dewyl dan deeze dan geene van vrucht zyn geweest.
De koude baden worden ook aangepreezen als zeer gefchikt om het lichaam te verfterken, dan hier in ook moet men voorzichtig te werk gaan. VVy leezen immers dat de aanval van de vallende ziekte heeviger is geworden door de koude baden
In het algemeen worden de koude baden, die te voren misfchien te veel verzuimd wierden, thans te veel geroemd. Dewyl men 'er al de gelukkige vallen van hemelhoog pryst, en indien de zaak tegen' valt» indien 'er zwaarder en onaangenaame toevallen opvolgen, men het verzwygt.
Tobias Matheius, een Engelsman heeft voor den tyd van Floyp.r getragt te Antwerpen het gebruik van het koude bad te vestigen; maar korten tyd naderhand begon men zyne raadgeevingen te verwerpen om de fchadelyke gevolgen, die'er.uit voort vloeiden (g).
Der-
(ƒ) Tod e , Medic. Chir. Bibl. I. B. p. 117. . (?) Tralies, de Tuenda, p. 232.



vAn de vallende ziekte. 37
Derhalven is gegrond het geen de beroemde van Swieten zegt, dat de ftaal, en alle zoorten van verfterkende middelen veiliger zyn dan de baden, om dat deeze alleenlyk de uiterlyke deelen aandoen en geen genoegzame lange tyd werken.
C 3 DERDE



DERDE HOOFDSTUK.
eelvuldig is den aart van den hoest, en naar derzelver verfchillenheid de geneezing ook veelvuldig.
De Stuiphoest (tusfis convulfiva) tast gemeenlyk de kinderen aan, en is minder eigen aan de volwasfenen.
Hy is dikwyls epidimiefch en is niet vry van de 'verdenking van befmetting.
LiEütaud denkt dat hy niet alleen van een krampachtige famentrekking van het ftrottenhoofd (glottis) voorkomt, maar ook van eene opvulling vandelongc buisjes( bronchia); omdat hy in de lyken de long buisjes met eenetaaije flym opgepropt, en byna geheel gefloten voor de doortogt van de lucht, gevonden heeft.
Sommigen zoeken de oorzaaken van deeze ziekte in de maag en in de ingewanden.
Het waarfchynelykfte is dat dezelve en in deeze deelen en in de borst fchuilen, dewyl men door geene buikzuiverende of maag of borstmiddelen alleen deeze ziekte beftryden kan.
Deeze
Van den Hoest.



VAN DEN HOEST.
39
Deeze hoest duurt van zeeven tot veertien weeken, de ziekte komt fomtyds maar minder hevig weeder.
Duurt hy langer, dan veroorzaakt hy breuken, bulten en fomtyds de teering, want het bloed, door de heevigheid van den hoest aangezet, berst uit de neus en uit de long. ,
Wanneer een bloed ontlasting (hcemorrhagid) zich by deezeh hoest voegt, wordt dezelve daar door minder; doch wanneer dezelve te, overtollig of te herhaald is, duurt de ziekte langer, en het lichaam wordt uitgeput.
Hoe langer de ademhaling wegblyft, hoe meer het aangezigt opzet en paars wordt; des te erger is het met den lyder, doch dan is hy allergevaarlykst; wanneer 'er zich flaapzucht en ftuiptrekkingen by voegen.
By kinderen,moet men zelden aderlaten; en dan alleen by hen die ouder zyn, wanneer de pols hard en vol is, en dat 'er een pyn in de borst die niet verpoosd, befpeurd wordt.
Ik heb by eene adelyke lyderes een etterzak zien voorkomen uit het verzuim van de aderla-
Het braakmiddel is niet nodig, wanneer er geen vuile ftofFen in de eerde weegen zyn, om dat de braaking dikwyls den kinkhoest verzeld; want deeze ontftaat uit eene werktuigelyke prikkeling van de keel.'
Veel minder komt het braakmiddel te pas by q <j. zwakke



AO TIERDE HOOFDSTUK
zwakke lyders, en by hen wien het aangezigt paars of opgezet is, wiens aderen zwellen en het hart geweldig klopt,
In her. begin der ziekte zyn de flaap verwekkende middelen nadeelig, vooral wanneer 'er taaye ftoffen ontlast worden, want, hoewel zy voor een tyd den hoest bedaaren, komt dezelve egter naderhand met meerder hevigheid weder en doet eene verfb'kking vrg(fen.
Men moet- ook geene geneezing nog van de olie- achtige nog van de fyroop middelen, waar. door de maag ontfleld wordt, yerwagten. . De walfchot (Sperma ceti) eertyds een gemeenfaarn middel' in den hoest moet dok verworpen worden, dewyl het meest altyd garstig wordt.
De geneezing gefchied' heel gemakkelyk als men in den beginne een zout middel met manna geeft , by voorbeeld.
IJo Sal. mirab.glaub. dr'.. ij—jy Manna.
Syr Altheer aa. unc. j Aq. foenicul. unc. jy M,
De lyder moet 'er dikwyls een leepel van ge. bruiken", na maate der Jaaren moet de gift van het zout vermeerdert ofte vermindert worden.
De Manna is voordeelig voor de borst en bewerkt



VAN DEN HOEST.
4-T
werkt buik- ontlasting. Door fommigen wordt als 'er geen koorts is de Manna met coffy opgelostaangeraaden; nogthans moet men zorg draagen, dat de boonen niette hard gebrand worde, omdat de olie, die in dezelve bevat is, te heet wordt.
Het lichaam dus eenige dagen langzaam gezuivert zynde, komt 'er een afkookzel van de taraxieum, met de wolibloemen (fier verba/ei') en zoethout te pas, waar by wanneer de buik traag is, een middelzout gevoegd wordt.
Wanneer na de ontlastinge de hoest droog is^ komen de olie- agtige middelen te pas, waar van men zich nogthans onthouden moet als de fluimen taay en lymig zyn, dan is het nodig by het voorig afkookfel, een half once of zes dragma van de zee- ajuin- honing- azyn, ( oxymel fcilliticum ) te voegen.
Neemt het gevaar toe, dan wordt de Kermes minerale vereischt.
Het volgende poeder is van groot nut In den kinkhoest geweest.
B^o Flor. fulphur. dr. j Gum. arabic.
ttagacanth. aa dr, ifi
ExtraSl liquirit. Sacchar. aa dr. ij Kermes mineral. gr. ij—jy F, Pulvis.
C 5 Laat



42 derde hoofdstuk.
Laat de lyder 'er om de drie of vier uuren een fcrupel of een half drachma van noemen , en 'er op drinken een aftrekzei van de venkelwortels, de wolsbloemeh en foethout.
Indiende hoest, wanneer de fluimen voorkomen, niet vermindert, legt men met vrucht, ten zy by zeer Jonge of zeer aandoenlyke lyders , blaartrekkende middelen tusfchen de fchouders. Dit heeft de beroemde Willisiüs ook ondervonden in eenen zéér hevigen hoest, die hoewel 'er veele taaye flymen uitgeworpen wierden voor geene middelen week.
Door fommigen wordt in de kinkhoest de Tincluur van fpaanfche vliegen gegeeven, maar de ondervinding heeft geleerd, dat het gebruik van dit raiddel fomtyds gevaarlyk is, misfchien is de hulp die men'er van gezien heeft, volgens Tode meer aan de koorts bast, te gelyk gegeeven , verfchuldigt.
Wanneer het lichaam zwak en uitgeput is, en de fluimen makkelyk opkomen, is een afkookfel van de koortsbast met de wolsbloemen en het foethout N°. li- van groot nut, want het herfteld de verloren kragten, en het behoed voor de weeder in ftorting. Daar het de kinderen walging veroorzaakt, kan men'er eenige coffybonen by doen.
Indien onder het gebruik van de koortsbast, de fluimen moeyelyker opkomen, kan men twee of driemaal daags de bovengenoemde poeders uit
bloem



VAN DEN HOEST. 43
bloem van fwavel en de uittrekfel van zoethout met vrucht geeven ; doch indien de moeyelyke ademhaling, de drukking op de borst toe namen zoude men met de koorts bast moeten ophouden.
Indien 'er etterachtige fluimen uitgeworpen wor. den is het ten uiterfte nodig het afkookfel van de koorts bast met een weinig melk te geeven , de yslandfche mosch moet ook niet verzuimt
WRosenstein pryst de boommosch (SÊU* cus arboreus) en vooral dat foort', dat aan de eike boomen wascht, dewyl dezelve minder onaangenaam voor de kinderen is dan de koortsbast en hy gebied om 'er 's morgens en 's avonds een dragma in melk gekookt, van te laten drinken, of
Lichen. plicat. Linn. Sacch. albijf. &t. 3 ij F. Pulvis.
Laat de lyder 'er 's morgens en 's avonds in een weinig melk of vleesch nat zo veel van gebruiken als 'er op de punt van een mes leggen kan.
(5 a u b i u s raad ook de flores tinei aan, die hoe wel ik dezelve dikwyls gegeeven heb, ik maar • eens heb zien flagen. ,
Ten uiterfte is te verwerpen de onmenfehelyke raad van S auvag es van twee of drie greinen Saccharum faturni te geeven. De beroemde de Haan getuigd dat het volgende



44
DERDE HOOFDSTUK
gende middel van nut is geweest XX. of XXV. flakken (Helic. pomat Linn ) wierden geftooten en een uur lang in een pint bier of melk gekookt; dan door geziegt zynde, wierd het twee of drie weeken dagelyks gebruikt in den kinkhoestAls eene prikkelende fcherpte verzagt moet worden, is dit middel niet ongefchikt, evenmin als de arabifche gom, de tragacantb gom, maar in het begin der ziekte of wanneer de lyders veele taayq flymen opgeeven, voor al als de maag niet wel gefield is, komen zy niet te pas.
. Wanneer de geneezing volbragt is, moet men de lyders door de zoute mixtuur (N°. 6.) of de waterachtige tinctuur van Rhubarber zagt purgeeren, nademaal zy dikwerf de fluymen inflikken. Het zelfde moet plaats hebben in den tyd van de geneezing, als de eetlust ontbreekt of 'er een fwarte omtrent het harts kuiltje befpeurd wordt-
Als de lyders beeter zyn, moet men hen van kamer doen veranderen; want op deeze wyze wordt de gezondheid fchielyker herfteld, en de ziekte komt zeldfamer weeder.
De hoest, die in de maag zyn zitplaats heeft, wordt voor afgegaan door een' gebrekkigen eetlust, en is niet vry van walging: 'er is teffens een zwaarte op de hoogte van de maag, dan be • fpeurt men dikwils braaking, en een prikkeling tot hoest, of omtrent het harte kuiltie of omtrent de linker boven buiks zyde , daar komen by oprispingen, en men befpeort geene weeder werking



VAN DEN HOEST.
4 5
king in de borst al haaien de lyders de adem diep, worden zy daar door niet aangedaan, en de hoest wordt 'er ook niet door vermeerderd, ten zy de borst te gelyk aangedaan is: en wordt meer door het uitwerpen, dan door het hoesten eene taaye flym geloost.
Zomtyds is de maaghoest droog, zomtyds vochtig, zomtyds tydperkig, zomtyds met de borsthoest vermengd. De maaghoest verergerd dooide borst, zoete flymige en olieachtige middelen. De verdeelende en zoutachtige middelen, moeten voorafgaan, na dewelke of een braakmiddel , of indien'er teegen aanwyzinge zyn, een buikzuiverend middel uit de rhubarber met de zouten gegeeven worden.
Wanneer 'er een taay vocht is , moet de braakwynfteen (Tartatus emeticus) voor de braakwortel (Ipecacuanha ) gekeurt worden om eene braking te weeg te brengen.
Na de verfchillenheid der geitellen, worden 'er verfchillende middelen vereischt. Aan die van een droog geitel zyn afkookfels van de Taraxicumende Suikerei; waarby gevoegtwordt, indien de buik traag is, een middelzout.
Zy die van een flyraig geitel zyn komen meer de pillen, uit de bittere uittrekfels en de gommen met de rhubarber te pas (N°. 12.)
De Eetlust zich herftellende, de benaauwdheid voor het hart verdwynende, en den hoest geftild zynde, ishétdikwils nodig verfterkende middelen
te



4.6 DERDE HOGFDSTUK
te gebruiken. Het volgend is veelen zeer voordcelig geweest.
Elixir Jlomach. Temp. Liquor Vijeeral al dr. ij. D
De lyder gebruikt 'er tweemaal daags XXX. of XL, droppels van met water.
Men moet geene koude dranken in de maaghoest voorfchry ven, nogthans is S a u v a g e s al te omzichtig geweest in het verwerpen van koud te drinken.
Het hoesten is den Grysaert eigen, daarom misfchien, gelyk Hypocrates aangeteekend heeft, dat de fchorrigheeden en verkoudheeden by de oude lieden niet tot rypheid gebragt worden.
Indien de hoest vochtig en de lyders voor het overige welvarende zyn, moet men 'er geene verandering in brengen, uit vreeze dat de hoest opgeftopt zynde, dezelve niet door aamborstigheid of andere ziektens gevolgd worde.
Voor het overige moet men op de toevallen letten, de bloedryken moet men de aderen openen op dat 'er geene ontfteeking of eene beroerte Op volge; want men moet de ouderdom niet na de kragten maar na de Jaren reekenen (3). Ja:
lieden
(3) Het komt my voor dat onze geleerde Schryver



VAN DEN HOEST.
47
lieden van hooge jaaren die veel eeten en hec lichaam niec oeffenen, zich geene beweeging geeven, en voor het overige welvarende zyn, kunnen veel eer aderlatingen verdragen en hebben die zelfs nodig.
In den hoest der Grysaarts, wanneer zy van een droog en vast veezei geitel, en de fluymen taai zyn, is een afkookzel van de Rad Althcev met eene ruime gift van de zeeajuin - honing azyn, voordeelig.
Sommigen hoesten verfcheiden maaien agter eikander zeer droog, tot dat zy eindelyk taaye en lymachtige vochten opgeeven, deezen is de volgende drank voordeelig geweest.
l^o Oxymell. fcillit.
Olei Amygd. dulc recent. Syr. Althmce a.%. dr. X Gi. Ammon. dr. j Vitell. Wh q. fDiufimul. tritis adde. Aq. hyjjop. unc. yj m. d.
Laat
ver zich hier geheel anders uitgedrukt heeft, dan hy meende, en dat de eigenlyke zin moet zyn, dat men den ouderdom niet na de jaaren, maar naar de kragten moet reekenen, en dit is een les die men zelfs by zommigen jongelieden in acht moet neemen, dewyl veelen van hun in den bloei hunner jaaren, als af. geleefde en ftok ouden lieden moeten behandelt worden. Vert.



4S
DERDE HOOFDSTUK.
Laat 'er de lyder om de drie of vier uuren een once van gebruike.
Inde piepende of fnorkende in ademing, ademing met taaye fluymen, die naauwlyks opgelost kunnen worden, worden de poeders (N°. 13. ) met dd Kermes minerale of de drank uit de gom ammoniac (N". 14.) of de volgende pillen aangeweezen.
Flor. Sulphur. Extracl. Enul.
Liquirit. ag dr. ƒ
Gumm. Ammon. dr. ij Rad. Jrid florent. F. Pilul. gr. Hj. D.
Die gebruikt zynde; moet 'er een aftrekfel van de hysfoop met het zoethout, of de Stipit. Ditlcamarce op gedronken worden.
Men moet zorgen, dat de IriaswortelRadlrid fiorent niet te veel verdroogd of door de wormen verknaagt zy.
Wanneer deeze middelen zonder vrucht be. proeft zyn en de moeyelyke ademhaling zodanig toeneemt, dat men eene verflikking te vreezen heeft, in dit geval hebben de volgende poeders den Grysaarts hulp toegebragt.



VAN DEN HOEST.
4f
Sacchar. 94. Flor. Sulpkur.
Extr. Liqiiirit. aa gr. jy . J J
Kermis miner. t Extr. ScilL aa gr. zn. d.
• De gift van de bovengezegde middelen wordt bepaalt naar de , hevjghejd van den hoest, de moeyelykheid der ademhaling, en de taaiheid der fluimen. ,
De hoest der grysaarts., dikwyls wel verdreeven zynde,, maar altyJ weederkomende, wordt zomtyds door fontanellen geneezen (14)-
Wanneer de hitte en de koorts afweezig zyn, moet men den grysaarts, aanwyn gewoon zynde, dezelve niet,verbieden.
. Somtyds ontftaat 'er een hoest door het te rug dry ven van zuchtige beenen,, hetzy door genees, middelen, door zwagtels of leere flopkouzen, waar uit het tc vreezen is dat 'er eene borstwaterzucht ontftaat, dan moet men terftond de uiterjy^e drukkende oorzaak wegneemen, en tot het Extract fcillct de toeviugt neemen.
De
(14 ) Deeze zyn vooral nuttig, Wanneer men kan ontdekken dat de hoest yoortgebragt wordt door een fcherpt vocht; dat in het lichaam te rug gehouden wordt, .en op de longen, ofte ia de luchtpyp valt, gelyk «ükwyis gebeurt. Vert D



'50 DttP.DE HOOFDSTUK
De hoest die opgezette tyden weederkeert, eischt, het lichaam gezuiverd zynde, de koorts bast.
Terwylikditfchryv, heb ik verfcheide lyders gehad, die met een byzondere koorts bezet waaren, die, onder deszelfs aanval door eene heele heevigè drooge hoest met een merkelyke benaauwdheid op de borst gefolterd wierden, fmeltende verzagtende honigmiddelen wierden te vergeefs gebruikt, de koortsbast ten laatften gegeevea zynde verdween de hoest met de koorts.
De Steenhouders, Molenaars, Beeldhouwers, worden dikwils doof eene hoest aangetast, die door aamborstigheid of teering gevolgd wordt.
Deeze moet men zodanig een plaatzing aaa yaaden , waar door het zand en de (teentjes door de wind van bun afgedreeven cn derzelver inademing belet worde, daarenboven komt een afkookfel van de graswortel met veel honing, of de pillen uit de fpaanfche zeep, ammoniak gom, en het uittrekfel van zoethout te pas.
" Sapon Ventt. unc. j Extr. Liquirit. dr. ij Gummi ammoniac. dr. j m. f. pilul gr. iü Driemaal daags Vl-VilJ.
De vloeijing hoest (Tuf/isRhsumatica) heerscht by vochtig en tefTens koud weer;'in het begin
van



VAN DEN HOEST. 51
van de ziekte befpeurd men huiveringen met pynen van andere deelen, teegens den avond neemen de toevallen toe, de pols is gemeenlyk mei en hard , de hoest dan droog dan vochtig; mee- ■ ftentyds worden 'er veelen te gelyker tyd door deeze ziekten aangedaan.
De Ader moet meest altyd en naar mate van de kragten en de toevallen herhaalde ryzen geopend worden.
Indien de Pols in het begin der ziekte zwak is, of na de aderlating klein wordt, wordt de Campher met een weinig falpeeter, en een aftrekfel van de vlier bloemen, de wols bloemen en het zoethout aangeweezen, en als deeze niet helpen, moeten 'er fpaanfche vliegen aan de beenen gelegt worden.
Als, de fluimen opkomen is het poeder uit de bloem van fwavel, arabifche gom, tragacanth gom en zoethout, (N°. 15. ) van nut. Alszy taai zyn, eisfchen zy de zee-ajuin honing-azyn, of de Kermes minerale. _ -
Op dezelfde wyze moet omtrent de zinking hoest (tusfis Catarrhalis ) gehandeld worden, die niet altyd uit eene te rug gedreevene uitwaasfeming, maar ui* eene vreemde ftoffe die in de lucht fweeft fchynt voor de komen, dewyl fomtyds wanneer de brandende zuyde wind waaid de zinkingen heerfchen; en die zelvs aan tasten, die geduurig ra warme vertrekken op gefloten zyn, en aan geen weer verandering zich blood ftellen.
D 2 Sy



DERDE hoofdstük.
By veelen is een vooroordeel dat door te vroeg de kamer te verwarmen de zinkingen ontftaan, die eerder daar door verhindert worden» dewyl de doorWaasfeming gelyk maa'tiger gehouden wordt.
Men moet de yzere kagchels vermyden, die daar zy fchielyk heet ook niet m inder fchielyk koud worden en dus dezelve nadeelen veroorzaken, als de fchielyke luchtveranderingen.
De aderlating voorafgegaan zynde , wanneer dezelve noodig is , raad de M o n e t a in de zinking hoest met de beenen in een heel koud bad te zitten en de volgende poeder te gebruiken.
Nitri Cryftall. unc. j Cremor Tart. unc. £ Sal. Ammon. df. tf; ' m. d.
Men laat 'er de lyder alle 4 uuren een drachma van inneemen , indien hy volwasfchen is; maar "het is gevaarlyk den bloedryken of wanneer 'er veel pyn in het hoeften is het koude bad aan te faaden, maar het laauw voetbad met een weinig zout, fchynt veiliger.
Na de zinking hoest moet men in een koude landftreek de borst met een wolle lap bedekken.
Somtyds Worden 'er in een enkelden zinking hoest, de allerftinkenfte fluimen op gelost; ert die wanneer zy in het water geworpen worden • ' na



VAN DEN HOEST,
53
na de grond zinken, dan komt het afkookfel van de Yslandfche mos te pas.
De verhandeling over den hoest van Nicolat en Eberhard de Rosen, doorHaller O) in het licht gegeeven yerdiend geleezen te worden.
Somtyds ontflaat 'er in de halflammigen uit een gebrek der zenuwen een longhoest met gepiep , aan zoortgelyke lyders, moet men de Jtn da, de zee-ajuin honing-azyn, de flor-esbenzoë s, de Kermes minerale, de ammoniac gom, de duivels drek , de olibanum, de campher en de Jpirit falis ammoniac fuccinatus, na de verfchillendheid van het onderwerp en der toevallen geeven.
Maar wanneer de fnorking en pieping aan houdt, kan men bruine peeper op eene brandende kool leggen, op dac de benaauwde long door de ingeademde waasfem tot een fterken hoest aangezet wordt.
De hoest der mildzuchtigen leevert de volgende kenteekenen op. De boven buiksdeelen zyn dikwils naar binnen getrokken, de lyders ademen met moeite, en gevoelen geene pyn in de borst, zy worden met winden geplaagt; zy loozen eene heldere pis, en zomtyds ontlasten zy eene taaye flym van een ascoleur zonder vermindering van de toevallen.
De
(a) Tom II. p. 53-
D 3



DERDE HOOFDSTUK
Dc zoete en olie achtige middelen, zyn zoortgelyken lyders ten uiterfte nadeelig, de verdoovcnde middekn kunnen ook van geen nut zyn , ten zy de ingewanden van den onderbuik geheel en al vry zyn, of de hoest zo heevig is, dat men voor gevaarlyke gevolgen vreest.
De buik opgezet zynde, komen de rhabarber middelen met de terra foliat atartari tc pas, men moet ook naauwkeurig onderzoeken of 'er geene verftoppingen iu den onderbuik fchuilen; en indien deeze 'er niet zyn zullen de pillen uit de Had: valerianai, de ontbiedende gommen, de bevergeil, de duivels drek van nut zyn. Wanneer het veezei geftel flap, geene volbloedigheid of geen vrees voor ontfteeking is, zal het nodig zyn de ftaal middelen 'er by te doen. Dog wan. neer 'er in de ingewanden verholen verftoppingen zyn, dan zal men aan de koude geitellen, de fpaanfehe zeep, bittere uittrckfels , met de ontbindende gommen ; 'er by doende, indien de buik traag is de Majja pülularum Becchcri, of de Extra® JRhei; cog die van een warm geflel zyn, welkers pis Jierk riekt, en dc ontlastingen iets'rottigs hebben, dcezen kunnen geen zeep, geene ontbindende Gommen of extraften verdraagen , maar moeten door afkookfels uit de Saponaria de taraxicum, waarby een middelzout gevoegd wordt, geholpen worden, wanneer het lichaam en de maag nog fterk zyn, komen intusfehen de bronwateren den mildzuchtigen te pas.
De



VAN DÉN HOEST. 55
De hoest die de zwangere vrouwen, die hoog draagen, plaagt, wordt zelden dan door de yerlosfing geneezen, zomtyds wordt dezelve door verdoovende middelen, verzagt, maar men moet toezien of 'er geene volbloedigheid is, dan immers zoude de verdovende middelen nadeelig zyn, en dc ader geopend moeten worden.
De te groote engte van de luchtpyp, en de verhardingen van de klieren van de lucht buisjes, brengeaeenen hoest gelyk aan den (tikkende hoest voort, en is geheel ongeueeslyk, de gorgel dranken immers en de weekmakende nvddelen.in de mond.gehouden, verzagten wel den hoest, maar ïieerrïèn'de kwaal niet weg.
Wanneer 'er een vreemd ligchaam in de luchtpyp valt en den hoest veroorzaakt, moet 'er eerst eene aderlating gedaan worden, en vervolgens door de niezing, ofte bruine peeper op een brandende kool, en deszelfs damp opgehaald hebbende een heevigen hoest te veroorzaaken om het vreemde ligchaam uit te dryven.j
De hoest die door de jigt, het voet euvel of de fchurft voortgebragt is, geneest gewoonlyk piet voor dat de eerfte ziekte weederkoomt.
D4 VIERDB



VIERDE HOOFDSTUK,
Fan de Bloedfpuwing.
De Bloedfpuwing is zeer gemeen te Weenen, misfchien om het moeijelyk trappen opklimmen in de heele hooge gebouwen, en de veelvuldige veranderingen van het weeder, het doet weinig tot de geneezing'of het bloed uit de longflag 'aderen dan wel uit delonge pyps flag aderen voortvloed, berst het bloed uit de eerde, dan is het overvloediger, helderder en dunner, is het uit de Iaatfte dan is het dikker, met fpeekfel vermengd cn van éen donkere kleur; men vind dit alles breeder by van S wie ten.
Onder de oorzaken van de bloedfpuwing wordt met regt het misbruik van de kwik gereekend, ik heb zelfs menfchen van een teer gedel gekend, die de opgeheeve kwik gebruikt hebbende, eene bloedfpuwing gekreegen hebben, In de heevige koude , die wy nu zeedert eenige Jaaren gevoelt hebben , heb ik verfcheide door bloedfpuwingen aangetast gezien, zonder dat het lichaam 'er toe gefield fcheen of dat 'er eenige andere oorzaak kon ontdekt worden. Laa"; ten



VAN DE BLOEDSPUWING. $1
ten de Vrouwen zich wagten, met de kinderen, die zy op den arm dragen en gewoon zyn te laaten fpringen, dat zy de hand niet fterk op dë zwakke borst der zuigelingen drukken, want hier door wordt dikwyls eene gefteldheid tot bloedfpuwing of longteering gevormd. '
Bloedryke vrouwen, aan wien ontydig afdryvende middelen worden gegeeven, worden door bloedipuwing aangedaan.
Het zal misfchien niet onnuttig zyn, hier aan. temerken dat zomtyds by de jonge dogters de {tonden de eerfte maanden en op de gezette tyden gercegeld vioeijen: eenige tyd naderhand zyn de ftonden zo gereegeld niet, en eindelyk komen zy geduurende een tyd in 't geheel niet weederom. Deezen . indien zy voor het overige wel zyn, en geene drukking op de borst, nog lastige fpanning in de lendenen , in de middel bovenbuik of omtrent het heiligbeen befpeuren, moet men met geene geneesmiddelen kwellen, maar dit alles aan de zorg van de natuur overlaten.
Die dikwyls door de bloedfpuwing aangetast worden, met eene drukking op de borst, en benauwdheid die by de minste beweeging toeneemt 9 wiens pols buiten het toeval trilt en ongeftadig is, deeze vertonen na het openen van de lyken propzwellige zamen groeijinge in de grootfte vaten.
Het gevaar moet niet afgemeeten worden naar de hoeveelheid van het uitgefpuwd bloed; want D y alles



5? VIERDE HOOFDSTUK
alles gelyk gelteld zynde wordt een lyder met minder moeite geneezen van eene ruime b'oed fpuwing, die van de opftopping van gewoae bloed ontlastingen , of van een uitcrlyke oorzaak voorkomt, dan wanneer de vaten doorknaagt zynde 'er minder bloed maar dikwyler ontlast wordt.
In heevige ziekten is de bloedfpuwing van het groo fte gevaar, de geneezing is zeer moeyelyk van hen > die lang van hals, fmal van borst zyn , uitpuilende fchouders hebben en die gevleugelde pterygo'dei genoemd worden,
De Geneezing moet in de meeste met de aderJating begonnen worden.
Men kan hier geenzints zich alleen op de pols verlaaten, die hoewel hy vol is, in veelen nogthans het zy uit de vrees of door de fpanningen die deeze ziekte dikwyls verzelle, trillend , klein en zwak bevonden wordt; en het bloed ontlast zynde toe neemt. ,
Somtyds bedaaren de toevallen na de aderlating maar zy komen naderhand heviger wederom, de pols en de drift der vochten toeneemendedan moet de aderlating herhaald worden. Dog wanneer de ziekte uit opgeftopte aanbeyen (hemorrhoiies) ontftaat moeten 'er bloedzuigers aan den aars gelegt worden. Ik heb de ader by foo'-tgelyke lyders te vergeefs zien openen en de ziekte bedaarde niet, dan door het aanleggen van bloedzuigers.



VAN DE BLOEDSPUWING. 59
In het geval, dat de ziekte uit de opftoppmg dermaand-ftonden opgezette tyden weederkwam, heb ik met de beroemde Schmucker, dezelve door een foortgelyk gebruik van de bioedzuigerï geneezen gezien.
Nogthans in vrouwen, die voor het overige wel zya, als in de plaats der Honden, het bloed zich door de mond ontlast, moet men niets doen , en de natuur moet niet door geneesmiddelan geftoord worden.
Als de lyder flaauw valt moet men door de reuk van de azyii de vervallen'kragten opwekken en zich onthouden van geestryke en prikkelende middelen.
Somtyds ontftaat de bloedfpuwing uit eene fchielykedroefheid. A r i s t o'b u l u s , zy n broeder omgebragt zynde, wierd zo zeer door de droefheid getroffen, dat hy bloed fpuwde. Het is my gebeurt van tyd tot tyd zoortgelyke gevallen te zien , zulke lyders kunnen naauwlyks eene ruime aderlating verdragen.
Wanneer de lyder heel fwak is, de uit eindens jjoud zyn , of dat het beweefen is, dat het lichaam door de zelfs befmetting afgemat is% of als de ziekte dikwils wederkeerende , 'er verdenking is dat het bloed uit doorgeknaagde vaten vloeid, moet men zich van de aderlating onthouden: Prosper Alpinös, heeft zeer voorzichtig vermaant dat in de bloedfpuwing waarby geene koorts, ontfteeking of volbloedigheid



ÓO VIERDE HOOFDSTUK.
heidis, de aderlating geen plaats kan hebben: buiten twyffelis deeze doodelyk, wanneer er veel bloed ontlast z\nde, de kragten weg zyn,- of ook als de lyder reeds in die ftaat is, daar wy hem in zouden begeeren te brengen door de aderlating.
Volgens het gevoelen van Hall er verminderd de aderlating de bloedfpuwing niet zo zeer door de wet der waterweegkunde, dan wel door het dierlyk lichaam te verfwakken.
Sommige denken , dat de uiteindens geheel rnoeten gebonden wqrden, maar reeds heeft Er a,sistrATUs, dikwyls de beenen, de deyen en de armen te vergeefs gebonden, vooral in menfchen met eene lange hals, platte borst en uitpuilende fchouders.
Somtyds zyn de kop glazen met inkervingen aan de beene en voeten gelegt, wanneer noch de ^derlaating noch het binden der beenen van eenig nut waren, heil zaam geweest. B a g l i v i u s heefc geleerd dat er eene naauwe verbandfchap is tusfchen de borst en de uiterfte leedemaateu.
Cullen pryst tegen de neusbloeding, blaartrekkende middelen tusfchen de fchouders, het js misfchien door deeze reeden dat de Beroemde Mar te ns dezelve met vrucht in de bloedfpuwing op dezelfde wyze gebruikt heefc, maar djtachtik, dat men hier alleen zorgen moet, dat dezelve niet voor de aderlatingen die eerst dienen te gefchiedecu worden aangelegt of wanneer de - ' ziekte



VAN DE BL OEDSPÜW ING. 6t
ziekte zyne oorfprong heefc uit ongebonden bloed of doorknaagde vaten. (. 15 ^ . De voetbaden doen weinig of niets , dewyl de koude de kwaal vermeerderen, en de warmen de beweeging der vogten aanzetten. (16)
De aderlating gefchied zynds is een afkookfel van de fpekwortel ( Rad Confolid Major ) het leverkruid ( rfgrimonia) en de kleine netel ( «rtica minor) N°. 16. nuttig. Doch indien hét kwaad uit opgeftopte aanbeïen of Honden geboren is, wordt 'er met vrucht het duizendblad (millefolium) bygevoegd.
Zeer heilzaam zyn de dunne melk dranken » waar by, fomtyds de falpecer (nitrum) gedaan wordt: als de lyder heel warm is, of te vodren geeftryke dranken misbruikt heeft; dog wanneer de kragten weg zyn, wanneeer een dun en
ont-
(15) Reeds heb ik in het hoofdftuk over de beroerten aangemerkt, dat defpaanfche vlieg pleiftef verjnydt moeten worden, in alle de gevallen waar het bloed door te veel drift of eenen te fterke gilling kondigt. Vert.
(16) Zouden de warme voetbaden met zout niet als een afleidend middel befchouwd kunnen worden, dewyl zy de vaten der onderfte ledemaaten, uitzettende het bloed ,■ dat anders met te veel drift de' longen indringt, na deeze deelen meer bepaalen.



(J2 VIERDE HOOFDSTUK
ontbonde bloed uit doorgeknaagde vaten ontlast wordt, is het geenzint dienftig. (17)
Ik heb fommigen van foortgelyke lyders ontmoet die door het misbruik van de nitrum in het grootfte gevaar gebragt waren.
In eene hevige bloedfpuwing-, die by heet weer of naar het misbruik van fterke drank of eene te groote beweeging van het ligchaam ontftaet, indien de lyder bevrydt is van kwaadfappigheid , drukking op de borst en pyn, zal het dienftig zyn den geest van vitriool zeer ontbonden te geeven, mits de nodige aderlatinge voorafgegaan zyn.
In fterke en luftig leevende menfchen, moet de buik vooral wanneer de boven buiks deelen opgezet zyn, door een afkookfel van de tamarinden of het aqiia angeüca ontlast worden op dat de volheid verminderd; en de afleiding ge-
fchied
(17) In die gevallen heb ik met veel nut, vooral wanneer de lyder zeer aandoenlyk van geitel is,-het -volgende uvixliur gebruikt.
Gumm. Arabici. Sgr. papav. alb ac. Unc. j Aq. fambuci Unc. yj. Spir. Sulph. per. Camp. q. ƒ. ad grat. aecd. m.4. •



VAN DE B LOEDSPOU WINC. 6j
fchied zynde, de nadeelige en fchadelyke hardlyvigheid voorgekome worde.
Het is door waarneemingen beveiligd dat gewoonlyke bloedfpuwingen door een langdurige buikloop vermindert zyn. Het zoude zeer dienftig zyn volgens Prosper Alpikus, voorde ziekte der lyders, te weeten hoe de Maat der boven buiks deelen is, nademaal dezelve by gezonde lieden dikwyls ongelyk en niet regt zagt bevonden worden.
Wanneer de bloedfpuwing door eene fcherpe ftof verwekt wordt, moet men de arabifche gom, de tragacanth gom en een afkookfel van de faleb geeven. In foortgelyken gevallen roemt men ook de lyn olie, maar by ons verwekt die dikWils walging en braking, en dat des te makkelyker dat die mceflentyds garftig is.
Zommige lyders worden geholpen als zy het afkook'el of het nat van de Cocklearium door Zaffius O) BoECKLEVüs(fc)aangeraaden gebruiken, deeze nogthans voegt onbezonnen het lepelblad en de nafturtium 'er by.
Eindelyk wanneer de lyders door de bovengenoemde middelen en genoegzame ontlaftinge verliet is , en door geene drukking op de borst meer benaauwd, nog de pols vol en niet. meer hard
be-
Synops. obferv. med. p. 21. (*) Part III. p..588.



6*4 Vierde hoofdstuk
bevonden; wordt, voegt men de koorts bas mét veel vrucht by het boven genoemd afkookfel. (N°. ió)
Men moet met eene kleine gift beginnen want met regt zegt MurraY ( c ) dat de koorts bast niet zo zeer dienftig is om de tegenwoordige itrooms van het bloed te bedwingen , dan wel om de longen te verfterken, en de koorts en krampachtige beweeging'e, waar voor deeze lyders zeer vatbaar zyn, te matigen.
Wanneer de longen met flym bezet zyn, zal men omzigtiger moeten zyn, in het geeven van de koorts bast, dog indien geduurende deszelfs gebruik de ademhaling moeyelyker wordt, moet men 'er zich van onthouden.
In zwakke lyders, die om het teer geweeffel van hunne longen dikwyls bloed hebben gefpoogen, moet men terftond zynen toevlucht tot den koorst bast neemen: waarby men zagte zamentrekkende kruiden, als het lever kruid agrimonca) enz of omwen.ende, as de arabifche gom, Voegen.moet.
Voor foortgelyke is ook de uitgeperste zap van de netelen ( unica ) indien het jaargety dezelve geeft , voordeelig. , , ,
Voor deeze leiders zou de aderlating doodelyk
rC) Mat. Med. p. 6oa.



VAN DE BLÖEDSP'UWÏNG. 8|
Indien dc ziekte te hevig is, het geen de hoeveelheid van het ontlaft bloed, de kragt en de pols van den lyder aanduiden, móet men fterker rarrientrekkende middelen in het werk ftellen.
De armenifche aarde is onvoldoende. Ik verwagte voorwaar met deri beroemde S piel man (d) geene werking van alle de kernachtige aarden , die door het water niet kunnen ontbonden, hoewel dezelve uitwendig gebruikt de bloedftorting ftillen, om dat zy op de wond gelegt een harde korst maken.
Ik heb ook niet gezien dat de bloédfteen (Lapis Hematitis) hielp.
Een vóortreffelyk middel, en dat zelden den artz in zyne verwagting bedriegt is, de aluin, die ArchigeNes reeds indeblöed-pis gebruikte, dezelve moet in poeyer N°. 17. óf ineen drankie met de arabifche gom vermengd gegeeven worden. (N°. 18.)
De alumen dracGnifatum fchynt niet veel meer kfagt te hebbén , dan de ongebrande aluyn , waarom men ook een zoo duur middel, in het gafthuys ontbreekcn kan , als de zwakheid toeneemt zou het geerïfints raadzaam zyn de koorts bast te verzuimen: de kragten, de pols en de hoeveelheid van het uitgeworpen bloed bepalen 'er de gift van, want het medicinaal pond aluin kost
zeven
Qd~) Spat. midi p. 437*
J3



66
VÏÊRDE HOOÏDSTUK.
zeven duivers en het pond van de alumen draconi fatum d ie guldens zeven duivers.
De poeders verdienen de voorrang boven de wey van melk met aluin door VVhïtt aangeraden, want behalven dat het een, onaangenaam middel is, bewyst het door de fmaak dat veel grooter gedeelte van de aluin in de kaasachtige dee'en blyft hangen, dan in de wey meede gedeeld wordt.
De zuure oprispingen, en de brandingen in de maag (foda ) zyn zeldfamer van de Poeders, dac van de wey met aluyn.
Wanneer de aluyn niet genoegzaam is moetme* een half of een heel grein van de Fitriolum mortis, bydebovengenoemdepoeders N°. 17- voegen, ec om de twee of om de vier uuren 'er een ingeven.
Veelen vertrouwen weinig op de famentrekkende middelen, om dat het middel eer dat het als geneesmiddel op het beleedigde deel werken kan , dooi' het bloed te verdikken, en de kieiufte vaten van de long famen te trekken de dood veroorzaakt.
Maar de uitkomst heeft het heel anders geleert, ik heb 'er veele langs deeze wyze, die reeds ongeneeslyk gehouden wierden , in volmaakte gezondheid herfteld.
De groote H aller leert, dat de aarde zelfs, van het yzer. die men nu zamentrekkend zou denken, overvloedig in het bloed overgaat. gelyk door naaukeurige proeven beweefcn is, want het uitgebrande bloed heeft driemaal meer yzer opge-
leevert,



VAN DE BLOEDSPUWING. 6j.
Jevert, na dat de lyders yzer onder haar geneesmiddelen gebruikt hadden, C <0
Zommige raaden het koudwater en ysdranken , aan; maar de beroemde van Swieten zegt (ƒ) dat niemand voorzigtig handelt, die in een bloedfpuwing tot koude drank zynen toevlugt neemt, en Ne i f e l d heeft waargenomen (g ) dat 'er ligt de teering door ontftaat, indien men te veel koud water aan bloedfpuwende geeft. En voorwaar ik heb allen, wien koudwater gegeeven wierd aan de teering zien fterven, nogthans in een twvffelachtig geval, is hetbeetereen twyffelachtig middel te gebruiken als geen.
Zeer veele geeven verdovende middelen m de bloedfpuwing; het' geen dan alleen maar moet gefchieden , als er eene krampachtige zamentrekking dér afgeleegen deelen , of eene te fterke aandöenlykheid van de lugtpyp of eindelyk eene prikkeling uit het lekkende bloed ontftaande, befpeurd wordt.
Wanneer zy, die geneigtheid hebben, tot eene erf - teering door eenen kittel-hoest 's avonds op het ftaap uur wederkomende, aangedaan worden • heeft de beroemdeMeza, het heulzap (h) ,Wee drie weeken lang gegeeven: waardóór de -, hoest
CO Phyfiol.T. VII. p. 60. (ƒ T. jV. p. 40.
Xg) Rat. medelid, p. 354- _ „
Soe. med. Hafn. Coll. T- Sr P- 3 9«, & ,
E 2



VIERDE HOOFDSTUK
hoest geftild wierd, de ader teevens geopend zynde als er pyn op de borst by kwam.
Voor het overige zou dit middel in volbloedigheid of als de gewoone ontladingen geftremd zyn, fchadelyk zyn , dewyl volgens het getuigenis van F r ei n d , deheulfap al hec uitgezet bloed tot beweeging aanzet f gelyk Tralles dat nog om'.tandiger leert. Men kan nogthans de Diaco" dium geeven, die Boer have reeds niet voor een flaapverwekkend, maar een omwindend middel fchynt gehouden te hebben $ dewyl hy aanraad , 'er om het uur een half once van te gebruiken.
Op dat de behandeling van de gewenfchte uitflag niet verftooken zy , moet men naauwkeurigdeoorzaak van de kwaal onderzoeken. De vrouw van een myner befte vrinden , die als zy wel was, er geel en opdrachtig uitzag, wierdt voorheen door eene heevige bloedfpuwing aangetast Het bloed dat uit de arm en uit de voet verfcheiden keeren afgetapt wierdt, was met zoo'n taaye korst bedekt, dat 'er geen mes door kon, geene afleidende , geene falpeterachrige , geene verzagtende, of eindelyk famentrekkende middelen hielpen , de moeyelyke ademhaling nam aanhoudend zo toe, dat ik eene verftikking te gemoed zag; uit deeze omftandigheeden begreep ik dat de kwaal uit al te dik bloed voorkwam dac naauwlyks door de naauwe vaten van de long kon doorlopen; van begrip dus veranderd zynde gaf ik den lyder een fterk afkookfel van de graswortel



VAN DE BLOEDSPUWING.
Cy
wortel en van de paarde bloemen met de falpeter en de conferf van vlier, vervolgens gaf ik haar het fap van de paarde bloemen in eene ruime maat, door deeze middelen wierdt de lyderes vol. ledig herfteld.
Het is twintig Jaar geleeden dat een vrouw, die eene verkoudheid had, veel bloofend bloed met flukjes vermengd uitwierp; de ader geopend zynde , zonder dat 'er eenige famentrekkende middelen gebruikt waren, kwam er benaauwdheid en roggeling by, en de lyderes wierp met veel moeite en byna (likkende, famen geronne bloed uit. In dit groot gevaar dewyl ik deeze benaauwdheeden aan het zamen geronne bloed toefchreef, gaf ik met de vemeetelheid van een Jongeling dikwils een half grein van de Kermes - Minerale, hier door het famen geronnen beter ontlast zynde, verminderde de bloedfpuwing , en de lyderes heeft nog agtien jaar naar deeze ziekte geleeft.
Dikwyls en vooral in dc bloedryken, ontftaat er eenige dagen na het ophouden van de de bloedfpuwing als een wond koortsje; waarin als dezelve te heevig wordt, men eenige oneen bloed moet aftappen, op dat de hoest weder toeneemende er geene nieuwe bloedfpuwing op volge.
Men moet met de famentrekkende middelen ophouden, wanneer cr niet als famengeronncn bloed ontlast wordt; want wanneer dit niet ontlast wordt ontftaat 'er een (leepende koonsfebris lenta met longteering.
E 3 Wan-



<^0 VIERDE HOOFDSTUK
Wanneer door het gebruik der famentrekkende middelen de uitwerping gefluit en de borst benaauwd wordt, moet men warme dampen door de mond laaten inademen en weekmaakende middelen , maar met maatigheid geeven.
De etter - fluimen die kort naar de bloedfpuwing voorkomen, leveren een goed voorteekeny dewyl zy de vrees van een etterzak weg neemen; dog indien zy te veel toeneemen en de kragten verminderen, moet men dezelve door een afkookfel van de koortsbast en wondkruiden bedwingen, a!s 'er koorst is, zyn de pillen uit de koorts-bast, de arabifche gom, de olibanum en de majlich voordeelig.
De fpys in de bloedfpuwing moet uit de endivie, de latuu (laftuca,) geerst en ryst toebereidt zyn, dog de fpyzen moeten byna zonder zout en leuk warm gebruikt worden.
Als de ziekte overwonnen is, moet men dc wind verwekkende , fwaar te verteerene fpyzen en ook fpecereiachtige en geeflryke dranken vermyden.
Ik heb met Bürggraff(c) de bloedfpuwingen zien wederkeeren door te veel afpergies te eeten.
Zommige Geneesheeren verwagten veel van de fappen der kruiden en zy fchryven ze den lyders zonder onderfcheid voor. Men moet zig onthouden
CO Pag. 77.



VAN DE BLOEDSPUWING' Jï
houden van de Nafturtium t19) en de Chcerophyllium, (20) deeze is fcherp, en die verwekt dikwyls hoest, en ook een middel dat inwendig diend om de verhardingen der borden te verdwynen', en uitwendig om de uitfpattingen (varices) van de zaad vaten te verdelgen, kan onze lyders niet aangeraden worden.
De gezonde bloedryken, van ouders met bloed fpuwing gekweld, gebooren , of die eene lange hals en platte borst hebben, moeten door gematigde aderlatingen de bloedfpuwingen tragten voor te koomen.
Men moet zorgen geene koude voeten te hebben, want indien dit gebeurd komt de bloedfpuwing weer , volgens het getuygenis van Bonnet.
Het
(1 9) Van welke Nafturtium of het van de aquat'tcum, óecrsspum ofdzhortenfe oilndkum is dat onze Schryver fpreeken wil, is my onbekent, dan zyne waarfchuwing is voor alle deeze foorten, dewyl zy alle fcherp, enbytend zyn en dus geenfints in deeze ziekte te pas komen. Vert.
(20) Men behoeft alleen de fterke en onaangenaame reuk, en de bittere en walgelyke fmaak van de ' Cluerophyllium na te gaan , om zich te overtuigen hoe weinig dit middel gefehikt is, in de bloedfpuwing. V°'ft± J£ 4



f.2 VIERDE HOOFDSTUK
Het koude bad is een gevaarlyk middel om de. longen te verfterken, dewyl het uit de oudfte waarneemingen beweezen is dat zommigen wanneer zy zich met koud water wasfchten eene bloedfpuwing gekreegen hebben. (20)
Eindelyk, hen die verfcheiden maaien deeze ziekten gehad hebben , is het dienftig om van lucht te veranderen; zy moeten volgens Cels o s ( b ) 's winters de zee plaatfen, en foomerj, de landftreeken bewonen ( ai )
C20) Ik heb een goed vriend gehad, die ([hoewel anders gezond) zo menigmaal hy zich ging baden Moedigen fluimen opgaf. Ik heb ook een Heer behandelt voor een anderendaagfche koorts, die zo meenigmaaien hyde koortsbast gebruikte, onder welk gedaante het ook mogt zyn , terftond bloed fpuuwde, hoe wel hy anders aan deeze ziekte niet onderhevig was. Vert.
jfai ) Het gebeurd.t volgen; het getuigenis van Stoll, dat wanneer 'er galkoórtfen heerfehen 'er fomtyds bloedfpuwingen ontftaan, die door een braakmiddel het best geneéfen worden. Deeze aantekening heb ik verfcheide maaien bewaarheid gevonden, en met het beste gevolg de raad van deezen grooten Man in het werk gefteld. Deeze lyders klaagen gemeenlyk over een hevige fteekende oyn in de een of d'andere zyde met benauwdheid en kort ademheid; de pblsis hard, onregelmatig, de tong geelachtig heilagen, dó'ftnaak bitter, dit alles gaar gepaard met walging;
waarop



VAN DE BLOEDSPUWING, 7$
waarop het blocdfpuwcn volgd. Eene aderlaating gevolgd door een verdeelend en zagt buikzuiverend middel in het werk gefield zynde, wordt een braak, middel met de befte uitflag gegeeven, en zelden gebeurt het, dat geduurende de werking van dit middel, ecnig bloed ontlast wordt, maar wel meest dat de toevallen verminderen, en verder door gepafte, oplosfende,zuurachtige middelen de geneefing volbragt wordt. Men leefe met riaaukeurigheid dé bovengenoemde Schryver na, over de verfchillende foorten van bloedfpuwingen en derzelver geneeswyze in zyne Rat. mtdend. T. III. p- 12- & Seqq.
E 5 VYFDE



VYFDE HOOFDSTUK.
Fan de Teering.
Dc teering is gevaarlyker voor de vrouwen, zelden tast zy de grysaarts aan; maar zy is doodelyk voor den geenen onder hun, die zy aantast.
Hoewel zy zo makkelyk niet, als men gemeenlyk in Italië denkt, medegedeelt wordt, is zy egter niet vry van befmetting. De beroemde van S wi et en heeft een man gekend, die na dat hy, zyne aan de teering dervende vrouw gekust had , dat gedeelte van de kin, dat hy teegen de dervende lippen aangedrukt had , geheel kaal was geworden, hoewel hy rondom eene zeer zwaare baard had.
Ik herinner my ook dat eenige vrouwen, die nacht en dag met teeringachtige mannen in dezelve kamers verkeert hadden, door dezelfde ziekte naderhand zyn aangetast geworden.
D'eene teering is hevig, d'andere fleepende, een ander wederom vochtig of droog.
Dik-



VAN DE TEERING. 75
Dikwyls wordt zy van de ouders in de kinderen voortgeteelt, meeft al ontftaat zy van eene bloedfpuwing , uit eene voorafgegaane ontOeekende ziekte van de borst; van eenen hartnekkigen vogtigen hoest en verzuimde verkoudheeden De meefte immers van de gemeene menfchen, hoewel zy door een hevige verkoudheid aangedaan zyn , begeeven zich ruukcloos in eene ougefladige lucht, doen heevige lichaams beweegingen, en verzuimen de aderlating en andere gepafte middelen, uit hoofden dat zy het fchaadelyk vooroordeel hebben, dat by de aderlating het gif van de verkoudheid in de vochten gebragt wordt, en de ziekte daar door verergerd.
Deeze ziekte komt ook voort van koortfen die flegt behandelt zyn, of door geene goede fcheidingen eindigen, en ook uit fteentjes van de long, die fomtyds ligt, krytachtigof gypfachtig zyn; fomtyds hebben zy de hardigheid van de keyen.
De beroemde Baldfngeb. (fl) heeft waargenomen dat verfcheide foldaaten, die ftokflagen ontfangen hadden, door de teering aangetast zyn geworden.
Somtyds worden de vrouwen van een fwak geftel door het voeden der kinderen teeringachtig. ■ Dikwils baand zig de etterachtige ftof, die in
andere
r<0 P. 18. Vonden krankbeiten einer armée.



7(5 VYFDE HOOFDSTUK
andere deelen van het lichaam fchuilt, een weg na de longen. Van der Monde zegt dat de etter, die in de oorklier verzameld was zich langs de zyde van de luchtpyp een weg gemaakt hebbende, in de holligheid van de borst ontlast hadt. Het is ook beweezen uit de aantekeningen van de natuur-onderzoekers dat een etterzak, die het gevolg van de zyde wee was geweest, door een fweer op den arm was geneezen. Voor eenige jaaren wierd 'er in het gafthuis van de broeders van de barmhartigheid , een jongman gebragt met eene hevige borst - vlies - long ontfteeking (pleuro-peripneumonia) die tot dien tyd byna geheel verzuimd was. Alle middelen aangewend zynde , die dienftig fcheenen , wierd de hevige koorts, die de lyder uitputte, aanhoudend heviger; dezelve was verzelt met eene {welling der beenen, en zoo'n groote benaauwdheid, dat de lyder niet dan zittende den adem kon haaien: daar en boven wierp hy etterachtige fluimen, van het flegfte foort in eene kleine hoeveelheid uit.
In deeze gevaarlyke toeftand van zaaken ontftond 'er een pyn tusfchen de fchouderbla,den, die vry hevig was, maar die de moeyelyke ademhaling een weinig verminderde , hier om gebood ik 'er een zeer weekmaakende pap op te leggen, want 'er begon zich van verre eenige hoop op te doen van een gelukkige uitkomst > dewyl jk wist, gelyk Triller waargenomen
'had



VAN DE TEERING "7J
had dat een foortgelyJce pyn in een hevig zyde wee heilzaam geweest was , en de uitflag heeft onze hoop niet bedroogen ; want kort daar na ontlafte de lyder veel etter door de pisweg en de afgang, teffens zeer veel etterachtige fluimen van een beeter aart met veel gemak en met dat gevolg uitwerpende dat hy volkomen weder herfteld wierd.
Het gevoelen van den beroemden de Haan fchynt niet ongerymt, Waar by hy fteld dat de etterachtige kwaadfappigheid, die in het bloed is, naar de long gevoerd, en door den hoest uitgeworpen wordt.
Ik heb fomtyds gefwellen in de buitenfte dee" len der borst fchielyk en zonder zigtbaare oorzaak zien gebooren worden, en die met geene ontfleeking of koorts gepaard waren , die de tweede of derden dag opengemaakt zynde een allerftinkenfte etter opgaven, het geen tot bewys kan dienen dat iets foortgelyks fomtyds in de inwendige deelen van de borst gebeurt.
De teering is in het. begin niet makkelyk te kenöen om dat de lyders dan weinig vermageren , en ook weinig hoefteri ten zy de borst kwalyk gevomrd zy, behalven dit is de hitte in den beginnen matigen de pols kwynend, dan verdwynt het koortfie byna geheel tegen den ochtend en de pis is zeer weinig onderfcheiden, van die der gezonden,
He



72
VYFDE HOOFDSTUK
De fluimen in het zoutwater zinkende, (het welk Htppocrates als het fwaarfte en h"t meefte tot deeze proef gefchiktacht j geeven ook geen zeeker teken van teering, dewyl het gebeuren kan dat 'er etterachtige fluimen door de lucht bolletjes, die 'er in zyn, dry ven, en de fluymen die geenzints etter in zich bevatten, om de taaje flym die 'er mede vermengd is na de grond zinken. De proeven worden het befte gedaan inden ochtendftond na de flaap, wanneer de fluimen makkelykcr ontlast worden, en niet met zo veel flym vermengd zyn.
Uit de cgfte bewyzen blykt het, dat fommigen uit de tegenwoordigheid van de uitteerende koorts en uit de aanhoudende etterfluimen de longteering vermoed hebben, maar de lyken geopend zyi de de longen geheel gezond gevonden zyn. (Z>)
In anderen is'er na de dood, etter in de holligheid van de borst gevonden , zonder dat 'er eenige teekenen voorafgegaan waren. Zo verhaald de beroemde Portal van een jongman van een flap en waterachtig geftel door eene fchielyke dood weggerukt, by wien de linker holligheid van de borst vol etter bevonden wierd, zonder dat 'er eenige bewyzen van de long over wareri en zonder dat cerwyi hy leefde, hy ooit eenige
tee-
Qb~) De Haan T.I. p. 118,



VAN DE TEERINC. 7p
teekenen van eenige ziekte op de borst gegeeven had.
Deeze ziekte is zekerhk moeyelyk om te geneezen naar het getuigen van Fortis uit hoofde van het flap geweeffel van de long en deszelfs aanhoudende beweeging. Veele achten de teering geheel en al ongeneeflyk. Maar gelyk Sghedckius (O teegen het vooringenomen gevoele van de meefle geneesheeren en fcholen verzekerd, moet dc teering geenfints onder de ongeneeslyke ziekten geoordeelt worden, Aurelia n u s ook, hoewel hy zegt datde zweeren vaa de long zeer moeyelyk te geneezen zyn, acht egter dezelve niet ongeneeslyk.
Ik heb onder anderen een man behandelt die twintig en meer jaaren aan eene zwaare teenng ging, waar door zyn voeten en buik flerk opgezet waren,- hy gaf ook geerr geringe hoeveelt heid van fluimen op, die zo Hinkende waren dat niemand der omftanders die reuk konde verdragen , door de geneesmiddelen is hy egter zo ver herfteld dat hy tot deezen dag gezond , dik en vet is,
Die teering moet voor de gevaarlykfle gehouden worden, welke met eene hevige koorts gepaard'is; maar die uit een bloedfpuwing van eene uitwendige oorzaak ontlaat, is alles gelyk gefield zynde zeer makkelyk te geneezen.
Die
QO Scheuckius. p- 283.



go VÏFBE HÓOFÖSTUK.
Die van de ouders in de kinderen voortgeteeld is , of uit een heupjigt of jigt (arthritis ) gebooren wordt, weigert byna alle hulp middelen.
Die eensklaps de kragten beneemt, en de uiterfte leedematen, vooral de voeten met een ortoverwinnelyke koude bezoedelt, is vol gevaar.
Ik heb er nooit geen gezien, die wanneer hy in het hoeften fteentjes opgaf, de dood ontkomen is, hoewel Morgagni het teegendeel getuigt. Swangere vrouwen, die teeringachtig zyn, fterven dikwyls korten tyd na de verlosfing, hoe wel zy aan eene frische en gezonde vrucht het leeven gegeeven hebben.
Als hetlichaam fchielyk vermagert, is het kwaad: die zeer hongerig zyn en niet door de fpyze gevoed worden zyn ongeneeslyk.
Wanneer in eene beveiligde long - teering de uitfpuwing ophoud, en de kragten dagelyks verminderen, is de dood naby. Hier om is het met regtdat LANGius(d)zegt, dat eene teeringachtige borst zonder hoest eene aanftaande dood voorfpeld.
Bloofende wangen als met een rofen kleur geverfd, jeuking van het lichaam, rooden puistjes, gelyk aan de gerst vlekken, behooren tot de flegte teekenen, maar aller flegst de uitteerende fweet en afgangen, en het uitvallen van het hair. s
• Ik
(«') Misc. Nat. cur. med.' obf. o. p. 23.



VAN DE TEERING.
.81
tl Ik heb 'er voorwaar zommigen zien geneezen , die zwaare fluimen geheel en al etterachtig en groen opgaven; maar ik heb er geen zien herHellen, die veel water en fchuimaeitige fluimen waar in de etterachtige als zo veele eilanden indreeven, opgaf. Zommige geeven veele fluimen op zonder dat zy heel ziek zyn, waarom de beroemde Vogel denkt dat er fommige holligheeden gevormd worden, die wel in de longen indringen, maar met zulke harde randen van alle kanten omringd zyn, dat de etter die er in is in de zelf Handigheid niet kan dringen nog in geene deefen befchadigen.
Nu zal ik opgeeven wat my voorkomen zal om de longceering te behandelen.
De Engelfchen vaaden kleine en herhaalde aderlatingen aan, waar door de koorts en het bloed met etterachtige kwaadfappigheid bezwangert, vermindert wordt ; dit zeggen zy is voor al dienstig voor hen die te vooren bloedryk en van een heet geftel geweest zyn; maar op dat door het verlies van het bloed geene raauw gheid of waterzucht geboren wordt, willen zy dat het ligchaam gewreeven; en gemaatigd geoeffend wordt.
De herhaalde ade-latingen van drie of vier oneen zyn fomtyde wel dienstig; het geen Fortis en Bonnet reeds gezegt hebben , als de Pols hard is, het ligchaam brand, en het afgetapte bloed dik, of dat men eenige pyn of fpanning in p de



82 VYFDE HOOFDSTUK
de borst verneemt, maar als de pols zwak is en de kragten verbroken; of als het lichaam door de zweet verteerd wordt, de beenen opzwellen; verhaast de aderlating de dood, hoe wel het bloed als een eiland in de wei dryvende, door een dikke fpekachtige korst bedekt is.
Men moec vermyden, dat er n:et zo lang bloed afgetapt wordt tot er geen korst meer befpeurd wordt.
De Haan heeft met veel vrucht twintig of meer droppels van het Elixir Vitrioli Anglicani, twee of driemaal daags geduurende veele maanden en fomtyds veele jaaren gegeeven: maar dft fchynt alleen een mïdjel te zyn in die teering, die op langduurige koortfen volgt, waarin een bedurve bloed na de gezonde longen gevoerd, onder de gedaante van fluimen ontlast wordt s vooral als de kragten weg zyn, en de zweet en buikloop zorgelykzyn; dog als er teekenen vaa ontfteeking zyn, zou dit middel gevaarlyk zyn.
Dertig jaren geleeden gaf ik de berg zuurea, door het Diacodium of omwendende middelen, op dat de hoest niet vermeerderen zou, getempert, den teeringagtigen in, maar zonder eenig nut; terwyl de reuk der fluimen zo (tinkend wierdt dat de omftanders dezelve naaulyks verdragen konden.
Schültzius heeft teeringachtigen en uitgeteerden met het komkommer zap tweemaal daags tot twee oneen gegeeven zien geneezen, dog
Bo-



VAN DE TEERING. 83
BorellOs verhaald van iemand die door het eeten van meloenen geneezen was.
De beroemde Mazel heeft een teeringachtige weeder tot gezondheid gebragt, door hem gefchilde komkommers met befchuit in de plaats van geneesmiddelen te geeven.
Dit kan voorzeeker beproefd werden in het begin van de ziekte, ais de koorts heerig is, de kragten nog beftaan en de lyder over dorst en hitte klaagt: maar als het lichaam verzwakt is, de vochten ontbonden zyn en de afgang dun is, komt het niet te pas.
Dat de vafte lucht ingeademd nadeeliger daü voordeelig is, heb ik door eene beproefde ondervinding.
De olie van Jodenlym (oleum afphalti) twee of viermaal daags van tien tot veertien grein gegeeven met zuiker is ook nutteloos.
Zommigen heblfen het kalkwater, met melk getempert gegeeven om de wond op te droogen en de famenrunning van de melk te beletten.
Ik heb ook het zelfde voor veele jaaren beproeft , maar die er door fcheenen beeter te worden, klaagden over het verlies van eetlust, en van' eene fwaarte in de maag, de fluimen kwamen met moeite op, de benaaudheid en de magerheid vermeerderde, en de ziekte wierd in allen deleen erger: het verfch bereid kalkwater is nog nadeeliger, om dat het zelve fcherp en bytend is.
j? 2 Sora»



84 vyfde hoofdstuk.
Sommigen raaden etter dragten (fonticulus) en ander Jetons (Setacea) aan door welk middel Hildan verhaalt eene vrouw te hebben zien geneezen ; maar deeze middelen kunnen naaulyks van dienst zyn, ten zy de ziekte haaren oorfprong neemt uit terug gedreevene fchurft, uit het dempen van het fweet van de voeten of door zweeren die te fchielyk geheeld zyn, ja zelfs dan zouden zy'nadeelig zyn wanneer de koorts te hevig of de lyder te mager is, dewyl het lichaam door deeze middelen nog meerder uitgeput wordt.
Het is een liegt gebruik by ons, en vooral by de behoeftigen de olieachtige dingen als de zalf der bedelaars (unguentum mendicorum) of de reufel te gebruiken.
Zommige pryfen de Polygala Senega in de teering aan.
Er groeit tweederley foor» van Polygala in Ooftenryk: de gewone (vulgaris) en de bittre (amara) de beroemde j a cq_u i n denkt dat deeze de flerkfte is, en niet ongelyk is aan de Senega, de fmaak en balfemachtige reuk van dit kruid fch.ynt zyn gevoelen te beveiligen.
Du Hamel na proeven genomen te hebben fchryft aan de polygala de deugd toe van te zyn een borst, verdeelend, fluim oplosfend en bloed verdunnend middel.
De Haan leert dat de Polygala niet bekwaam is om de ontfteekende verdikking noch de
etter-



VAN DE TE ERIN C. &$
etter - achtige geaardheid van de vochten te verhelpen , dat na een langduurig gebruik van dit middel, het afgetapte bloed met een dikke korst bedekt was.
En ik heb ook geen teeringachtige door het afzonderlyk gebruik van de polygala hesfteld gezien, maar wanneer de etterachtige Hof met eene taaye flym vermengt met moeite ontlast wierdt of dat de eetlust kwynt, heb ik dezelve in afkookfel N°. 19. of als een conferf met an-t dere middelen gegeeven. (20).
3Jo Rad Polygalce amar 3 0 fyr Idquirit unc. j.
De lyder gebruikt 'er om de drie of vier uuren een drachma van.
Ik heb 'er nooit eenige braaking of overvloedige pis ontlafting of buikloop (diarrhoea) uit waargenomen.
De yslandfche Mofch (Lichen Islandicum) wordt ook in de teering aangepreefen, die volT
gens
( 20 ) De Polygala amara die ik geloof dat zeer overeenltemmend is , vooral in medicinaale kragten met de Polygala feriega Linn. fp, 990. moet veel al onder de oplosfende middelen gereekent worden, en hoewel die niet zonder, vrucht in de Iong-tecring fomtyds gebruikt is geweest, moet men nochtans omzichtig zyn dit middel niet te geeven wanneer.'er veel koorts of de pols hard en opgezet is Vert.
F 3



86* VYFDE HOOFDSTUK.
gens de hoogleeraar W e l l , door wien eenige jaaren geleeden op myn verzoek deeze plant ontleedt is, uit olie, een zuur zout, veel water en zeer weinig aarddeelen beftaat; en wiens bitterheid wordt voortgebragt door deszelfsgomharstachtige deelen.
Olaus Borrichius ("c) maakte dit gewas in het jaar 1674. bekent onder den naam vanysJandfche mofch en hy onderwees dat het een plaats verdiende onder de borst middelen (21)
Te Weenen heb ik het eerfte de yslandfche mofch welkers kragt ik uit de beroemde S co po li geleerd hadt, naar de aanwyzing gegeeven, vooral
CO Act. Hafn.
C21) Deyflandfche mojch verdient vooral een plaats onder de borst-middelen te bekieeden, om zyneligtverteerende en voedzaame kracht; hierom komt hy byzonder in de long teering te pas, wanneer de verteeringskragt weinig is en de lyder vermagerd. Men maakt uit deeze mofch een foort van geley, die men naderhand met melk verdund tot voedfel geeft. Verfcheide voorbeelden zyn voorhanden dat teering - achtigen langs deeze weg volkomen herfleld zyn; of anders neemt men een once van deeze Mofch men laat dit kooken met zeftien oneen water tot op 12 oneen, men doet 'er de zee-ajuin fyroop tot een half oneen by en laat 'er de lyder om de twee uuren een once van gebruiken Vert,



VAN DE TEER ING. 8?
al wanneer de lyders de koorts bast niet verdragen konden , maar al hielp de koorts bast, onthield ik my van de mofch niet, maar gaf dikwils het een met het ander vermengd.
De beroemde Herz (ƒ) heeft dezelve onlangs heilzaam bevonden in verouderde en hartnekkige hoesten en in eene begonne teering.
Hoewel ik niet ontkenne dat de mosch dikwils vrugteloos geweest is, heb ik nooit gezien dat dezelve in eene zwaare verettering nadeelig was, gelyk de beroemde CuttEK verzeekert (g)
De Yslandfche mosch leevert voorwaar een voortrefFelyk voedzel op, en werkt uit dat de melk door eene zwakke maag makkelyker en met minder moeite verteerd wordt.
In den beginne heb ik het waterachtig afkookzel N-\ 20 met melk vermengd, daar na heb ik de Mosch in melk gekookt gegeeven.
Het thee's wyze aftrekzei heeft niet veel kragt, maar indien de mosch te lang kookt, verdwynt de bitterheid, en het afkook,el wordt fmaakeloos.
Het afkookzel moet ook niet te flvmachtig zyn, op dar. het des te makkelyker door de kleine vaten kan dringen.
De
(ƒ ) Briefe an aertze.
(g) Mat. med. p. 205.
F 4



S3
VYFDE HOOFDSTUK.
De beroemde Berg irs (7*; raad een pap van de Yslandfche mosch, koud geweekt bereidt, langs deeze wyze verliest de moschzyne bitterheid; dewyl het mikkel.k verteerd kan werden, en de lyders óok . door langduurige braakingen gekwelt en alle fpy en uitwerpende, dit inhouden kunnen.
Het heugd my niet dat ik, gelyk fomroigen gewild hebben, ooit op het gebruik van de Yslandfcne mosch een buikloop heb zien volgen. (22;
De koorts - bast is het voortreffelykfte middel tegen de teering, en in het by zonder teegen die op een doorbrooken etterzak volgt, of die in zwakke vrouwen, haare kinderen zuigende, geboren is, en dan pok wanneer de Iongteering uit een afgaande en tusfchenpozende koorts voortvloeid. Le w 1 s ?egt wel dat de koorts-bast nadeelig is, en de eerwaarde Tr alles fchynt er ook niet voor te zyn; maar ik heb met Morton, Lö -eke en Weklhoff geduurende dertig jaaren en
meer
(70 Mat. med. p. 856.
(2a) Schoonheyder getuigd nogtans dit ondervonden te hebben, doch voegt er by dat deeze buikloop fpoedig door een gift Rhabarber, en een melk drank uit de Arabilche gom tot ftilfhtnd gebragt werd. (*) Vert.
(*) Colteéfc. focet. med. hatiniens. vo!. 1. ?. 128.



VAN DE TEERING- Z%
meer door het gebruik deszelfs voortreffelyke en worwaar byzóndere kragt ( 23) ondervonden. De verhmdehng van de beroemde Christ. Jager over het gebruik van de koorts-bast in de longteering., die de beroemde Baldinger onlangs uitgegeeven heeft (i) verdiend geleezen te worden.
Zommige middelen nogthans moeten eer gy de koorts - bast gebruikt vóór af gaan of met dezelve vermengd .worden.
Wanneer de pols hard, pyn in de borst, of grotere hitte van het lichaam bevonden wordt , als de hoest droog is , de fluimen zeer moeyelyk opkomen, moet de ader geopend worden. , De hoeveelheid van het bloed dat afgetapt moet worden dient naar de kragten, de ouderdom , en de voorafgegaane levenswyze worden afgemeeten, zoortgelyken lyders moet men
week-
(23) Indien men de verfterkende, rotafweerende, etterbevorderende en wondzuiverende kragt nagaat, die den koorts-bast met regt toegekent wordt, zal nren niet ontkennen of dit middel moet ten uiterfte voordeelig zyn in fommigen foorten van longteering, dan in die foort die van eene onfteekende aart is-, of wanneer de fluim-ontlasting, fchielyk ophoud en 'er drukking op de borst is, de pols hard enz. moet men de koorts-bast als een fchadelyk middel befchouwen. Vert.
(O Tubingse aun. 1^79.
F 5



T)0 VYFDE HOOFDSTUK.
weekmakende middelen voorfchryven , als een aftrekfel van de bloemen van her. wolle" kruid {flor Verbasci ) en het zoet hout.
Dan immers is de koorts bast nadeelig, en de afkookfels uit de borst kruiden ( 24 , bereid komen niet te pas, om dat door dezelve dikwyls de fluymen wederhouden worden.
Na dat de gezegde toevallen minderen, is een afkookfel uit het leeverkruid (agrimonia nee. telen ( urtica ) de maagdenpalm ( vinca per vinca y &c. nodig; doch wanneer de fluymen vry makkelyk opkomen, de kragten afneemen, of de koorts befpeurdt wordt op gezette tyden heeviger te worden, moet men to: de koorts bast zyn toevlugt neemeh, want dikwyls geb.k de beroemde van Swieten waargenomen heeft, voegt 'er zich by de fluipkoorts (febris lenta) eene afgaande of eene daagfche , of eene dubbelde anderen daagfche, deeze moet door de koorts bast beftreeden worden opdat de lyder door geene tweevoudige ziekten onderdrukt worde.
Dan ook als de lyders zeer veele fluimen opgeeven en zwak van pols zyn, en de kragten ontbreeken, moet men de koorts bast gebruiken; want de ontlafting der fluymen moet binnen
zee.
(24) Men moet door deeze borst kruiden niet de weekmaakendc nog oplosfende, maar alleen de famentrekkende en fluim bedwingende verftaan. Vert.



VAN DE TEERING. 91
zeekere paaien gehouden worden, op dat de etter niet genoeg ontlast zynde-, zyne fcherpte teffens met de zweer vermeerdert, en dat indien dcontlafting te heevig is, de goede etter, die vereifcht wordt om de wond te zuiveren, door deeze oorzaak afgewifcht en het lichaam uitgeput wordt. .
Het is nogthans nodig met eene kleine gift van de koorts bast te beginnen.
Het afkookfel verdient de voorrang boven de koorts-bast in zelfftandigheid ,• want deeze vermeerdert niet zelden de hitte, veroorzaakt benaauwdheeden en fluit de fluim ontlading.
Het afkookfel heeft ook meerder kragt als de koorts bast eenige uuren ftaat te trekken by voorbeeld.
]|o Cort. pernv. feleEtiss unc. j. infunde in aq. fervente, ftet. per 16. hor as in infufione leni. Coque per horam: adde. Rad. falep. dr. j.
Coque per \ hora partem.
Colalnrce unc. XIV. adde.
Syr. defyniphyt unc. j/*.
■ ra. d.
Laat 'er den lyder om de drie of Tier uureö
een \ thee kop van gebruiken.



§2
vï.föe hoofdstuk.
Het koude aftrekfel van de koorts bast heeft nooit zo veel ik weet een gewenfchte uitflag gehad , met regt heeft de beroemde S t>r a q s^i k) onlangs beveiligd, dat de hoop vruchteloos is van hen , die voorfchryven om een wyn- of waterachtig aftrekfel te maaken van de koorts bast, dewyl er naauwlyks iets op deeze wyze ontbonden wordt gelyk verder door de proeven van den bovengenoemde beroemde Hoog leeraer de Well gedaan, gebleeken is(Z).
Naar de verfchillenheid van de, toevallen moeten er verfcheide middelen by de koorts bast gedaan worden: indien de lyder van een droog ge» ftel is, en de fluymen moeyelyk opkomen, week makende, als de bloem van het wolle kruid; indien de hoest zeer heevig is en van een fcherpe ftof voorkomt, het geen men uit de voorafgagaanedingen en dunne fluimen weet, omwendende , als de wortel van de falep ,• indien de lyder van een kwaadfappig geflel is en de fluimen taay, de Polygala amard; indien het lichaam uitgeteerd, de maag zwak is moet men de yslanpfche mofch by de koorts bast voegen , by deezen allen kan het zoethout zonder moeiten gedaan worden , gedeeltelyk om de onaangenaame fmaak van de koortsbast te verhelpen, 'ge'deeltelykomdefluym, ontlalling vryer te houden.
i Wan-
(è) de feb. intermitterft. p. 77. (/) Ziet dè verhandeling 'over'dc koortfen door onzen Schry.er in het licht gegeeven.



VAN DE TEERÏNG. 93
Wanneer onder het gebruik van het afkookfel Van de koortsbast de hitte vermindert, de fluymen beter en in zoo'n groote hoeveelheid niet Uitgeworpen worden, is de koorts bast in zelfftandigheid ( 25 ) of in een drank of in flikbrokken tot drie of viermaal daags gegeeven dienftig. Op dezelfde wyze en in dezelve hoeveelheid moet de koors bast fomtyds, zonder dat 'er andere middelen voorafgegaan zyn gegeeven worden ; als 'er een heevige tusfchenpofende koorts is, of de kragten zeer vervallen zyn; indien de fluym ontlafting makkelyk genoeg, de fluimen zuiver etterachtig zynde, de hitte matig, en de pols zwak is.
Somtyds terftond na het gebruik van de koortsbast, fomtyds onder deszelfs langduurig gebruik voor al als ce lyders zich aan eene koude lucht blood Hellen, worden zy door drukking op de borst aangetast, de fluimen worden opgeftopt, en de benaauwdheid komt er by. By foortgely. ke lyders als de toevallen vermeerderen, en de pols hardt bevonden wordt, moet er een weinig
(25) Om de poeder van de koorts bast kragtiger te hebben dient men volgens Bergius Mat. Med. p. 106. de eerfte en ligfte poeder weg werpen, om dat die meest al beftaat uit het dunne vlies en het mofchachtige van den bast. Het hars - achtige gedeelte is moeyelyker om fyn te vryven, dan met regt wordt het voor het fterkfte en befte gehouden. V°.ri.



94
VYFDE HOOFDSTUK.
ïiig bloed afgetapt , zagte weekmakende en fluimontlasteade middelen gegeeven worden, als het afkookzel van de maluw met een weinig Polygala en zouthout of de poeders uit de Arabifche of tragacant gom met het extraól van zouthout ; dog wanneer de lyders beter zyn moet men maar tot de koorts-bast wederkeeren; maar worden zy weder door de bovengenoemde toevallen aangetast, moet men zich van deszelfs verder gebruik onthouden.
Voor de lyders welkers koorts na dat zy de koorts-bast gedurende eene lange tyd met de gezegde voorzorgen gebruikt hebben, niet alleenlyk niet afneemt maar toeneemt, is er byna geen hoop meer, want na de dood vindt men by hem pypachtige zweeren , of verhardingen of klieren.
Maar wanneer onder het gebruik der gezegde middelen , geene koorts nog hitte vernomen wordt, de pols zagter. de ademhaling makkelyker, en de fluim ontlasting vryer is, zullen de volgende pillen voortreffelyk zyn.
Cort. peruv. feleSi. yj. Extr. agrimon Mastiek
Gi arabic al. dr. ij. Extr. Liquirit dr j. Fiant eum. Jyrupo balfamico pilulce gr. iij.
Drie



VAN DE TEERING. 95
Drie maal daags vyf of agt pillen.
Als de lyder bleek worde en er geen koorts of gisting*s , kan men uitgenomen de reeds befchreven pillen, het waterachtig extraft van de myrrhe beproeven.
J\b Saeeh. laêlis unc ij». Extr. myrrh. aquts unc fi.
Men moet nogthans omzichtig met de myrrhe handelen als de lyders te vooren eene bloedfpue wing gehad hebben.
De balfemachtige middelen zyn niet dienstig voor de teeringachtigen om dat zy de hitte ea de koorts vermeerderen; hoewel dezelven door de ouden en misfchien daar om zullen voorgefchreeven geweest zyn om dat men dezelven bezigden tot het afweeren der verrotting voor de lyken.
De beroemde Spielman acht de balfem van Mecha beeter dan de anderen om zyne aangenaame reuk en zyn minder verhittende kragt, maar men vindt hem zelden zuiver, myn vaderlyke Oom, de Graaf van Scwachheim, eertyds afgezant van den Keyzer by den Grooten Heer, heeft mv er voor eenige jaaren een gedeelten van gefchonken die hy van den Grooten Heer tot een gefchenk onttangen hadt ; maar ik heb er geen meer kragt in gevonden, dan die ,
in



plS VF D E HOOFDSTUK.
in de gekookte therebenthyn is, die, om dat er minder olie deelen in zyn . minder verhit. - 'Er is nog overig dat wy een weinig van de toevallen zeggen die geneezen of geftild moeten worden.
De ftillende middelen worden aangepreezen als bekwaam om den hoest der teeringachtigen te ftillen; deeze kunnen wel in het begin van de ziekte van nut zyn, als de koorts nog niet heel heevig is, om s'nagts aan de longen rust te geeven, en de lyders door de herhaalde fchuddingen zo zeer niet aangedaan worden; maar : y zyn anders nadeelig om dat zy de koorts vermeerderen en het lichaam meer tot het fweeten doen hellen.
Sommigen de heulfap gebruikt hebbende verliezen de eetlust, anderen krygen een foort van jeuking over het gantfche lichaam - het beste is de verdovende middelen (paregorica j wanneer de hevigheid van den hoest dezelve aanwyzen. om den anderen of o;n den derden dag te geeven, op dat het lichaam er niet zo aan gewonue, dat er de gift van vermeerdert moet worden en bovengezegde toevallen verergeren
Het heulfap in zelfstandigheid is ver boven de geestryke tincturen te ftellen, die om de fafFraan en de fterkriekeniieid de hitte, koorts en fweet vermeerderen.
Indiea de hoest te droog is diend een poeder uit de fptcies diatragacanthi, en het extract van
foet-



VAN DE TEERING. 97
foethout, dog wanneer de fluymen te taay zyn moet een kleine gift van de zee-ajuin honig azyn öf een aftrekzei van de hyfoop beproefd of een weinig hrmts minerale kan by de voorige poeders gedaan worden.
Het braakmiddel is minder veilig bul de fluimen te bevorderen. Zomtyds door de hevigheid van den hoest geprikkeld braaken de lyders enbraakén de gal, die zelfs in een gezonde maag vry vloeit, door deeze werktuigelyke beweeging enz. Aan deezen zou het zeker heel onvoorzichtig zyn eën braakmiddel te geeven; want het heugt my dat fommigen daar door fchielyker geftorven zyn, dat de geneesheer denkende dat het kwaad ra de maag zat, de teeririg koorts voor een galkoorts hield en een braakmiddel gaf.
Teegens hét uitmergelend zweet der teeringachtigen hebben zommigen de agaricum tot twaalf grein aangeraden; maar het is zb verre af dat ik dezelve heilzaam gevonden heb, dat ik weet dat er de drukking op de bórst door vermeerdert is.
De falie (falvi'a ) die wel het zweéteö na de koorts ontdaan bedwingt, fchaadt in de teering om dat dezelve grooter hitte en droogte veroorzaakt. . . .
Een afkookzel van de koorts bast, met een ' weinig van het Elixir Fitrioli voldoet veel beter " dan al het ander aan dit oogmerk.
De buikloop , die fmeltende ( colliquativa ) genaamd wordt, is dodelyk, voor den tcermgG achtigens



0.8 vyfde hoofdstuk.
achtigen, maar alle buikloop moet daar niet voor gehouden wordenZomtyds ontftaat de buikloop by hen die de melk gebruiken, en dan is zy aan deszelfs famenrunning haaren oorfprong verfchuldigt; . in deeze komen de rhubarber en clyfteeren uit het aftrekzei van de chamomille te pas. Want indien de buikloop opgeftopt wordt, worden de
• lyders benauwd, de buik fwelt op, en de ademhaling wordt veel moeijelyker.
Volgens het gevoelen van den beroemden Rosenstein, heeft de koorts-bast met de rofen-
. honing vermeDgd eenige kragt om de buikloop der teeringagtigen te bedwingen, indien de zelve op de uuren dat de lyder vry van de koorts is gegeeven wordt, maar hier uit blykt dat hy niet fpreekt van de uitmergelende buikloop, dewyl zy die daar door aangedaan worden zelden of nooit van foortgelyke koorts bevrydt. Om deeze buikloop te bellryden en deszelfs nadelige tydperk te verlengen kan men een afkookzel van de falep, de poeder van de falicaria en verdovende middelen geeven. (26")
Boer-
( 26 ) Met zeer veel vrucht heb ik in de diarrhaa coïliquativa de Radices Lopezian zien gebruiken en zelfs verfcheidemaalen gebruikt. De lyders ontfingen 'er meestentyds eene daadelyke verligting door, wanneer hen om de drie uuren een half drachma van deeze wortels in poeder wierdt toegedient. De beroemde Gaubiüs heeft 'er deeze werking ook van ondervonden ,



■ VAN BE TEEHING. 99
Boerhaven en van Swieten- pryzen ean clyfteer uit de theriac en de cherebinthyn famengefteld; maar een clyfteer uit de opium met de Arabifche gom toebereidt fchynt voortreffelyker te zyn, dewyl die heete middelen als de theriac en de therebin hyn de koorts , de hitte en het zweet vermeerderen.
Om de teering te geneezen worden er met alleen zulke middelen vereischt waar door de koorts verdreeven. de etterachtige kwaadfappigheid gezuiverc, en de weg gebaant wordt om de wond te geneezen; maar het is nodig dat het lichaam gevoed , en er goeden chyl gevormd wordt, tot welk einde boven alle anderen, de melk bekwaam is , om dat dit dierlyk voedzel makkelyk onze geaardheid aanneemt , en zo veele gedaante wisfelingen niet eischt voor dat het In onze ch 1 overgaat.
De vrouwe melk is verre de beste, om dat zy fliet zo fchielyk als de koeye melk door het zuur zamenrunt. Het beste rs dezelve uit de borsten te zuigen ten zy de lyders 'er een afkeer van hebben, of er reeds te zwak toe zyn. Ik heh 'er fommigen gezien, die door het zuigen zodanig benaauwd wierden dat zy om de kort *demheid 'er van moesten afzien.
écu, en befehreeven in zyne admfar. varii arg« mntiv. 78-enfeqci. Kert.
G a



N$oo VYFDE HOOFDSTUK
De menfchen melk is gelyk van Swieten heeft waargenomen het befte vier of vyf uuren na hët eeten; want die kort naar het gebruik der fpyze gemelkt wordt is raauw: dog dc melk die twaalf uuren naar de maaltyd gezogen wordt, is geelachtig en komt omtrent mee de pis - reuk over een.
Als de lyders zeer verfwakt zyn heb ik de zuigfters niet zonder vrucht een afkookfel van de koorts bast gegeeven.
Hier fchynt ook niet vergeeten te moeteü worden, het geen by my dikwils gebeurd is; intusfchenikveele teeringachtigen, diefwangerwaaren behandelde, te weeten, dat na ik haar een afkookfel van de koorts bast in eene ruime maat had gegeeven, zy gezonde en frisfe kinderen ter wae-
reld hebben gebragt.
De ezelinne en geiten melk wordt ook gepreefen , van Swieten gebied deezen te gebruiken om de wond te zuiveren dog de koeye melk om die te heelen."
De ezelinne melk verwekt dikwils loslyvigheid
misfchien om deszelfs dunheid, meéften tyds, het geen meer beweezen is, wordt zy te weinig en dan te veel gegeeven. Ik verwonder my, waarom men in derzelver plaats geea paarde melk gegeeven heeft, dewyl die het meefte by de ezelinne melk komt.
De deugd van de geiten melk is -twyffelachtig en naar het verfcbillend voedfel van dit dier,
de-



VAN DE TEERING. IOI
dewyl zy zomtyds loslyvigheid en zomtyds hartlyviglieid veroorzaakt. ( 27 )
Celsus Aurelianus gebood eertyds om de graauwe loop. (casliacus morbus j te geneezen, de melk van een geit door famentrekkende en welriekende kruiden gevoedt; hier om zoude het in algemeen te wenfchen zyn de manier van het dier te voeden na de omftandigheid van den lyder; om dat deszelfs melk van zo veel nut is.
Het is te beklaagen dat men hier te Weenen dikwyls melk gebruiken moet van dieren die flegt voedfel eeten; want volgens Galenos hebben de weiden waar in de dieren gevoed worden de grootfte kragt om den aart van hun melk te vormen..
En voorwaar wy leeren door de dagelykfche ondervinding, dat de reuk, de kleur ja zelfs de fmaak van de melk verfchillende is naar de verfchillenheid van het voedfel, dat de koeijen die /
ftin-
(27) Het voorregt van de geiten melk kan hier vooral inbeftaan,datmen dit dier met zulke planten voeden kan die het meeftovereenfteminen met de omftandigheid van den lyder, het geen ook des te gemakkelykerkan gefchieden, door de gretigheid of liever gulzigheid van den geit, die men. allerhande voedfel toedienes kan Vert.
(m~) De fanitate tuendc L. v.
G 3



102
VYFDE HOOFDSTUK.
(tinkend en moerasfig water gebruiken melk en boter geeven van een onaangename reuk.
De melk is zeer nadeelig wanneer de koorts hevig is, om dat het gedeelte waar uit de room gemaakt wordt fcherp en garftig wordt, daar aan d'andere kant het kaafig gedeelte fchi lyk tot verrotting overflaat, hier om moet men dan liever de wei van de melk of de karnemelk gebruiken.
Het is voorzichtig in het begin de melk te geeven met water ontbonden, op dat de zwakke longen door het goed voedfel niet te veel bezwaard worden.
Wanneer de lyders als zy melk gebruiken een zuure fmaak befpeuren, moét men opflorpende middelen gebruikei. maar zich onthouden van de zeep, die de vochten te veel ontbind en de koorts fomtyds aanzet
Indien de eetlust vermindert of men een zwaarte op de hoogte van de maag voelt, en 'er geen ontlading is moet men de magnefia met de rhubarber geeven.
Wanneer er te veel Ioslyvigheid is moet mes welriekende Eekels ( Myrobalani) of gedroogde roozen in melk getrokken geeven.
Indien onder het gebruik van de melk de magerheid toeneemt zyn de klieren van het darmfchee! verft pt en de melk voedt niet.
Wanneer de longteering uit de geelzugt ontftaat , moet het gebruik van de melk verboden worden.
De



VAN DE TEERING. IOJ
De ooftenrykers kunnen de geneeswyze die alleen door de melk gefchied niet verdragen, hoe wel men hun opflorpende middelen, de koorts bast, de rhubarber na de verfchillenheid der toevallen geeft; derhal ven is het nodig hun vleesch nat, of indien de koorts het toelaat zagt vleefch te geeven ; want volgens de getuigenis van H a ll e r ( n ) verfwakt de melk de volwasfenen , dezelven is ook niet zo' zeer dienftig voor hen die wyn gebruiken, of hen die flap en zwak van veefel geftel zyn.
Voor al is de melk befwaarlyk voor hen, die voor de ziekte onmatig wyn hebbsn gedronken , als ook voor verfcheide anderen zonder dat men 'er de oorzaak van weet , gelyk Tissox. aan
haalt. .
Zommigen werpen onder het gebruik van de melk te veel fluimen uit, hoewel hen de koortsbast gegeeven wordt, in dit geval moet men zich geheel en al van de melk onthouden.
Onlangs wierden in de teering aan gepreefende gebrande eiken aakers, vooral als 'er teevenseene verftopping der klieren befpeurd wierd.
Met regt waarfchuuwt Morraï dat hetgeen men van het eeten der aakers by de Onden leest, tot een ander fmakelyker en gezonder foort behoort; want de aakers, die by ons groeyen zyn
zo
C») T. VII. P- H» P- 43.
G 4



104 VÏFDE HOOFDSTUK.
70 fmakeloos dat het naauwlyks te gelooven is, dat een eenig menfch, ten zy hy daartoe door' den honger genoodzaakt wierd, dezelven zoude willen of kunnen eeten. Voorwaar het brood dat uit eiken aakers/, terwyl de fchaarsheid eene groote duurte veroorzaakte, toe bereid wierd, verwekte hardlyvigheid, en droevige galbraking (Cholera ) by die het aten.
Behalven dat, is het afkookfel van deeze aakers aan verfcheide teeringachtigen gegeeven , zonder de minfte vrucht.
Voor fommige zyn de bron wateren, gelyk het felt'fer water met melk voordeeh'g, dog wanneer de lichaams kragten zoo verfwakt zyn, of de teeriag in de minnen door het fterk zuigen veroorzaakt is, is het fpawater, ten zy koorts het verbiede, beeter,dat immers verfterkt het lichhaam meer en maakt de maag beetèr in (laat om de melk te verdraagen.
Het is na een allerverwerpelykfte inftelling dat de bron wateren 's morgens tot verfcheide ponden gedronken worden ; dewyl de maag en de-ingewanden hier door te veel uitgezet en verzwakt en 'er winden geboren worden, waarom ook zelf naar het eeten, wanneer defpys verteering geheel gedaan is, moet men maar een weinig van de bron wateren drinken.
In het algemeen wat de bronwateren betreft, moet men het voorfchrift van Spiklman volgen, dat er geene te grote hoeveelheid in te
korte



yAN DE.TEERIN6. 195
korte, tusfchenpozingen van gedronken moet worden ten tweede'dat men ze op geen vollen maag gebruike: ten der.e dat zy niet koud gegeeven worden aan hen die 'er niet aan gewoon zyn. Hier, om moet de kruik daar het feltzer water in is fomtyds in warm water gehouden worden.
Zommigen kunnen geene warme melk verdragen maar verlangen naar heele kouden. Men moet nogtans de koude melk vermyden op dat de fluimen niet tegen gehouden worden.
Men moet met eene kleine hoeveelheid beginnen het is ook raadzaam in den beginne de melk met veel. bronwater ontbonden te geeven, dan als het de lyders verdragen kunnen 'er minder water by doen,
Onder het gebruik der bergwateren ontftaat er fomtyds eene volbloedigheid , zo dat men genoodzaakt is tot de aderlating over te gaan. ■ Zommigen hebben met vrucht de fuiker van de melk gebruikt, dat een weezentlyk, zeepachtig en aangenaam zout is, en om deszclfs olie fputachtige deugd, afveegende, veredelende en te gelyk verzagtehde is; men móet zorgen dat dezelve versch bereidt zy, om niet garstig te worden.
Men kan het nat dat van fchilpadden of kikvorfchen bereidt is toelaten. ' Raauwe oesters geeven goed en veel voedlel, daar om kan men ze den teeringachtigen geeven, G 5 ^aQ-



X0<5 VYFDE HQ05DSTUK
wanneer zy zonder citroenzap gegeeten, en dc maag 'er niet door bezwaardt worde.
De truffels (Lycoperdon tuber Linnai) door de Spaanfche aangepreezen zyn te verhittende voor onze lyders
De beroemde Zuckert houd ook die kikvorfchen voor ongezond, die in flykachtige wateren leeven, om dat zy de maag bezwaaren en den hoest veroorzaaken. ( o)
Minder veilig zyn de Rivier kreeften, die fomtyds de hitte en de koorts vermeerderen. De geleien zyn af te raaden, om dat zy door eene zwakke maag , en uitgeputte long niet kunnen verteerd worden, waar door dan de moeijelykheid der ademhaling toeneemt, of waterzucht gebooren wordt.
De fpyzen moeten den teeringachtigen dikwyls, maar met eene fpaarzame hand gegeeven worden, op dat door de uitzetting van de maag de nederzakking van het middenrift en daar door de vrye uitzetting van de long belet wordt, en de zwal^ce longen door de chyl, hoewel goed, bezwaard worden. .
De wyn is niet goed voor teeringachtigen, maar ep het einde van de ziekte , indien er geen koorts is, kan men hen zagten en min geestryke
wynen,
<<0 Mat. aliment. p. 97-



VANDETEERING. *°7
wvnen' als Rifosco en Mazimino toelaten, dog indien 'zy in dien (bat naar wyn verlangen, zal de volgende die zeer aangenaam is,, ook heilzaam zyn.
Herb. Endiv.
. Urtic.
. - Portui ai Unc. ƒ.
Rad. Symph. Unc. p.
Giet hier twee mingelen wel gegist en zuiver bier op. Laat het in een geflopte kruik ftaan ; en als het koud is , ziegt het door en geeft het voor het gebruik.
Het is niet zonder reden dat men den teeringachtigen, eene vrol>ke buitenlucht, bezwangert met de heilzame reuk der kruiden en niet bezoedelt met de nadeelige dampen die overvloedig in de lieden zyn , aanraadt.
Men moet de plaatzen vermyden die in de nabuurfchap der bergen zyn, zo om de fchielyk» luchtveranderingen daar zy voor blood ftaan, als om dat de lyders makkelyker eene zwaare dan een ligte lucht verdraagen kunnen. Om die reeden ademen de menfchen fchielyker en moeijelykeropde fpitze der bergen. Bartholomeüs en Paschettus ook verhaalt dat 'er te Genua heel veele uitgeteerden en teeringachtigen gevonden worden om de al te groote fynheid van de lucht.



ioS vyfde hoofdstuk
De teeringachtigen moeten naar den raad van-, Ramazzini vermyden, alle begraafplaatzen, leertouwers, velbereiders, laakenvolders en feepfabrieken ; om dat deszelfs reuken vyandig zyn voor de maag en de Iongen. Zy moeten ook de. koude avondlucht fchuuwen, deeze verergert de kwaal.
Men moet toezien dat de teeringachtigen in geene kamers zyn , die op moerasfen zien, of die niet hooger zyn dan de grond, vooral indien het huis op eene vochtige plaats ftaat.
Eenige jaren geleeden gebood men den teeringachtigen in koeijeflallen tewoonen, maar met eene fchaadelykeuitkomfl. Murray heefteen vrouw gezien die byna geftikt was, hoewel zy maar een korten tyd in e«ne koeijeflal geflaan had.
Eene vochtige lucht moet door de damp van de olibanum, Mafiix en Styrax gezuiverd worden.
De balfemachtige dampen wierden ook aange, raaden als nuttig om den hoest te flillen.maar en de hoest en de koorts zyn 'er door toegenomen, en in fommigen heb ik 'er een bloedfpuwing op zien volgen. De dampingen ( Suffimigia ) fchynen meer in de vochtigen aanborstigheid, in zwakke longen, en in zinkachtige ziekten te pas te komen.
Ik heb zommige teeringachtigen naar baden gezonden, eenige mylen hier van daan, niet met oogmerk, om dat zy, er baden zouden gebruiken,
maar



Van de tëering. 109
maar dat zy die lucht met zwaavelachtige uitdampingen bezwangert, zouden inademen, welke zaak hun tot nut geweest is, maar dit moet met meer proeven die in het vervolg zullen genomen worden, bevestigd worden.
De beroemde Roux verhaald van eenen teeringachtigen , die verfcheide middelen te vergeefs gebruikt hebbende, in een loodmyn ( lithantracum fodina ) ging, en door deszelfs zwavelachtige lucht is de fluimontlasting bevorderd en de gezondheid er op gevolgt.
Ik acht dat men naauwlyks het paardryden aan de teeringachtigen kan aanraden , om dat de doorloop van het bloed door de long daar door vermeerderd Wordt, en dat de rust er noodzakelyk is tot heeling van de wond.
Hierom raadt Ha les zelfs de geringfte beweeging af aan hen die zwakke longen hebben : MorgAgni haalt gevallen aan van teeringachtigen die de Raad van Sydenham, het paard ryden, opgevolgd hebbende hunne dood verhaast hebben.
De beroemde Storck eertyds Hoogleeraar op deeze Hooge School aan wien ik, indien ik eenige kundigheid in de geneeskunde heb, openhartig beken het verfchuldigt te zyn, verviel uit eene bloedfpuuwing in de teering, deeze beroemde Man, die zomtyds te paard reed, wierd door eene allerhevigfle bloedfpuuwing aangetast, en is eindelvk aan de teering geftorven.
Van



llo VYFDE HOOFD. VAN DE TEERING.
Van meer nut is het paard ryden in de koorts en in de vermagering die uit de verfloppingen van de ingewanden gebooren worden , en misfchien zommige van dergeiyke lyders, die geneezen zyn, wierden voor teeringachtigen gehouden.
De Ouden fchreeven het vaaren in deeze omftandigheid voor, daar om zegt Plintus, want hygaat niet alleen voor zich naar Egypte; maar 'voor de lengte van het vaaren.
Eindelyk moet den teeringachtigen de gerustheid van gemoed bezorgt worden ; want piet regt zegt Ovidius. (a)
Attenuant vigiles corpus miferabile curce. De zorgen van de ziel verzwakken ons geitel,
ZESDE



ZESDE HOOFDSTUK.
Van de JamborJligheiB.
Dan is deaamboribgheid vochtig, dan droog; dan foltert zy den lyder by aanhoudendheid, dan op de wyze der koortsachtige aanvallen komt zy op gezette of onzeekere tyden weeder.
De oorzaaken van de aamborftigheid zyn veele , als de terug gedreevene fchurft en jigtftof, zwaare looddampen, zweeren ontydig geneezen, verharde of water gezwellen van de borst, mildzuchtige fpanningen, longen met flym bezet of door te veel vet gedrukt, eindelyk het zweet onder de oxels door koude of zamentrekkende middelen bezet &c. (28)
De
(28) Hier moet men oog bynoemen, een opgeftop.
te buikloop, het inflaan van pokjes en mazelen, de volbloedigheid, de beenwording van de kraakbeenderen



12E
ZESDE HOOFDSTUK
De bulctachtige zyn ook meer aan deeze ziekte onderheevig om de engte van de borst, en de drükking van de merg zenuwe ( Nervi Spinalis) die met de tüsfenribbige ( Intercostalis) löopen.
Niet zelden is de oorzaak van de aamborstigheid in den onderbuik, dikwy's heeft men volgens Floyer in de ontleede Jyken van de aamborstigen geen gebrek gevonden. De aamborstigen zyn gemeenlyk beeter en ruimer op den dag als in bed; de adem is ook vryer en luchtiger in een Stads-lucht, die zwaar en met allerlei foort van dampen bezwangert is, dan in eene heldere en drooge land - lucht.
Hier van het geen Haller zegt (a^i dat de longen makkelyker met een dikke lueht-gevuld worden; en den doortocht van het bloed daar door minder verhindert wordt.
De toevallen verergeren door den flaap: De ziekte wordt ook heeviger als er zwaare veran-
derin-
ren van de ribben; van het borstbeen, van de luchtbuisjes, het borstolies, en de wonden van de borst, of van het middenfchot, en eindeiyk de overerving, en al het geen de luchtbuisjes verftoppen kan , de prikkeling der zenuwen tot den ademhaling behoorende, verftoppingen in den onderbuik enz. V?rt.
r <0 Phyf. T. III. p. 196;



VAN de aamborstigheid. 11$
deringen van weer zyn als in de herfst en de
L Het' tast volwasfene of bejaarde lieden erger aan dan jonge lieden.
De jonge lieden worden van de aamborstig, heid moeijelyk, maar de gryzaarts nooit genee. zen; volgens het getuigenis van Klein.
Indien de drooge hoest in eene vochtiger verandert, en de lyder daar door verligt wordt is het een goed .voorteeken, maar is het anders dan een flegt.
Wanneer er zwelling van de hand of arm bykomt, is er meest reeds een waterborst , dog wanneer de beenen fchielyk beginnen te zwellen, worden de aamborstigen volgens van Swieten dikwyls op eene wonderbaare wyze verligt- . . .
Sauvages(&) heeft uitvoerig over de geneeswyze, en de teekenen van de aamborstigheid gehandelt.
Herhaalde flaauwtens doen eene dodelyke uitkomst voorfpellen.
Gemeenlyk is de aamborstigheid ongeneeslyfc, Floyer zelfs, die zulk een fraay werk over die ziekte gefchreeven heeft, heeft ze dertig jaaren gehad, en is , niet teegenftaande hy alle L:jj„iq„ Kf.nmeft heefc. nooit eeneezen.
O) T. II. P, II- Nofol. fneth. p. 168—-83, H



114
ZESDE HOOFDSTUK
Indien eene fterke en volle pols doen vreezea dat de vaten zoude breekenj, moet er eene kleine aderlating gedaan worden , voor al wanneer de maandelykfche zuiveringen of de aambeyen opgeftopt zyn; nogthans fchynt Me ad niet nagevolgd te moeten worden, als hy zegt; ( c ) veelerlei aamborstigheid eischt veelerley geneeswyze ;• dog van wat aart zy zyn mag, zal het altoos goed zyn . de ader te openen ten zy de een of andere reeden zulks verbied.
De aderlaating geeft weliswaar, dikwyls eene oogenblikkelyke hulp; maar kort daar na worden alle de toevallen erger en de waterzucht verhaast, voor al indien de lyders in den aanval bleeker worden.
Als de kwaal in het begin en niet hevig is, als er geen koorts.is en walging en benaauwdheid voor het hart of eenige uuren na den eeten eene verheffing befpeurt wordt, kan men braakmiddelen beproeven ; maar is de kwaal veroudert en door de "koorts verzeld, komt de ziekte na de braaking gemeenlyk met meerder heevigheid weeder, dat. dit aan byna allen gebeurd is, die kort na de braking eene zeer moeijelyke ademhaling hadden, verhaald Wintringham. (d)
De middelen die de ontlasting der fluimen bevorderen , zyn nadeelig, als den adem met
moeite
CO Monita & praecepta med. p. 61,



VAN DE AAMBORSTIGHEID. Xl§
moeite gehaald wordt, want de lyders kunnen in deeze ftaat niets uitwerpen.
Men moet ook niet veel verwagten van de waasfem van azyn, het zy de enkelde, het zy die van zee-ajuin door middel van een fpons opgefnooven , dewyl allen , die door zoo'n benaauwdheid gekwelt zyn , deeze waasfemingen volgens Wintringham fchuwen , hoewel dezelve voordeelig zyn kunnen in de vochtige aamborstigheid.
Ik heb eeven als de beroemde Klein uit het misbruik van de purgeer en pisdryvende middelen een waterborst zien gebooren worden, rietis, door de waarneemingen beweezen, dat de aanval van de aamborstigheid beginnende er teritona eene" ruime buik ontlasting voor af gaat.
De verdoovende middelen indien men de kramp aamborstigheid uitzondert, zyn naauwlyks van nut dewyl zy de lyders voor al m de flym aamborstigheid , als de ftof na binnen gedwongen wordt, zo verre kunnen brengen, dat zy byna fmooren.
Als de nood het eischt is het beeter het heulfap met water ontbonden, dan in pillen gemaakt te geeven; dewyl deeze moeijelyker in de maag, en niet dan naar langen tyd opgelost wordt.
Indien zy die aan opftygingen onderheevig zyn door de aamborstigheid aangetast en met winden die niet opkomen gekwelt worden , die anders wanneer zy ze opgeeven verligt Worden, H 2 helpt



Il6 ZESDE HOOFDSTUK.
helpt een zuig-glas op het hartekuil geplaast dik. wyls, dog wanneer de oorzaak in de verftoppingen van de ingewanden van den onderbuik fchuilt, als in de leever, moet men tot fmeltende middelen enz. overgaan, gelyk nader in het hoofdftuk van de geelzucht blyken zal.
In de vochtige aamborstigheid, komen de kermes minerale, de ammoniac gom ( 29) de zee ajuin honing azyn, het aftrekzei van de hyfoop, en van de ftipites dulcamarce (N°. 21) de purgeer middelen en prikkelende clyfteeren 'er tusichen beiden gebruikt zynde, te pas.
De ftipit dulcamarce moeten niet lang kooken, om dat dit afkookzel een bitterheid verkrygt die veelen onaangenaam is.
Hoe-
(29) Ik heb in de heevigfte aanvallen my met veel vrucht bediend van het volgend middel door B runner met regt aangepreezen.
Gumm ammon dr. ifi—ij. Solv. in aq. hyjfop. unc. jr, fcf Vini Rhenani unc. ij. m.
Dikwyls 'er twee of drie Ieepels van geevende tot debenaaudheid minderde en bedaarde. Vert.



VAN DE AAMBORSTIGHEID. 117
Hoewel de poeder van de braakwortel ingeïidemt zynde nadeelig voor de borst is, dewyl er in de Engelfche verhandelingen verhaalt wordt, dat twee vrouwen door aamborstigen aanvallen wierden aangedaan by het (tampen van de braakwortel , heeft Wedelurs (e) nogthans dezelve eertyds in de borstziektens, de longen niet aangedaan zynde inwendig gegeeven, onlangs is de gift zo naauw bepaald, dat er aan de lyder om de drie of vier uuren een half grein gegeeven wordt. Het is fomtyds van nut geweest dog dikwils heeft het de verwagting bedrogen. C30)
In de vochtige aamborstigheid zyn de kermes minerale en de ammoniac gom van veel meer nut geweest.
In
(O Disf. de Ipecacuanha p. 37-
(30) Het is voor al in de vloeijingen van de lyf. moeder (h&morrhagie uteri) dat de braakwortel in kleine hoeveelheid gebruikt, wonderen gedaan heeft. Bergius (Mat. med.) p. 103.) getuigt dat hy'er verfcheide vrouwen aan deeze kwaal gaande volleedig mede geneezen heeft, hoewel zy reeds door deeze bloed-vloeijingen uitgeput waren, hebbende tot de geheele geneezing naaulyks twintig greinen gebruikt. Byzonder is, dat dit middel van die kragt in snderen bloedvloeiingen niet is; maar meest al vruchteloos gebeezigd is geworden, V>.rt.
H 3



Il8 ZESDE HOOFDSTUK
In fommigen noghtans en voor al in de bleet: en opgeblazene lyders hielpen deezen ook niet, dog het ExtraStum fcillee aquofum by de vorigen gedaan heeft verlichting te weeg gebragt (qi)
Ik heb het zelfde middel in bultachtigen" die eene ligte aamborstigheid hadden, by wien de pols beefde of de voeten begonnen te zwellen, met goede uitwerkingen gegeeven, op deeze wyze heb ik de waterborst, die in fommigen er kort op volgt voorgekomen.
De dofis der prikkelende middelen gelyk dat Van de kermes minerale , moet ongevoelig vermeerdert worden, op dat wanneer de flof te taay en tot de ontlasting nog niet bekwaam is, de lyder door geen grooter gift benadeeld worde.
Ik heb nooit van het aftrekzei van de tabak in de aamborstigheid die werking gehad die men daar aan toefchryft.
In de aamborstigheid, die uit te fchielyk geneezen verzweeringe voorkomt, is het JEthiops antimonialis3 tusfen beide, wanneer het lichaam 1 vol-
C 3 O Dit middel is een van de werkzaamfte, voor al wanneer 'er eenige gegronde verdenking van een waterborst is; men geeft 'er den lyder vier maal daags een half grein van in pillen met de ammoniac gom, langzaam opklimmende naar maate de lyder het kan verdraagen, Veru



VAN DE AAMBORSTIGHEID. II?
volfappigis, buikzuiverende middelen gebruik zynde, fomtyds voordeelig , niec vergeetende naar de verfchillenheid van het onderwerp , en der toevallen, de zwaavel, de blaartrekkende middelen , de fontanellen en de dragten. ( 32 )
Somtyds wordt er een groote pleyster half Spaanfe vlieg, zalf, met vrucht tusfchen de fchouders gelegt, dewyl men heeft waargenomen, dat fommigen by het begin van den aanval een pyn tusfchen de fchouders dan afgaande dan tusienpoozende geleeden hebben.
De Spaanfche vliegen dikwyls vernieuwt of lang etterende zyn van eene gelyke of van meerder kragt dan L'ecorce de Garou die de lyders meerder verdriet en den aandoenlyke meerder pyn veroorzaakt.
Ik heb eens twee aamborstigen behandelt die in het begin van den aanval een zeer taaije ftof met zoo veel moeite opgaaven, dat zy op den oever fcheenen te zyn van door de benaaudheid den geest te geeven : deezen wierden in het eerst beter door een poeder uit de blom van fwavel,
het
(32) Het is in deeze foort van aamborstigheid, dat ik met het uiterfte nut d'Eeorce de Garou gelegt heb, en die fomtyds zes weeken, ja eenigen maanden ^er op heb laaten leggen, en inwendig de gefchikte middelen gegeeven zynde, de lyders van deeze hun lang gefolterd hebbende kwaal bevryd heb. VtrU H4



Ï20 ZESDE HOOFDSTUK
het Extraftum Liquiritice en de kermes minerale, toen kwam er een fluipkoorts by, zy wierpen veele fluimen van een'flegte aart uit, en de kragten verminderde, het afkookfel van de koortsbast met de Yslandfche mosch en het zouthout gebruikt hebbende, genooten zy voor een tyd, eene draagelyke gezondheid ,• dog het aanval op dezelfde wyze afgaande, kwam dikwyls zonder eenige kenbaare oorzaak weeder.
Een van hun, die de ziekte uit de gemoeds aandoeninge gekreegen hadt, ongeduldig om geneezen te worden ging na vreemde gewesten, om een middel voor zyn ziekte te zoeken; dog een daauworm (herpis) over byna het geheele lichaam 'er zich by voegende, en te vergeefs alle middelen gebruikt zynde , ftierf hy vier jaren naar zyn te rug komst in het Vaderland op eene elendige wyze.
Het lyk geopend zynde vond men uitgezondert de propgezwellen in de groote vaten, en fteentjes in zakjes, die eerder de uitwerkzelen dan de oorzaak der ziekte fcheenen te zyn, niets byzonder. Den ander by wien de aamborstigheid door het gebruik van de opgeheeven bytende kwik veroorzaakt was, heb ik langen tyd behouden door de volgende pillen, een afkookfel van de dammen van de elfsrank (Jtipites dulcamarv) en een lucht met fwaveldampen vervult.



VAN DE AAMBORSTIGHEID. 121
Cort. peruv. felectifs. unc. j. Flor. fulphur. Extr. Liquirit at dr. ij. ' Gummi ammon fcr. jy. M. f. pilul gr. «ƒ'.
Hy gebruikte er driemaal daags zes van, opklimmende tot tien. Zich eindelyk onbezonnen aan flegt vreer bloodgefteld hebbende kreeg hy een valfche long ontfteekiag waar aan hy ftierf.
In de ftuipachtige aamborstigheid is de fpraak fchor en fleepend, de pis dun en veel, en het toeval wordt door gemoedsbeweegingen verwekt
of heeviger.
Niet zelden, gelyk B aglivius opmerkt gaat er een gevoel van koude in het hoofd voor af, het welk fomtyds door een pyn in de kruin verzeld is.
In het toeval gebruikt men de fafFraan, de geest van ammoniac-zout; buiten het zelve, welriekende wry vinge van de rugge ftreng ; het paard ryden, de pillen NQ. X uit de valeriaan wortel met de gummi galbanum en de duivelsdrek.
Men moet nogthans altoos acht geeven op het geftel, de pols en de voorige leevenswyze.
De ftaal middelen, hoewel het lichaam uitgeput en zwak zy, zyn meest nadeelig in de ftuipachtige aamborstigheid.
Wanneer de ziekte uit een gebrek van de vaste H 5 dee'



122
ZESDE HOOFDSTUK
deelen geboren wordt, moet men die voor ongeneeslyk houden, de beroemde Tralles een man die ik om zyne kundigheid, zyn opregtheid en zuivere zeeden altoos achten zal, zegt dat er geene middelen zyn om de gebreeken der vasten deelen weg te neemen.
De gebulten die aamborstig zyn, krygen gemeenlyk een waterborst. Om deeze reeden als de beenen een weinig begonnen te zwellen en de ademhaling moeijelyker wierdt, gaf ik een kleine dofis van het Extrad van de zee-ajuin, met dat van zoethout waar door en de toevallen verminderden, en de Lyders verfcheide jaaren behouden wierden.
Indien de aamborstigheid door het vet de longen drukkende veroorzaakt wordt, moet de vetheid volgens Hippccrates weggenomen worden, door weinige fpyzen te gebruiken , fterke beweegingen te doen, door moes-fpyzen, harde legging, zorgen en door het waaken.
In de aamborstigheid die uit de krop gezwellen voortvloeit, hebben fomtyds de volgende pillen verligting toegebragt.
Spong marin combust unc j ExtraSt fumar. Gi ammon.
Flor fulphur al dr. ij. F piluls gr. tij.
Ds



VAN DE AAMBORSTIGHEID. IÏ3
• De lyder gebruikt 'er driemaal daags zes pillen van opklimmende tot tien of twaalf.
Dog het is een ieder die in de geneeskunde geoeffent is bekent , dat de langduurende ziekten gelyk de aamborstigheid, de longteering, de vermagering of de waterzucht, wanneer zy door kropgezwellen voortgcbragt zyn, zelden of nooit kunnen geneezen worde , voor al indien zy reeds tot eene fteenachtige verharding gekomen zyn.
By hen die aan uitwendige klierén kwynen moet men tragten de zelve te verdryven , en voor te komen dat er geen foortgelyken in de inwendige deelen als de longen en het darmvlies gevormd worden.
Het is my ook niet onbekend dat 'er verfcheide aard van kropgezwellen is, het zy dezelven in verfcheiden deelen van het lichaam, het zy in een deel gelyk in de hals aanweezig zyn, daarom betrouwd de Haan niet veel op de geneesmiddelen , dewyl dat geen dat dienstig zou zyn om er een te verdwynen niet kragtig genoeg zou zyn om de andere te fmelten.
Bdrlei heeft den kranken met kropge: zwellen bezogt, het kalkwater gegeeven , dog geene van hen genas, maar de vermagering en het verlies van eetlust waren er de gevolgen van.
Het kragtdadigfte middel dat ik in de krop-
ge-



124
ZESDE HOOFDSTUK.
gezwellen gevonden heb is de gebrande fpons (fpongia manna Combusta.) (33)
Spong: marines Combust dr. vj. Elceofaech anis unc. fi.
Laat de lyder twee maal daags dertig greinen er van gebruiken opklimmende tot vyftig.
Ik heb nooit, gelyk andere het melden, op het gebruik der zeefpons vermagering of uitteering zien volgen, die, wanneer dit gebeurt, eerder aan gezwellen in het lichaam verborgen , dan wel aan het middel toe te fchryven zyn.
Als de ziekte reeds verdweenen is en de lyders
zich
(33) Of het van de gemeene fpons '' fpongia tenax fubramofa, ramis difformibus perforatis. Royen Lugd. Bat. 521. in mart, ofte van de lapis fpongia dat een zandachtige klomp is door de zee voor gebragt, en uit fchuim en zandachtige deelen beftaande is, dat onze Schryver fpreekt, is my onbekend: beiden deeze foorten zyn voortbrengzels van de zee, beide worden zy uitgebrand zynde en tot poeder gewreeven en als een voortreffelyk middel in de kropgezwellen, aangeraaden. De Londonfche Apotheek neemt daar toe de gewoone fpons, die in kleine ftukken gefneeden en de fteentjes 'er uitgehaald zynde, in een gcllooten yzere pot wordt gedaan , tot hy zwart en breekbaar wordt; en eindelyk tot een fyn poeder gewreeven wordt, p. 26. Edit 1789. Vert.



,É
VAN DE AAMBORSTIGHEID. 1*5
zich fchynen te herftellen, geeft men met vrucht eerst bittere en daar na de koorts-bast en zagte (taalmiddelen. • , ;
Het fchynt in het algemeen verwonderlyk het geen Lucas (ƒ ) verzeekert dat verfcheide van de inwoonders van Spa met kropgezwellen gekwelt zyn.
Voor het overige hangt het meer van de fpyI ze, de leevenswyze, de zindelykheid en de lichaamsbeweegingen af.
. Helmontius raadt als een by zonder middel teegen de kropgezwellen aan , de digitalis puri purtea Linncei, C 34 ) welke wortel tot poeijer gewreeven inwendig gebruikt wordt en uitwendig met de ammoniac gom en de bdellium tot een plaay^ter gemaakt aangelegt wordt.
Burmannus pryst het zelfde middel aan.
Dog Herman wil dat de digitalis Novella, en de eerfte uitfpruitzels van de plant gebruikt zullen worden; en dat de uitgeperste fap van
deeze
(ƒ) EiTayon Waters, p. 257.
(34) Men gebruikt de blaaderen uitwendig, der zelve geftooten zynde op de kropgezwellen, het inwendig gebruik van de digitalis purpurea verwekt braaking en buikontlasting, en de beroemde Vogel plaats dit kruid onder de middelen die buiten gebruik zyn, vid. Mat. Med. p. 128.) F*rt.



Ïl6 ZESDE HOOFDSTUK.
deeze fpruiten zo lang in boter moet gekookt worden, tot de fap gekookt is, en het zelve, 'ernieuwe zap bygedaan zynde herhaalt moet worden.
Het is nogthans nodig zo veel van dit middel te bereiden in dien tyd van het jaar wanneer er bloemen kunnen verzamelt worden , dewyl er een volkomen jaar, en zomtyds meer tyd vereischt wordt om de geneezing te volbrengen. Behalven dit verhaald de beroemde Schryver dat de zweeren eerst grooter, maar eindelyk geneezen en met een huid bekleed worden, hy getuigt ook dat deeze zalf alleenlyk in open, en etterdragende kropgezwellen heilzaam is, dog dat het in droogen van weinig nut is.
De beroemde'Lentin is van een teegenftrydig gevoel, dat het thee's gewys aftrekzei van de digitalis purpurea zommigen byna omgebragt heeft, en dat het de oorzaak is geweest, dat er toevallen uit geboren zyn geworden, die door weekmakende en pynftillende middelen hebben moeten geftild worden.
Er worden door anderen ook de ongelukkige uitwerkzelen van de fap van de digitalis met bier gegeeven verhaalt; maar het is beweezen dat het in te groote hoeveelheid gegeeven wierdt.
In het laatst afgelopen jaar waren er fommigen in het Gasthuis met kropgezwellen die zonder eenig voordeel, het fpiesglas, de fwavel , de JEthiop: Mineralis, de bittere middelen, het afkook-



VAN- DE AAMBORSTIGHEID. 127
kookzel van de farfaparille, de zeepen, de gommen , de koorts - bast, en de kwikmiddelen gebruikt hebben, en het fap van de digitalis purpure® versch geperst, uitwendig aangelegt, en de-Extraftum inwendig gegeeven, is hun dikwyls zeer voordeelig geweest.
Wy* begonnen met een grein van het Extract, en zyn daar na opgeklommen tot vyf of zes greinen, ja ; by fommigen tot tien of twaalf greinen.
Onder anderen was er een jongman, die, na een fchurft door uitwendige middelen te rug gedreeven, door kropgezwellen aan den hals aangetast wierd, aan wien geen middelen het zy inwendig , het zy uitwendig teegens eene te rug gedreeven fchurft aangepreezen, eenige hulp toebragten, ja; hy heeft andere fchurftigen aangeraakt, en is daar door niet befmet geworden. Eindelyk de digitalis zo inweadig als uitwendig gegeeven is hy, zonder eene daar op volgende fchurft geneezen, de gezwellen eerst week wordende, en daarna eene groote etter geevende.
Zommigen hebben eene prikkeling, anderen een gevoel van pyn in het aangedaane deel, na dat het gezegde middel gegeeven was, ondervonden.
Twee hebben van een geringe gift van het ExtraSlum digitalis by herhaalde ryzen de koorts gehad; zo dat wy ons genoodzaakt hebben gezien



128
ZESDE HOOFDSTUK.
zien van bet verder gebruik van dit middel af te zien.
Eenige weinigen hebben van een grooter dojis over hoofdpyn verduistering van 't gezigt en duizeling geklaagd, hun hoofd fcheen meer opgezet , by deezen moest men de dojis verminderen, wanneer zy het middel daar na tot de volle geneezing zonder een ongemak gebruikten.
Wanneer onder het gebruik van de digitalis de kropgezwellen begonnen te veretteren, volgde 'er gemeenlyk eene goede verettering; in fommigen gingen de geflooten kropgezwellen in verettering over, en wierden na een goede etter gegeeven te hebben geheelt, hoewel dat foortgelyke verzweeringen anders zeer moeijelyk geneezen worden.
By gebrek van verfche fap hebben wy gebruik gemaakt van een plaayster uit de fcheerling met het ExtraEtum digitalis, maar dit. middel werkte veel traager. . .»<<
. • , aStyfll ■
jjrc ij*»- ■ ... 1 • Empl. de Ciiut.nnc. yii].
Extr. digital unc iy.
« ' 771.
De verzweeringen geheelt zynde volgde er ' geen ander ongemak op.
Buiten



VAN ϻE AAMBORSTIGHEID. 129
Buiten het Gasthuys heb ik de digitalis met andere middelen gepaard heilzaam gevonden in een zeker foort van waterzucht, maar dit vereischt met andere proefneemingen bevestigd te worden, die ik met andere waarneemingen over verfcheida andere ziekten waereldkundig zal maken.
Onlangs wierd het melkachtig fap van de HeU vella pineti, S acaulus L in de kropgezwellen aangeprezen , het welk wy nogthans tot nög toe niet beproefd hebben, (g)
De leevens regel, indien dezelve na de verfcheide foorten van aamborstigheid gefchikt is, en de bedaardheid van geest zullen misfchien den aamborstigen een allerfchielykfte hulp toebrengen.
Men moet zorgen dat de borst of de onderbuik door geene te naauWe kleederen geknelt worde: uit welke oorzaak verfcheidé ziekten van de borst en onderbuik hunne oorfprong afleiden, hier om was het dat LiCürgus den fpartaners wyslyk bevool, dat zy Wjdê. kleederen zouden
dragen. ,
Men moet ook eene maatige lichaams beweging indien er de lyders toe in ftaat zyn, aanraaden; maar de lichaamsoerTening tot vermoeijing toe te breüKen , ( gelyk Me ad aanraad) kan niet voorgefchreeven worden, dewyl dit den ademhaahng benaauder maakt.
Cg) Hiftpiredes découvertes faites par divers favans royageurs &e. p. i ïO-



ZEVENDE HOOFDSTUK.
Van de Waterborst,. (i?ydrops peiïoris.~)
Behalve de algemeene oorzaaken van de waterzucht hebben de volgende ook het vermogen om de waterborst voor te brengen; de kwaade vorming van de borst, deszelfs drukking, een propgezwel of flagader fpat ( aneurisma) van het hart of van de groote vaten, verhardingen van de longen, deszelfs hevige opblaazing , waar door de fluiters en zingers dikwyls door deeze ziekten aangedaan worden, als ook wanneer de vaten of klapvliezen van het hart den aart en de hardigheid der beenderen aanneemen, of de zwelling der voeten eensklaps door uitwendige middelen terug gedreeven zyn.
ft heb dikwils de waterborst dan zien geboren worden , wanneer de aambeyen te flerk vloeijende, het lichaam verzwakt zynde en vry van volbloedigheid, de ader geopend wierd: het zelfde gebeurt, indien aderlatingen,- en afzettende



VAN DE WATERBORST. 13!
tende middelen gebruikt worden , wanneer na hevige ziekten uit gebrek van bloed de maandelykfche zuiveringen geen plaats hebben.
Eindelyk heb ik ondervonden, dat wannéér om verouderde gezwellen en verharde verftoppingen der ingewanden, de fmeltenfte middelen als het afkookzel van de graswortel of de paardebloemen of derzelve Extratien gebruikt warden , er een waterborst opgevolgt is.
Want het gefchied veel eer dat de vochten van ons lichaam te veel ontbonden dan dat die verouderde verftoppingen weggenomen wor-
^In deeze gevallen moet men alleenlyk eene gefchikte leevenswyze, en die middelen, die de hardlyvigheid beletten , in het werk ftellen.
Ik heb een vrouw behandelt, die voor het overige van een tenger en zwak lichaams gefteldheid zynde eene harde en ontzachelyke groote mild had • deeze heb ik op deeze wyze , reeds meer dan twintig jaaren haar kwaal draaglyk gemaakt.
Het vocht, dat buiten de vaten berst, en m heide de holligheeden van de borst, of in het harte zakje, of op het middenfchot of onder het borstbeen , tusfen de beide laagen van het borstvlies (pleura) fchuilt, blyft fomtyds in verfcheidene plaatzen vergadert hangen
De long kan ook waterzuchtig worden, dan wordt het water of in een zak, of verfpreidin I 2 het



I^i ZEVENDE HOOFDSTUK.
het celagcig geweefzel of in een etterzak , of watergezwellen (hydatides) gevonden.
De waterborst is gemeenzaamer dan men gemeenlyk denkt; dezelve is in het begin moeijelyk om gekent te worden, en in zyn voortgang heel dikwyls ongeneeslyk.
Gemeenlyk begint zy met eene geringe benaaudheid; dan voegt 'er zich eene drooge hoest by; de ademhaling wordt (heller na de geringde beweeging: de lyders bevinden zich by vochtig wêer erger, en by droog en koud wêer beeter; dikwyls duurt deeze (laat een geruime tyd, daar na het vocht toeneemende verergeren de toevallen, die zelve wanneer zy (lil zyn niet kunnen bedaard worden: de lyders rusten beter op eene zyde en wel-op die waar op zy te vooren niet leggen konden , dan voegen er zich winden, fpanningen en flaautens by; de beenen zwellen, en fomtyds de balzak; zomtyds zyn de lyders genoodzaakt uit hun bed op tcftaan, en zy ont« lasten een weinig pis met een aardachtig bezinkzel , eindelyk neemen de benaaudheeden voor het hart voor al tegens den avond toe, de eene hand, zelde de beide, zwelt op, het aangezigt Wordt opgeblaazen, het lichaam vermagert ,• fomtyds voelen de lyders eene koude in de borst, zy worden door de zwarte (tar, en lammigheid van den eene arm aangedaan , en geeven een witachtig fpeekzel met een flaauw rood vocht vermengt op.
Wan-



VAN DE WATERBORST. 133
Wanneer het water in eene holligheid van de bórst vergadert is, ligt de lyder met meer gemak op het beleedigde deel: Indien het in beide de holhgheeden fchuilt, zyn zy het beste wanneer zy regt op zitten, het lichaam een weinig na voren gebogen zynde, fomtyds wanneer het water dun is, ontdekt men de vloeijing in de borst, fomtyds is de pols zwak en klein, fomtyds hart en ongelyk.
Hifpocrates gebied de lyders by de fchouders te ueemen en te fchudden om te ontdekken of men het geraas van het water hoort; dog dit kan zelden gefchieden om dat de minfte beweeg ging hen zeer dikwyls de adem beneemt, en het geraas van het water, wanneer het in een zak beflooten is, niet befpeurd wordt.
Zommigen verkiezen liever , door het kloppen op de borst te ontdekken of 'er water in is of niet, om dat de opgevulde holligheid wanneer men 'er klopt of geen of een duister geluit geeft.
Onder de teekenen die de waterborst te kennen geeven, brengt de beroemde de Haan ook by, als er geene bloedige fluimen opgegeeven worden: maar in deeze ziekte ziet men dikwyls zoortgelyke fluimen.
Het water in het harte zakje heeft verfcheide kenteekenen die over een ftemmen met een propgezwel van het hart, als de drukking, en een gevoel van fpanningen omtrent het voorste gedeelte van de borst : benaudheid. en hardklopI 3 ping;



13+ ZEVENDE HOOFDSTUK.
ping, een drooge hoest en de inademing moeijel\ker dan de uitademing.
Zomtvds verneemt men by de hartplopping eene vJoeijing tusfchen de derde en vierde ribben; dewelke het harte zakje zeer uitgezet zynde, naaulyks befpeurd wordt, ik heb de pols gemeen, lyk hardagtig en tusfchen poofende , bevonden; als'er loslyvigheid is, fchynen de lyders beter, maar voorwaar de ziekte wordt erger.
ViEUiSENs onderfteld het water in het harte zakje uit de loodachtige kleur waar meede de lippen en de oogleeden geverwd zyn ; maar dikwils komt deeze ziekte te voorfchyn , zonder deeze fchynbaare teekenen.
In de waterzucht van de long haalt de lyder y ree^s in het begin moeylyk adem, om dat een klein gedeelte vocht tusfchen de holligheeden van de long vergadert, dezelve benaauder maakt, dan dat er een groter meenigte water in de holligheid van de borst zich verzamelt.
Simson zegt (a) dat hy altoos begon te onderflellen dat er water in de longen was, uit het opgezette aangezicht, de zwelling van deVoeten omtrend den enkel, demoeyelyke ademhaling, en zoo eene gedrukte pols, dat men dezelve naaulyks kon voelen, nogthans erkent die beroemde Man, dat hy zelden in de Iyken een waterzugt
van
Ca) Medical effays, P. II. p. 627.



VAN DE WATERBORST.
135
van de long ontdekt heeft , zo om dat dezelve makkelyker geneezen wordt als om dat die ziekten wanneer dezelve hardnekkig is, zoo'n waterzak gebrooken zynde niet zelden tot een waterborst overgaat.
De Haan verhaalt breedvoerig de teekenen van deeze waterzugt; maar dezelven bedriegen dikwils; zoo heeft de beroemde Ludwig(&) lyders gezien die eene waterzucht hadden van de linkerzyde, en die zonder eenig ongemak op de regter liggen konde, en het tegenovergeftelde. Dezelfde de Haan getuigd (O dat in eene waterzucht van de borst, de nacht benaaudheeden lang ftil geweest zyn, of er in 't geheel niet by zyn geweest. De zwelling ook van d'eene of andere hand wordt in veelen niet gevonden , in fommigen neemt men dezelve alleenlyk eenige weinige dagen voor de dood waar.
Behalven dat wordt het gezwel van de bovenbuikszyde dat men zegt de waterborst aan te duiden, in een vet lichaam zelden ontdekt. Daar en boven wasfchen de vliezen van het hartezakje tot zodanige groote uit, voor al in de aamborstigen, dat zy hardkloppingen en fiaautens veroorzaaken zonder dat er een drop water is.
Der.
CO Advers. vol. II. p. IV. p. 636.
CO v. vi. p. 89.
I 4



I36 ZEVENDE HOOFDSTUK.
Derhalven, wyl de bovengezegde tekenen dikwils bedriegen; en deeze ziekte zonder dat er eenige verdenking was, fomtyds aanweezig en dikwils afweezig is geweest, hoewel men deszelfs kenteekenen met de oogen dagt te zienzal het genoeg zyn die aantehaalen , door de welken wy het minUe misleid worden.
De waterborst is altyd met gevaar gepaard en dat meer of min naar de verfchillenheid der toevallen, langduürigheid en oorzaak.
De waterzucht is makkelyker te geneezen als die in de longen geplaats is, dan wanneer het water buiten dezelven geftort in de holligheid van de borst is.
De befloten waterzucht of die van propgezwellen of een flagader fpat voortgebragt wordt is ongeneesiyk.
De zuchtige handen , bloed fluimen of met bloed vermengd, 'zyn kwaade teekenen. Die deelen opgeeven, hoewel zy door de geneesmiddelen fomtyds fchynen bèeter te worden, flerven dikwils onverwagts.
Ik heb geen lyder met een waterborst wanneer hy veel pis, de natuurlyke gelyk óf bleeker Ontlastte, de dood zien ontfnappen.
Dog als zy weinig donker geverwd water ontlasten en er pis afdryvende middelen gegeeven zynde , zy meèr wateren en de kleur beeter wordt , is er hoop van herftelling; dog indien onder het gebruik der geneesmiddelen de hoeveel-



VAN DB WATERBORST. J3?
veelheidt van de pis vermindert, eq de kleur brandiger wordt, zonder dat men er reeden van. Ontdekken kap, is het gedaan met de lyders.
Men heeft verfcheide middelen aangepreezen tegens de waterborst, waaronder fommigen het . Extract van de tabak; maar ik heb bevonden dat het een werkeloos middel was.
Ik heb deJrnica, door de Berlyners(c?;) reeds, voor festig jaaren gebruikt in de waterborst met bloedige fluimen verzeld, ook kragteloos bevonden.
Zomtyds, gelyk uit het voorgezegden blykt, is de pols in deeze ziekte hardachtig, ook wel hard en vol, dog in deeze flaat kan 'er niets nadeeliger zyn dan de aderlaating.
De beroemde de Haan ontmoette lyders, die eenen vollen pols hadden, hoewel hun lichaam byna bloedeloos was.
Ik heb lyders gezien, wien teegen myn raad en wil bloed afgetapt wierdt, waar door zy wel voor een korten tyd verligt waaren; maar de benaaudheid en moeijelyke ademhaaling toenee. mende, zyn zy weinige dagen daar na ge. jlorven.
Hier van daan die voortreffelyke fpreuk van Celsus; het is niet nieuw, dat het bloed, de ader geopend zynde afgetapt wordt: maar dat
'er
C*) Vol. X. ?. 84.
I 5



I3& ZEVENDE HOOFDSTUK.
'er naaulyks geen ziekte is waar in geen bloed afgetapt word, dat is nieuw.
Zomtyds voegt er zich by de waterborst, gelyk ik in de verhandeling over de ontfteekende ziekte aangehaald heb eene long onfteeking, die aangé" weezen wordt door roode wangen, eenen harden vollen en iterken pols, pyn of benaauwheid op de borst, de koors, dorst, meer hoest, taaye of etterachttige fluimen.
Als deeze teekenen zich vertoonen, moet men eerst het gevaarlykst toeval beftryden, en bloed hoe wel zo veel niet als in andere long ontfteekingen, aftappen.
Vervolgens een afkookzel uit de Rad. polygala eemarce, altham, foethout met de enkelde honing azyn, en een weinig falpeeter geeven, en wanneer de fluimen ryp beginnen te worden, maar zich met moeite ontlasten , tot de zee - ajuin honing-azyn , en een kleine gift van de kermes minerale overgaan.
Li e ut and pryst in de waterborst kleine giften kermes minerale aan, waar door hy getuigd dat de taaye Hymen, met eenen kragteloozen hoest opkomende, ontbonden en tot de ontlasting bekwaam gemaakt worden; maar de kermes minerale vermeerdert de benaaude ademhaaling, en den prikkelenden hoest; derhalven komt het niet te pas ten zy de etterachtige fluimen te gelyk de borst bezetten > het geen fomtyds gebeurt.
Somtyds is 'er eene drooge hoest, van het water
voor-



VAN DE WATERBORST. 139
voorkomende; dan is het verkeerdelyk gehandelc borst- en olieachtige middelen te geeven, die door de vaste deelen te verflappen en misfchien te verzwakkende ziekte aanwakkeren.
Voorzeeker deeze hoest vermindert niet of wordt niet weggenomen, ten zy het water afgedreeven is.
De beroemde de Haen zegt dat de purgeerzweet en uitwaasfemende middelen geenzints moeten gefpaart worden. Dog de purgeermiddelen Horten den lyder in het grootfte gevaar; dan de zweet- en uitwaasfemende middelen zyn daarom.niet goed, dat zy de benaaudheid vermeerderen. De Berlyners getuigen dat het door konst verwekt zweet dodelyk is geweest in de waterborst.
Het is gevaarlyk flaapmiddelen te gebruiken om de flaapeloosheid en de benaaudheden te verdryven , dewyl deezen de verkwikkende flaap niet kunnen bewerken, en dat in die door kunstverwekte flaap de benaaudheid zo toeneemt dat de-lyders in gevaar van flikken zyn, en zy, wanneer zy ontwaaken, zich zo zwak bevinden, dat zy naaulyks kunnen adem haaien.
Morgagni heeft waargenomen, dat uit eene te rug gedrceven fchurft dikwyls de waterborst geboren wordt. Hier van is het noodig, om dat men in foortgelyke gevallen benaaudheid op den borst en moeijelyke ademhaaling befpeurt, zich te onthouden van den aderlaating en naaukeurig
toe



T40 ZEVENDE HOOFDSTUK
toe te zien, of de ziekte zyne oorfpronk ook verfchuldigt is aan water , dat buiten natuurlyk in de holligheid van de borst uitgeftort is.
De beroemde Richard (e) verhaald het geval van een waterborst uit eene te rug gedreeven fchurft gebooren, die, deez* laatfte weder te voorfchyn komende, geneezen is. In foortgelyke gevallen kunnen ook de campher , de bloem van zwavel, het fpiesglas van nut zyn; dan deeze allen zyn vruchteloos , ten zy 'er teffens pisdryvende middelen, gebruikt worden.
Eene langduurige ondervinding heeft my geleerd , dat byna de eenigfte weg ter geneezing in de waterborst de pis - weg is.
De poeders of een drank van het Extract van de zee-ajuin, overtroffen alle andere middelen,
]§o Extract, feillos gr. i—i p. Sacchari fcr. j. m.
De lyder gebruikt om de twee, drie of vier uurën een foortgelyke poeder
Somtyds heeft deeze geringen gift binnen weinig uuren eene goede uitwerking gehad, by anderen
(O Richard de Hautesierck, Recue'l il6bfervations de Medecine des Hopitaux Militair es•', T. H. p. 319.



VAN DE WATERBORST. 14!
deren nogthans heeft men tot twee, drie greinen moeten opklimmen.
Indien de uitkomst aan de verwagting niet beantwoord, kan men de zee-ajuin in zelfftandigheid tot twee of drie greinen in eens laaten gebruiken, maar zelden helpt dit, als het Extract niet geholpen heeft.
Op den zelfde tyd dat ik dit fchryf, heeft de kundige Schosulan, Deeken van de geneeskundige faculteit, de verwonderens-waardige kragt van het Extract van de zee-ajuin met my gezien.
Het géfchied fomtyds dat het waterachtig Extract; van de zee ajuin, in de eene Apotheek be« feid geene werking deedt, daar het in tegendeel by een ander vervaardigd, by den zelfden lyder eene ruime pis ontlasting bewerkte. Dezelfde lyder by den eerfte artzenei - bereider weder het middel eisfchende, ontlastte naaulyks een druppel , daar hy tot de tweede wedergekeerd zynde overvloedig pis loosde.
Was het Extract uit oude vermufte zee-ajuin toebereid? of was het om het makkelyker tot poeder te wryven met het te verdikken verbrand ? of heeft de Apotheeker het een voor het ander gegeeven?
Maar ilsmen meer zee-ajuin geeft, als ik opgegeeven heb ontftaat 'er ligtelyk braaking en ontfteeking van de maag en der ingewanden.
Dit kan des te makkelyker gebeuren, dewyl Lister in de geopende lyken van waterzuchti-
; gen



-
jAÏ ZEVENDE HOOFDSTUK
gen de maag zeer vermagerd en met roode vlekken bedekt gevonden heeft.
Zy die een waterborst hebben worden wel is waar erger door den purgeermiddelen, maar indien'er geene buikontlasting is, en de kragten nog genoegzaam zyn, kan men de Terra foliata tartari by den bovengenoemde middelen voegen.
•fy ExtraSt JcülcE gr. XV ƒ.
Terr. foliat tartari dr. ij-üjAq. anifat. unc. jv. Syr de duab. q. fm. d.
Om de twee of vier uuren een leepel.
De Terra foliata tartari, die in plaats van met de gemeene azyn met de zee-ajuin azyn gemaakt is, is van eene byzondere kragt in deeze ziekte.
Sommigen hebben na het gebruik van het Extraiï van de zee ajuin een overvloedig flymontlasting, als van de kwik; dog zonder eenig ongemak in de keel. Het is ook geen wonder dat lyders, de overtollige flym ontlast zynde verligt worden, dewyl men vindt by van der Monde dat een waterzuchtigen , te vergeefs alle middelen beproefd zynde , door het tabak rooken eene groote menigte flym ontlastte, welk
ont-



VAN DE WATERBORST.
143
ontlasting zo lang aanhield, tot de buik ontfpannen was.
Indien, deeze middelen gebruikt zynde, 'er in eenen korten tyd geen meer pis ontlast, of wel overvloediger ontlast wordende, de moeijelyke 1 ademhaaling en benaaudheid niet verminderen, is 'er niets meer van te hoopen; want het is dan eene befloote waterzucht, en de pis-afdryvende middelen dooden de lyders fchielyker.
By een zeer zeldzaam geval kan, deeze gezwellen doorgebroken zynde, het water in den . longenpyp gebragt worden; maar meestentyds ftort het zich ongelukkiglyk in de holte van de borst.
. Als de kragten laag zyn, de pols zwak en ongelyk is, brengt, behalven de bovengenoemde poeders, fomtyds het volgenden drankje verlig| ting toe.-
Spir vol. C. C. dr. /3.
Acet. feillit q. f. ad faturationem.
Adde.
Aq> rutce unc. iij. Syrup. flol. tunic unc. j8. m. d.
I : Laat de lyder 'er om de twee of vier uur een | leepel of een half once van gebruiken.
Op



*44 ZEVENDE HOOFDSTUK.
. Op deèze wyze heb ik zommigen vari de waterborst geneezen; in anderen door de ziekte te bedaaren heb ik 'er dat gevolg van gehad, dat de benaaudheeden zagtjes verdreeven zynde; de lyders fchielyk ftierven.
Ik heb geene heilzaame uitwerking van de zeeajuin wyn gezien. De meeste wierden 'er heel ziek door; fommigen ftierven, in welkers lyken de maag en ingewanden ontftooken zich vertoonden.
Hoewel de ademhaling vryer , de pis ontlasting overvloediger wordt, moet men het Extr a£t van de zee ajuin nog langen tyd aanhouden zodanig, dat de dofis ongevoelig vermindert wordt, en eerst twee maal daags, daar na eens» verders om den tweeden of derden dag den lyder een poeder gegeeven wordt.
Eindelyk moeten 'er fomtyds verfcheide middelen gegeeven worden om de wortel van liet kwaad uïtteroeijen, gelyk verder uit het hoofdftuk van de waterbuik (ascitet') blyken zal.
Die eene waterborst hebben , hoswel zy zo gezond zyn, dat zy geheel geneezen fchynen, indien het lichaam dat te vooren vet en vleefchig was vermagerd, ftorten zy weder in, of fterven onverwagts. Schusterus gelyk het blykt uit de verhandelingen der Ónderzoekeren van de natuur , had aan drie waterzuchtige de zee-ajuin in eene ruime maat toegediend, en na het toefeheen met een gelukkige uitwerking; maar allen zyn kort naderhand fchielyk geftorven.
ik



VAN DE WATERBORST. *45
Ik heb fommige lyders behandelt, die dag en nacht door eenen droogen hoest gefolterd wierden, en op geene wyze op een van beide de zyden konden leggen. De pols was zwak en fnel; de pis matig-, de ademhaling zo moeyelyk dat zy fcheenen te zullen Hikken> ten zy zy op eenen ftoel door de omftanders regt opgehouden wierden. Dit deze toevallen vermoedde ik een waterzucht der longen; en daar de boven aangepreezen middelen niets en hielpen, beproefde ik : om dien prikkelenden en naaulyks te lullen ji hoest te bedaaren, een middel uit de weekmakenI den en de pisdryvenden.
Rad. Taraxic cum toto unc. ij.
Althace unc. ji
Coque per quartam hora partem.
In aqua, adde.
Flor. Chamomill dr. Hj.
ScillcB dr. i—ip.
Liquirit unc. j.
Stent per fex horas in digeftiont. Colaturce unc. XV. adde. Oxymell. Scillit. Syr. Althéa aa Jr. vj. m. d.
Laat 'er de lyder om de twee of drie uuren een i halve theekop van gebruiken,
K. £eD



I46 ZEVENDE HOOFDSTUK
De eene ontlastte een menigte helder vocht met zoo veel vrucht, dat hy nog zes jaar gezond en welvarende leefde, wanneer hy aan een liesbreuk ftierf.
De ander gebruikte een rond jaar het gezegt afkookzel, met zo veel baat, dat hy gaan en de trappen kon opklimmen byna zonder moeite. Dog als hy een dag daar mede ophield , kwam de moeijelyke ademhaaling weder, en de pis ontlasting verminderde; het afkookzel weder gebruikt zynde wierden de toevallen terftond ligter ; daar na ging hy op raad van eenige vrienden hulp zoeken by een ander Genees-oeffenaar; daar deeze hem dan uitwerpende, dan buik - ontlastende middelen gaf, wierdt alles in korten tyd erger, en de lyder, by wien ik toen hy ftervende was geroepen wierd, overleefde het niet lang.
Ik heb ook eene vrouw met een waterborst en verzweeringen aan de beenen behandelt. De ziekte was allerhevigst; het Extract van de zeeajuin gegeeven zynde, ontlastte zy overvloedig pis, en'er liep niet minder in de vier en twintig uuren dan een of twee pond van een helder vocht uit, waar door de gezondheid volmaakt herfteld wierdt. Eenige jaaren naderhand wierdt zy door eene hevige long - ontfteeking aangetast waar tegen ik haar twee aderlatingen liet doen; de waterzucht kwam niet weder, en haare gezondheid is tot deezer dagen door geene ziekte afgebroken geweest.
Eene



VAN DE WATERBORST. Itf
Eene andere lyderesfe door dezelfde ziekte aangetast heb ik ook op dezelfde wyze behandelt, die, hoewel de beenen veel water ontlastte, ge* ftorven is.
De volgende geneezing komt my voor ook niet voorby gegaan te moeten worden.
Een man veertig jaaren oud, zwaarlyvig, die door een deen in de pis-leiders eene moeilelykheid in het water (dyfiiria) had, aan wien ik uit vrees van eene ontfteking, de ader eenige keeren liet openen , en toen heel weekmaakende afkookzels voorfchreef; dan door deeze middelen wierdt de lyder niet beter en hoewel de hitte en gisting der vochten verdreeven waren, bleef nogthans de pynlyke pis-ontlasting, waar by zich ook eene zwelling van de voeten voegde.
Op den derden dag wierd het aangezicht paars, de pols was beevend en ongelyk , het lichaam koud, en door de benaaude ademhaling fcheen hy dervende. In deeze gevaarlyke omdandigheid gaf ik hem de poeders uit het Extratï van het zee - ajuin, met een weinig falpeter en een half grein camp her na deeze middelen gebruikt te hebben , ontlaste hy veel pis met een lymig zetzel, en kleine {teentjes; waar door eerst" de vrye ademhaaling , en naderhand de volledigen gezondheid h rdeld wierden.
Als 'er geene hiiddelen helpen, en het water in 4!eene of d'andere holligheid van de borst is,



I4& ZEVENDE HOOFDSTUK.
hebben Petrus Salius en Guido Patvn geöordeelt, dat men de borst - fteeking (paracen. the/is) beproeven moest. Indien het in de holligheid van het hartezakje fchuilt, leeren zy dat hec doorftooken moet worden; indien het onder het borstbeen vergadert, is gebieden zy de doorbooring.
Dog uit het bovengezegden blykt, dat het kenteeken onzeker is, en het gebeurt niet zelden, dat de borstfteeking gedaan zynde, de aangewasfen longen gewond worden, zonder dat 'er eenig water ontlast wordt.
Want de aangewasfen longen zyn zo gemeenzaam, dat Diemerbroeck acht, dat dit gemeenlyk aan het derde gedeelte of voor zeker het vierde gedeelte der menfehen gebeurt.
Riolanus, die de doorbooring pryst, moet nogthans befchouwd worden dezelve weinig vertrouwt te hebben, als hy zegt:dateenetwyffelachtige geneezing veiliger' is dan de wanhoop; het is ook beter een twyffelachtig middel te beproeven dan geen.
Morgagni oordeelt dat men liever langer moet wagten, en zo fchielyk niet moet overgaan om de doorbooring van het borstbeen of de doorfteeking van het hartezakje in het werk te ftellen om deeze ziekte te geneezen, dewyl de kunst tot die trap van volmaaktheid nog niet fchynt gekomen te zyn, dat dezelve allerzeekerst en ten duidelykfte onderfcheiden kan worden.
De



VAN DE WATERBORST.
149
De beroemde Olaus Acrel verwagt geen hulp van de borstfteeking ten zy de bron van het opzwellend vocht teffens verdelgt werde; dog indien 'er zich eenige hoop van een' gelukkige uitflag op doet, is hy met Schar? van gevoelen, dat dezelve niet op de plaats, waar men voor heen deeze kunst - bewerking pleegde te doen, maar tusfen de zesde en zevende rib van onderen gereekend op eene gelyke afftand van de wervelen en ribben doen moet.
De kundige Senac (fj onderweezen door eene beftendige ondervinding leert, hoe in de waterzucht van het hartezakje de doorbooring gefchieden moet. De borst wordt aan linker zyde tusfen den derde en vierde rib twee duim van het borstbeen, met eene fluif-naaide zo doorflooken, dat de punt van de naald fchuins naar het beginzel van het zwaard-vormig kraakbeen, en digt aan de ribben gelfierd wordt. Hier door komt men voor dat noch het hart, noch de longen, nog de flag-ader: gekwetst worden.
Als de lyder heel zwak is, moet men zich van de hand bewerking onthouden.
Maar wanneer 'er duidelyk eene v'oeijing befneurd wordt, en alle de middelen, die in deeze ziekte aangeweezen zyn, te vergeefs in het werk
ge-
(ƒ) Traité de la ftru&ure du coeur, T. II. pag. 365 - 66.
K3



t$0 zevende hoofdstuk
fteld zyn geweest, kan men eindelyk de borstfteeking bewerken; indien 'er maar geene doode. Jyke teekenen zyn, en de óverige holligbeeden van het lichaam vry fchynen te zyn van deeze buitennatuurlyke verzameling van water; het geen in foortgelyken gevallen, volgens het oordeel van Macbride (g), zeldzaam is. En indien de lyder onder het aftappen niet flaauw wordt , kan men het water in eens laaten afjoopen.
De infnyding (fcarificatio') in de de beenen door fommigen in de waterzucht van de longen aangepreezen, kan van meer nut zyn, en moet de voorkeur hebben boven de Ecorce de garou, dewyl uit deeze bast de flegfle zweeren gebojea worden.
C£) Syftemaüfche Einleitung in die Arzneykunst, * Th. f. 94a.



AGTSTE HOOFDSTUK*
Fan de JFattrbuïk, (afcita.)
De waterbuik wordt niet makkelyk onderfcheïi den, dewyl men naaulyks eenige, of eene zeer geringe vloeijing ondekt. Zo dat du Verney Junior getuigt, dat men deeze zelfs niet altyd ontdekt, al is de ziekte reeds tot een zekere hoogte, door deal te groote dikte en vettigheid der bekleedzelen.
In de verhandelingen van de Maatfchappy van Parys, en by de Haen (<z) leest men gevallen , waar uit blykt, hoe makkelyk dat mannen, voor het overige zeer geoeffent in de kunst bedrogen kunnen worden.
De tekenen van de onderfcheiden waterzucht van de onderbuik, als ook de kenteekenen waar door dezelve onderfcheiden wordt van waterzucht van de baarmoeder, en de eyerftokken ( ovaria) en einde-
lyk
O) T. IX.
K4



152 AGTSTE HOOFDSTUK.
lyk van de zwangerheid vindt men by van Swieten, de Haen, Roederer. (fe)
Veeien plaatzen de naaste oorzaak , van wat foort van waterzucht het zy, in de verflapping der ingewanden en- van het gantfche lichaam. Vogel field dezelve, en met meer waarfchynlykheid, in eene zeekere byzondere kragteloosheid (languor ) van de flag - aderlyke, aderlyke cn wei vaten; dewyl veele kwaadfappigen van deeze ziekte bevrydt blyven, en 'er zyn anderen die een waterzucht (hydropsfaccatus) draagende geduude een lange tyd geleeft hebben, bevrydt van alle kwaadfappigheid.
'Er zyn verfcheide oorzaaken van de waterbuïk voor eerst eene volbloedigheid, die te veel wederftand aan de vaten bied. Hier van is deeze ziekte zeer gemeenzaam by de vrouwen na hun vyftigfte jaar wanneer haare maande! ykfche zui< veringen ophouden. ( 35 )
Ten
(*) Elem. art. obftetric. p. 61.
C 35 ) Het zelfden heeft dikwyls plaats by mannen, wanneer gewoone bloed-ontkstingen, het zy neusbloedingen, de vloeijing der aambeijen enz. ophouden ©fte opgeftopt worden. Zy die zich te veel aan aderlatingen overgegeeven hebben, en er- naderhand zich eensklaps van onthouden, (tellen zich ook aan deeze ziekte bloot, fert,



VAN DE WATERBUIK. I$|
Ten tweede koud te drinken wanneer de inge. wanden verhit zyn; dit neemt men in de maayers en in de reizigers waar. Volgens het getuigen van Appianus, begonnen de Soldaaten van Amtonius, wanneer zy na lang gebrek, van wyn geleeden te hebben hunne maagen met water opvulden, door waterzucht en den graauwen loop aangetast.
Hier om wanneer by eene groote hitte de dorst door water niet kan geftild worden, moet men 'er geestryke dranken onder mengen. D e Bont verhaalt ook dat de kooplieden die door de Woestynen van Arabie in Perfien of Turkyen in de grootfte hitte reizen hunnen dorst door een teug brandewyn of heele fterke wyn makkelyk ftillen daar zy in teegendeel , indien zy water drinken , kwaadfappig of waterzuchtig worden.
De vleefch-zak- of verharde gezwellen, de holle ader (vena cava) of d'ingewanden van de onderbuik drukkende verwekken de waterbuik, hoewel fomtyds de zwaarfte verhardingen, zonder | dezelve gevonden zyn geweest.
Deeze ziekte ontftaat ook by veelen uit het misbruik van fterken drank. En in tegendeel de jichtachtigen en de drinkers, indien zy, naar te vooren aan fterken drank overgegeeven geweest te zyn, enkel water drinken, worden waterzuchtig.
Eindelyk do te fterk ontbindende middelen in K 5 ver



154
AGTSTE HOOFDSTUK.
verouderde verftoppingen gegeeven, het onty. dig gebruik van (taalmiddelen by mildzuchtigen; de kwyling, het zweet, het te fterk purgeeren, mee een flappe lyvènswyze veroorzaaken in de behandeling der venus-kwaalen de waterzucht.
Dog onder de voornaamfte oorzaaken van de waterzucht moet men gelyk Hoffman (O waargenomen heeft de ziekte van de ziel, en de angstvalligheid reekenen , welkers kragt zo fterk is, dat het al de veerkragt, en de werking dey ingewande en der beweeg - veezelen wegneemt, de omloop van het bloed traager , en de opftopping der ontlastinge maakt.
Dat de waterzucht eene gevaarlyke ziekte is en die weinige menfehen fpaart, leeren ons en HiPïocRATE sen de dagelykfcheondervinding. In het algemeen nogthans wordt zy des te makkelyker geneezen, na maate 'er meer werkingen (funStio) in den lyder volmaaktelyk gefclrieden.
De flegfte teekenen zyn: eene fleepende koorts (tinkende mond, bloed-vloeijingen, de vermagering toeneemende, de (laapzucht , purper of blaauwe uitbotringen van de huid, eene hevige dorst; dan men moet onderzoeken of deeze laatfte uit drooge fpyzen, of heete geneesmiddelen, dan wel uit de ziekte zelve voortfpruit.
Wanneer naai de purgeermiddelen dc waterbuik
(O T. III- C. XIV.



VAM DB WATÏRBUIK.' ' I5J
buik toeneemt, of voor deezen wykende naderhand wederkomt, is de ziekte vol gevaar.
Het is ook kwaad, als het water fchielyk Qp. zet, dewyl het bewyst dat de wei-vaten gebrooken zyn. Monko ontkent dat dit gefchied t hoewel het door ontallige voorbeelden bevestigt is, dat varen veel grooter dan deezen in het menfehelyk lichaam gebrooken zyn.
Celsus geeft als goede teekenen op, en dïo hoop van herftel geeven, indien 'er door de pisweg meer water ontlast wordt dan 'er vocht gedronken is, dog in de allerflegfte foorten van waterzucht , ontlasten de lyders fomtyds door de pisweg meer water dan zy drinken, de buik by aanhoudenheid opzettende.
De waterachtige buikloop , die in het begin van de ziekte zich vertoont is voordeelig; maar gelyk Pis o (d) opmerk, is het gevaar ten top gefteegen, wanneer met vervalle kragten deeze buikloop verfchynt, en als famen geronnen bloed daar door begint ontlast te worden , of wanneer de pis op de verfcheide hoogten van het urinaal verfchillende coleuren opleevert zo dat, het onderfle roodachtig is, en het bovenfte paers, of het tegenovergeftelde.
Hippocrates heeft de waterzucht allergevaarlykst verklaart voor lyders, die een buikloop
heb-
Op*, med. p. 68a.



t<;6 ACTSTE HOOFDSTU*.
hebben, devryl deeze fchielyk door de dood gevolgd wordt.
De zweeren (ulcera) der waterzuchtigen doen" het koud vuur Qgangrana) vreezen, hoewel de lyders fomtyds geneezen zyn, wanneer 'er veel vocht door dezelven ontlast was. Maar men kan naaulyks zoo'n gelukkige uitkomst van eene langduurige ziekte met zwaare toevallen gepaart, verwagten.
Wanneer men by waterzuchtige geene oorzaak van kwaadfappigheid ontdekken kan, kan men r eene verhoole verharding in d'ingewanden verdenken , die volgens de waarneemingen van Aret.fflüs de ziekte byna ongeneeslyk maakt.
De waterbuik met eene inwendige verettering gepaart is byna doodelyk, dog niet geheel en al wanhoopend. Ik herinner my en niet zonder groote vreugde, dat voor meer dan twintig jaaren in de voorftad van St. Leopold eene bakkersvrouw die teeringachtig was, en zwanger zynde aan eene allerhevigfte waterbuik ziek was, zo gelukkig door my geneezen is geweest , dat zy na nog eenige kinderen ter wasreld gebragt te hebben tot op deeze dag frisch en gezond leeft.
H ippocrates (e)acht die waterzucht, die zich by de onzinnigheid (Mania) voegt heilzaam;
maar
CO Coac. &. Aph. V. Sect, VIII.



VAN DE WATERBUIK. I57
maar het tegendeel heeft meermaalen plaats, om : dat de waterzucht in de onzinnigen makkelyk uit de fterk dryvende purgeermiddelen , de flappe leevenswys, en ruime aderlatingen, die dikwyls herhaalt worden gebooren wordt.
Baglivius is de eerfte die gezegd heeft, dat wanneer de jicht zich by eene beginnende waterzucht voegd,deeze dezelve wegneemd. Die kan misfchien gefchieden wanneer de waterbuik uit eene te rug gedreeve jicht gebooren wordt.
De menfehen die ryzig van geftalte zyn worq den meestentyds moeijelyker geneezen, en ftort) ten veel gemakkelyker weder in, en dat, gelyk Grdnhir aangeteekent heeft, (ƒ) om de grootere flapheid en werkeloosheid der vaste deelen.
By veelen is 'er eene groove dwaaling met vooroordeel gepaart; dat de waterbuik eene ziekte is van eene flappe en werk-elooze veezel. ' Waarom zy ook zonder eenig onderfcheid te maaken prikkelende, geestryke en heete middelen voorfchryven, die gegeeven zynde nogthans droevige gevolgen gehad hebben. Volgens Horstiüs en Sponius moet de 4 .waterzucht, die door andere middelen verergert
door
CD Senriot p. 540,



T58 AGTSTE HOOFDSTUX.
door veel drinken, wei van melk en aderlatingen geneezen worden (36}
Door
(3ft") Het is buiten tegenfpraak dat daeze weg fomtyds van nut is geweest wanneer de waterzucht uit eene ontfteeking of eene ontfteekende gefteldheid zyne ooriprong neemt. Met regt zegt d'Heer Balme (Journal de Medecine Mai 1787;) de ondervinding heelt my het misbruik der aderlating in de hevige ziekten onderweezen ; maar heeft my teffens ook doen zien het te groot verzuim, of laat ik beter zeggen het allergevaariykst verwerpen van dit middel in de langduurige ziekten vooral in de waterzucht.
Ik heb een bejaard Heer gekend , wien door een Geneesheer tot geneezing van verftoppingen in de onderbuik, de fterkfïe purgeermiddelen voorgefchreeven waren, met dat gevolg dat de lyder van dag tot dag erger wierdt, zodanig dat hy waterzuchtig geworden zynde, geen twee huizen ver kon gaan zonder ftil te ftaan, te vergeefs zogt hy geneezing by anderen Artzen, al wat men deed was vruchteloos. Wanhoopende van zyne herftelling verwierp hy alles wat zyne Artzen hem aanraadde, en op aanmaaning van een zyner goede vrienden, nam hy tot zyn ontbyt twee groote glanzen karnemelk, het geen hy te tien, en twaalf uuren herhaalde , wanneer hy een glas genever gebruikte, hy at heel weinig voor zyn middagmaal, en het geen daar zyn fmaak op viel; s' middags gebruikt» hy wit bier tot twee of drie flesfen, zyn avondeeten was meest al karnemelk. Naaulyks had hy veertien
dagen



VAN DE WATERBUIK. IJQ
Door fommigen worden de braakmiddelen t door Avicenna reeds aangepreezen , in de waterbuik voorgefchreeven, dewelken Boerhaave en Pringle aanraaden, voor al wanneer zy uit het fpies - glas beftaan, in de waterzucht die na de koorstfen gebooren wordt, op dat alle de ingewanden van de onderbuik gefchud en het lil- en gelei achtige vloeibaarer, en bekwaamer tot de opflorping gemaakt worde. Maar dan behooren 'er goede kragten, gezonde ingewanden, en 'er moet geen buik-pyn zyn, op dat de beleedigde ingewanden door de hevige fchokken niet gebrooken worden. Lieutaud getuigd dat foortgelyke lyders onder het braaken de geest gegeeven hebben- Hier om oordeel ik
. ~ " . u« ">->. uiaa^imuuci ijjciaiAaaiu
moet gegeeven worden.
De beroemde Sagar getuigd , verfcheiden lyders door de braak - wynfteen om den derden dag s'morgens vroeg gegeeven geheel en al gei neezen te hebben; dewyl een braakmiddel meer | dient om de verftoppingen van den onderbuik
voor
dagen deeze leevenswyzö gevolgd, of hy wierd beI ier, zyne ademhaliug en beweeging vryè'r, de dierVyke werkingen van het lichaam herftelden zich, en ih zes weeken tyds was hy tot een ieders verwondering herfteld. Kert,



AGTSTE HOOFDSTUK.
voor al wanneer de ziekte in zyn begin is, en de kragten nog volbloedig zyn, te fmelten en te ontbinden dan hondert purgeermiddelen; op dezelfde bladzyde, nogthans ontkent hy, (g) een braakmiddel gegeeven te hebben, wanneer •er eene aanmerkelyke verftopping of verharding, van het een of ander ingewand befpeurt wierdt.
In eene beginnende waterzucht van de eyerftokken (ovaria) zoude men een braakmiddel kunnen beproeven, dewyl die volgens het zeggen van Percival door eene eigen-aartigen braaking fomtyds is geneezen geweest, misfchien is het vocht, de onderbuik gefchokt zynde , door de buizen van Fallopius ( tuba Fallopiana , ) die aan de eyerftok vast zyn, naar de baarmoeder gevoert, en daar door qntlast.
By Bartholinus, Burnet en Willis, vindt men voorbeelden van een waterbuik door het eigenaartig of door middelen voortgebrage zweet geneezen. De Graaf van Ostermam een zwaar waterzuchtige wierd door een ruim zweet van de voeten verligt, dat naderhand aanhoudende uittedampen hem twintig jaaren van de wederinftorting bevrydde, hy droeg ten dien einde fchoenen zo gemaakt, dat de ontlaste vocht in een foort van holligheid ontfangen wierdt, daar het zonder eenig ongemak eenige uuren in
kon
C£) Syft- morb. fympt. p. 165,



VAK DE WATERBUIK. Ï6t
kon .blyven. De Geneesheeren door deeze gelukkige gevolgen aangefpoort hebben zweetdryvende het poeder van Dover en andere prikkelende en geestryke middelen gegeeven. Lieutadd (h) fteld nogthans geen vertrouwen op het zweet dat door inwendige middelen is voorgebragt, hy hoopt meer van dat, het welk door. een warme lucht , zweetbaden, drooge baden van zout, zant zeemeien, de zonftraalen of een kagchel uitgedreeven wordt. (37)
Ra?.
(h) P. 97-
C37) Wanneer de ziekte nog in zyne geboorte en door eene te rug gedreere uitwaasfeming veroorzaakt is , fchynt het my toe , dat men met vrucht de zweetmiddelen kan gebruiken. Ik herrinner my voor eenige jaaren geroepen te zyn geweest by eeft man, die fterk zweetende een groot glas bier gedronken hadt waar door terftond het zweet op hield en zyn gantsch lichaam zuchtig begon te zwellen. Men bragt hem naar zyn huis, de zwelling was zodanig dat hy geen lid kon verroeren. By hem komende vondt ik hem met eenen vollen pols, hy klaagde over benaaudheid , fteeking en drukking op de borst, ik liet hem de ader openen, en fchreef een zagt - openende buikzuiverend middel op, gebood hem de wei van melk die door den azyn gemaakt was te drinken, des anderen daags, de teekenen van ontfteeking verdweenen zynde, liet ik hem de poeder van Dover L ge>



IÓZ AGTSTE HOOFDSTUK.
Raymond Fortis, Nicolaas Piso_, de Berlyners (i) Frederic Hoffman(A) verwerpen het gebruik der zweetmiddelen, dewyl de waterzuchtigen moeijelyk tot het zweet neigen, en uit de verhittende levenswyze en de vlugge middelen heviger koorts, eene ftofverplaatzing naar de edelen deelen, verftikking eindelyk of flaapziekten ontftaan. Maar ook voor al wanneer de buik buiten maate opgezet is, wordt het vocht, dat nog door de vaten gevoerd wordt eer uitgedreeven, dan de uitwaasfemende middelen op de wei, buiten de vaten ftil ftaande, werken' kan. <,
Veelen beginnen de geneezing van de water-* buik met waterdryvende purgeermiddelen te geeven. Maar de beroemde van Swieten verwagt weinig werk van de fterke purgeermiddelen, als de waterzucht verouderd is, of deszelfs oorzaaken moeijelyker zyn.
De nooit genoeg geroemde Sydenham verbied de lyders, die van een zwak lichaams geftel zyn, of de vrouwen aan opftygingen onderhevig
door
gebruiken, met dat gevolg, dat hy den zesden dag geneezen was, en weder zyn beroep waarnam. Twee maal heb ik by deeze man dit geval gehad. Vert.
CO Vol. XVI. p. 3g.
C*) Med. Syft. T. IV. P. IV. p. 4SI.



VAN DE WATERBUIK. ï 6* j .
door fterke purgeermiddelen te kwellen; en C e lsus (l) zegt dat de buik-ontlastingen,die door de hevige artzney-middelen gefchiedcn, fchadelyk zyn ; hier om wilde hy liever de ontlastingen door de fpyfen, dan door geneesmiddelen bewerken.
Ten uiterfte zyn de fterke purgeer - middelen nadeelig voor de waterzucht die uit te fterke ontlastingen, gelyk bloed-vloeijingen of buikloop gebooren is; of wanneer er verharde verftoppingen van de ingewanden zyn; by deezen bewaarheid zich het gezegden van Mead: (7») Hoe meer vochten "er uit het lichaam gedreeven worden, hoe grooter hoeveelheid 'er in korte tyd weder in de holligheeden vloeit.
De fterke purgeermiddelen zullen van nut kunnen zyn, als de lyders in taaye ftoffen overvloeden, als zy misbruik gemaakt hebben van meelachtige fpyzen, of op moerasfige plaatzen woonen, te weeten om dat de waters ontlast zynde, de pisleiders minder gedrukt, en 'er een makke-' lyker weg voor de pis - afdry vende middelen gebaant worde. Maar hier moet men acht geeven zo op de kragten van den lyder, als op de koorts want als de kragten weinig zyn geweest, hebben
de
CO L- I. C. 3.
C»0 Monit. Medic. C. VIII.
I 2



f64 AGTSTE HOOFDSTUK.
de lyders dikwyls met het water te gelyk de geest gegeeven: Is de koorts hevig volgt 'er makkelyk op de fterke purgeermiddelen ontftceking.
Broklesby (») fchryft in de waterzucht de fterkfte purgeermiddelen uit de jalappen en de gummi gutta voor, hy waarfchuwt nogthans, dat deeze eerder voor geoeffende krygsknegten, dan voor de ftjlle Inwoonders der Steeden gefchikt zyn ; en dat men met purgeeren niet voort moet gaan als de vaste deelen zeer verzwakt zyn.
Zeer gemeenzaam wierdt voor heen de gummi gutta gegeeven. De beroemde Heuermann gaf er drie-en-twintig greinen van met de zwarte nieswortel, welke gift met regt den Leipsigers te fterk toefcheen. Loseke, LindaNus en Trillesds tellen de ongelukkige uitwerkingen van dit middel op. Joannes Sitorus (o) verhaalt dat reeds zeedert agt jaaren de gummi gutta buiten gebruik is in het groot Gasthuis, om dat men veel zekerer middelen aan de hand heeft.
Het fchynt alleen te pas te komen, als dè ingewanden gezond, en de kragten niet te veel
ver-
C") P. 233.
(O Miscell. Nat. Cus. ' V"



VAN DE YVATBRBUIK. 165
vermindert zyn, en 'er veele lymachtige en taaye vochten zyn; want Hall er heeft waargenoomen, dat de gummi gutta in een ader gefpooten zynde 'er een dun vocht uit den aars gevloeit is, en dat het bloed in de aderen van de alklier ontbonden was.
Het volgend afkookzel heeft Baldinger met vrucht gebruikt (p ) de gummi gutta wordt met water gekookt, langzaam 'er op laatende druppen de olie van wynfteen (oleum tartari,') die de purgeer kragt vermindert. Van het vuur dan afgenoomen en koud geworden zynde, en vervolgens druppels gewyze ingegeeven, ontlast zich het water langs de pis • weg, en zomtyds door eene aanhoudende en beflisfende ontlasting.
Het is ook voorzichtig de waterdryvende (hydragoga) middelen, in verdeelde keeren te geeven , dewyl by zommigen hoewel tot een grooter gift, maar in eens gebruikt, zy naaulyks buik-ontlasting verwekken, by anderen wederom van dezelfde gift.al te veel afgang, of andere zwaare toevallen gebooren worden.
Indien de ziekte fterke purgeermiddelen eischt, verdienen de poeders en de flik-brokken de voorrang boven de pillen; deezen immers, daar de eerfte wegen te veel verdroogt zyn, worden minder ontbonden. Het
(ƒ) Pharmac. Edinburg. p. 270.
M 1



j66 agtste hoofdstuk.
Het volgend Elettuarium hoewel het fterk. purgeert, geeft minder vrees voor ontfteeking.
ty> Roob Ebul.
• Junip. zi unc. ij.
Oxymell. fcillit unc. j. Rad. Jalapp. unc p. Arcan duplic. dr. ij. Syr. de Spina Cervina q. f. Ut fiat ElecJuarium.
Laat 'er de lyder dikwyls een drachma van gebruiken tot hy ontlasting krygt.
Wanneer de harst by voorbeeld van jalappen voorgefchreeven wordt, moet dezelve met fuiker fyn gewreeven, of met de geest van wyn ontbonden worden, op dat deeze door zyne taayheid aan de bekleedzelen van de ingewanden niet vast kleeve. Met vrucht volgens de beroemde van Swieten wordt er iets welriekends by gedaan, om de krimpingen te vermyden.
Als er na een harst-achtig purgeer-middel pyn ontftaat, zal een weekei, en de koorts afwcezig zynde, Hungaarfche wyn van nut zyn.
Zomtyds naar het fterk purgeeren wordt de lucht door de famengetrokke ingewanden bedwongen , waar uit de fpanningen onftaan, en de buik opzettende geeft op het aanraaken byna
het



VAN DE WATERBUIK. Ifjf
het zelfde geluid als in de windzucht. (Tym-
panites)
Tegen dit ongemak zyn de wryvmgen met de unguentum calendulce , dc laurier olie met de campher uitwendig; (38} en de pynftillende met windbreekende inwendig van nut.
Aq. menth. unc. ij. EKr Jtom, temp. dr. fi. Laud. Liq. Sydenh gutt. XIV. Elceofacch menth. dr. j. m. d.
Laat 'er om het half uur een half once van gebruiken tot de toevallen bedaaren.
Zomtyds volgt 'er naar een fterk purgeermiddel een buikloop, die de kragten uitput en de dood verhaast: de kurfst moet voorkomen, dat de vochten zich niet met te veel drift in de ingewanden ftorten.
Indien de kragten"gering zyn, en de pols naaulyks flaat, moet men een drank uit de koorts bast, het kruis en munt water enz. dog indien de afgang te fterk is, de zo even aangehaalde pynftillende drank geeven.
Wan-
f 38 ) Met nut gebruikt men ook eene wryying uit de zoete amandel olie met de geest van harst-hoorn. L 4



i68
AGTSTE HOOFDSTUK.
Wanneer de dorst hevig, en de pols zen fnel is moet men omzichtig met de pynftillende middelen handelen. De drank die volgt komt meer te pas.
]$o Cort. Peruv. dr. yj. Gi arabici dr. ij. Succ. catecliu dr. j. Aq. flor. rhcead fêj. Spir. Vitriol gutt. XVJ. m. d.
Laat er om het uur of om de twee uuren een onze van gebruiken.
Men moet zich van de berg • zuuren onthouden, wanneer de lyder door hevige pynen gefolterd wordt , op dat de ingewanden, van hun flym ontbloot, niet te veel geprikkeld worden.
De peröng (tenesmus) of heele hevige pynen eisfchen een afkookzel van de Sak5, van de Salicaria en omwindende clyfteeren.
"De waterbuik wordt het best door pisdryvende middelen beftreeden. Gy zult by de Schryvers voorbeelden vinden van waterzuchtigen , door het poeder van Dover, het heulfap, of het inflikken van mostert-zaad, of ook van de groenen knoppen van de brem (genista) geneezen, maar gelyk het niet past een middel, dat fommige lyders vruchteloos gebruikt hebben, te verwerpen, daarom



VAN DE WATERBUIS. 169
om ook moet men niet om het een of het ander gelukkig gevolg het zelve niet vermeeten of algemeen aanraaden.
De opregte SydEnham bekent, dat hy dikwyls de waterzucht door middel van de fyroop uit de Spina Cervina (39) bereidt geneezen heeft ; en dat hy van daar het kinderachtig vertrouwen had gekreegen, dat hy een middel had, bekwaam en genoegzaam om allerlei waterzucht te geneezen; maar eenige weeken daar na van zyne dwaaling overtuigt wierdt, dewyl hy aan eene vrouw, die uit eene derdendaagfche koorts waterzuchtig was geworden , dezelfde fyroop in een vermeerderde gift te vergeefs en zonder vrucht gegeeven hadt, die nogthans door de behandeling van een ander Geneesheer, en
door
(39) De Spina Cervina ook en wel voor al by ons bekent onder de naam van Rhamnus Cathartieus waar van de besfen in gebruik zyn, is een oplos fend verdeelend en buikzuiverend middel, en wordt daarom aangepreezen in fleepende ziekten die uit de taayheid der vochten hunne oorfpronk hebben, maar om dat het zeer walgelyk is, fchryft men het in fyroop voor, dan zelfs werkt het traag als een purgeermiddel, ten zy by kinderen daar het met vrucht gebruikt wordt vooral teegens de wormen. De gewoone gift is van een tot twee drachma's- te bepaalen naar de jaaren. Vert.



IJO AGTSTE HOOFDSTUK.
door andere middelen geheel herfteld was ge. weest.
Voor verfcheide jaaren heb ik eenen waterzuchtigen gezien, aan wien de doorkundige Hof-Artz Kessler te vergeefs de beste middelen voorgefchreeven hadt. Eindelyk op dat de Geneesheer niet zou Ichynen niets te doen, gaf hy hem den conferf van vlier, waar op eene zeer ruimre pis-ontlasting gevolgd zynde de lyder geheel herftelde.
Lieutadd denkt,'dat om de pis-ontlasting by de waterzuchtigen te bevorderen het gebruik van de Spaanfche vliegen van een half grein tot een of twee greinen opklimmende van nut zou zyn. Gelyk ook Dioscorides, en ontrend voor twee eeuwen Olricus Rumlercjs de Spaanfche vliegen by de waterzuchtigen gebruikt hebben. Uit de Dagteekeningen (q) blykt ook, dat in Hongaryen tegens de watervrees (hydrophobia') de Spaanfche vliegen gegeeven zynde 'er een overvloedig zweet, en pis zonder pyn op volgde; maar ik heb, by die de watervrees hadden, en aan wien Spaanfche vliegen gegeeven waren, het tegendeel waargenomen. Galenos haalt twee gevallen aan, waar in de geneezing ongelukkig door de Spaanfche vliegen beproeft
was»
(q) Decad. I Aun. 1617. Obferv. 113,



VAN DE WATERBUIK. I71
was. De beroemde Pt,enk (O heeft derzelver fchandelyk inwendig gebruik gezien. De beroemde Piq_uerius (O heeft door de ondervinding geleerd, dat de Spaanfehe vliegen naar het voorfchrift van Lieutaud gegeeven, de pis ontlasting eerder wederhoud dan aanzet. Lieutaud zelfs ook op het zelfda bladzyde, (O waar op hy de Spaanfche vliegen pryst, verzeekert dat zy een zeer fcherp middel zyn ,• en door omwindende middelen moeten verzagt worden, ij om dat het dikwyls de koude (Jiranguria ) of een jjbloed-pis veroorzaakt. Hier om befluit ik met de beroemde L u d w i g ( v ) dat het gebruik van de Spaanfche vliegen gevaarlyk is , dewyl zy dikwyls door hunner prikkelende kragt eene kramp van de pis-wegen veroorzaaken.
Dezelven zouden ten 'uiterfte nadeelig zyn voor menfchen van eenen vasten veezei; of daar de vochten te veel ontbonden zyn, of tot bederf beginnen over te gaan. Indien de andere ,J middelen nogthans niet helpen, kan men ze be-
proe-
(r) Mat. med. p. 538. (r) T. II. p. 208. CO P. 839-
(v) Therap. general. p, 113.



AGTSTE HOOFDSTUK.'
proeven in lyders van een papachtig geftel die misbruik gemaakt hebben van meelachtige fpyzen en die niet dorstig nog verhit zyn. '
Toen onlangs aan een' waterzuchtige van een koud geftel die in het algemeen Gasthuis gebragt zynde. eerst door een beroerte, en daarna door eene verlamming van de regter zyde aangetast wierdt, om die reeden drie Spaanfche vlieg plaayfters gelegt waren, volden 'er een ruimer pis - ontlasting op, dan van alle de middelen, die de ziekte fcheen te eifchen. En toen men daar mede aanhield, wierdt de geneezing van de waterzuchc volbragt.
Daar de MeloëProfcarabei Linn: zagter fchynen te werken dan de Spaanfche vliegen, heb ik die in de waterzucht met conferfvan vlier vermengt beproeft, en fomtyds met een goed gevolg gegeeven.
Onder allen heb ik eene hevige waterzucht door een aanhoudende pisloop in twee dagen geneezen , in veele heb ik nogchans het gewenschte doelwit gemist. Ja zelfs daar op eene pynlyke, en minder pis ontlasting, dorst, droogte van de keel gevolgt zynde, met omwindende en flymachtige middelen moeten behandelen.
De pispedden ( millepedes) moeten ook niet veel aangepreezen worden, die, gelyk Cartheüser (a)
door
(*} P. 102,



VAN de WATERBUIK. I73
door het onderzoek waargenoomen heeft , be» halven zeer veele werkeloozen , flappe en flymachtige deelen uit een zout beginfel, dat noch vast loog-zout noch falpeterachtig, maar viiegpis - zout is, het welk met bygedaane rynfche azyn byna verdelgt wordt, en in een onzydig ammoniac - zout overgaat, dat om zyne kleine hoeveelheid byna geene byzondere kragt heeft. De poeder uit gedroogde en fyn geftoote pis-bedden bereidt, is veel flapper dan het fap, en van geen nut om de verdikte wey te ontbinden.
De falpeter, die onder de pisdryvende middelen gereekent wordt, is niet dienftig voor waterzuchtigen, wiens vleefch-geftel flap, de vochten te veel ontbonden , of de verteerings-kragten zwak zyn.
De zee-ajuin, die rood en wit is, overtreft ver alle de pis-dryvende middelen ; Lodwic heeft die het fterkfte gevonden. ( y )
De gedroogde wortel wordt het beste geacht, dewyl de lyders van het afkookzel van de verfche zee-ajuin om deszelfs onaangenaamen en walgelyke reuk een afkeer hebben, en het fap uit de verfche niet makkelyk kan geperst worden, hoewel des, zelfs fappige bekleedfelen lang met azyn of water gewreeven zyn.
De bovengeroemde man gebiedt, de afgefchil.
ferde
<y) Advers: med. praft. Vol. II. P. IV. p. 700.



174 AGTSTE HOOFDSTUK.
ftrde bekleedzelen in een meel - achtig deeg te doen, om dat zy fchielyk gedroog zoude worden', dewyl zy dus langer hunne kragten behouden kunnen; maar ik keur beter, die door de zagte hitte van de zon of van een kagchel gedroog zyn, dewyl door de voorige wyze veele kragten verlooren gaan.
De beroemde Cartheuser leert, dat de geftampte poeder, hoewel in wel gefloote glazen bewaard, altyd wat van zyn kragt verliest, waarom hy het veiliger acht, versch geftooten poeder te gebruiken. Nogthans om het ExtraSt te bereiden, moet de verfche zee-ajuin voor getrokken worden.
. De dofis van de zee-ajuin moet na de lyders en de toevallen gefchikt worden.
Van Swieten keurt die dojis goed, waar eene, ligte walging op volgt; want dan was hy zeker van eene aanftaande pis-ontlasting; dog indien de lyders braakten, of in 't geheel geene walging voelden, wierdt 'er zoo veel pis niet ontlast.
Ik heb ze dan het werkfaamfte bevonden, als de lyders geene walging hadden. .
De zee-ajuin honing-azyn in eene ruimen maat gegeeven verwekt de pis-ontlasting. Dezelve is dienstig voor lyders, van een' vasten veezei, wiens pols zeer fnel of de dorst zeer hevig is; dezelve is voor al van nut als de waterzucht van eene verftopping vaa de kever , van opgeftopte , aam-



VAN DE WATERBUIK. I75
aambeyen , of te] fchielyk verdreeve koortfen zyne oorfpronk neemt.
Zomtyds kannen lieden van een aandoenlyk zenuwgeftel geene honing-achtige middelen gebruiken, maar krygen daar fpanningen van, aan deeze moet men in de plaats van de zee-ajuin honing - azyn de zee - ajuin fyroop ( N°. 22 } geeven.
Men moet egter om de oorzaak van de ziekte te beftryden verfcheide middelen by de zee-ajuin voegen, gelyk uit het volgende blyken zal.
Waar eene flappe veezei, een bleek lichaam, en taaye vochten zyn, wordt de zee-ajuin - wyn(N°. 23) aangeraaden. Men moet met een geringe gift beginnen op dat 'er geene braaking op volge.
Uit het heel groot getal waterzuchtigen, heb jk 'er naaulyks een of twee gezien die door de zee-ajuin-wyn geneezen zyn. In eene te geringen hoeveelheid gegeeven, veroorzaakte hy naaulyks pis-ontlasting; een weinig fterker toegediend verwekte hy braakingen en pynen van de onderbuik, en vertraagde de eetlust.
De grootfte genees-kragt is in het waterachtig ExtraSt.van de zee-ajuin, dat in poeder of in drank van een grein tot drie opklimmende in eens kan gegeeven worden.
Veel zeldzaamer ontftaat 'er benaaudheid van het Extract, dan van de zee-ajuin-honing-azyn.
Somtyds het ExtraSt niet helpende, is de zeeajuin



AGTSTB HOOFDSTUK.
ajuiD in zelf Handigheid van een tot drie greinen voor eene gift gegeeven geweest.
Me ad wil dat men die tot een half fcrupel zal geeven; maar ik heb daar van braakingen, ver. fchrikkelyke pynen van de onderbuik, en einde* lyk de dood zelve op zien volgen In de lyken vondt men de nieren gezond, maar de maag, en de ingewanden vertoonde zich ontftooken en met koud vuur bezet.
De beroemde Mead, die hier in niet gevolgd moet worden, voegt de Radices Ari by de zeeajuin; maar deeze wortel gekaauwt zynde brandt m de keel, en verwekt een dorst, die naaulyks te (lillen is. De falpeter, die fomtyds by de zee-ajuin gevoegt wordt is nadeelig, wanneer de lyder los-lyvigof van een waterachtig enkoud geflel is, of de kragten weinig zyn. Met meer reeden en beter gevolg mengt men een half grein campher met ieder poeder van de zee-ajuin.
Wanneer oprispingen of winden den lyder na het gebruik van de zee-ajuin kwellen, brengt een half once kruis en munt water 'er ieder keer boven op gebruik zynde verligting toe.
Wanneer de verteerings - kragten door de zeeajuin verzwakt zyn, moet men volgens'het gevoelen van den beroemden Tissot (z) dezelven door de koortsbast opwekken; met minder grond wil
Lud-
CO P. 207.



van de waterbuik. 177
Lud wig purgeermiddelen met de zee- ajuin vermengen ; de zee-ajuin heeft nooit het gewenscht gevolg gehad ,.' zo dikwyls 'er hevige buik-ontlastingen door verwekt zyn geweest.
Wanneer men hevige pynen van de maag of de ingewanden , door het gebruik van de zee - ajuin befpeurt, moet men zich van dit middel onthou den , en tot de verzagtenden als het afkookzel van de faieb, zyne toevlugt neemen.
Zy, die om de hevige pynen, heulfap by dit middel voegen, behandelen hun lyders verkeerd : want de pynen geftild zynde, wórdt de Geneesheer bedrogen, dewyl ondertusfehen, indien men met het gebruik van de zee-ajuin voortgaat, het koud vuur 'er op volgt.
Met reeden is het dat Iergiüs waarfchuuwt, dat de zee-ajuin, minder te pas komt, wanneer de pis brandig, de pols hard, en de lever verdopt is, en dat men niet veel van dit middel moet wagten, wanneer 'er niet zoo veel kragten in de vaste deelen overig is, als 'er nodig zyn om het water langs de pis-weg aftevoeren.
Wanneer in plaats van pis - ontlasting 'er een hevig en vetachtig zweet komt, worden de lyders wel verligt, maar de ziekte keert weder, en gaat in eene algemeene of overige foortèn van •jmérzucht over. In dit geval moet men volgens Ludwig zich van de zee-ajuin onthouden, om dat 'ér de vaste deelen te veel door verzwakt M én'



I?8 AGTSTE HOOFDSTUK.
en het lichaam des te fchielyker tot kwaadfappigheid voorbereid wordt.
Indien de lyders in geene deelen de zee-ajuin kunnen verdraagen, zal het nodig hen het oxy. mei colchicum toe te dienen, dewyl 'er volgens het getuigenis van den meergeroemde L u dw i g (aa) in onze weide geen plant gevonden
"uul> «ie zoo met de zee-ajuin als de colchicum kan vergeleeken worden.
Ik heb verfcheide maaien dit middel aan waterbuikigen gegeeven, maar te vergeefs. (363 De ^beroemde Hendrik Collin, die in het begin het oxymel colchicum, voor een van de
Deste middelen in de waterzucht hield, is naderhand overgegaan tot het Extract van de laSuea viro/a.
Er zyn nogthans geloofwaardige Mannen, die
getuigen
O<0 Vol. II. P. IV. p. 721.
(36) De beroemde Bergiüs (Mat med. p. 291) getuigd deeze honing-azyn den waterzuchtigen verfcheide maaien toegediend te hebben; dan bevonden te hebben dat het veel zwakker werkt dan de zee- ajuin, de oxymel colchium wordt op de volgende wyze bereidt, men neemt een once van de wortels van de colchicum, en doet het op een pond wyn-azyn. Deeze azyn wel getrokken zynde doet men 'er twee pond zuivere honing by, en mengt het op een zagt vuur Qpder elkander langzaam roerende. Vert.



VAN DE WATERBUIK. 179
getuigen de heilzaamfle uitwerkingen van deeze honing - azyn in de waterzucht gezien te hebben. Zo heeft Vogel een verfchrikkelyke waterzucht van het buikvlies ( peritonceum ) door het oxymel colchicum geneezen , dat uit eenszoo veel van de wortel bereid was dan de beroemde Storck voorgefchreeven had, en waar van hy s'morgens en s'avonds een leepel gaf.
Indien na purgeer- en pisdryvende middelen, het geen zelden gebeurt, het water fchielyk ontlast wordt, moet de onderbuik met zwagtels omwonden worden op dat de vochten niet met een doodelyke drift in een deel dat minder wederltand biedt, ftorte.
Platner getuigd, dat de lyders, die door de uitdryvende middelen al het water ontlast hebbende , fcheenen geneezen te zyn, kort daar na door eene beroerte weggerukt zyn geweest.
Voor het overige zyn voor deeze lyders verfterkénde middelen, uit de bittere, de koortsbast en het veilzel van ftaal (Ng. 24 en 25 ) tèri hoogfte dienstig.
Van Swi eten befchouwdals eenkenteeken, dat het lichaam, de ziekte overwonnen zynde, genoeg verfterkt is, wanneer de hitte over het geheele lichaam in een gelyke graat is: Indien geen deel naar het gebruik van vocht opzwelt; indien eindelyk in die deelen, die onder de opperhuid ( epidermis) liggen, gelyk in de lippen en het tandvleesch de kleur levendig en rood is.



iSo AGTSTE HOOFDSTUK.
In verfcheide waterzuchtigen wordt de ziekte noch door purgeer- noch door pisdryvende middelen weggenoomen, of wanneer die verdreeven fchynt, komt zy in korten tyd weder, ten zy 'er te gelyk zoodanige middelen gebruikt worden, die op de oorzaak van de ziekte werken, om deeze uit te roeijen worden 'cr verfcheide middelen vereifcht.
In de waterbuik na te fterkè ontlastingen b. v. buikloop of bloedvloeiing, zullen eene maatige lichaamsbeweeging, indien de kra gten het toelaaten; de wryvingen (fricliones) en verwerkende met bittere middelen, als de alfem (abfynthium,jde koorts-bast of het vylfej van ftaal ten uiterfte voordeelig zyn.
Hier kan men zagte .welriekende middelen, als de welriekende lisch (calamus aromaticus) enz by voegen, zoo om de aangenaamen geur, als om de beweeg.ng der vochten een weinig aan te zetten. De AJfem die by de Tontüs wascht (abjinchum pouticumj verdient de voorkeur boven de gemeene A:fem (Abfinthïum vulgare) om dat d:e welriekender , en minder onaangenaam Voor de firiaak is.
Zomtyds in de waterzucht uit eene te fterke ontlasting van de aambeijen gebooren. zjn 'er verhooien verpoppingen van de onderbuik. Jn dit geval zoude de ftaafmiddelen, waar door de lyders bezwaard worden,nadeelig zyn, maar men moet bittere middelen, zomtyds de rhabarber,
en



VAN DE WATERBUIK. l8l
en in dien de lyder zwak is de koortsbast gebruiken.
De waterzuchtigen uit eene verftopping van de lever of van de mild hebben voor al eene drooge hoest, de buik is traag, de kleur van het aangezigt geelachtig of paars , de lyders worden door de fpyzen bezwaart, en de pis is geel; daar hebben meestentyds tusfchenpoozenden koortfen voor af gegaan of door een te vroeg gebruik van de koortsbast verdreeven , of zy hebben te lang geduurt, vpor al wanneer de lyders in moerasfige plaatzen woonen.
By hen, die een vast veezel-geftel hebben, en waar de pols fnel, de dorst hevig, de pis rood met een dik bezinkzel is, moet het lichbam /ooide room van wynfteen gezuivert worden, en daar na komt het afkookzel van de paardebloemen (Taraxicum) het zeepkruid (Saponaria ) met de mid :el zouten, en veel zee-ajuin-honing-azyn te pas. De dojis wordt bepaalt door de kragten van den lyder, de traagheid van de buik- en de pis-ontlasting, maar de heete prikkelend-- middelen , ja de bittere zyn ook nadeelig.
Zy, by wien de waterzucht uit eene verftopping der ingewanden gebooren is, die van een papachtig geftel zyn, met eenen taayen pols, en het lichaam op het aanraaken koud is, aan deezen, indien het de kragten toelaaten moet men zagte purgeermiddelen uit de rhabarber met een middel zout geeven, op dat zy door de te fterk M 3 fmel



182
AGTSTE HOOFDSTUK.
fmeltende middelen niet bezwaard worden, daarna moet men toe de bittere en verdeelende middelen overgaan; tusfchen beide gebruikende het ExtraSt van de zee-ajuin, indien 'er weinig Pis ontlast wordt.
"fy> Abfynth. pont. Trifol. fibrin. Calam. aromat. ai unc. i. In funde per 20 horas vino duftraco gene.
rofo. Colaturces unc. XV. adde. Galis Tartari. dr. ifl—ij, Syr. kermis unc. i/3. m. d.
Indien de buik traag is, moet de Syrupus de Spina .cervina 'va de pjaats van de Syrupus kermes gebruikt worden. Voor hen, die een afkeer van de wyn hebben , kan men een waterachtig afkookzel van de bovengezegde middelen geeven, alleen zorgende'er minder zout yan wynfteen by te doen.
De beroemde Pkingle heeft in de water, zucht de loog-zouten met een bitter afkookzel voorgefchreeven, waar by hyde genever gevoegc heeft, deeze middelen denk ik, als de ingewanden van de onderbuik verftopt zyn, minder dienstig te zyn.
Garden



' van de waterbuik. 183
Garden heeft eertyds de tabaks - asch aangepreezen, die nu onlangs door Franklin ook geroemd is geweest, hoewel deeze asch niets boven de andere asfchen, die een vast plant loog zout geeven, byzonders fchynt te hebben.
In de Acta Hafnienfia wordt verzeekert, dat de loogzouten van geen nut zyn geweest in de waterzucht. Wy hebben de allergelukkigfte gevolgen van het bovengenoemd aftrekzei in het Gasthuis ondervonden.
De loogzouten zyn nadeelig , wanneer de vochten ontbonden zynde, de koorts, of de dorst hevig zyn, of het lichaam met vlekken bedekt wordt.
Het Chelidonium majus , het welk de Polen tegen de waterzucht, uit een misbruik van fterken drank gebooren, gebruiken, wordt in de verftopping van de leever aangepreezen.
Men geeft twee drachma's van de uitgedroogde wortelen, en vyf of zes drachma's van de versfchen. Lange verhaalt dat het wynachtig Extratï van het Chelidonium tot twee fcrupels gegeeven van een 'voortreffelyke uitwerking is geweest in de verftopping van de ingewanden van de onderbuik , en de verflyming van de long. Ik heb het volgende zomtyds met een gelukkige, zomtyds zónder eenige uitwerking gegeeven.
M 4 .• %



I84 AGTSTE HOOFDSTUK
Ifa Extr. Chelidon. maj: dr. j. Liq. terr. fol. tartari unc. fil Oxymell. fcillit. Syrup. de duabus aa unc. i/t, Aq. anis. nnc. jy.
Laat 'er de lyder om de drie of vier uuren een once van gebruiken.
De dofis moet na de verfchillendheid der lyders of van de toevallen of vermeerdert, of vermindert worden.
Lysons pryst de calpmel tot vyf greinen met purgeermiddelen in de waterbuik waar in de lever verflopt is. .De Mayerne (bbj heeft eer" tyds de zoete kwik gebruik. Toen ik dezelve
gehadbePr0eVeD ik niCt WCrkiDg va^ r Dit middel kan misfchien plaats hebben in het begin der ziekte, maar het is zeker nadeelig wanneer dezelve veroudert is, de kragten weimg, en de vochten ontbonden zyn. In de laat fle Italnanfche Oorlog wierdt den waterzuchtig Krygsknegten de zoete kwik toegediend maar met een fchaadelyk gevolg. Loseke denkt dat de kwikmiddelen niet voordeelig kunnen zyn, ten zy de ziekte uit eene venus-kwaal, die te fchielyk
geneezen
(bb) Prap. med. q. 337.



van de waterbuik. 185
1 geneezen is gebooren is, maar dan ook zal men I de grootfte omzigtigheid nodig hebben, terwyl I deeze ziekte ook door het misbruik van de kwik voortgebragt wordt. Forestus heeft een geelzucht in een wa| terzucht overgaande door het afkookzel of het I fap van het marruUum album geneezen. Er I fchynt naaulyks eene byzondere kragt in dit I middel te zyn, maar terwyl het niet teegen dc | voorfchriften van de kunst ftrydt, kan men het 1 beproeven.
De waterbuik ontftaat ook uit de najaarsI koortfen te fchielyk verdreeven, maar veel meer door derzelver lange aanhoudenheid, of te hevige buik - ontlastingen. Hier van zegt We r lh o f f met reeden dat het purgeèren een moeder is in de koortfen van de kwaadfappigheid en de waterzucht.
Aan foortgelyke lyders geeft men de volgende
1 ( eleStuarium. )
ifyj Cort. peruv. pulveris dr. 77'. Cdlam. aromatic dr. iij, Orymell fcillit. Syr. de duabus aa q. f. jh: Ut fiat eleEiuarum.
Laat 'er de lyder om de drie of vier uuren een drachrha van gebruiken.
M 5 By



1$6 AGTSTE HOOFDSTUK
By koude geitellen, die misbruik hebben gemaakt van meelfpyzen of van groentens, of die in laage en vochtige plaatfen woonen, kan de theriaca diatesfaron met vrucht in de plaats van de welriekende kalmus gebruikt worden.
Wanneer de lyder in dezelfde ziekte dikwyls valt, en by de minfte beweeging ia een lymig zweet wegfmelt, zal de koorts-bast met het ftaal voordeelig zyn, indien 'er geene verpoppingen in de onderbuik zyn.
Men moet naaukeurig onderzoeken, of 'er geene derdendaagfche koorts onder loopt, want zoo lang deeze niet verdreeven is, wordt de waterzucht niet weggenomen, in dit geval wordt de koortsbast in eene zeer ruime maat, met dc bitterachtige middelen aangeweezen. Het volgend middel heeft eeae byzondere kragt gehad.
"Bf Cort. peruv felett pulveris unc. j. Rad Gentian.
Flor. Jol. ammon martial aï dr. j. Orymell. fcillit.
Syr. de duabus aS q. f. ut fiat. Eletïuarium molle.
Laat 'er de lyder om de drie uuren twee drachma's van gebruiken.
Indien de lyders op moerasfige plaatfen of in een dampige lucht woonen , zal men
by



VA-lf'DE WATERBUIK. l8jT
by dit flikpotje een drachma van de flangwortel • (Radix ferpentarim ) voegen. • Naar ieder dofis van de koorts-bast moet men een bitter aftrekfel drinken; anderzints blyft deeze lang onontbonden in de eerfte wegen hangen volgens het getuigen van Pecival.
De koorts-bast moet ook tot eenen zeer fynen poeder gewreeven worden , langs deeze weg, volgens het getuigen van den beroemde Bergius verwekt die geen ongemak in de maag.
De waterzucht, die de koorts verdreeven zynde en'de kragten toeneemende blyft aanhouden, moet door een water- of wynachtig bitter aftrekzei met het daar by gevoegd zout van wynfteen, weggenoomen worden.
De Oostenrykfche wyn is va» driederlei foort: de eerfte ligt, die noch fcherp, noch heel zuur is en in de velden wascht: den andere fcherp en pisdry vende groeit op de heuvels: de derde die heel oud en fchoon is, is als olie zoo zagt, maar is heel geestryk , en dryft weinig de pis af.
Zeer zelden ontftaat de waterbuik van de opftopping der ftohden; dog wanneer dit gefcbied; wordt indien de lyder bloedryk, de kragten genoegzaam, de ziekte in zyn aanvang is, de aderlaating aangeweezen, die reeds door Galenüs aangepreezen is geweest. Want eene ontydige aderlaating verwekt volgens



188
AGTSTE HOOFDSTUK.
gens het getuigen van Trallianus by anderen gevaar, dog by de waterzuchtigen de dood.
Een bedriegelyk teeken van volbloedigheid zyn groote en opgezette vaten, voor het overige zeer eigen aan veele waterzuchtigen.
Na de aderlaating moet 'er een drank gegeeven worden uit de Conferven van vlier en van de wilden vlier (Ebulus,) de zee-ajuin-honingazyn , en de middelzouten.
Wanneer het lichaam bleek-geel, de pis flymachtig is , of wanneer de vryfterziekte voorafgegaan is, zullen de pilulce tonica Beccheri of de Volgende nuttig zyn.
Extr. trifol. fibrin unc. fi. Gumm. Ammop dr. ij. Extr. myrrh. aquojï dr. j.
Heileb. nigri.
Masf. pilul Ruff. al dr. /3. M. ƒ. pilul gr. tij.
Laat 'er drie maal daags vier of zes gebruiken de bittere middelen, de zee-ajuin, en de wryT vingen niet verzuimende.
De wryvingen zyn van veel nut voor de waterzuchtigen , maar heele zagte, gelyk Cel sus leeraart. Ravmoid Fo rtis (cc ) en nu onlangs
OO Confult & Refpons med. p. 232.



VAN DE WATERBUIK. 189
langs weder de beroemde Storck willen dat deeze wryvingen met olie van amandelen gefchieden. Men voege 'er met vrucht een weinig geest van harts - hom by. (40 ) Dog men moet zich van de wryving onthouden, als de buik fterk opgezet, op het aanraaken pynlyk, of de huid te teer is.
Indien geene middelen helpen om het water te verdry ven, moet men de aftapping (paracenthefis) in het werk ftellen. Er zyn voorbeelden dat allergevaarlykfte waterzuchtigen langs deeze i weg geneezen zyn. ( 4O
Hier geld weder het voorfchrift van de bovennoemde Lyf-Artz Fostis: (dd) Deeze handbewerking dan te doen wanneer de kragten nog
bloeijen,
(40) Dit middel is voor al voortreffelyk wanneer er zich trommelzucht Qtympamtes) by voegd. Men
I neemt een once olie van amandelen en een drachma van de geest van hartshoorn, en laat 'er de buik zagt | mede wryven, waar op de lyders meestal eene fpoeI dige verligting ontfangen. Vert.
(41) Er zyn nogthans maar voorbeelden dat dit middel alleen een ftreelmiddel is geweest, alleenlyk dienende om den lyder eenige verligting toe te brengen zonder ooit eene volleedige geneezing bewerkt te hebben. Vert.
<L*<0 P- 333-



I9C» AGTSTE HOOFDSTUK
bloeijen, wanneer de ziekte in het begin is, en de lyder geene fterke koorts heeft; wanneer 'er geene verharding in de ingewanden is, noch de«elve door het water aangetast zyn; nogthans hoe wel de ziekte reeds verouderd, en de ingewanden verftopt zyn', zal men fomtyds de handbewerking doen en herhaalen, op dat dë verfchrikkelyke benaaudheid en de vrees van te flikken benoomen worde. Er zyn die in eene beXloote waterzucht de aftapping van het water verwerpen , maar deezer voorfpelliflg bedriegt dikwyls.
Ja de aftapping is voorwaar nuttig , als 'er blyken zyn dat er een befloote waterzucht en een waterbuik is , op dat het water afgetapt zynde de zak ruimer ligge. •
Dog wanneer de onderbuik pynlyk ij, niet om dat die door het water uitgezet is, maar om dat 'er een gevoel van door knaaging, of wanneer de waterbuik uit eene bloedbraaking ( vomitus emeritus) geboören wordt, verhaast dezelfde h'andbewerking de dood.
De handbewerking kan in beide de zyden gefchieden, dog als men eene verharding of uitzetting van de huidvaten ontdekt , zal het beter zyn het in de tegenovèrgeftelde zyde te beproeven , om dat de lyder en de omftanders makkelyk door eene bloedftoning verfchrikt worden.
Indien 'er in d'eene zyde minder vloeijing feefpeurd wordt dan in de andere, is dit een
teeken



van de waterbuik. iqi
teeken dat 'er daar eene verharding is. Eene geele kleur geeft meest al te kennen dat de lever; een paarsfen of loodachtige dat de mild verftopt is.
In de waterbuik zyn meest al d'ingewanden grooter en verhard; hier om moet men omzigtig zyn, dat zy door de troquart niet gekwetst worden, het geen S chm ücker, die het opregtelyk bekent. gebeurt is.
Indien het de kragten toelaaten, moet men in eens al het water aftappen, om dat indien de buis in de wond blyft, 'er, gelyk van Swieten waargenoomen heeft, in deszelfs omtrek ontfteeking ontftaat, of de buis er uitgetrokken zynde de wond in korten tyd zich fluit, of voorzeeker zoo zaamengetrokken wortit , dat het inftrument er zonder geweld niet weder ingebragt kan worden.
Intusfchen, moet men, als het water afgetapt wordt, den zwakken lyder wyn of vleeschnat geeven; en indien hy daar door niet verfterkt wordt, moet men met verdef ontlasting van het water ophouden.
Het afgetapte water geeft aanleiding tot de gelukkigfte voorfpelling, als het citroen - kleurig flymachtig en zoutachtig is, en een pis-reuk heeft; hoe meer het zich hier van verwydert, des te grooter is, gelyk du Verney het waargenoomen heeft, het gevaar. In deeze zoo gevaarlyke ftaat van de ziekte
vindt



192 AGTSTE HOOFDSTUK.
vindt men fomtyds in de plaats van' water in de onderbuik eene geleiachtige ftof, die onmoogelyk door eene wyde buis kan ontlast worden. Dan kan men in de opening, in het water ontlast zynde, afveegende ( detergentia,) en rotweerende (antifeptica) middelen in fpuiten.
Op dat het water niet wederkome, hebben de Engelfchen faamentrekkende en verfterkende infpuitingen uit Briftol water en roode wyn beproefd; maar de lyderesfe wierdt onder het infpuiten door de hevigfte toevallen aangetast; en hoewel zy herftelden , was zy nogthans in doods gevaar geweest.
Somtyds volgt 'er naar het aftappen eene groote moeijelykheid van adembaaling, door de winden veroorzaakt, dewyl de verzwakte inge-. wanden niet meer door het water gedrukt worden. Wanneer deeze benaaudheid, de windbreej kende middelen gegeeven zynde, langer aanhoudt, komt 'er gemeenlyk een water - borst by.
Men moet zorgen, dat het water afgetapt zynde, de buik niet veel gedrukt worde.
Indien de lyder na de handbewerking heel zwak is, en eenen fnellen pols heeft ,■ moet men de koorts-bast geeven.
Onlangs by twee waterzuchtige Vrouwen, de aftapping gedaan zynde, wierdt 'er in plaats van water een etterachtige en lymige vocht ontlast, de koort-bast gegeeven zynde, zyn zy beiden volmaakt herlïeld,
Indien



VAN DÉ WATERBUIK. 103
ïndi'en de dorst den lyder kweld, moet men 'er leen weinig berg-zuuren by voegen: Dog indien 1de pols zwak, klein en traag bevonden worde, komt een drank van de Spiritus Minderen en de Spiritus Volatilis cornu cervi fuccinatus te pas,
Aq. menth. unc. jy. Spir. minderer unc. p.
Cornu cervi fuccin. gutt. XXX.
Syrup kermes, dr. yj.
m. d'.
De kragten na de hand - bewerking toeneemende, zal men zoodanige middelen moeten geeven , die de oorzaak van de waterzucht beftryden. Zelden gebeurt het dat het water zich een doortogt maakt door de navel; maar wanneer dit gebeurt , met verligting voor den lyder, moet men i deeze werking door geene middelen ftooren.
i\ Maar in tegendeel als de navel opzet, of uit-
i puilt, en de bekleedfeien dun zyn, kan men die
| met een lancet openen.
Wanneer de teel deelen zwellen, is roodewyn
jj met welriekende kruiden eh kalkwater ( N°. 86 )
| van nut.
Men gebruikt ook zakjes met meel en welnekende kruiden, die fyn gewreeven zyn en weinig zout dat fterk gedroogd is, opgevuld. Dog indien de deelen ontveld zyn eu vochtig, dan worde N ke5



194
AGTSTE HOOFDSTl'K.
het zout in het zakje bevat ontbonden, en ver• wekt door zyn knaagen hevige pynen.
Wanneer de iippen der teeldeelen der zwangere Vrouwen zwellen, en de verlosfing moeijelyk maaken, moec men ze openen.
Wanneer de beenen zoo gezwollen zyn dat men te vreeze heeft dat de huid berste, zal het voorzeeker nodig zyn dezelven te openen , om dat 'er dan gemeenlyk zweereri op volgen , die veel goedaartiger zyn dan de wonden van de gebersten huid.
De Haan en de Hafniensers (ee) verwerpen de infnydingen om dat zy dikwyls het koud vuur veroorzaakt hebben, nogthans denk ik dat men die niet geheel en a! moet verwerpen, dewyl het bekent is. dat de uitgeftorte wei zomeyds opgeflorpt en door verfcheide deelen uit het lichaam gebragt wordt. De infnydingen moeten noch te lang noch te diep gemaakt worden, en ook als zy wel gedaan zyn , terftond door uit- en inwendige middelen, het koud vuur teeen gegaan «orden.
De infnydingen hebben de allerfchadclykfte gevolgen, ais dc beenen met paarfen vlekken bedekc zyn.
Men moet ook voorzigtig zyn, dat foortgelyke vlekken niet voor fcheurbuikige gehouden worden,
O O Ann. 1671 . Obferv. 104.



VAN DE WATERBUIK.
19?
den, èn men daarom fcherpc middelen gelyk de Nafturtium enz. geeft.
Nu blyft nog over, dat ik kortelyk tot die middelen overgaa die by fommigen een byzondere lof in bet geneezen van de waterzucht gekrcegen hebben.
De Haan heeft de Clyftecren uit koeije en ezels pis vruchteloos gevonden.
Du Verney (ff) getuigt dat het Gods genade - kruid (gratiola) zomtyds den waterzuchtigen voordeelig is geweest, deszelfs Ex trac\ veroorzaakte geene braaking ; maar 'er volgde eene ruime pis-ontlasting op; het geestachtige ExtraSt bewerkte meer afgang dan het waterachtige, cn ook dat geen dat uit de blaaderen dan het geen uit de wortels toebereid was. (41)
De
(ff) Ann. 1703.
( 4O De gratiola is volgens B e r g i u s. (Mat. medT. J. p- 24^ een van de kragtigfte planten en diende door de Geneesheeren meer in gebruikt gebragt te worden. Deeze Schryver gaf 'er een fcrupel twee -maal op een dag van, waar door de buik menigmanlen ontlast wierdt met walging cn braaking; en deeze ontlasting hicldt den anderen dag nog aan* hygafin de wederkomende gal en in de derden daagfche najaarskoortfen om de twee uuren een poeder uit tien grein Gods-genade-kruid en wf grein Gentiaan, drie N ?. poeders



196
AGTSTE HOOFDSTUK.
De Warfchouwers hebben de (graf.ola) flegtafgefchildert; ik heb dezelve voor verfcheide jaaren zonder vrucht gebruikt. Dit kruid is onlangs te Weenen met een goed gevolg gegeeven, het zoude derhalven knnnen beproefd worden in koude en lymachtige geitellen, bydewelken geen gebrek in de ingewanden, geene vrees van ontfteeking. en eindelyk geene vermagering van het lichaam bemerkt wiert, dewyl Berg (gg) waargenomen heeft dat het Gods genade kruid onder het hooy vermengd de paarden vermagert.
De fap van de lisch (Iris Noflras) wordt door L t n n & u s (hh) voor onfeilbaar , en zeer heilzaam voor de waterzuchtigen gehouden, dewyl het zomtyds braaking buik en pis-ontlasting bewerkt.
Jeremias Lossrus zegt dat hy fomtyds waterzuchtigen door de fap van deezen plant 'behandelt en geneezen heeft, hy voegt er nogthans by dat de lisch door de aanhoudende buik-ontlastingen de dood verhaast,
JoSEPH
poeders verwekte gemeenlyk by volwasfenen ontlat.
ting en zomtyds tenens braaking. Vert.
(gg) Mat. med. T ï. p. 26. (hh) Crantz T, II. p. 177.



VAN DE WATERBUIK. iq?
Joseph Baaher O'O die ik eertyds tot meester en tot goed vriend had, heeft waaargenoomen dat uit zeer veele waterbuikigen , die deeze fap gebruikt hebben , 'er naaulyks een geneezen is, want !er volgden, gelyk ik zelfs gezien heb hitte, pyn van de flokdarm, van de maag en der ingewanden, daar na krimpingen, braakingen , en herhaalde pogingen tot afgang zonder merkelyke ontlasting ; eindelyk'er dekoom en ontfteeking bykomende ftierven de ongelukkige lyders onder de hevigfte pynen.
De jonge du Verney pryst in de waterbuik met eene algemeene waterzucht gepaart de hazelwortel (afarum) anderen derzelver honing-az;,n, maar dit heb ik dertig jaaren te vergeefs gebruikt.
De zilver- Cryftallen (Criftalli Luncs,) die ik voorheen door een' kwakzalver heb zien geeven zyn fchadelyk
Zommigen rqemen de middel-bast van de vlier, de lurbit-wortels ( Turpethum Vegetabik) (41)
de
(;7) Obferv. med. p. 86.
(41) De Turbith- wortels van een fcrupel tot een half drachma gegeeven zyn fterk purgeerende, agt oneen van deeze wortelen 'met de geest van wyn uitgetrokken, geeven vyf drachma harst, die op dezelfde wyze, en in dezelfde dojis purgeert als de harst van Jalappe werkt.
N 3



I98 ACTSTE HOOFDSTUK.
dc wilde wyngaarts - wortels (Radices Bryonia.) Maar alle deezen, gelyk de Francfortcrs (kk) geleeraard hebben, door de maag en de ingewanden te knaagen, kwetfen merkelyk, verzwakken derzelver veerkragt , en zetten de weivaten zoo aan, dat zy ligt. breeken. Zoo ook ontkent S ydenham dat zelfs de uitwendige zalven uit dc fterkfte purgeermiddelen toebereidveilig op de buik kunnen gelegt worden, om dat door dezelve, zomtyds zoo eene fterke afgang veroorzaakt wordt, dat die door geene middelen kan geftild worden.
Het afkookzel van de wilde - vlier - bast, verwekt, gelyk Broklesby (11) verhaalt, als alle andere middelen vruchteloos gebruik zyn, braaking, buik- en pis-ontlasting, maar dathet uit deszelfs uitwerkzelen blykt, dat het een dryvend middel (drasticum) is, dat fpaarzaam en met omzichtigheid moet gegeeven worden. Het is beter gelyk uit het voorgezegde blykt , cn Trall'ianus voorfchryft, langzaam en zonder gevaar ontlasting te bewerken, dan door zich te veel te haasten met de ziekte teffens den lyder weg te neemen.
Mayerne (mm) raadt de aluin aan, om
dat
ikk) Seleö. med. T. II. p. 505 (/'/) P. 277.
(mm) Prax. med. p. 382.



VAN DE WATERBUIK. IQO
dat die de pis-ontlasting merkelyk bevordert, de dorst (lilt, het bederf tegengaat, en de veer" kragt d' r ingewanden, dezelven zonder gevaar
-verfterkende, herfteld. Derhalve zou men dit
middel zonder vrees kunnen beproeven, als de vochten door te dun te zyn zondigen om dat de aluin ook de buik - ontlasting bevordert.
Voor eenige maanden waren 'er zommigen in het Gasthuis die door het colique de poitou aangetast waren, na te vergeefs alle middelen gebruikt te hebben, gaven wy hen de aluin met de Ara•bifche gom met zoo'n gelukkig gevolg dat na zes of zeeve giften gebruikt te hebben, de buik
vry wierdt en de pynen verdweenen.
Ik heb dikwyls het extratlum laEtucm virofce in de waterzucht; maar te vergeefs zien geeven, de Apothecars geeven zomtyds in plaats van dit , gewas de haaze-kool (J'onchus oleraceus. )
Die voor dit middel ftryden, voegen 'er, om I dat zy deszelfs nut zoude kunnen verdeedigen, 1 eene groote dojis van het extraft van de zee-
;| ajuin by.
Mbnchinus (»«) heeft aan zeer veele J| lyders ten minfte een half once van de room ' van wynfteen daags gegèeven, en heefc daar mede zoo lang aangehouden, tot 'er eene ruime pisI ontlasting ontftond.
Daar
(nn) AS. Bonon.
#4



aoo
AGTSTE HOOFDSTUK.
Daar er eene groote hoeveelheid water vereischt wordt om de wynfteen te ontbinden, zal men 'er een zesde of zeevende gedeelte B&rax by moeten doen, waar door met het behoud van zyn zuur de wynfteen makkelyk in het water ontbonden wordt. Op deeze wyze gegeeven heeft het zomtyds eene wonderbaarlyke uitwerking gehad in de waterbuik uit eene verftopping der ingewanden gebooren, die door dorst en eenen fneilen pols vergezeld wierdt ; gelyk wy herhaalde keeren in het Gasthuis gezien hebben. . Men zou te vergeefs deeze uitwerkingen van de room van wynfteen alleen verwagten, van beide de uitkomften hebben wy de zekere en ontwyffelbaare bewyze gezien in ons Gasthuis.
Dog als de lyder verflapt is , wanneer de vochten ontbonden zyn, of door de waterachtige verzameling alle de deelen verflapt zyn, zyn de room van wynfteen en alle de middelen die verflappen volgens het getuigen van L db wig ( oo) nadeelig.
Deverfterkende pillen van Beccher, welkers bereiding de beroemde Richard bekent gemaakt heeft, worden in de waterbuik geroemd. Zy beftaan uit het extract van de zwarte nieswortel, het geen de wortels eerst door de overgehaalde geest van wyn geweekt, naderhand door beste rynfche wyn ontbonden, bereidt wordt. Daar na wordt het extract door water ontbonden
weder
(oo) Adv. Vol. III. P. II. p. 237.



VAN DE WATER BUI Ki
20I
weder verdikt , en men voegt 'er een weinig i beste geest van wyn by om het te bewaa-
I ren. By een once van dit Extracï wordt verder l gevoegd een half once van het Extracï van myr-
I rhe met tien fcrupels van de poeder van geze-
I gende distel Qcarduus benedictus, ) om 'er een ! masfa dat in de lucht gedroogt moet worden
II en verder tot pillen van een half grein van te maaken.
De uitvinder gaf 'er tien pillen eenige maaien I daags van, en is fomtyds tot vyftien ja tot twin'i I tig opgeklommen.
Na ieder gift gaf hy vleeschnat; zomtyds hield hy voor een langen tyd op; in lyders van eenen vasten vezel fchreef hy veel verdeelende dranken , als het afkookzel van de paarde - bloemen, enz. voor
Het is met reeden dat Beccher zegt, dat het denkbeeld dat eertyds by de meeste ingeprent, tegen het gezond oordeel was,' den ly; ders het drinken te onthonden.
Baptista Montanus gebied hen, die :j veel veritoppingen hebben, veel, maar openende ;| dranken te drinken.
Boerhaven, die voor het overige een liefI hebber was van heete middelen in de waterzucht, verwerpt dezelven nogthans als de lyder zeer dorstig en koortfig is en fchryft in dat gejj val citroen-fap, zuuring, latu met de room van wvnfteen.
N 5 Indien



202
AGTSTE HOOFDSTUK.
Indien de pil'en van Beccher walging en braaking veroorzaakten, gebied de Schryver dat dat men "er de do/is van zal verminderen en welriekende middelen, Spaanfche en Bourgonie wyn geeven, en eindelyk Clyfteeren zetten en zomtyds raadt hy de onthouding van de pillen aan.
Hy verwagt veel hulp van de buik en pis ontlasting, maar ik heb dikwyls in den tyd dat de lyders deeze pillen gebruikt hebben meer hardlyvigheid befpeurt.
Zy fchaaden wanneer 'er behalven de koorts meer droogce en dorst is, de pis Hinkt; fom yds zyn zy nuttig in de zwakheid der vaste deelen, en eene daar uit fpruitende verdikking der vloeibaare, gel >k in de waterzucht op de derden-aagfche koortfen, te fterke ontlastingen of gemoedsaandoeninge volgende. Daar werd ook veel omzigtigheid vereischt om de dojis te bepaalen, en de tyd van deeze pillen te geeven. Veele krankzinnigen te voren wel gepurgeerd zynde zyn door den kundigen Artz van het Gasthuis . door middelen van de pillen van Beccher geneezen geworden.
Wy hebben van het aftrekzei van de nies-wortel met de bittere middelen, en ook van het ExtraB reeds door Brünne tegen de waterzucht aangepreezen, den lyders meer nut zien toebrengen dan van de pillen, wanneer de waterbuik uit verftopte ingewanden, of lymachtige vochten ontftond.



van DE WATERBUIK.'
203
Pp Abfynt. pontic. Saponar aa unc. Rad. Hellebor. nigr. dr fi-j. Coque per- horce partem. In aquce fontis q. f. Colaturce fg j adde. Orymell. fcillit. Syr. de duabus aS unc./. m. d.
Laat 'er de lyder om de twee of drie uureh een once van gebruiken.
Men moet toezien, dat de Helleborus Viridii Linn: niet in de plaats van de zwarte nieswortel gegeeven worde.
Indien de pis-ontlasting weinig is, kan men behalven bet gezegde afkookzel, het Extracï van de zee-ajuin ook gebruiken.
In vadfige lichaamen, als de vochten door te veel traagheid zondigen, en het water zo door de pis-weg als door den afgang ontlast is, heeft de Tincïura martis helleborata (N°. 27) veel kragt.
NE-



NEGENDE HOOFDSTUK;.
Van de Bloedbraaking.
Ik denk, dat het 'er weinig aan geleegen legt, tot de geneezing van deeze ziekte, veele woorde te gebruiken, welke derzelver oor'fpronk zy, of die uit de verzwakte of gebrooke of doorknaagde vaten van de maag , dan van de mild, of van de lever voortfpruit.
Hoffman heeftin het ontleede lyk van eenen man aan eene bloedbraaking gefloj ven gezien dat de korte vaten door eene zwarte kleur ondaan, en gebrooken waren; en in de holligheid van de maag als ook in de ongeboogen darm (tltim) een zwart en ftinkend vocht ontdekt. En toen de beroemde van Swieten een lyk van een' man aan dezelfde ziekte overleeden opende , en de ingewanden van dc onderbuik a.lje naaukeurig onderzogt, kon hy geen gebrooken vat ontdekken, noch eenige aanmerkelyke ongefteldheid in eenig ingewand befpeureo.
Zom-



VAN DB BLOEDBRAAKING. 20$
Zommigen twyffelen, of het bloed uit de mild > door de korte vaten na de maag gebragt wordt, , en anderen hebben met Dodonjeus waargenooi men, dat de mild voor de bloedbraaking opgeJzet was, en na de braaking ontfpannen.
Niet alleen wordt een zamengeronne bloed dooide braaking uitgeworpen, maar ook vlees-achtige zelfftandigheeden, en het celachtige geweeffel is - in de tusfchenruimte met zamengeronnen bloed ! opgevuld , dat zeer gelyk is aan propzwellige lEzamengroeijingen. (a)
Gemeenlyk ontftaat deeze ziekte van opgeftopte aambeijen en der maandelykfte ontlastingen, uit zwaare verftoppingen , of eene verharding van de maag, van de lever, van de mild, eindelyk van eene zwarte gal, vooral indien het lichaam der zwartgallige in tooren ontftooken wordt. In de kinderen wordt het volgens het gevoelen ! van Vogi-l uit eene hevige drukking van het I hoofd of van de buik in de verlosfing geboo1 ren.
Eene pynlyke fpanning van de onderbuik in de bovenbuiks zyde , eene drukking op het harte kuiltje, en maagpyn, voor al na den eeten zyn 1 zeer dikwyls de voorloopers van de bloedbraa-
tiDg- De
lEzamengroeijingen. (a)
O) Ludwig ad vers. med. pract. T. I. P. I. p. »73-



2o6 NEGENDE HOOFDSTUK.
Zomtyds komt deeze ziekte dan na korter, dan na langer tusfchenpoozing weder.
De bloedbraaking is zeer gevaarlyk. Desniettegenstaande heefc van Swieten 'er zeer veele gezien , die 'er van geneezen, en naderhand vry gezond geleefc hebben, hoewel zy zooveel bloed opgegeeven hadden, dat zy om de fchielyke ver. zwakking met ftuipen overvallen wierden.
Marcellus Donatus verhaalt dat zommige mildzuchtige zoo door den afgang, als door de braaking tien pond bloed kwyt geraakt zyn, waar van zyzich beter bevonden, en anderen geheel in hunne gezondheid herfteld wierden ( b) de beroemde Vogel (c) beweert, dat door de bloedbraaking de ligte verftoppingen van de mild en de lever weggenomen zyn. ( 43 ) * Stalpert van der Wiel (d) heeft ook
de
(£) Hifi. med. rnirab, L. IV. C. JX. CO P. 216.
(43^ Maar deeze zelfde Schryver zegt ook een weinig hooger dat de bloedbraaking allergevaarlykst is wanneer de mild in eene flegte ftaat is, of 'er verhardingen in de maag zyn. Vert.
C<0 Cent, II, C. XVll.



VAN DE BLOEDBRAAKING. 207
, de maandelykfehe zuiveringen door de mond zonder eenig ongemak zien ontlasten. (44)
Heel makkei. k is de bloedbraaking door de iiaambeijen veroorzaakt om bet verband dat 'er i\tusfchen de mild, maag- en fpeenaderen zyn; samaar hoewel de aambeijen vloeijén wordt zeer 'I dikwyls deeze ziekte niet vermydt, noch volgens ji het getuigen van Montanus enCLAUDiNüs, |wanneer zy daar is, weggenoomen. ' Zomtyds worden de aderfpattige vaten van de ji mild en de maag z -danig verwydert, dat de ziek|te na zy geftild is, wederkomt, en het lichaam uitput. ( e )
De bloedbraaking is minder gevaarlyk wanneer die uit eene opftopping der maandftonden gebooren is.
PWt-.p ziekte fleent 'er zommisien in eene kor-
slten tyd weg; anderen worden weggefleept door eene fleepende koorts, door de water of windzucht die 'er op volgen.
Als
(44) Onze Schryver zelfs in een der voorgaande hoofdftukken Ieera»rt dat indien de natuur deeze weg | ; zoekt of kiest, om haare gewoone bloed-ontlastingen i! te bewerken, men, indien 'er.geene andere ongemakken zyn, haar in deeze werking niet moet ftooren. 'Vert.
CO Advers. med. pract. Vol. I. P. I. p. 176.



Ïö8 NEÖENDÉ HOOFDSTUK.
Als de lyders onder het yien zwarte en ftinkenda ftofren uitwerperi , is het een allerflegts1 teeken , maar de bloedbraaking, die op een waterbuik volgt, moet voor volftrekt doodelyk gehouden worden- *
Het is ook een flegt teeken, als 'er na eene bloedbraaking helder bloed door den afgang ontlast wordt; maar wanneer 'er famengeronnen en zwart bloed door dezelfde weg ontlast wordt, is het minder gevaarlyk.
De beroemde Tralles Cf) fteld dat het kragtigfte middel in deeze ziekte de aderlaating is; hy voegt 'er nogthans by, ten zy eene fchefpen prikkel (Jiimulus) in de maag g.eplaast zynde de ziekte veroorzaakt heeft.
De ader zal kunnen geöpend worden , als de pols fterk en vol bevonden wordt, en de ziekte uit de opftopping' van gewooné bloedvloeiingen zyn oorfprorik afleidt, dog die is my in een zeer groot getal lyders zelden voorgekomen, maar by de meesten waren, het geen Dodon^us en Hoffman wel hebben waargenomen de kragte gering en weinig. Aükelianus heeft ook de pols ongeflaadig, en flaautens waargenomen , zo dat hy leeraart dat het gantfche lichaam 'er koud door gemaakt wierdt. Hier om is het te vreezea , dat de ader geopend zynde de lyder
fchielyk
(f) T. II. P. ip.



VAN DE BLOEDBRAAKING. 20q
fchielyk fterve , of er onoverwinuelyke zwakheid of waterzucht opvolge. Bèhaiven dit worden door de aderlaating de fpanningen en daar door de braakingen dikwyls vermeerdert. ' Sauvages fchryft in deeze ziekte, wanneer die uit opuopping der aambeijen of der maandflonden voorkomt, alleenlyk kleine aderlatingen voor, om dat de pols heel ligt verzwakt.
Wanneer de lyder fterk is en men hitte ea gisting befpeurt , moet men naar het voorfchrift van Tr alles een omwindende en verkoelende drank, als het water met citroen-fap of van granaat-appelen, of van aal beGen geeven, welken allen, aangenaam voor de fmaak zyn, en de walging als ook het bederf tegengaan. (45) t]WX)l
Wan-
£45) Jk heb my in foortgelyke gevallen heelwel bevonden by de volgende dranken.
^ Rad. AlthcstB.
Frü-cl Tamarind ai unc. i/l Decoq. f. a. ex f. q. aq. Coiat | XV;'. add. Rob. Ribefior. | ij. in. d.
O • Of



2IO
NEGENDE H O OF DS T U
Wanneer de ziekte heviger is. kan men de berg zuuren, zeer verdund , beproeven.
Dog indien de lyders na het gebruik van de berg zuuren pyn in de maag befpeuren , moet men 'er mede ophouden.
Men moet geen aluin gebruiken, dewyl die by veele braaking veroorzaakt.
De {taalmiddelen komen ook niet te pas, dewyl zy eene nadeelige uitwerking hebben , wanneer zy in verpoppingen des onderbuiks toegediend worden. Maar wanneer de lyder zoo zwak 9, dat men naaulyks de pols voelt, de uitein. dens koud zyn , de geest zelfs verduistert is, moet men tragten dezelven oprewekken , door zagte wryvingen van de uiterfte Jedemaaten, door de (treelende warmte van het bed, en door reukftoffen onder den neus te houden, en azyn met wyn gemengd op de hoogte van de maag te leggen.
Men
Of wanneer er te veel aandocnlykheid was van de
volgende.
Gi arabici. Syr. diacod aa |z. Aq. ft. melis f. \yf. Spir vitriol q. f. ad. lev-acidit. m. d.
" Vert.



VAN PE BLOEDBRAAKING. 2Ü
Men moet de wry vingen van de maag vermyden, > nademaal, wanneer die, hoe ligt, ook gefchokt is, de braaking volgens de waarneeming van P i s o wederkomt. , Inwendig kan men een drankje uit water, en de fyroop van kruis-en-munt en een aftrekzei van duizendblad (millefotium) geeven. De ftillende middelen worden door veelen Kunst-er vaarenen om de groote zwakheid verworpen, dog als 'er pynlyke fpanningen van de bovenbuikszyde, en ondraagelykebenaaudheeden, door eene werktuigelyke prikkeling, die van het zamengeronnen bloed in den „ maag zich ophoudende, veroorzaakt wordt,moeten dezelven geftild worden, en men kan naaulyks van een ander middel dan van de heullap, eenige verligting' wagten.
De braaking geftild zynde, dient men, volgens het voor fchrift van Tralles, ®m het overig gei ftold bloed te ontlasten , en de uitgezette mondjes te verfterken eenige kleine giften van de Rha; barber met de room van wynfteen, te geeven.
Indien veele klompen bloed met winden, fpan\\ ning, en pyn van de onderbuik door den afgang I ontlast worden, zyn de Clyfteeren uit het duiI' zendblad, en de paarde bloemen voordeelig. ;' Zommige pryzen de Arnica aan als zeer be; kwaam om het zaamengeronnen bloed te ontbinden, en de verftoppingen der i?8™^°^ losfen-, maar dit middel fchynt in ^ bloed-biaaKing niet te moeten gegeeven worden, dewy



212 NEGENDE HOOFDSTUK.
het dikwyls hevige maag Pynen en braaking ver. oorzaakt heefc, het geen nog meer van de bloemen, dan van het kruid moet verdaan worden
De kragten langzaam wederkomende , moet men de oorzaak van de ziekte uitroeijen, die ee.
èSl rt df Verft0ptC inSewa"den van de L derbuik fchuilt.
Hier om moet men de middelen uit de paardeJSiïOF'* f''"' Zeepkl'Uid CfaponarZ,) de ««■ «-O toebereid geeven. Men moet met eene
SeSnein0eVeelheid beSinnen' °P d"> ^ontbTn.
de vaten n eeDe * meni«te Sebru^> «
de vaten nog met geheeld zynde, de bloed-braa. King met we lerkome
ftond°enWelnfe * der ™and-
itonden, of van de aambeyen haare oorfnronk
ofTiH r Dadee!ig ^ de «"'e» SS «ïïï^deleV,tde^™^fteJd,ofandÏ re afdryvende middelen te geeven. Men kan nogthans in de opftopping der Honden, eer™ prikkelende plaaylter, a)s van de galbanum £ <*. op hec onderfte gedeelte \an de hul
Wanneer of door de bloedbraaking zelfs 0f door de ontbindende miadelen, het geen vernW jas, opgelost 1S, en de ingewanden van de on derbuik vry en zuiver zyn, kan met tot de verfterkende middelen , als de pillen uit de koorts ^t, het mraü van hec duizendblad en de
rha-



VAN DE BLOEDBRAAKING. al3
rhabarber; of tot de ftaal wateren zyn toevlugt neemen.
De Stecknitz-wateren, welken de lyders hier dikwyls gebruiken, zyn yzerachtig en zaamentrekkende zoodanig dat zy byna tot het Helpende komen; daar zy nogthans minder vaste lucht in zich bevatten dan het fpa . water , fchynt dit laatfte de voorkeur te verdienen, (g)
Dog deeze genees - kundige wateren moeten in geringe en herhaalde giften gebruikt worden, op dat door derzelver fchielyke en overtollige inzwelging de maag niet buitengewoon uitgezet worde.
Wanneer de ziekte reeds geneezen fchynt, en de lyders wederom over een zwaarte , op de hoogte van de maag , of van benaaudheid of hardlyvigheid klaagen, moet men weder tot de zagt fmeltende, en teffens buik-openende middelen en tot de clyfteeren overgaan.
De clyfteeren moeten in eene kleine hoeveelheid toegediend worden, op dat de kronk Idarm ( co. Ion) te veel uitgezet zynde, de grond yan dc maag niet gedrukt worde.
De fchcurbuikigen braaken zomtyds bloed, en ontlasten het teffens ook door den afgang; maar
dit
(£ ) Jac. ó Reilly de ortu, & indole aquarum flecknlcenfium.



214
NEGENDE HOOFDSTUK.
dit bloed is zelden zaamengeronnen, maar g». lykt eer affpoeling van vleesch.
Dee2e kwaal, is naaulyks te geneezen.
Indien de lyders dorstig zyn, en de pols fnel is, kan men een aftrekfel van de mout met het Elixir Vitrioli Disp. Vienn (N°. 233 gee. ven , ten zy de maagpynen 'er door vermeerdert worden.
Wy hebben in het Gasthuis de voortreffelykfte uitwerkingen van het aftrekzei van de mout, van twee tot vier pond den fcheurbuikigen daags gegeeven, gezien.
Wanneer de kragten zeer verzwakt zyn, komt de wei van melk met roode wyn toebereidt, een afkookzel van de koorts-bast, en het fap van' Catechu te pas; dewyl het beweezen is dat het byna ontbonden tandvleerch der fcheurbuikigen door eenige ftukjes Catechu in de mond gehouden wonderbaarlyk verfterkt is geworden.
Wanneer de ziekte hevig is, moet men tot de fterkfïe zaamentrekkende middelen , als het afkookzel van de granaat-appelen bloemen (flores balmstiorium, ) en van harts - tonge wortel ( Ra. dices bistortm,) zyn toevlugt neemen.
De bloed - braakingen reeds te boven zynde moet men de fcherpe fcheurbuik-weerende mid. delen, als de kers (nafturtium) en het lepelblad (cochlearia) vermyden.
De koorts-bast is het beste middel om de krag- j ten op te wekken, en waar toe men in eene
ver- '



VAN DE BLOEDBRAAKING. 21$
verouderde fcheurbuik eer dan tot de fcheurbuikweerende middelen moet overgaan.
De ingemaakte zuurkool wordt met regt geroemd, als een voortreffclyk voedzel tegen de fcheurbuik , dog wanneer de lyders van de fcheurbuikige -bloedbraaking herfteld zynde, naar het gebruik van voedzel, door winden , fpanningen en benaaudheid gekweld worden , moet men tot de fchilpadden , kikvorfchen , en zagt vleesch, en het nat daar uit vervaardigd, overgaan, wyl de fcheurbuikige op lange reistogten 'door deeze fpyzen in korten tyd hunnen kragten en gezondheid wedergekreegen hebben.
Am hen, die van eene bloedbraaking herftellen, moet men bedaaardheid van geest , eene zagte levensregel, eene matige lichaams-beweeging, en voor al het paard - ryden voorfchry ven.
Men moet ook toe zien, dat de maag niet aan koude blood gefield zy, dewyl daar door hevige maagpynen , krampeu , ja de bloedbraaking gemeenlyk weder ontftaan.
De vrouwen moeten de keurslyven , waardoor de onderfte ribben, en van daar de lever, de mild en de maag gedrukt worden, vermyden.
O 4. TIENDE



TIENDE HOOFDSTUK.
Van het Boort (cholera.')
TT
Aioewel Boerhaave getuigt dat het Boort het meeste heerscht in den maand Augustus wordt het nogthans in andere tyden , en dan voornaamlyk gezien, wanneer *er koude nagten op warme dagen volgen.
Veel meer ontftaat het uit eene fchcrpe en overtollige gal, dan van het misbruik van verkoelende fpyzen, het zv meioenen of komkom¬
mers , of van het eeten van kool, of varkensvleesch.
Ik heb de fterkfte menfchen na dat zy naaulyks eenige uuren het boort gehad hadden, met eenen zeer zwakken pols, invallende oogen, en byna zielloos gevonden. Hierom heeft Aureliakus het met regt eene hevige en allerfnelfte ziekte genoemt, die nooit tot den volgenden dag overgaat.
Hoe



VAN HET BOORT.
217
Hoe meer de drekftoffen zich van de natuurlyke (laat verwyderen; zo dat zy blaauw , zwart of als vleesch - fpoeling gelyk zynde ontlast worden des te gevaarlyker is de ziekte.
Wintringham raadt de aderlaating aan om de pynen van de onderbuik te ftillen : voorwaar een allerflegtfte raad! als de pols klein, en ongelyk bevonden wordt, ais de lyder in het zweet wegfmelt of flaautens heeft. Zy, aan wien tegen de bittere fmaak, of braaking, braakmiddelen gegeeven worden, zyn in het grootfte levens gevaar.
CjELius Ahrelianus zegt. Ifldien iemand de braaking wilde verwekken, zou hy het zelfde doen, dan hy die een mensch aan een bloedftorting dervende door eene aderlaating wilde helpen, of den in het zweet wegfmeltenden lyder , door zweetmiddelen wenschte te geneezen.
De meeste gebieden in het begin van de ziekte naar het voorfchrift vart Sydenham veel dun nat van een hoen gekookt te drinken, op dat de fcherpte op deeze wyze afgefpoelt worde. Ik heb hondert en meer lyders door het boord aangetast behandelt, in de welken ik naaulyks eenige uuren na het aanval van de ziekte, hik, een hevige zwakheid, ingevalle oogen, en een pols gevonden heb, die men naaulyks voelen kon. Derhalven moest ik terftond tot het heulfap myn
O 5 toe-



213 TIENDE HOOFDSTUK.
toevlugt neemen, dat reeds door SERAPI0 ^rACLIOESdeTaraatIer ^raade^
Aq. melis/, unc. Hj. Laudan Liquid Sydenh gutt. XXjy. Syrup. kermes unc. & m. d.
Jft!l lydCr °m de Vier ofzes °*"«en een half once van gebruiken na dat de nood het vereischt; dit middel moet immers niet met langen tusfeherjpoofingen gegeeven worden , op dat de kragt van het heulfap niet werkeloos gemaakt worde.
Daar er zeer veelen het geneesmiddel dikwyls *eder uitbraken, en anderen eene grooter dojis van het heulfap nodig hebben tot 'er eene gewenschte uitwerking op volgt, zal het voorzigtig zyn, als de lyder op eene plaats ver van den Apotheek afgeleegen woont, meer heulfap voortefchryven , op dat hy niet fterven, eer de nodige hoeveelheid van het heulfap by de hand zy. ' ,
Ik heb my nooit over deeze handelwyze beklaagd, hoewel de beroemde Joung verzeekert dat het heulfap gemeenlyk nadeelig is, ten zy dè fcherpe vocht voor af door de braaking uitgeworpen zy. 6
Onder



VAN HET BOORT. "9
Onder het braaken zelfs, of dat ophoudende, kan men een aftrekzei van de kaasjes bladeren (Melis/a,) of het nat van een hoen den lyder
in geeven. .
Wanneer de pynen hevig zyn, is het nodig pappen op de buik te liggen; maar wanneer er zwakheid met de braaking gepaart is, zyn de zakjes mat welriekende kruiden, de roozemaryn, de kruis en munt enz. opgevuld, beter, deeze worden met'roode wyn befproeit en uitgeperst zynde op de hoogte van de maag gelegt.
Men moet zorgen dat 'er geene koude clyfteeren door Caelius AuRELiENUsaangeraaden, gebruikt worden. Hoewel dezelfde Schryver er terftond op laat volgen , als de pyn of de krimpingen van de ingewanden hec noodzaakelyk maken, gebruiken wy in de plaats van koude, verzagtende middelen.
Deeze niet helpende kan men half blaartrekkende op de buik leggen.
De ziekte overwonnen zynde moet men de kragten door het extract van de koorts-bast, Rynfche of Oostenrykfche wyn enz. opwekken.
Ejo Aq. melisf unc. V.
Extr. Cort. peruv. unc. fi. ■ Syr. flor. tunic q. f. ad gratiam.
Wanneer 'er een zwaarte op de hoogte van de maag befpeurt wordt, of de afgang, het geen



22-0
tiende hooïdsttjk.
dikwyls gebeurt traag is, zal het nodig zyn 2es 0f twaalf drachma's vad de Tinctuur van Rhabarber by het vorige drankje te voegen.
Men moet zorvuldig de aandoeningen van de lucht, en koude voeten vermyden.
Door Morton is 'er een foort van boort waargenoomen, dat dikwyls met een anv?l van een anderendaagfche , zelden van een derdenüaagTcne, dog meest al van eene dubbelde derdendaagfche koorts (triteophia) in den aanval vergezeld was, in foortgelyken koortfen is de pols meestentyds ingetrokken, en by tyden tusIcnenpoofende.
In deeze koortfen is 'er groot gevaar, dewyl de lyders door de dood gedreigd worden: zy moeten noch door ontbindende, noch door buikzuiverende m.ddelen behandelt, maar fchielyk door den koorts-bast verdreeven worden.
In het algemeen moeten de' tusfchenpoofende koortfen, d,e geduurende het aanval met hevi ge pynen en benaaudheid vergezeld zyn het lichaamgezuivertzynde, fchielyk door de koortsbast beareeden worden, op dat zy niet doodelyk
ELFDE



ELFDE HOOFDSTUK.
Van de Persloop (dyfenteria.)
Depërsloop is een buikloop, met hevige pynen van de ingewanden, en eene moeijelyke persfing vergezeld, waar door galachtige, flymachtige en bloedige {toffen enz. ontlast worden.
Dikwyls ontlasten de lyders onder de dunne ftoffen harde en gevormde drek-ftof.
Zommigen gevoelen hevige pynen, andere hebben 'er minder; zomtyds hebben zy overvloedige, zomtyds maatige maar alcyd menigvuldige ontlastingen.
De pis is dikwyls hoog gekleurd, en zomtyds is die als fchoon water.
De ziekte zelfs overvalt den mensch dan met hevigheid, dan zagt in het begin neemt zy altyd trapsgewyze toe.
De persloop tast deezen en geenen aan, of is eene doorgaande ziekte; deeze is gemeenlyk gevaarlyker; is zeer gemeen in het najaar , dog
aller-



222
ELFDE HOOFDSTUK.
allergemeenst in den zomer. In de heete landen is de persloop heviger, en algemeener.
De zitplaats van de ziekte is verfcheide P R i N Gtft heeft in-de dikke darmen van hen, die aan deeze ziekte geftorven waren, puisten, als van de kinderziekte ontfhan gevonden, hun zitp aats was in het celachtig vlies, dat onder het vlokachtig vlies (vühfa-) legt, terwyl dat dit heel gezond was.
Zomtyds vindt men, verettering, koud vuur en verfterving in de dunne darmen; daar en tegen heeft de beroemde Zimmekman (a)ia een persloop , die de lyders in korten tyd weg fleepte, de darmen geheel gezond bevonden
Er zyn ook verfcheide oorzaaken van de pers loop; als flegte en bedorve fpyze; ftinkende waters, en een lucht met rottige uitdampingen bezwangert , daarom ook heerscht deeze ziekte veel na overlïroomingen, of in moerasfige plaatzen
Een van de vruchtbaarfte bronnen tot voortbrenging deezer ziekte is wanneer veele menfche
in eene hpktvirnrif» nl*~<—
; :- '. ~: ^ ^iaaL:> tarnen moeten woonen.
of fchielyke luchts - verandering., dan worden de zorgeloozen door d'ogtend koude aan-e- -
t3St.
Hier om ook worden in de legers de gemeene krygsknegten dikwyler door deeze ziekte aange-
tast, !
O) Von der Rhur p. 51.



VAN DE PERSLOOP. 223
tast, dan hun Opperhoofden, die beter gevoedt worden, zo digt by elkander niet leggen, en tegens de ongefteldheeden van de lucht beter gewapend zyn.
Hoewel de persloop in de Indien meest al deezen of geenen aantast, wanneer zy uit het misbruik van vruchten als pompoenen of pruimen gebooren wordt : Hoewel ook deeze vruchten dan, wanneer het lichaam 'er voor af toe voorbereid is, purgeeren, de Braminers nogthans alieenlyk van groenten» leevende , zyn het meeste aan buikloop onderhevig ; de doorgaande persloop kan nogthans aan deeze oorzaak niet toegefchreeven worden, dewyl zy dikwyls in jaaren heerscht dat 'er gebrek aan vruchten is, en wederom in andere jaaren, die in vruchten overvloeden, naaulyks gezien wordt.
De persloop wordt niet altyd uit eene bedorven gal gebooren, hoewel gelyk de beroemde Sïrack waargenoomen heeft, het meestentyds die geenen aantast, die of te veel of bedorven -gal hebben.
Deeze ziekte is gevaarlyker voor vaste dan voor flappe geftellen , voor mannen dan voor Vrouwen : allergevaarlykst wanneer zy iemand aantast die reeds eene andere ziekte heeft, volgens de les van Hippocratks (b) wanneer
zich
Libro de morbi».



224
ELFDE HOOFDSTUK.
zich ziekten by ziekten voegen is het kwaad, om dat de lyder door de eene byna uitgeput, niet in (laat is de andere te Svederftaan. Doodelyk is de persloop wanneer zy zwartgalligen, kanker of teering-achtigen aantast.
De persloop is gemeenlyk gemaatigcr by eene koude, dan by eene brandende lucbtsgefteld. heid.
Die met bloed,ontlastingen begint is met zeer veel gevaar gepaart.
Er is zoo veel gevaar in de braaking niet, wanneer zy in bet begin van de ziekte aanweezig is, dan wanneer zy in deszelfs voortgang 'er zich by voegt.
Hl pp ocr at es zegt. wel dat de braaking,
die zich by eene langduurige buikloop voegt de ziekte geneest, dan in deeze oraftandigheid ontftaat de braaking dikwyls uit onrfteeking en levert een teeken uit van een aanftaande koud vuur.
Wanneer al het geen, dat door de mond gebruik is, terftond onclast wordt, levert het een allergevaarlykst teeken op in alle de tyden van de ziqkte.
Hoe heviger de buikpyn is, en hoe flegter de reuk der ontlaste ftofren , des te gevaarlyker is de ziekte.
. Maatigen, maar dikwyls herhaalde ontlastingé zyn met meer gevaar vcrzeld, dan die, in dewelken meer ftoffe, maar zeldzaamer door den afgang geloost worden. Ken



VAN DE PERSLOÓP.
225
Eene ruime pis-ontlasting levert een goed teeken op.
De bloed-vloeijingen zyn in de najaars - persloop een kwaad voorteeken, dewyl zy aanduiden dat het bloed te; veel ontbonden is. ■ Het kenteekent niet dan kwaad, wanneer de buik opgezet , en 'er een inwendige hitte is, met koude van de uiterfte leedemaaten ; eene groote benaaudheid voor het hart, eene groote zwakte, flaautens, fprouw en eindelyk, zwarte hetlichaam ontcierende, vlekken.
Zomtyds volgt 'er een waterbuik, trommelzucht, of uitteering op de persloop.
De geneezing van de persloop is verfchillende na de verfcheide aart van de ziekte.
Zeer dikwyls neemt zy haar oorfpronk van een fcherp vocht , dat na de darmen gevoert is; zelden nogthans is de persloop zuiver ontfteekende, zomtyds ziet men ze ziek- gal- rot-achtig, kwaadaardig of uit deezen zaamengefteld , als zink- gal - achtig enz.. Zomtyds heerscht in den beginne een ontfteekend, dat naderhand tot een rotachtig beginfel overgaat.
In de behandeling van-de persloop moet men naaukeurig op de dingen die voorafgegaan zyn, verders op de kragten van den lyders , en op den aart zelfs van de Epidemie letten. Men moet egter niet uit zommige Epidemiè'n , algemeene reegels maaken, dewyl volgens het voorfchrift van den onfterfelyken Sydenham, dezelfde p wyze



22Ö ELFDE HOOFDSTUK.
wyze waar op gy in het ioopend jaar de lyders geneezen hebt, zult gy misfchien, het jaargety veranderende , dezelven dooden
De beroemde Tralles heeft buikloopen waargenomen, die te lang aanhoudende makkelyk in een persloop veranderde. Deezen heeft hy, na
ft ITËVen te hebben « «"«vond» de Theriaca Anüromachi, te gelyk met omwindende nadelen in korten tyd geneezen. hnïir P£n foor^Iyke buikloopen ge-
handelt ''TT* de gezegden ^en behandelt worden ; ik heb verfcheide persloopen van eenen zagten aart behandelt, diena het ge! bruikvan de rhabarber en omwindende middefen m korten tyd geneeze zyn. "uueicu
Als de persloop van eenen ontfteekenden aart is gaat er gemeenlyk eene koude voor af, men be' Jeurt eene aanhoudende en als brandende p£ die plaatfeykls, en een gedeelte van de buik meer dan de anderen aandoet.
Men moet niet op de pols betrouwen: om dat
In alle de lyders nogthans zyn de CIvlW»
Ir>



VAN DB ÏERSLOOP. *2?
w^ndte moet men de room van gerst, melk-
het afkrnnlczel van de witte maluw (aU
thm) van de wortel van defaleb, een drank uit de Arabifche gom weinig te gelyk maar dikwyls inge.even, op dat de darmen meer uitgezet zynde, de pyn niet vermeerdere, of'er braaking ^lge.
Men moet zich van' purgeermiddelen onthou-
, J_ U..„..lrm;rM»l£>n hripwei
oen aog vuui ^ vu.* ~w
de lyder niets eet en galachtige ftoffe braakt; want door de eigenaartige braaking , die door de pyn en de ontfteekende gefteldheid veroorzaakt is, wordt gezonde gal, in de maag vloeijende uitgeworpen. Het welk misfchien de reeden is, waarom de Franfche krygsknegten in Italië, onder de Regeering van Lodewyk de XIV byna al-, len, wien de braakwortel gegeeven was , ftier. tP vnm-pn. zeer veele in het Franfche
Leger te Sedan aan de persloop leggende geneezen zyn geweest, de braaking door de braakwortel veroorzaakt zynde.
De beroemde Frank (O heeft 'er zeer veelen gekend, die aan de persloop leggende omgekomen zyn, om dat onbezonnene Artzen uit de walging, braaking, drukking van de maag, i ,ic ™t nir dp hittere fmaak, en beflaagen tong,
eene gisting van de gal befchuldigden.
Zom-
(O DeleS. opufc. med. vol. i p. 198.
P 2



*28 ELFDE HOOI D s T UK
Zomtyds minderen de Pyn en de hitte door de aderlaating, en de buik wordt weeker Als de lyders dan over verlies van eetlust en walging klaagen ; 0f de tong beflaagen is, komen zag te buikzuiverende middelen uit de Tamarinde en de Manna te pas. Men moet de Rhabarber vermyden, om dat die om deszelfs zaamen ekkende kragt de pynen en de ziekte vermeer-
Daar zyn persloopen, in de welken , volgens de waarneemingen van de HAen en VoceT de purgeermiddelen niet te pas komen Inhet fgeloopen jaar hebben wy er veelen door per, loopaangetast, in het Gasthuis, zonder ontLende middelen gelukkig geneezen. castende De ziekte immers uit eene belette doorwaasfeming gebooren, wordt dikwyls alleen door omwindende zweetdryvende, blaartrekkende en verdovende middelen en eindelyk door Cyle ren geneezen, xlcc
pder?oop heeft de Fab*
liters uit de , , g J3aren Van Caraa-
£v;t e ^est wederkeerende ontfangen had, dikwyls verligtmg toegebragt.
In de persloopen van eenen gal - aehrWn c
dat



VAN DE PERSL OOP.
129
dat de geöeffendfte mannen daar door zelfs zom« tyds bedroogen worden.
Zy, die ontkennen, dat het bloed in de ziekten rot wordt, fpeelen, volgens Haller met de woorden, en willen dat alleen ontkennen, dat 'er geduurende dat wy leeven, eene zo volmaakte verrotting niet is, als in de lyken.
Wanneer 'er walging, benaaudheid voor het hart, en eenebeflage tongbefpeurt wordt, moet men een braakfniddel geeven en dat zomtyds herhaaien.
De braakmiddelen werken beter in het begin van de ziekte dan wanneer die ver gevorderd is.
De braakwortel, die als een onfeilbaar middel in deeze ziekte aangepreezen wordt, wordt zomtyds zeer wel by de braak-wynfleen gevoegd, dewyl voigens de lesfen van Zimmerman en Mürray de braakwortel zelden genoegzaam is om het kwaad uittewerpen. De braak - wynfteen alleen werkt zomtyds te fterk, of vermeerdert te veel de buik-ontlastingen.
Home oordeelt dat de braakwortel om de zes uuren tot vyf grein moet gegeeven worden, de beroemde man nogthans getuigt dat weinig lyders de aanhoudende walging geheel konde verdraagen.
Het zou ook zo zeer niet ongerymd zyn , vol gens het getuigen van de beroemde Strack (d)
de
(<0 Tentam: med. de Dyffent. p 86.
P 3



23° E Lf F D E HOOFDSTUK.
de braak-wynfteen in veel water ontbonden, by tusfchenpoofingen te geeven, dan wanneer het in eens genomen wordt, op deeze wyze immers werkt het zekerer en makkelyker, en de lyders worden zo fterk niet door walging gekweld.
Niets nadeeliger dan een verdoovend middel, dat na het braak-middel gegeeven wordt, om de ontfteltems daar door veroorzaakt te ftillen; want het heulfap gegeeven zynde, wordt de vrye ea
Hoodzaakelykebuik-ontlastinggeftremd,dekoorts vermeerdert, het fchadelyk zweet verwekt, en /het lichaam meer tot verrotting voorbereidt.
Indien het braakmiddel gegeeven is, en 'er zich teekenen opdoen van kwaade ftofFen die nog in de ingewanden fchuilen, moet men overgaan tot de purgeermiddelen uit de manna, tamarinde en bitter zout (het geen de beroemde Zimmer' man tot een once of anderhalf geeft. ) Indien de lyders deeze weder uicbraaken, en de buik fterk opgezet is, moet men de Tinctuur van Rhabarber de voorkeur geeven.
Onder het purgeeren is het dienstig een l,Vt aftrekzei van de Chamomil bloemen te drinken
Indien de lyders na het gebruik der purgeer- ! middelen eene groenachrigen ftof ontlasten, en daar door verligt worden, Z3] het nodig zyn met dezelven voorttegaan ; dog indien de tong zuive- = rer is en de lyders over geene walging, LnZt
had, ofdrukkingvoorhethartklaagen, ophourn • Indien zy eindelyk Jat^°^
niet



VAN DE PERSLOOP. 43t
niet zeer (tinkende drekftoffen ontlasten , of onder het purgeeren de pynen vermeeerderen, de ■Kragten verflaauwen, of 'er hik en beeving by komen, moet men de ontlastende middelen vermyden , en tot de verzagtende middelen, als de Arabifche gom, de wortels van de witte maluw, en de faleb zyn toevlugt hebben.
Zommige denken dat de witte maluw dezelfde kragten heeft als de wortels van de faleb, maar deeze laatfte fchynt voorgetrokken te moeten worden, dewyl zy meer van eenen gelei-achtigeu aart zyn, en de verteering - kragten zo niet verzwakken, als de witte maluw.
Het jodenkruid (/aftcan'a/eu lyfimachia') verdient de voorkeur boven de andere verzagtende middelen, het zy in poeder tot een fcrupel om de twee of drie uuren, of in een drankje gegeeven. Maar het moet met veel water ontbonden' worden , op dat het drankje niet te lyvig worde.
Pulv. falicar dr. ifü Aq. flor. rhcead fëj. Sjrup. altheece unc. ƒ. m. d.
De H a e n roemt het jodenkruid in de te zwaare buik-loop uit 2 wakheid gebooren, maar om deszelfs zaamentrekkende kragt verwerpt hy P 4 des-



ELFDE HOOFDSTUK.
deszelfs gebruik in de etterachtige kwaadfappitrbeid.
De beroemde Bergiüs leeraart ook dat dit kruid zaamentrckkend is, maar dezelfde beroemde Man getuigd dat de blaaderen geil zyn. Ik heb in de uitgedroogde bladeren op de fmaak niets zaamentrekkende ontdekt , noch- in de persloop nadeelige uitwerking, die op het gebruik van zaamentrekkende ligt volgen, waargenomen. Ja dezelve had in de uitmergelende buikloop van de teeringachtige eene (tillende kragt, en de lyders dat gebruikt hebbende, gevoelden geene meerder benaaudheid, of moerelykerademhaaling.
Indien de lyders , de verzagtende middelen gegeeven zynde, te veel afgang hebben , of door pynen afgefolterd worden , dan kan men als 'er geen vrees van ontfteekingnoch eenige kwaade ftoffen in de eerlte wegen meer is, zagte verdoovende middelen met de verzagtende vermengen.
3$o Radic. falep dr. j.
Coque per quartam hora partem. In aqua fontis q. f. Colaturce unc. XIV. add. Laudan Liquid gutt. XV. Syrup diacod unc. fi. m, d.
Laat



VAK DE PERSLOOP. Ü33
Laat 'er de lyder om het uur, of om de twee uuren een half once van gebruiken.
Dog als de lyders wanneer zy verdoovende middelen gebruiken , benaaud worden , of de buik opzet, moet men daar mede ophouden, j en na de verfchillenheid der toevallen als uit het : voorige blykt, tot de Clyfleeren uit het aftrekfel van de Chamomil, of purgeer, met zagte windbreekende middelen de toevlugt neemen.
In dit tydperk van de persloop moet men de Tinctuur van de Rhabarber de voorkeur geeven boven de Manna, om dat de darmen zo zeer verzwakt zyn.
Wanneer in de rotachtige persloop het lichaam genoegzaam gezuiverd zynde, en er geen vrees van ontfieeking overig is, de verdunnende of verzagtende niets uitwerken, is het nuttig de bast van de Simarouba of het fap van de Catechu te gee,ven, want dit bedaard de buik.ontlastingen, en Weert de rotting af, dog men moet de gebrande Catechu verwerpen dat onaangenaam voor de ifmaak, en byna onoplosbaar in het water is.
De aluin, die de rotting wederftaat en de ont4binding 'van de vochten belet, is niet dienstig in ide rotachtige persloop, dewyl die afgang veroorzaakt.
Zomtyds, de ziekte reeds bedaard zynde, ver. meerderen en de afgang en de buikpynen weder, i wanneer dit gefchied, worden 'er zagte buikzuiI verende middelen aangeraaden, die plaats kunnen P y hebben,
Dog als de lyders wanneer zy veruoovenae



ELFDE HOOFDSTUK
hébben, als de tong beflaat, de afgangen eene groenachtige kleur hebben , of de lyders benaaudheid voor het hart gevoelen, dog als 'er weinig kragten , of de meergemelde teekenen niet aanweezig zyn, moet men voorzigtig met de purgeermiddelen handelen, want misfchien komen deeze toevallen , uit koude door onvoorzigheid gevat, of dat de ingewanden van hun flym ontbloot zyn, want gelyk de lyders gevaarlyk aangedaan worden, als 'er verzagtende en zaamentrekkende middelen gegeeven worden, de eerfte wegen niet genoeg ontlast zynde; zo fterven de lyders ook, wanneer heel zwak zynde, 'er ontlastende middelen gegeeven worden, of die middelen verzuimt worden, die den afgang bedwingen, want dan ftorten de vochten met een groot geweld in de verzwakte darmen.
Het is gemeenlyk een allerflegts denkbeeld , dat het fchadelyk zy, den, aan eene galachtige persloop leggende, lyders, als zy dorstig zyn, veel drinken toe te ftaan; want men vreest, dat de ontlastingen daar door vermeerderen : daar in tegendeel de fcherpce der vochten door verdunnende middelen verbetert, en tot eene heilzaam ontlasting .voorbereid worden.
De melk komt zelden deezen lyders te pas. Dezelve is fchadelyk iii de gal- en rot - achtige gefteldheid om deszelfs boter- en kaas - achtige deelen, en in eene kwaadaartige persloop worde het ook niet veilig gegeeven, om de darmen
en



VAN DE PERSLOOP. j^J
en het lichaam niet meer te verzwakken. Eindelyk als de ziekte van eene ontfteekende aart is, fchynen de melk-dranken verre boven de melk te moeten geacht worden.
Als de dorst hevig is en het lichaam nog meer ontlastingen eischt, is een half once room van wynfteen in zes pond water ontbonden, en in ruime maat gedronken voordeelig. Dog indien 'er geene ontlastende middelen aangeweezen worden , kan mén by de verzagtende een weinig geest van Vitriool doen, en als de kragten verminderen, de buik opzet, en de darmen flap zyn, is het Elxir Vtirioli acidum Halleri wel ontbonden, van eene uitmuntende kragt ; en foortgclyk middel heeft myn Vader, veel en zeer gelukkig geöeffend in het geneezen van rot-achtige ziekte, voor vyftig jaaren met het grootfte nut gebruikt.
De Berg - zuuren moeten nogthans verworpen Worden, als na derzelver gebruik de buik-pynen toeneemen.
Wanneer in de gal of rot-achtige persloop, het lichaam zo veel het nodig was gezuivert zynde , de pols week en zwak bevonden wordt; indien de kragten byna geheel en al weg zyn; voor al wanneer, er fprouw komt, die fomtyds van de purgeermiddelen, in het begin van de ziekte opgehouden , of door de zaamentrekkende, welriekende, die gegeeven zyn, gebooren wordt, zal het afkookfel van de koorts-bast en de wortel van faleb dienftig zyn.



*3<* ELFDE HOOFDSTUK.
fy> Cort. peruv. Selecl. dr. X. Coque in aqua per horam. Adde.
Rad. faleb. dr. j.
Coque per quartam hora partem.
Colaturce unc. XIV. adde.
Syrup. papvv. erratic. q. f. a£
Gratiam.
Laat 'cr de lyder om het uur of om de twee uuren een once van gebruiken.
By de koorts-bast wordt niet zonder vrucht de bast van de Cascarilla gedaan, die byzonder te ftaade komt, in de zwakken maag, en de flap heid der ingewanden.
In de persloop, wanneer 'er vrees van koud vuur is, oordeelde myn onlangs overleedene Vriend de beroemde Hock met wien ik vollee diginftemde, clyfteeren (N".7) in het werk te moeten ftellen; dit oordeel ik nogthans te moeten onder het oog brengen, dat de clyfteeren uit de koorts-bast vooral in eene kort begrip worden gezet, op dat de lyders die des te langer kunnen houden.
Men roemt in de persloop, die tot verettering overheid ]ndien'er geene vrees van ontftee kmg is, de groote Luciaan wortel (Radix Ar.
nicte)



VAN DE PERSLOOP. 237
niccs) rot een half drachma om de twee, drie of vier uuren te gebruiken; maar zo veel ik door de ondervinding heb kunnen leeren, is de groote Luciaan in rotachtige ziekten veel kragteloofer dan de koorts-bast. Veele lyders klaagen ook van eene verheffing van de buik - pynen naar het gebruik van de arnica.
De Radix Columba wordt ook aangeraaden van tien tot vyftien greinen en meer zomtyds daags te gebruiken, dewyl het de buik niet opftopt, en de rotting en de fcherpte van de gal verbeetert. Dc beroemde van Mertens (e) heeft dezelve met vrucht gegeeven; voor het overige indien men die door de fmaak beproeft, fchynt ze niet geheel en al eene zaamentrekkende kragt te ontbreeken.
Door de Paryfenaars en anderen is het vitrum ceratum antimonii gepreezen geweest ; dog de beroemde Navier (f) heeft het zelve werkeloos bevonden, enBAUME(g) heeft aangeteekend, dat het heel dikwyls braaking veroorzaakt. Zaffius heeft gezien dat 'er veelen door het vitrum ceratum antimonii weggerukt zyn. En
de
Ce) T. II. Obf. p. 13.
(ƒ) Differt. fur plufieurs maladics populaire*.
Cf) P. 147-



138 ELFDE HOOFDSTUK.
de Engelfche keuren het dan goed, als 'er heviger pynen, met een gewaarwording van hitte en fpanning in de buik befpeurt worden. Voor het overige werkt dit middel des te fterker , hoe fyncr het gewreeven is, zoodanig dat een grein van foortgelyk poeder meer uitwerking heeft dan- twee greinen van een flegt en grof geftooten poeder.
In de persloop moet men dit middel als allergevaarlykfte befchouwen , dewyl gelyk in de Engelfche aantekeningen verhaalt wordt, dit middel door braaking en afgang te verwekken, de waterzucht zomtyds geneezen heeft.
In de rotachtige persloop moet men de zuiverheid van het bed en van het linnengoed aanpryzen, de pis, de drekftoffen van deeze lyders, het bed, het ftroo, waar op deeze elendelingen geleegen hebben , moet fchielyk weggenomen worden , dewyl deeze ziekte door befmetting zeer gemakkelyk medegedeeld wordt, hoewel KarelPiso het tegendeel getuigt.
Verders hebben de waarneemingen onderweezen, dat de waasfem van azyn, het aanfteeken van kruid, van geene uitwerking geweest zyn, om de kwaadaartigheid van deeze rotachtige ziekten tegen te gaan , en de befmetting voortekoomen, ten zy men zorg droeg, dat veele lyders niet in dezelfde kamer waren, en de lucht dikwyls ververscht wierdt: uit de waarneemingen van Sarcone en van anderen blykt het dat de rotachtige



VAN DE PERSLOOP.
*39
achtige ziekten in naauwe ftraaten algemeener et* heviger zyn geweest.
Als de anderendaagfche koorts het zy enkelde, het zy dubbelde zich by de persloop voegt, of wanneer dc pynen in de buik op zeekere tyden opfteeken, of de buikloop fterker wordt; moet men de koorts - bast in zelfftandigheid beproevenMaar zy die loslyvig worden door de koorts-bast, en by wien de koorts om dat het middel te fchielyk uit het lichaam gebragt wordt niet vermindert , aan deeze moet men het heulfap maar fpaarzaam en met omzigtigheid geeven. De Theriac$ Andromachi het EleEtuarium Diascordü en foortr gelyke heete en prikkelende middelen zyn minder dienftig.
De kwaadaartige persloop wordt uit het fchielyk en zwaar verval van kragten, uit den zwakken pols, uit de pis die de natuurlyke byna ge. lyk is, uit de beeving der ledemaaten, de flaapzucht, en het verlies van eetlust gekent.
Dit fchielyk verval van kragten, moet gelyk Boerhaave reeds waargenoomen heeft, niet aan de hoeveelheid van de ontlaste ftoffe, maar aan eene zekere vergifting kragt, op de levensgeesten zelfs werkende, toegefchreeven worden. (7>)
Zomtyds worden zy, die de lyders bewaaken, door zodanig een ziekte aangetast: de ziekte dan
uit
(ft) Epist. ad Baffand p. 33.



*4° ELFDE HOOFDSTUK*.
mt de befmetting gebooren zynde; aan deezen kan men wanneer zy over drukking voor het hart, zwaare walging, en benaaudheid klaagen, braakmiddelen geeven. Hoewel foortgelyke lyders geen gal maar het water dat zy op het middel toegedronken hebben , en het maag-fap Qfuccus gajlricus) zomtyds uitbraaken.
Men moet nogthans altyd acht geeven en op de kragten, en op de voorige levenswyze; want ik vrees even als de bovengeroemde Frank dat 'er in de kwaadaartige persloopen door de groote faam van de braakmiddelen heel dikwyls misftagen begaan worden, dewyl door de pyn der darmen alleen; en de vermaagfchap van de zenuwe van de maag, heel makkelyk walging en braak/ng veroorzaakt wordt.
De purgeermiddelen zyn fchadelyk, en de verzagtende middelen alleen komen niet te pas, maar men moet tot de zaamentrekkende, zweetdryvende , en prikkelende de toevlugt neemen. Hier om zyn de-wortels van de Jimaruba, het fap van de chatechu (N0. 29. en 30.) de poeders van Dover, de Campher, de muscüs, het afkookzel uit de kruis en munt, de faleb of de wynruit , eindelyk het EleSiuarium Diaseordii; na de verfchillendheid der toevallen dienftig; gelyk blykt uit het geen ik over de rot- en kwaadaartige koorts gezegt heb. (i) j-ie(.
CO De curandis febribus & inflammationibus oom. mentat.



VAN DE PERSLOOP.
Het afkookzel van de bast van Simarub* is minder zaamentrekkend dan het poeder in zelfftandigheid, dat tot een fcrupel om de drie of vier uuren gegeeven wordt. By zommige verwekt het poeder zwaarte in de maag. Misfchien
lis dit de reeden dat Barbeyrac het afkookzel beter keurt, om dat'er zomtyds eene verdenking
lis van vuile ftoften die nog in d'eerfte wegen hangen.
De verdunnende middelen werken beter in de kwaadaartige persloop, wanneer die warm gedron-
; ken worden.
De blaartrekkende middelen zyn van vee1 nut in de kwaadaartige persloop, dikwyls wordt een playftcr de helft Melilot en de helft Spaanfche vlieg-zalf met een goed gevolg op de buik gelegt.
Zomtyds als de bladders te lang etteren, worden 'er zweêren gebooren , die de heelende middelen wederftaan ; het is dan dienftig plukzel in eene j ontbinding van ongebrande aluin te doopen, en dat gedroogt zynde op de zweeren te leggen, ; die met eene goede uitflag met een zeer fyn poei der van de wierook beftrooid worden.
De weekmaakende ftovingen of pappen , die || in zommige foorten van de persloop op de buik gelegt zynde van dienst zyn, zyn nadeelig in de kwaadaartige; maar men moet in deszelfs plaats doeken gebruiken die in een water en wyn-ach! tig aftrekzei van wynruit, de waterlook, en laQ vendel



M*- ELFDE HOOFDSTUK.
vendel-nac gemaakt zyn. Men moet zorgen, dat de doeken wel uitgewrongen, en op de buik gelegt, en koud geworden, 'er niet op blyven leggen.
Men moet zich ook onthouden van weekmaakende Clyfteeren, of ontlastende middelen; als de pols tusfchenpoofend en ongelyk flaat, debuik opgezet is, moet men een fterk aftrekfel van de Chamomille met de Campher infpuiten.
Wanneer door de voorgezegden hulpmiddelen de buik ontlastingen niet vermindert worden, maar de pols en de kragten nog meer verflaauwen , zodanig dat 'er geen vrees van eene voorafgaande ontfteeking meer overig is , zal men Clyfteeren ( N°. 32; van het afkookfel van de wortel van fevenblad , met Arabifche gom en Campher kunnen beproeven.
In de jaare feventien hondert tweeden festiV wierden 'er veele in het Gasthuis van de Broeders van de barmhertigheid gebragt door de persloop aangetast, en die verzuimd waren. In de meesten konde 'er om de groote zwakheid geene verdere ontlastingen plaats hebben: andere d'eerfte wegen gezuivert zynde , hadden zulke hevige ontlastingen. De meest gepreeze middelen vruchteloos gebruikt zynde , fcheen de dood naby. Veelen van deezen was het volgend middel voordeelig.



VAN DE PERSLO.OP. *43
Conferv. rofar. rabr. Syrup myrtill aa dr. yj. Pulv. Rad. tomeniill dr. L
— Ipecac dr. fi.
Opii pari gr. jy■ • Mifee exaiïiffime.
Laat 'er de lyder om het uur of om de twee uuren een drachma van gebruiken.
Dit middel heb ik daarom gebruik dat ik hoopte dat het zou gebeuren ,. dat de braakwortel de In-ewands beweeging (motus periftalücus) bedaare , cn het heulfap de braaking belette zou.
Ik wist toen ter tyd dè vermenging nog met van de braakwortel met het heulfap door Geöfjjhoï en Pringle vöorgefchreeven Zommige wierden door eene allerlastigfte hik aangedaan , die door de muskus by het voorig midde «edaanzynde, terftond geftild wierdt Dog om dat fk dagt dat de hik geftild was door dat debuikontlastinaen vermindert waren, onthield ik my van de muskus, maar in korten tyd kwam de hik weder, «ie de muskus weder gegeeven zynde, verdween. . In de pcrsloop, voor geene middelen wy Kende dewyl het kwaad alleen in de endeldarm is, raadt Hermanüs van der Heyden koude
Clyfteeren uit de azyn, met een blaas te zetten: maar men moet toezien of 'er geene verzWeeïmg Q 2 "



244
ELFDE HOOFDSTUK.
in-de endeldarm is, dewyl daar door de pyn vermeerdert wordt.
Het toeval dat deeze lyders het meeste kwelt:
js ae persung, die veele middelen eischr.
In het begin van de ziekte wordt deeze dikwyls verzagt door een Clyfteer uit de room van gerst, afkookzel van de witte maluw, 0f van het lynolie-zaat; indien by de toeneemende ziekte, een doorfchynend, lilachtig en geleiachtig flym ontlast wordt, is de rhabarber in zelfflandigheid voordeelig. Dog wanneer 'er te gelyk met de drekftoffen etterachtige ftoffen ontlast worden, of de persfing van een zweer voorkomt zyn behalven de Clyfteeren. uit de ftyfzel en de melk, en ook behalven het fpawater met melk de volgende pillen voortreffelyk dienftig.
I$o Gi. Arabic unc. fi. — Oliban.
Extr. Agrtmon aa dr. j. Terebint. cocï vel. Balfam de mecha dr. ft. M. fiant pilulce gr. Hj. Confperge pulvert Liquiritia.
» Laat 'er de Jyderdrie, vier, of vyf daags van mneemen.
Om



VAN DE PERSLOOP. *4J
Om de gevaarlyke etterachtige buik - loop te ftillen heeft Rosenstein gebrande eike akers voorgefchreeven.
Indien de pynen zeer hevig zyn, eisfchen zy pynftillende middelen ; maar de Clyfteeren met heulfap toebereid eisfchen veel omzichtigheid. Ik heb op twintig droppels Laudanum, die men om de hevige lendenen en liesch - pynen voor de uitkomst van de maandelykfche zuiveringen in een Clyfteer gezet had, hevige benaaudheid en eene ligte verlamming van de onderfte ledemaaten zien volgen, hoewel 'er weekmaakende ftovingen en clyfteeren voor af gegaan waren. By een man, die een honds-kramp ( tetanus) had, heb ik van een grein heulfap, in een clyfteer toegediend, dezelfde gevolgen waargenomen.
Zomtyds, wanneer de ziekte reeds overwonnen is, ontftaat door de verharde drekftoffen persfing, en 'er worden ftreepen bloed ontlast. Men moet zorgen, wanneer dit gebeurt, zich niet in te beelden dat de ziekte wedergekomen is, en zamcntrekkende middelen in het werk te ftellen, maar men moet een once bitter zout in vier pinten water ontbinden , en dikwyls een theekop van deezen drank gebruiken, tot 'er meer loslyvigheid is.
Wanneer na eene hevige persloop, eene zeer hardnekkige hardlyvigheid overblyft, moet men veronderftellen , volgens de les van Klein, Q 3 dat



24-6 ELFDE HOOFDSTUK
dat'ereenezamengroeijing, of eene zeekere verfloppende uitwasfing is.
Die van de persloop herfteld zyn, verliezen fomtyds de eetlust, worden geel van aangezigt, en vervallen van kragten, aan deezen moet men, indien 'er eene bittere mond en benaaudheid voor het hart ontdekt wordt , een braakmiddel, en verders het waterachtig Tinftuur van rhabarber geeven.
Zy die van de persloop herfteld zyn , moeten ook de veranderingen van de lucht vermyden, en men moet ook geene honing-vrugten dan zeer omzichtig toefhan , op dat zy in dezelfde ziekte niet weder vervallen-
In den jaare 1762. wierden er veelen, die uit, een persloop, die te fchielyk opgeftopt was, trommelzuchtig waren geworden, in het Gasthuis van de Broederen van de barmhertigheid gebragt. Deeze wierden makkelyk door clyfteeren uit een fterk aftrekfel van de kruis-en-munt, door
een playfterop de buik van de comyn-zalf, door li
een drank, ook uit het aftrekfel van de kruis-en- 1 munt en door het volgend drankje geneezen.
IJo Aq. menth. unc. jy; Tinei, aquos. rhei unc. Elix. ftomachic temp. dr. j. £l<eofacch menth. dr. iij.
m. d. Laat I



VAN DE PERS LOOP. *47
Laat 'er de lyder om de twee uuren een half once van gebruiken.
Dog in de trommelzucht, uit eene ander oorzaak geboren, heeft deeze geneeswyze zo een gelukkig gevolg niet gehad; maar men moest tot anderen middelen overgaan.
£4
TWAALÏ-!



TWAALFDE HOOFDSTUK.
Van de Geelzucht. QcterusJ)
D e Geelzucht is in de eerfte plaats geel of zwart, en deeze laatfte is meestentyds met grooter gevaar gepaart: vervolgens koortfig, of zonder koorts, eindelyk aanhoudend, of tydperkig, die dikwyls wederkeerende zomtyds in eene aanhoudende verandert.
Zomtyds wordt zy uit krampen (fpasmi) door de kragt van de toorn, van eene geflopte breuk, van het colyk van Poitou, of van te fterke braaken purgeermiddelen veroorzaakt; dikwyls van eene verdikte gal enz. allermeest uit verftopping van de ingewanden van de ondei-buik gebooren.
De Berlyners hebben waargenoomen, dat deeze ziekte zomtyds gefprooten is uit eene flegt en .verkeerd behandelde persloop.
Zy



VAN* DB GEELZUCHT. " *49
Zy komt ook voort uit verharde drekfioffen. gelyk in zwangere Vrouwen, of uit het misbruik van de koorts-bast, die wanneer ze door de dar. men gevoerd wordt, door de voortftuuwende beweeging niet kan voortgedreeven worden, (a)
Zomtyds wordt zy makkelyk geneezen, zomtyds veroorzaakt zy in korten tyd de dood: Zomtyds folterd zy, en voor al de zwarte , volgens het getuigen van Juncker, de lyders geduurende een langen tyd. Ik heb zelfs iemand gekend, die de zwarte geelzucht had, die alle middelen verzuimd hebbende, verfcheide jaaren de Stad doorwandelende, een ziekelyk lichaam
rond droeg.
JVIeestentyds gaat zy in een trommelzucht, en niet zelden ook in een waterbuik over, en dan vooral, als de lyders overvloedig veel heldere pisloozen, en de moeijelyke ademhaaling, noch het gezwel van de regter bovenbuiks-zyde door de geneesmiddelen verdreeven worden.
Zomtyds worden de lyders door eene fleepende koorts, die zich by de geelzucht voegt, ver-
^De Geelzucht die zich by eene derdendaagfche koorts voegt, of op de hoofdwonden volgt, is van een kwaad teeken; dog deeze is doodelyk,
die
O) Medical Obferv. and Inquiries by a Sociery of Phyfic in Loudon Vol. IV. p. i23<15



*50 TWAALFDE HOOFDSTUK
die uit de waterzucht, of uit de verettering van de lever' gebooren wordt.
De geelzucht worde door de buikloop geaeezen dog als de drekftofFen fchuimen, en boven maata ftmken, en van verfchilleade verwen zyn, is de lyder naby de dood.
Het vloeijen der aambeijen is den geelzuchtigen dikwyls zeer heilzaam , maar dit moet in korten tyd en als de kragten nog bloeijen gefchieden; anders moet men ze voor allerfchadelykfte bloedvloeiingen , voor al by hen, die eenen zwarte geelzucht hebben, houden.
De geneeswyze verfchilt naar de verfchillenheid van de oorzaaken en der toevallen.
In jong geboorenen is het Tinctuur van rhabarber, de fpaanfche zeep, en de clyfteeren dienftii? (N°. 330 g' In zwangere vrouwen, die te vooren gezond waaren, ontftaat de geelzucht uit krampen, meermaalen nogthans uit verharde en overvloedige drekftofFen , die in de kronkeldarm huisvesten. De eerfte moet men met krampftillende, de andere met zagte buikzuiverende clyfteeren en middelen beftryden. Dog wanneer zy weinig maanden voor de verlosfing verfchynt, wordt zy door eene aderlaating, of door de verlosfing zelve weggenoomen.
Wanneer de geelzucht, het geen zeer zelden gebeurt, in de tusfehenpoozende koortfen, op zeekere tyden wederkomt, cn in den tyd dat de
lyder



VAN DE GEELZUCHT. 2-5*
lyder vry van de koorts is, weder verdwynt, moet zy teffens met de koorts door de koortsbast verdreeven worden.
De gramfchap verwekt voor al de geelzucht by hun, by wien, wanneer zy gezond zyn, veel gal afgefcheiden wordt.
Aan deezen moet men om de bittere fmaak geene braak-, noch om de fpanningen pynftillende maar verdunnende, zuurachtige middelen en indien de buik traag is, Tamarinden, room van wynfteen geeven, dewyl deezen, de clyfteeren, en een verdunnende levenswyze de gezondheid herftellen.
De geelzucht uit opftopping der aambeijen ofder maandflonden gebooren, als 'er teekenen van volbloedigheid zyn, eischt vooral dit, dat'er bloedzuigers aangelegt, of de adergeöpent, halve baden gebruikt worden, dat de lyder in warm water zitte, dat 'er eindelyk ontbindende afkookzels, uit de gras-wortel, paardebloemen, tamerinde en een middel - zout gegeeven worden (N°. 34.) Men moet de AMs en de middelen die 'er uit bereid worden vermyden.\
Wanneer de geelzucht uit eene verdikte gal, of uit verftopte ingewanden gebooren is, moet men de geneezing met de rhabarber , de tamarinden , of de middelzouten beginnen.
Deeze zyn te vreesachtig, die het gebruik van de zouten geheel en al verwerpen by hen. die aandoenlyk van zenuw -geftel zyn. Ik heb in
na-



t$% TWAALFDE HOOFDSTUK.
navolging van den geleerden Boerhaave de zouten en voorwaar met de gelukkigfte uitflag gegeeven, zoo om andere reedenen, als in het byzonder om deeze, dat 'er, dezelve gebruikt zynde, zeer zelden hardlyvigheid opvolgt, die andere purgeermiddelen gemeenlyk na zich fleepen.
Het lichaam zagt gezuivert zynde, moet men tot de ontbindende overgaan, 'er zoodanige mid. delen by voegende, die open lyf bewerken.
Wanneer de lyders van een vast veezelgeftel zyn, als de pols fnel, de dorst fterk, en 'er vuile oprispingen befpeurd worden, moet men een afkookzel van de zuuring, de paardebloemen, graswortel met middel-zouten, of de fap van paardebloemen versch geperst, of deszelfs vloeibaar extract met de gebladerde aarde van de wynfteen (terrafoliata tartari) geeven.
Onder de ontbindende afkookfels , 'verdient het geen uit het zeepkruid (faponaria) toebereid wordt de voorrang, het geen uit de verfche bla^ deren, en vooral dat uit de wortelen bereid is, of de zeep verwekt fchuim, en veegt de vette vlekken af.
Indien men een zeer traage omloop van de vochten befpeurt, en de lyders bleek-geel worden , zyn de pillen uit de Spaanfche zeep , de bittere extracten; de ammoniac-gom, de (tierengal, de rhabarber of de masfa piMarum cochiarum dienftig.
Men



VAN DE GEELZUCHT.
253
Men moet geene te groote hoeveelheid van de 'pillen in eens vervaardigen, dewyl zy te lang bewaart zynde zomtyds zoo uitdroogen, dat zy in het lichaam niet ontbonden , maar byna heel door den afgang ontlast worden.
Er wordt fomtyds een langduurig gebruik vereischt in de verouderde verftoppingen van de ingewanden, ik heb onlangs een man die met deeze verftoppingen en wel zeer zwaare gefolterd wierd, volkomen herfteld, door hem geduurende twee jaaren in het voorjaar en in den zomer de uitgeperste fap van paardebloemen, en 's winters pillen uit de ontbindende gommen en de bittere extracten te laten gebruiken.
In de verhardde gezwellen van de onderbuik, heeft behalven de wryvingen de volgende drank geduurende een lange tyd gebruikt zomtyds wonderbaarlyk voordeelig geweest.
]Jo Extract tarax Liquid.
Terr. foliat. tart. aa unc. 3. Extr. Conü maculat. Linn. gr. X-XX. Aq. foenicul unc yj. Syrup. de duab. unc. j. m. d.
Om de drie of vier uuren twee leepels. De wryvingen , en de gezegde ontbindende middelen hebben zonder het extraSt van de dolle
kervel



254
TWAALFDE HOOFDSTUK.
kervel (cicuta) niet aan onze wenfchen beantwoord.
Wanneer door een lang gebruik van ontbindende middelen de verftoppingen van de onderbuik niet verdreeven worden , maar de lyder verzwakt en het lichaam vermagert, moet men'er zich van onthouden , en behalven een gefchikte levensregel komen alleen die middelen te pas, die open lyf houden, anders volgt 'er fchielyk de waterzucht op.
In deeze lyders fchuilen 'er verhardingen Qfcirrhi) van de ingewanden, hoewel zy door het gevoel, als by voorbeeld in het uitgeholde gedeelte van de lever huisvestende, niet ontdekt wórde. Want ik oordeel dat de waare verhardingen de kragt van alle de middelen wederftqan.
Men leest wel by Haller, dat eene allerfterkfte verharding van de mild in een vryster door eene kraam geneezen was.
Het is zeer waarfchynelyk dat deeze verhar. ding aan verharde drekftofFen , in de kronkeldarm verzameld , moet toegefchreeven worden.
In de geel zuchtigen, die te vooren aambeijen gehad hebben, en by wien geen volbloedigheid, noch eenige vrees van ontfteeking is, wordt met vrucht by de gezegde ontbindende middelen een weinig extracï van de zwarte nieswortel gedaan.
Wanneer in ,de geelzucht drekftofFen, die eene
na-



VAN DE GEELZUCHT. 255
natuurlyke kleur hebben, ontlast worden, worden de bittere met verfterkende middelen gepaart met vrucht gegeeven. Boven alle anderen blinkt hier uit de gedaalde wynfteen (tartarus chali beatus,) die geenzints, gelyk de andere {taalmiddelen hardlyvigheid' veroorzaaken.
Hoewel, de geeldheid van de huid verdwynende, de ziekte ook verdweenen fchynt , als 'er nogtans drekftofFen van een asch - kleur ontlast worden, of 'er benaaudheid voor het hart ontdekt wordt , moet men het vloeibaar extracï van de paardebloemen , of indien het jaargety het toelaat, versch geperste fappen van de kruiden langen tyd gebruiken, die, 'er olie opgietende lang in vlesfen kunnen bewaard worden.
Er zyn, welkers maag, voor al wanneer zy nuchteren zyn door deeze fappen aangedaan worden, maar indien men 'er vleesch-nat, met een dooyer van een ey -by doet, verdraagen zy ze zonder ongemak.
De ontbindende bergwateren, als die van Carlsbad zyn ook heilzaam; maar het is nodig dat het lichaam voor af gezuiverd wordt, op dat de lyders niet te veel door benaaudhefiÖen en winden gefoltert worden. In het algemeen egter zyn de bergwateren van meer nut , wanneer zy aan de bronnen zelfs gedronken worden. Men kan toe reeden hier van geeven en de verandering van lucht, en de reis: Dan vry, en ver van huislyke zorgen , oefFenen de lyders ook, dewyl
zy



1$6 TWAALf D R_ II O O F D S T UK.
zy onder het gebruik van de waters wandelen, het lichaam heilzaam.
Wanneer onder het gebruik der bergwateren , de eetlust verdwynt, de lyder kwynt, moet men daar meede- ophouden. Boerhaave heeft reeds gezegt, dat de bergwateren nadeelig zyn in een flap veezei geflel, in de zwakheid van de maag en der ingewanden.
Ik heb eene allerhardnekkigfle geelzucht, door verfcheide middelen te vergeefs beflreeden, door een lang gebruik van verfche zoomer - vruchten geneezen. Dog wanneer de maag en de ingewanden zeer verzwakt zyn , en het bloed te veel ontbonden, komen de honing-vruchten, gelyk Tissot vermaant niet te pas.
Zommigen fchryven in de geelzucht braakmiddelen voor , maar men moet fpaarzaam en voorzichtig met deeze middelen handelen.
Want hoewel 'er zomtyds braakingen, en walgingen befpeurt worden, zyn deeze egter meestentyds toevallen van de ziekte, en worden niet door zondige ftofFen in de eerfte wegen gehuisvest, veroorzaakt. Maar men kan dan, wanneer •er geen pyn,*» geene vrees van ontfteeking is, noch eene voornaame verftopping ontdekt wordt, en de purgeer, en ontbindende middelen te vergeefs gebruikt zyn geweest, de braakmiddelen beproeven, op dat de zaamengepakte ftof door de fchokken ontbonden, en tot eene makkelyker ontlasting bekwaam gemaakt worde. Zomtyds
ook



VAN DE GEELZUCHT. 2.'7
ook vermindert de geelzucht wel door het gebruik der purgeer, en der ontbindende middelent maar de kragten en de pols van den Lyder verzwakken. In dit geval moet men ophouden met de purgeer- en ontbindende middelen, en tot de wyn-achtige wei van melk, of eene kleine gift van het extracï: van de koorts-bast zyn toevlugt neemen.
, Wanneer, de kragten een weinig herfteld zynde, er hardlyvigheidis, moet men een weinig van hét waterachtig tinótuur van rhabarber, of een of twee drachma van het won der zo ut van Glaceer by het drankje met het extracï van koortsbast voegen; daar na weder tot de ontbindende middelen overgaan; en die zo lang gebruiken, tot het aangezigt , de pis , en de drekftoiTen hunne natuurlyke kleur weder hebben , en de bovenbuikszyde geheel en al vry bevonden worden.
De uitwendige middelen moeten in de geel zucht ook niet verzuimd worden.
Wanneer de bovenbuikszyde opzet, en op het aanraaken pynlyk is, zyn voet baden, pappen3 èn fmeeringen goed.
Spec. Emoll. fg i/3Sapon. Venet unc. /y. Conii macul Lin. unc. ij. Coque in cataplasma.
R D§



258 TWAALFDE HOOFDSTUK.
De clyfteeren verdienen ook lof in de geel zucht. Wanneer 'er kleiachtige ftoffen ontlast worden, en de lyder van een koud geftel is , dan is iiet nuttig een lavement te zetten van de zeen m water opgelost, op dat het de plaats van de gal bekleede , hoewel deeze geen zeep kan genoemt worden, om dat zy van loog-zout onbloot is; nogthans volgens de ondervinding ontbind die de traage vochten, prikkelt de darmen, en bevordert de ontlasting.
fy> Sapon, Venet. unc. B. Solv. in unc. X aq. fontis. Injice.
Wanneer het lichaam zeer los is, en de drekftoffen als met flym omwonden fcbynen, is een lavement uit de therebinthyn met een dooyi van een ey gewreeven, en met water verdunt dikwWs van nut geweest. »™>w ,
Voorts zyn de fmeeringen met het ungumum \ fl!r eacaknduk niet minder dienftig; indien de kwaal hardnekkig is doet men 'er me vZhf een weinig unguentum neapolitanum by. |
Vnguent alth. unc Hj}
; Calendul unc. ij.
— A'eato! dr. ie.
m. d.
Ik I



VAN DE GEELZUCHT. 259
Ik herrinner my dat de raauwen eyeren door zommigen in de geelzucht aangeraden zonder vrucht gebruikt zyn geweest. Ja zelfs dat zy doodelyk geweest zyn by zommigen, dewyl de anderen middelen verzuimd wierden, de welken indien men ze gebruikt had, de lyders misfchien zoude gered hebben.
De beroemde Greding heeft den lyders de bella donna toegediend. Hy gaf 's morgens eo - 's avonds een pil.
. J$o Extr. belladonu. gr. XX iy. Pulv. folior: gr. XV. F. pilultB ponderis femi gra,ni. d.
De eerde dag na het gebruik van ieder pil volgde 'er eene groote hitte van het lichaam,, heviger cn fheller kloppingen van de flag-aders voor al van die van het flaap-been, duizelingen en eep overvloedig zweet op, welken allen door,
' een ruime ontlasting van groene drekftofFen en pis verminderde; en eindelyk is de ziekte door
Jde rhabarber en het bitter zout geheel geneezen. (*) In
: C*) Advers. med. praa. Vol. II. Part. II. pag. R i



2CO TWAALFDE HOOFDSTUK.
In voorgaande jaaren heb ik de belto donna in hardnekkige verftoppingen van de ingewanden van de onderbuik beproeft; dit middel heeft 'er weinige geholpen, en de meeste hebben 'er geen beterfchap van ondervonden.
Waarom het ook, ten zy men geen baat van de overige middelen heeft, naaulyks kan gegeeven worden; maar voor al moet men 'er zich van onthouden, als de eetlust vermindert, de afgang dun is, en het lichaam meer en meer verzwakt.
Nu zyn 'er nog zommige dingen omtrend de tydperkige geelzucht aantemerken.
Deeze is zomtyds zyn oorfpronk in zwakke vrouwen aan een krampachtige zaamentrekking verfchuldigt, hoewel onlangs ontkent is dat de geelzucht van de krampen konde voortvbeijen. (<r) Ik heb zelf in den jaare i7J2. eene krampachtige geelzucht gehad, die uit een gramfchap gebooren was.
Dat die aanwee/.ig is bewyst: Indien 'er geene hardigheid in de bovenbuikszyde befpeurt wordt, indien de lyders te vooren niet geel van aangezigt waren, indien zy veel en eene bleeke pis loozen; eindclyk indien zy ligt in gramfchap ontfteeken , en de gemoeds-aandoening de geelzucht voor afgaat.
De
(O An E% on the jaundïce &c. by William Corp. M. D. '



VAN DE GEELZUCHT. ♦ 2ÖI
De middelen tegen deeze ziekte zyn , uitwendig, windbreekende clyfteeren, wryvingen van de onderbuik, en fmeeringen uit het unguenturn carminativum en het balj'amum 'embrymis zaamengefteld; inwendig de valeriana, de ontbindende gommen, het duivelsdrek, en de bitteren middelen; en indien 'er geene teekenen van verftoppingen zyn, zagte ftaalmiddelen.
Zommige lyders, die door het ftaal in zelfftandigheid gebruikt aangedaan worden, kunnen makkelyk het extracï; daar van verdraagen.
R. Rad Valer. Sylv. dr. yj.
Gi Ammon.
Extr. trifol. fibrin.
~- Marlis aa dr. ij.
Af&.fcetidce dr. S. M. ƒ. pilul f. gr* i i j.
Drie maal daags vier tot zes pillen.
Als de buik traag is, is het nodig 'er een weinig rhabarbef by te doen.
De pynftillende middelen komen naaulyks te pas, ten zy in den beginne van het toeval; na eene hevige gemoedsaandoening, klaagen de lyders dat hun de onderbuik als zaamengetrokken wordt.
Hoewel de fleent}es van de gal - blaas zomtyds dan ook in de lyken gevonden zyn, wanneer 'er R 3 geen



jt)2- fWAALFDÉ HOOFDSTUK.
geen geelzucht was geweest, en dat de groote Haller oordeelt, dat de tydperkige wederkeerende geelzucht door deeze (teentjes naaulyks kan voortgebragt worden, heb ik dezelve nogthans uit deeze oorzaak voor al by de vrouwen, waargenoomen. Deeze gevoelen een foort van fwaarte, en eene duistere pyn op de hoogte van de gal-blaas, die hoewel niet hevig, egter alle deelen zaamentrekt, zich na de maag uitftrekt, en de Iyderesfen niet toelaat vry adem te haaien , dan komt er braaking by, of pogingen om te braaken , en persfingen tot den afgang. Ik heb even gelyk Hoffman foorrgelyke toevallen van eene galachtige vervuiling zien voorkomen ; nogthans herrinner ik my dat 'er diergelyke gevallen zomtyds zonder geelzucht, de {teentjes door den afgang ontlast zynde, geweest zyn.
Misfchien Worden deeze (teentjes , volgens het gezegde van Hoffman zomtyds in de bogten van de twaalf vingerigen darm gebooren.
De gal--(teentjes, gelyk de beroemde Sabathier Ieeraart, zyn zeer gelyk aan verdroogde gal, vatten makkelyk vuur en zyn zoo ligt dat zy op het water dryven.
Zy verwekken colyk-pynen die dikwyls wederkomen , het is echter my nooit voorgekomen het geen de laatsgenoemden man zegt, dat door deezen (teentjes in de darmen gebragt, ontfteekingen, en boort gebooren is.
Als



VAN DB GEELZUCHT. 263
Als de lyders volbloedig zyn , moet de ader geöpend worden, op dat door die fterke poogingen de vaten niet gebrooken worden ; dog als 'er hevige krampen , zwakke pols , of koud fweet waargenomen worden, moet men geen bloed af. tappen.
De braakmiddelen zyn verre van onfchadelyk te zyn, dewyl de vaten van de lever breekcn kunnen , en het bloed van de onderbuik met meerder kragt in de poort-ader gedrongen wordt.
Raadzaamer is het den lyders een afkookfel van gerst te geeyen met honing, op dat zy 'er makkelyker door braaken.
In deeze ziekte is het afkookfel van paardebloemen en de heemstwortel toebereid met een weinig wonderzout of het zout van Seicnette van dienst, in kleine hoeveelheid maar dikwyls gebruikt.
De beroemde Bergids heeft in de darmkrinkel (volvultts) en de gal-fteen met zeer veel vrucht de olie van de wonderboom (oleum ricini) gegeeven. Als veelvuldige braakingeu, met hik verzeld, de lyders folterde, en de andere fterke purgeermiddelen vrugteloos waren, was hy ge. noozaakt de lyder, om de twee nuren 'er een leepel van te gebruiken, eer het middel deeze werking had. ( 48 ;
Voor
(4O Canvane door Bergius aangehaald ffrekt de deugd van dit middel zeer ver uit. Hy leeraart R 4 dat



2Ó4 TWAALFDE HOOFDSTUK.
— &wuu«. »qu iii.il, uic ecu arKccr van i
de olie hebben, heefc hy door middel van de flym. van de Arabifche gom , of door een dooyer
»uu lu, cy uic loc een meiK drank gemaakt. Zommige Hebben waargenomen dat drie oneen daarvan voor eene do fis gegeeven, voor al by zwakken vrouwen open lyf bewerkt had; andere zyn genoodzaakt geweest tot vyf en zes oneen te geeven. (49)
Ik heb deeze olie, my door een koopman toegezonden, aan veeien in de colique de poitou gegeeven, maar die had. geen meerder kragt dan de amandel-olie met de manna vermengd, het geen ik dikwyler , maar in grooter dofis dan Ttonchin voorfchryfe, met hec beste gevolg gegeeven heb.
Nogthans heb ik onlangs de oleum ricini hier te Weenen uit de zaaden geperst (N°. 25) in
maag¬
dat deeze olie wel goed is voor de galachtige, cn voor hen die door haastige of ontfteekende koortfen aangedaan worden, maar dat die nadeelig is voor koude en flymachtige geitellen , door by hen krampen te verwekken. Vert.
C40) Hoewel ik dit middel verfcheide maaien voorgefchrceven heb, er de lyders om liet uur een leepel van laatende gebruiken, is het my zelden gebeurt meer dan. twee oneen nodig gehad te hebben, om ontlasting te bewerken. . Vert.



van DE GEELZUCHT. 265
maagpynen mer. braaking en hardnekkige hardlyvighcid verzeld Riet vrucht toeged end. i Derhalven zoude het te wenfchen zyn dat de voortplanting van de wonderboom aangekweekt wierdt. het geen de Friburgie Hoogleeraar Mede reu in Böngaryen gezien heeft, (d) Dewyl dit middel, niét onaangenaam van fmaak, om dc hooge prys waar voor men het hier verkoopt, voor weinigheden van nut en tot gebruik zyn kan. ■ Men moet dikwyls weekmaakende clyfteeren zetten en pappen op de buik leggen. De onrustige lyders kunnen naaulyks de voetbaden ver* draagen.
• Het heulfap heeft de voorrang boven alle de middelen zo om dat hetlde hevige pynen bedaard, als om dat het de krampen, .die misfchien de galleider of de gemeene leider zaamentrekken, ftilt.
Het is ook nuttig teffens een fterk afkookzel van de heems- of de' gras - wortel dikwyls te drinken.
- Buiten den aanval moet men geduurende een heelen langen tyd het uitgeperste fap van de paardebloemen of deszelfs vloeibaar extracï met de |-gebladerde aarde van wynfteen neemen, tusfchen i :beide het Sedlitzer of Bilinenfer water gebruiken¬
de, op dat 'er dagelyks open lyt zy.
By
(rf)HuNGEKB-YHLER Disfert. de oleo ricini. Fribursn Brisgoix 1780.
' R 5



0,66 twaalfde hoofdstuk.
By veelen is ten dien einde vryalgemeen, het luchtryk water ( aqua cee'rea) dat onder de naam van een geheim uit Bohemen gebragt zynde verkogt wordt. Daq het is niet dan eene oplosfing van het bitter zout in water , waar by eene zeer geringe hoeveelheid feleniet gedaan wordt, zo dat een vies, waar in omtrend 28 oneen water zyn, twee en een halve once zout en een drachma gyps bevat', (e)
Dikwyls zyn de zwavelbaden van Baden voordeelig geweest voor hen, die een galfteen hadden. Het paardryden en eene lange reis heeft hen ook veel verligting toegebragt.
Hoewel ik met C u l l e n geloof, dat'er geene byzondere kragt om de galfteenen te verbreeken is, in het middel door Whitt voorgefteld, is 'er nogthans niets dat belet, dat men het kan beproeven. Het beftaat uit twee deelen van de aether vitrioli en een deel van de overgehaalde olie van therebenthyn , men geeft 'er twaalf tot twintig droppels of meer van op e-,n ftuk broodfuiker; en dit gebruikt zynde drinkt men •er fes oneen helderen wei of gersten water op. Dit middel moet geduurende verfcheide maanden gebruikt worden, of wanneer het een weinig heet weer is, moet men ter zeiven tyd
^ er-
(*») Homftein Disfert. 1777.



VAN DE PERSLOOP. 267
verkoelende dranken en omwindende middelen met dezelfde foort van levenswyze voorfchryven.
Die gal - fteenen hebben, moet geen zittend leeven hebben, en de hardlyvigheid vermyden; zy moeten alles fchuuwen dat taaye en dikke 1 gal maakt; en ook geene ftof tot droefheid voeden, dewyl deeze zeer veel toebrengt tot voortbrenging van deeze lïeen.
DERTIEN-



DERTIENDE HOOFDSTUK.
Van de Ambtyen, (Hcemorrhoides.')
In de geneezing van de aambeyen, fchynt 'er weinig aan geleegen te leggen, of dezelve uit het geflagt van de poortader, dan uit de boven buiks-vaten, uit de aders of uit de flag- aders vloeijen.
Zommigen worden blinde aambeyen , andere vloeijende geheeten.
Beiden zyn zy den mannen, en die van jaaren zyn; meer eigen dan aan jonge lieden.
De ondervinding bevestigt, dat zomtyds jonge kinderen aambeijen gehad hebben.
Dog hier toe moet niet gebragt worden, het bloed dat ten tyde van de tandwording uit den aars vloeit , gelyk ik zomtyds heb waargenoomen, dat ,wanneer de eerfte tanden door gekomen zyn, ophoudt. Egter heb ik zomtyds het zy om de menigte van het vloeijend bloed, of
om



VAN DE AAMBEYEN. 20$
om de groote zwakheid dc koorts-bast met vrugt gebruikt.
Nooit heb ik aambeyen waargeqoomen , die op hun tyd s'maandelyks, even als de Vrouwelyke zuiveringen vloeiden, hoewel het door zekere waa neemingen van beöeffenaars blykt, dat zulks gebeurt is.
De oorzaaken van de aambeyen zyn. de volbloedigheid ï het zy dezelve over het geheele lichaam plaats heeft, het zy dezelve zich alleenlyk bepaalen omtrend deeze vaten, de gisting van het bloed het zy door de lichaams beweegingen , het zy door geestryke dranken voortgebragt ; voorts eene belette doortogt van het bloed door de poort-ader; als ook wanneer de ingewanden van de onderbuik verftopt, of door dikken galachtige vochten opgevult zyn; eindelyk alle die dingen die de fpeen-vaten ( va/a ha. morrhoïdalia') drukken ; als by voorbeeld de zwangerheid, verharde drekftoften, of de gewoonte om lang op het gemak te zitten; of die dingen , die de vochten.meer na de fpeen-vaten afleiden: als het paardryden , het misbruik van de aloè's, of van de peeper enz. en ook die de fluit - fpier van de blaas prikkelen, of fteenen van de blaas, zetpillen (/uppq/itoria,) de wormen, de bloedzuigers ontydig aangclegt, enz. ' Onder de oorzaaken van de aambeyen moet ook geteld worden, het misbruik van bittere middelen waar door volgens het getuigen van
S p i e r.-



tJO DERTIENDE HOOFDSTUK.
Spielman (a) de ingewanden verdroogt; de buik traag, en de aambeyen verwekt worden.
De menfchen van onze eeuw zyn hier te WeeHen meer aan de aambeyen onderheevig, hoewel zy matiger Wyn drinken dan hunne voorzaaten. Zoude het yoorkoomen uit het misbruik van de Speceryen, die men tot bereiding van hec voedzel gebruikt, of dat zy minder lichaams - beweeging hebben, of meer in ry tuigen ryden.
De aambeyen die op bepaalde tyden vloeijen zyn meest heilzaamer , dan die op onbepaalde tyde komen. Zy die dezelven van hunnen eerfte jeugd fterk gehad hebben, bereiken zelden eene hooge ouderdom, maar fterven voor dien tyd aan de water- of aan de geelzucht.
Den mildzuchtigen en droefgeestigen zyn de aambeyen' voordeelig, volgens het getuigen van Galenus, maar zy zyn dikwyls doodelyk voor zwakken zwartgalligen, of reeds kwaadfappigen, voor al indien het bloed in eene grooter hoeveelheid ontlast wordt.
Die op opgeftopte koortfen volgen zyn nadeelig, dewyl zy meest in de verdopte ingewanden hunne oorfpronk hebben.
De aambeyen benadeelen hen, by wien zy opgeftopt worden , gelyk ook die geenen, by wien zy overvloediger dan het codig is vloeijen. Uit
d«
O) Mat med. p. 195.



VAN DE AAMBEYEN. 27I
de opgeftopte worden gebooren, beroerten, verftoppingen van de ingewanden van de onderbuik, pypfweeren en koud vuur van de fpeen-vaten: En indien zy te fterk vloeijen veroorzaaken zy kwaadfappigheid en waterzucht.
Indiende aambeyen ookby hen, by wien zyanderzints gereegeld vloeijen, zomtyds ophouden te vloeije: <, zo dat de werkingen van hec lichaam daar door niet geftoord worde, moet men de natuur door geene middelen p'aagen: Dog indien er hitte, hoofdpyn, benaaudheid omtrend de bovenbuiks deelen, of lende p<n gebooren wordt, komen eene aderlaating; zagte purgeermiddelen uit de tamarinden, de cryftalJen van wynfteen toebereid, en falpeterachtige melkdranken met eene zagte levenswyze en de rust te pas.
Men moet zich onthouden van de middelen uit de aloë of andere die als nuttig aangepreezen worden om de aambeyen te openen, op dat 'er geene ontfteeking of pypzweeren opvolgen.
Dog wanneer de bovenbuiks deelen opgezet zyn, en het lichaam geel wordt, en 'er een zittend leeven voor af is gegaan, moet men een afkookzel uit de paardebloemen, zeepkruid, de tamarinde met de gebladerde aarde van wynfteen (N°. 34) geeven.
Indien het jaargety het toelaat is de uitgeperste fap van paardebloemen zeer voordeelig.
Hoewel de rype honing.vrugten veel kragt hebben , om het verdikte bloed van de kring
van



272 DERTIENDE HOOFDSTÜK.
van de poort-ader te verdunnen, zyn zy nogf thans niet zo voordeelig voor hen , welkers maag en ingewanden niet fterk zyn; om dat te veel gebruikt zynde, zy winden verwekken, waar door de ingewanden gefpannen , de aders gedrukt, en de toevallen van de aambeyen vermeerdert worden. Voor deezen zyn de vloeibaare extracten van de graswortelen en de paardemen nuttiger.
Als de aambeyen opzetten, en aangeraakt zynde pynlyk zyn, moet men weckmaakcnde pappen gebruiken : (N°. 36 ) de volgende heeft aan veele verligting toegebragt.
Tty> Micce panis albi unc. yj.
Pulpee pomor acido - dule unc. i ij.
Coque cum aqua, donec cataplasmatis fpe.
ciem induant adde. Acet Litharg gutt. XV-XX.
Maar men moet nog de pappen, nog het zitten op warm water te veel gebruiken.
Men moet zich in foortgelyke lyders onthouden van zaamentrekkende middelen. Ik heb een man gekend , die door blinde aambeyen, die op het aanraaken zeer pynlyk waren , aangedaan was. Deeze door het aanleggen van weekmaakende pappen reeds veel verligt zynde, deed op aanraading van iemand' azyn onder de pap. Dog #p het ogenblik voelde hy de opgezette aders
zich



VAN DE AA 2.1 BE YEN.
2?3
zich zaamentrekken , en hy wierdt geduurende eenige dagen door de heviglle pynen gefoltert.
Zommigen fchryven voor, de gezwollen aambeyen met koud water te wasfen. Het geen wel in het begin plaats kan hebben; maar wanneethet aangedaane deel, of ontftooke of op het aanraaken zeer pynlyk is, wordt het kwaad vermeerdert.
De clyfteeren zyn de gefchikfte middelen om de drekftofFen te ontlasten ; maar zy moeten niet boven de drie of vier oneen zyn, op dat de vaten niet gedrukt worden.
Men moet zorgen, dat 'er geene zouten by de clyfteeren gedaan worden; maar om de buik te zuiveren is de manna, 'er by gevoegd zynde het beste middel.
Als de aambeyen ontftooken en zeer pynlyk zyn , worden ftukken pompoenen als zetpillen gefneeden, en gezet, zeer aangepreezen, maar wanneer 'er groote zwelling en ontfteeking is, kunnen de lyders dezelven om de hevigheid van de pynen niet verdraagen.
Indien door de gezegde hulpmiddelen de zwelling van de aambeyen niet verholpen wordt, en 'er vrees van eene toekomende ontfteeking is; moet het bloed door bloedzuigers of door een lancet ontlast worden; welk laatfte middel vooral de voorrang verdient, om dat het gezwel zamengeronnen bloed bevat.
Wanneer 'er niets is, dat aanwyst dat het bloed* S ontlast



274 DERTIENDE HOOFDSTUK.
ontlast moet worden, brengt het unguentum Linarice met een vierde of zesde gedeelte van het unguentum nutritum verligting by, waar by, indien de pyn hevig is, een'grein opium kan gevoegt worden.
De beroemde de Ha en getuigt dat 'er niets gefchikter is om de blinde en gezwolle aambeyen te geneezen dan de (taal - olie van hen, die hun brood winnen met Haaien iniTrumenten te vervaardigen.
Zomtyds zakken de'inwendige aambeven uit en worden door den fluit - fpier van den aars geperst , waar uit zwaare toevallen gebooren worden. Maar dit wordt tegengegaan wanneer de vinger in den aars gebragt zynde de aambeyen binnen gebragt worden.
Indien de vaten flap en niet pynlyk zyn wordt niet vrucht uitwendig roode wyn waar in grenaat - appel bloeifel gekookt is, of aluin in roode wyn ontbonden, aangelegt.
Wanneer deeze allen vruchteloos gebruikt zyn geweest, heeft de beroemde Schmucker de uitfnyding met nut bewerkt, en hy keurt die beter dan de afbindingen, waar van de Ha en gezien heeft, dat zeer hevige pynen, zaamentrekkingen der ingewanden en doodelyke krampen gebooren zyn geweest. Ik herrinner my nogthans dat de afbinding met vrucht is in het werk gefield geweest. By veelen zwellen de aambeyen, ("opdat ik de
woor-



VAN DE AAMBEYEN. if'f
woorden van de beroemde Frank gebruike) niet zo zeer uit de verhinderde omloop van hec bloed door de ziekte van de onderbuik veroorzaakt ; dan wel van de flapheid van het vlies van de darmen, en van eene byzondere verzwakking van de aders na by den aars geleegen, dat door veele oorzaaken uitgezet kan worden. Hier van, dat de wegneeming van de zakken van dit vlies uit den aars hangende en opgezet of hard geworden, deeze darm ziekte, gelyk Th eden zeer wel leert ( neue bemerkungen und Erfuhrungen I. Th. S. 56 59. ) in de grond weg neemt.
De teekenen van te fterk vloeijende aambeyen zyn, verval van kragten, een bleek aangezigt, eene zwakke en ongelyke pols. Zelden zou hier de aderlaating te pas komen om dat 'er dikwyls eene waterborst op volgt.
De bloedvloeijingen uit de uiterlyke vaten gebooren, die nogthans zelden voorkomt, wordt makkelyk door de Armenifche aarde , in roode wyn ontbonden, en met wollen lappen aangelegt, of door een fpons met azyn doortrokken; of plukfel met aluin water doorweekt geftild.
Indien de het bloed- uitftortende vaten hooger in den endeldarm geplaats zyn , komen , na dat de buik gereinigt is, de infpuitingen van het afkookfel van het duizend-blad of ook uit het afkookfel van de wortelen van het zevenblad (Rad TormentillcB) of van herts- tonge (Rad. Bijïortce ) te pas.
S s Do



%76 DERTIENDE HOOFDSTUK.
De koude clyfteeren en de koude halve baden worden ook aangepreezen, maar deeze zoude ik, als de lyders uitgeput zyn en het gantfchen lichaam koud is, naauwlyks aanraaden.
Zommige pryien ook zetpillen uit zaamentrekkende middelen, by voorbeeld uit bast van de grenaat-appelen toebereid; maar de lyders kunnen deezen, door dien ze fterk prikkelen naauwlyks verdraagen, en kunnen ook van geen nut zyn, indien de oorzaak van de kwaal diep fchuilt.
De aambeyen al te fterk vloeijende, kan men inwendig een afkookfel van het duizendblad Qmillefolium) (het geen in het colyk uit aambeyen gebooren zomtyds van eene voortreffelyke uitwerking is ) beproeven; dog indien de bloedvloeiing te hevig is, zal men tot de koorts-bast of zomtyds tot de aluin de toevlugt moeten neemen.
Dog ik heb de gelukkigfte uitwerkingen in te fterk vloeijende aambeyen en in de bloedvloeiing van de baarmoeder van het gebruik van de vitriolum martis waargenoomen.
Men pryst in de bloevloeijing van de baarmoeder een half grein van de braakwortel drie of vier maal in een uur gegeeven, op dat de fpanningen minderen en de bloedvloeijing geftild worde. De voor het overige kundige, maar in het faamenftellen van kortbondige fpreuken te voorbaarige Baglivius had reeds te vooren de braakwortel als een ftillend middel in de bloed-
vloeijin-



VAN DE AAMBEYEN.
277
vloeijingen aangepreezen. Ik heb dezelve aan eenige lyders met vrucht gegeeven ; maar in de meeste dewyl de uitwerking niet fchielyk aan myne verwagting beantwoorde, voor al in bloedvloeijingen waar in het gevaar dreigend was, heb ik myn toevlugt tot de vitriolium martis genoomen.
Het heulfap komt niet te pas, om dat het de aandrang der vochten en de hardlyvigheid vermeerdert, en is nadeelig wanneer de ingewanden van de onderbuik verftopt zyn. Het fchynt alleenlyk dan te kunnen gebruikt worden, als 'er eene persfing waargenoomen wordt uit eene prikkelende oorzaak in de ingewanden gebooren , die de bloedvloeijing veroorzaakt , en dezelve onderhoudt.
In eene langduurige overtollige vloeijing der aambeyen uit verzwakte ingewanden, gebiedt de ' beroemde Tralles een Iangduurig gebruik van de rhabarber en zagte (taalmiddelen fpaarzaam te geeven.
Wanneer het vylzel van ftaal gegeeven zynde , de lyder te hardlyvig wordt , en 'er benaaudheden voor het hart of maagpynen gebooren worden, raadc de beroemde Tralles zuiker . met room van wynfteen by het ftaal te doen. ' Aan hen, by wien de aambeyen door de rhabarber aangezet wierden , heb ik pillen uit het extract van het duizendblad met het vylzel van ftaal gegeeven.
s 3 V



1~7% DERTIENDE HOOIDSTU
Extr. milhfol unc j.
Limal martis non rubeg dr. ij.
F. pilul gr. Hj.
Laai: 'er de lyder drie maal daags drie van gebruiken.
In eene te fterke en verouderde vloeijing der aambeyen, die door kwaadfappighejd vergezeld ■ wierdt , en liet vreezen voor de waterzucht, herinnner ik my , dat een aanhoudend gebruik van de Pyrwarter baden allervoortreffelykfte werkingen gedaan hebben.
Dewyl de vaten van de blaas zomtyds met de fpeenvaten verband hebben , ontflaat 'er in de plaats van aambeyen een bloed-pis ( miclus cruentus;) waar tegen men, in dien de lyder voor het overige welvaarende is, niets moet doen, alleen moeten de prikkelende, heete, geestryke en pisdryvende middelen vermyd worden Dog wanneer 'er pyn of hitte van het fchaambeen befpeurt wordt, moet de ader geopend, en melkdranken en zagt buikontlastende middelen als uit de Tamarinden en de Manna gegeeven worden.
De pynin het wateren wordt door de Arabifche gom in water ontbonden , een olieachtig drankje (N°. 37) of een afkookfel van de falep (N°. 38) geftilt.
Ik weet dat op zaamentrekkende middelen onverzigtig toegediend zynde eene ontfteeking en doodclyke verettering gevolgt is.
Hier



VAN DE AAMBEYEN.
179
Hier fchvnt de volgende geneezing te kunnen geplaats worden. Een zeekere Monnik zeederc verfcheide jaaren dikwyls aan eene vloeijing der aambeyen onderheevig zonder 'er eenig ongemak van te hebben op een heete dag op reis gaande , en fterk wyn gedronken hebbende, wierdt eensklaps door eene bloed-pis aangetast, die door de afgangen vermeerderde en door verfcheide middelen verergerde. Eindelyk vroeg de lyder my om raad. Ik gebood hem, dat hy op eene doorgeboorde ftoel die met eene uitgeholde plank bedekt was zo zou zitten, dat hy de waasfem van het kookend water dat 'er onder geplaatst was, door eene kleine opening, in de houte plank gemaakt, en aan den aars beantwoordende, daar na toe zou brengen. Teffens gebood ik hem doeken in ys- koud water nat gemaakt, op de hoogte van het fchaambeen te leggen. Dit gefchied zynde, na dat twee dagen de bloed-pis opgehouden was, zwollen de fpeen - aderen op, deezen met het lancet geopend zynde, herftelde de gezondheid zich volkomen.
Wanneer door de kragt van de aambeyen de pis opge.ftopt is, moet men niet alleen alle pisdryvende middelen agterlaaten; maar zelfs een matig gebruik van de falpeter fchynt niet veilig te zyn. De verdunnende en verzagtende middelen, gelyk een afkookfel van de heemst {althaa) inwendig en de weekmaakende baden, voetbaS 4 den,



C8o DERTIENDE HOOFDSTUK.
den, clyfleeren of ftoovingen uitwendig gebruikt zyn wel nuttig, maar dewyl deeze dikwyls alle hoop te leur fielden , hebben de bloedzuigers aan de bilnaad gelegt tot nut geweest.
Die aan aambeyen onderhevig zyn geweest, moeten een drooge levenswyze en gekruide fpyfen, veele drekftofFen of winden veroorzaakende vermyden, dewyl zomtyds ook van langduurige ongemakken van winden de aambeyen gebooren worden.
Men moet ook zorgen dat de doorwaasfeming niet geftremd worde, want onvoorzigtig koude gevat hebbende komen de aanvallen van de aambeyen gemeenlyk weder.
Verders moet men alle hardlyvigheid vermyden; om die met kragt tegen te gaan, dienen ten uiterfte kleine giften van het fedlitzer en biliner-water dikwyls gebruikt, en men moet het gevoelen van hen niet volgen, die ten fterkfte vreezen , dat de zouten pypzweeren van den aars voortbrengen.
Tot dit einde dient geenzints de rhabarber waar van, lang gebruikt zynde, beroemde mannen beneevens my ongemakken van winden, die naaulyks te verdry ven waren, en hardlyvigheid waargenoomen hebben.
Men moet hen, die met aambeyen gekweld zyn aanraaden hun aars niet met een papier afteveegen , maar een fpons met koud water nat gemaakt te gebruiken. flec



VAN DB AAMBÏYEN. l8l
Het paard ryden brengt veel verligting in de aambeyen toe; maar als deeze pynlyk zyn, kunnen de lyders het niet verdraagen; of men moet voor zeeker vreezen dat daar uit ontfteeking gebooren wordt.
Zy die eertyds aan vloeijingen van de aambeyen onderhevig en 'er naderhand van bevryd zyn geweest, hebben kleine aderlatingen en zagte purgeermiddelen nodig, op dat 'er geene andere ongemakken op volgen.
$S VEER-



VEERTIENDE HOOFDSTUK.
v*n de Jicht, (Artrhitis.)
Tusfchen de Jicht en het voeteuvel (podagra! J. gelyk de beroemde van Swieten teera^irt dit onderfcheid, dat dit Jaatfte , hoewe h ' wanneer het veroudert is, veele deelenTe gelyk' en van het eene hei ander ^ J >*,
mhet begm de voet aileen aandoet ; dafnie zoortgelyks in het ander geval gefchied, en da de eerfte aanvallen daar van niet langduurig zyn _ Dog de Jicht begint met eene aan! houdende koorts , kweld de lyder langer , zy komt mcestentyds niet weder , want zeer vcelen die aan deeze ziekte onderhevig zvn geweest zyn 'er daar na hun gantfche leven Van bevrvdc geweest. }
De Jicht wordt verdeelt in koortfige en niet koorthge; in beginnende en bevestigde: in waare en valfche.
In de waare volgt de zwelling op de pyn, jn de valfche komen de pyn en het gezwel te gelyk.
De



VAN DE JICHT.
283
De fchielvke jicht (acuta) gaat dikwyls in eene langduurige over.
Het helpt niet te twisten of de zetej van de jigt in de banden en in de doosjes (capfula) van de geleederen gelyk het Boerhaaven en Me ad is toegefcheenen, dan wel gelyk H aller denkt, in de huid zelve, of in de de zenunuwen onder de huid geleegen, geplaatst moet worden.
Dc jicht heefc zeer veel overeenftemming met de vloerjing (rheumatismus ) en zy fchynen beide uit de zelfde bronnen voortevloeijen; als uit de geftremde persloopen, doorwaasfeming of bloedvloeiingen , uit eene te rug gedreevene fchurft, het misbruik van fterke dranken , de geneezing van fistels of verouderde zweeren, loodachtige vergiften , dampe van kwik of lood.
Beide de ziekten worden op dezelfde wyze beflist, als door het zweet, 11 ymachtige pis, buikloop, etterbuilen (furuncuhis,) puisten, zweeren, en andere huidziekten.
Vloeijende aambeyen hoewel zy de ziekte niet wegneemen, verzagten dezelve nogthans.
Misfchien verfchilt de jicht hier in het meeste van de vloeijing, dat deeze noch erffelyk zy, noch door befmetting verkreegen , nog al de bcweeging van een lidmaat, of van de geleeding beneemt.
De jicht die met koorts verzeld is, die by eene vochtige en koude luchtsgefteldheid gemeen-



284 VEERTIENDE HOOFDSTUK.
meenlykvoorkomt, eischt dezelfde geneeswvze als de vloeijing (a) 3 ' Men moet voorzigtig zyn, de koorts alleenJyk om de fchietende pynen der geleederen by voorbeeld de pyn in de beenen, niet voor eene jicht of zinking-koorts te houden, dewyl deeze pynen dikwyls hun oorfpronk verfchuldigt zyn aan vuile ïtoffen die in de onderbuik verzamelt zyn het geen klaar zal fchynen voor hen, die het'verband van de zenuwen van de onderbuik befchouwen Deeze koortfen door ruime aderlatingen, zweetmiddelen met verzuim van de ontlastende behandelt zynde , worden langduurig of gevaar-
£ene dikke pis met flym- en femelachtig zetfel brengt in de jicht koorts verligting by. Dog als de lyders een te groote hoeveelheid van bleeke en wa. terachtige pis ontlasten met verval van kragten moeten zy door de koorts - bast verfterkt wor! den, en wanneer men hier niets mede wind tot de Campher en blaartrekkende middelen overgaan In de verhandeling, die ik over de koortfen heb uitgegeeven, had ik gezegt dat hy my toefcheen dat de gift van de falpeter door Broklesby voorgefchreeven te flerk was. Dit is naderhand door de proefneeming van den be-
roemer* - Ziet de Verhandeling van de ontfteekende ziek. te van onzen Schryver in myne Vertaaling, pag. 188 en volgende.



VAN DE JICHT.
a8s
roemden Ni col ai bevestigt geworden, na dat hy om het uur eenige maaien een half drachma van het falpeter gebruikt had, als een foort van ys-koude in zyn maag gevoelde, en voortgaande met het gebruik van de falpeter ondervonden heeft dat zyn eetlust verminderde en de maag verzwakte. ( b)
In de niet koortfige jicht moet het lichaam terftond door de magnefïa nitri, of een bitter zout gezuiverd worden, daar na de oorzaak van de ziekte nafpooren. Wanncerdie uit eene te ruggedreevene fchurft voortvloeit, komen de bloem van zwavel, de fpiritus fuliginis, het afkookfel van de farfa parilla of de middelen uit het fpiesglas bereid na de verfchillenheid van de toevallen cn van het onderwerp te pas. In de jicht die uit eene zwarte gal gebooren is zyn de kragtigfte hulpmiddelen de uitgeperfte fappen van de kruiden (heccabunga.~) Indien het zuur de overhand heeft moet men 'er in de plaats van de zuuring den water kors ( nafturtium aquaticum ) by doen. Men moet beginnen met eene kleine gift by voorbeeld met drie oneen, en dan opklimmen tot vier of vyf oneen in de vier-en-twintig uuren, indien de maag het toelaat.
Wanneer er oranje fap by gedaan wordt geeft men meer fmaak aan de uitgeperfte fappen, en
de
O) Recept und Kurarten p. 582.



l8ó" VEERTIENDE HOOFDSTUK.
de maag kan die beter verdragen. Maar deeze fappen met wei van melk verdunt zoude ik niet willen geeven, om dat dus de kragten van de maag door deeze menging ten fterkfte onderdrukt worden.
De Conferven die tot een drachma of twee, om. de drie of vier uuren gegeeven worden, fchynen nutteloos te zyn, dewyl de lyder naaulyks vier drachma fap op een dag gebruikt.
Wanneer de jicht uit een zuur geboren is, moet de fpaanfche zeep in eene groote hoeveelheid met de bittere middelen gegeeven worden; maar den hloedryken is de fpaanfche zeep fchadelyk.
De fpaanfche zeep fchynt weinig te verfchif. len van de venetiaanfche: het is genoeg in het geneeskundig gebruik zeep uit goede olie bereidt te geeven; maar die uit oud en ranfig vet is toebereidt , die door deon aangenaame reuk en fmaak makkelyk onderfcheiden wordt moet men verwerpen.
Indien de zeep uit de Borax in de plaats van een loog zout bereid wordt, maakt merj uit een deel Borax en twee deelen geperfte jólje, eene allerfchoonfte zeep die in het water makkelyk opgelost wordt, volgens het getuigen van Spielman zonder dat de Borax zich affcheide. (c)
Een
CO Bergius M. M. T. I. p. 15,



VAN DE JICHT.
18/
Een man van over de dertig jaaren oud, wierdt door lenden- en jicht-pynen aangetast, de uitwendige de omwindende of de ftillende middelen hielpen hem niet met al; eindelyk hernnnerde ik my dat hy lange tyd de ontbonde geest van vitriool gebruikt had, hier op beproefde ik het volgende middel.
1^ Olei amygd. unc ifl. Syrup altham unc. ij. Vitell ovi q. f.
Diu fimul tritis £f fubaBis add. Aq. commun unc X. Sal tartar. dr. S.
Dit middel tweemaal gebruikt zynde wierden de hevige pynen weggenoomen.
Wanneer uit eene geftremde doorwaasfeming de jicht zonder eenen harden of vollen pols aan. weezig is; dan, indien de ziekte ligt is, komen het drankje van Hoffman, de poeijers van Dover ( N°. 40) en een aftrekfel van vlierbloemen ; maar indien de ziekte heviger is de Campher, blaartrekkende middelen en zweetdryvende afkookfels te pas.
De jicht ontftaat ook uit de vryfter-ziekte (chlorofis ) en opgeftopte maandftonden, deeze moeten door wryvingen, zeepachtige , bittere mid-
de-



»88 VEERTIENDE HOOFDSTUK.
delen, de myrrhe, zomtyds de aloë, en de zwavelbaden geneezen worden.
Voor zommigen zyn de berg-wateren, die yzer en een bitter zout in zich bevatten byzonder dienftig.
Het aftrekfel van den laage eik (chamcedryos') heeft in de niet koortfige jicht geholpen, ik heb 'er nogthans zommigen gezien wiens maag 'er hevig door aangedaan wierdt.
Ik heb het voortreffelyk middel tegens deeze ziekte het extract van de wolf-wortel (aconitum) beproeft. Men begint met een half grein: en indien de noodzaakelykheid het vereischt klimt men tot drie of vier grein op, die om de drie of vier uuren gegeeven worden. Indien de pols daar by zwak en de pis helder bevonden wordt, voegt men met vrucht de campher by de wolfswortel.
In de langduurige jicht is de bloem van zwa vel met fpiesglas waar op men eene goede teug van het afkookfel van klis-wortel {bardana) drinkt van eene fchoone uitwerking.
ty> Flor. fulphur dr. y;. Antimon crud dr. <t/. Sacch unc ƒ. F pulvis.
Laat



VAN DE JICHT.
Laat 'ei- de lyder drie maal daags een half drachma van gebruiken.
Voor teere lieden kan men 'er koekjes van laaten maaken.
Ro Flor. Sulphur dr. vj. Antimon. crud. dr. ij. Sacch. candidisf. unc. ip. F. pulvis fubtilijfimus. Formentur cum fy rupo kermes rotulce drachma dimidioe.
Men verkiest de bloem boven de raauwe zwavel om dat deeze fomtyds persfing, en pyn verwekt, indien die met andere bergftoffen gemengd is.
De lyders * die van een bleek en voor al van een koud geftel zyn, en verfcheide maaien door de jicht aangetast worden j zyn de volgende pillen van nut geweest.
Tip Flor. Sulphur nnc. Refince guajac unc. P. Antimon Crudi dr. ip. F. pilul f. gr. i ij-
Laat er dé lyder drie maal daags .Vier tot fes Van gebruiken. „



2JO VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Ik heb in eene langduurige jicht geen voortref felyker middelen gevonden dan het afkookfel van de JarfapariUa en het fpies-glas.
IJo Sarfaparill unc. /*.
Antimon in petia Ligat dr. v/7
Coque in $ Xj. aqux ad dimidii confum. tionem, adde.
Liquirit unc. j.
Semin anis dr. ij.
lnfunde de per. cctavce 'harte partem. colatura exhibiatur.
De dófis van de middelen, en van den drank om te drinken verfchilt na de verfchillcnheid der lyders en de hardnekkigheid van de ziekte.
Zommigen fchryven aan dit middel weinig kragt toe, om dat het fpies-glas door by voeging van de zwavel werkeloos wordt. Maar kan uit deeze vermenging niet.een zeekerder lichaam ont«aan, begaaft met een vermogen om te werken en van nut te zyn ? * • •
hP?°/R^A,AVEN waSt geene uitwerking van het afkookfel van het fpies-glas, dewyl het zelve door onze vochten niet ontbonden wordt; maar
te JEV" ^ Paarden d0- ^gebrJik van net lpies-glas vet worden.
Be-



VAN DE JICHT. 201
Behalven dat, hebben wy in het Gasthuis de fchoonfte uitwerkingen van het fpies-glas zoo in poeijer als in afkookfel gezien. Op dat ik de overige verzwygen zal ik deeze alleen verhaalen. Ik heb een man onder handen gehad, die na het gebruik van rottekruid door de hevigfte jichtpy. nen aangetast , en door eene (kepende koorts gefolterd wierdt, by wien op de handen en voeten kalk-builen kwaamen en de haairen alle uit vielen. Ik heb hem door melkfpyzen, poeijers uit zwavel en fpies-glas en een afkookfel van farfaparille , daar hy een jaar mede aanhield tusfchen beide zoete baden gebruikende, geheel in zyne voorige gezondheid herfteld.
Onder het inwending gebruik van het fpiesglas moet men de zuuren vermyden, op dat het Koninglyk gedeelte pars regulina in de maag opgelost geene braaking of pynen veroorzaaken. 3 Men moet de lyders waarfchuuwen , dat zy, zweetmiddelen gebruikt hebbende , zich zorgvuldig tegen de koude dekken, op dat door de vochten onder de huid verzameld geen watergezwel of andere kwaaien gebooren worden.
Volgens het oordeel van Monroo komen de kwikmiddelen in de jicht niet te pas, ten zy dezelve haare oorfpronk uit een venuskwaal neemt, waar over in het vervolg zal gehandeit worden.
Men moet ómzigtig zyn , om deeze reeden alleen, dat de pynen s'nagts toeneemen (het geen den jichtachtigen ook dikwyls gebeurt) T 2 de



*Q2 VEERTIENDE HOOFDSTUK.
de ziekte voor geene vernis - ziekte te houden Het is zes jaar geleeden dat een vrouw gevordert >n jaaren , die nooit geene toevallen van venusziekte gehad had , door jicht pynen , s' nagts toeneemende, aangetast wierdt. (50) De Ge-
nees-
Cso) Niet ailcen dat de nagt- pynen niet altoos eene venus ziekte kenfchetfen; maar zelfs ziet men zomtyds jicht-pynen uit deeze bron voortgebragt, die door geene nacht-pynen vergezeld zyn. Een man oud 52 jaaren zeedert festien jaaren gehuwd en die een yoorbeeldig gedrag had, wierdt door jichtpynen aangetast, Z1ch uitrekkende van het heupbeen tot onder fan de voet en die allerhevigst waren: de oorzaak fcheen eene belette doorwaasfeming , door eene plaatslyke togt op dat deel gebooren; geduurende vyf jaaren gebruikte hy te vergeefs alie de middelen, die regens dit ongemak aan de hand gedaan worden. Eindelyk Czonder eenige kwikmiddelen gebruikt te hebben) wierdt de lyder door eene eigenaartige kwyling aangetast, d,e allerhevigst was, en dewyl de pynen daar door fcbecnen te bedaaren, befchouwde ik die als een weldaad der natuur, en dagt dat ik haar loop niet ftrem men moest, maar alleen tragten om dezelve binnen de ,u,te paaien te houden, op dat de lyder door dezelvemet te vee! zou verzwakken. Deeze kwyling afffe loopen zynde, ontftond 'er eene kleine zweer in het verhemelte van de mond, die geene kwaade kentee kenen voor zich droeg, deeze door fcheurbulk-afweet rende zo mondfpoelingen als andere middelen behandelende, was de eenen dag beter, en de anderen erger^
ein-



VAN DE JICHT,
293
neesheer die er by geroepen wierdt, gaf eerst de zoete kwik, daar na de bytende opgeheeve kwik> de pynen der geleederen wierden er ondraagelyk door, en er volgde eene fleepende koorts en (tinkende zweeren aan de beenen en de neus op. Ik, na deeze toevallen er by geroepen zynde, raadde haar de bloem van zwavel en een afkookfel van de farfaparilla met melk aan Deeze middelen gebruikt zynde, verminderden de toevallen, dog om dat de geneezing traag voortging
* vpeg-
eindelyk nam deeze zweer toe, begon zeeftachtig te worden, daar en boven klaagden den lyder van pynen en opzetting van de neus en tusfchen de oogen, dit alles liet my eenig vermoede krygen , of er geen overblyfzel van venus-ziekte onder fpeelde; den lyder alleen geroepen hebbende, vroeg ik hem na zyn gedrag voor zyn huwelyk, en gaf hem myne vrees te kennen , hy beleed my openhartig , dat hy ziekten in zyne jonge jaaren had gehad, die daar toe aanleiding zoude hebben kunnen geeven, maar dat hy vermeende in dien -tyd door kundige lieden behandelt te zyn geweest, en dus niet kon denken dat'er eenige overblyffels van waren, zonder my op te houden mee hem te wederleggen, ging ik over tot de kwik en andere middelen die ik volgens deeze aanwyzing het nuttigftedagt, met dat gevolg, dat binnen zes weeken , en de zweer, en de jichtpynen volledig verdreeven waren , en de lyder tot op heden toe eene. goede gezondheid geniet. Vert.
T 3



294 VEERTIENDE HOOFDSTUK.
voegde ik er het fpies-glas by, waar door de lyderes in korten tyd volkomen herftelden.
De flaapmiddelen ( narcotica ) maaken de jicht erger.
In de koortsachtige jicht, hoewel de aderlaating voorafgaat , benadeelen de flaapmiddelen. -Raülinus raadde terftond na de eerfte aderlaatinge s'avonds pynftillende middelen aan, maar deeze geneeswyze is volgens de waarneeming van de beroemde van Swieten op geenen redenen gegrond, (d) In zeer aandoenlyke lyders, wanneer het te vreezen is dat zy door de hevigheid der pynen ftuipen zoude krygen, kan het heulfap , indien er geen koorts is , beproefd worden.
Door zommigen wordt de olie van therebinthyn in de jicht aangeraaden.
R> Olei therebinth. dr. ij. Meilis unc j. m. d.
Laat 'er de lyder s'morgens en s'avonds twee eyerleepels van gebruiken.
Dit is volgens Herz veel van nut geweest in de pynen van het ftuicbeen (e) maar in andere
jicht-
C<0 Tom. V. p. 688.
CO Briefe an Aerzte II fammlung.



van de Jicht. 295
jicht-pynen niet. De bovengenoemde Schryver heeft er noch gevoel van pyn in het beleedigde deel daar door ontftaan, noch eenig zweetdryvende kragt van dit middel waargenoomen.
Als de lyders , de jicht overwonnen zynde eene groote zwakheid befpeuren , of door de zweet uitgeput worden, komen het afkookfel van de koorts-bast en de wryvingen te pas.
Er werden verfcheide uitwendige middelen in de jicht aan de hand gegeeven; zo hebben in hardnekkige lendepynen fes of agt blinde koppen op het beleedigde deel of daar omtrent geplaats van nut geweest.'
. Tegens de heup - jicht (dolor ifchiaticus) had ik reeds voor heen het herhaald gebruik van de blaartrekkende middelen aangeraaden, (f ) nu heeft cotunniüs dit nader opgeheldert.
Zommigen willen het aanleggen van koud water, maar de eerstbeginnenden moeten zich daar van onthouden volgens het bevel van Piqoerius (g) om dat het zelve dikwyls het kwaad naar andere deelen overbrengt, en eene ftuip veroorzaakt die zeer dikwyls doodelyk is. (51)
Voor
(ƒ) 'E/l«f»* noxia & utilia Friburgi Brisgoya? 1751. (£) T. I. p. 105.
(Si Dat het koud water zomtyds van het grootfte nut in dc jicfit^pynen is, is door verfcheide gevallen T 4 ten



iq6 veertiende hoofdstuk.
Voor het overige heb ik lyders, die anderzints welvaarende waren, zonder koorts, en met jichtheup-pynen gefoltert, die te vergeefs zweetdryvende middelen en warme pappen gebruikt hadden, door koude ftoyingen dikwyls geneezen gezien.
Indien de pynen daar door heviger worden, moet men het koud water verlaatende, tot de warme ftoovingen weder over gaan.
Ik heb in de vloeijing-jicht ( arthritis rheumatica) de fchoonfte uitwerkingen gezien van een pap uit de fpaanfche zeep, het groot luciaan kruid en de dolle kervel toebereid gezien, ja zelfs in die ontfteeking van het ribbenvlies, dat in vochtig en koud weer heerschte. (41). De
ten klaarfte gebleeken; dan dat het niet dan met de grootfte omzigtigheid, en door geoefende Artzen moet gebeezigd worden, is eene ontegenzeggelyke waarheid. Een jong Heer door een' jicht-pyn in den arm aangetast , gebruikte daar tegen geduurende eene ruimen tyd verfcheide gepaste middelen ; dog allen te vergeefs. Eindelyk ftelde hy op aanraading van een goed vriend het plaatfelyk koud bad in het werk, met het gelukkig gevolg dat hy in weinige dagen van deeze lastige kwaal ontheft was. Eenige jaaren naderhand door het zelfde ongemak bezogt, ging hy zonder raadpleegen met iemand tot het koud bad weder over; maar met het ongelukkig gevolg, dat de zinking ftof zich na de long verplaatfende, hem eene doodelyke longontfteeking , die den lyder in vier dagen wegrukte, verwekte. Vert.



van DE JICHT.
297
De mexa worde ook aangepreezen, het is de wol van het St. Jans kruid ( artemifia ) dat in de gedaante van een kegel zaamengebondeaangeftooken wordt, op dat het langzaam braden; en het verwekt volgens het getuigen van Purmann en van Swieten geene groote pyn. De huid moet eerst gereinigd, en de haairen afgefchooren worden.
Het is nogthans nadeelig, wanneer het deel rood en ontftooken is; dog in diepe pynen zou het om de koude en waterachtige vochten te verdwynen van nut kunnen zyn; hoewel ik met Olaüs Borrichius achte dat de uitbranding door het St. Jans kruid verwekt, van geen meer nut tot verdryving van de ziekte dan de blaartrekkende middelen is.
Wanneer de jicht verdreeven is, raadt men aan, om de zwakke, en vooral zuchtige deelen te verfterken, de wynachtige middelen, onder de gedaante van een droog badof van pappen;maar het is noodig dat deeze uit zoete druiven en niet uit fcherpen geperst zya.
Op dat de wederkeering van de ziekte voorgekomen worde, voor al by hen, die aan de veranderingen van de lucht blood gefteld zyn, is een langduurig gebruik van de zwavel baden, zo als dat van Bader noodzaakelyk.
Het bad , dat Frquen - bad wordt genaamt is het kragtigfte en bevat volgens het getuiT 5 gen



tgZ VEERTIENDE HOOFDSTUK.
gen van Braon (h ) meer zwavel dan de anderen.
Deeze baden zyn ook van dienst in de lammigheid na de jicht overblyvende.
Aan foortgelyken is ook de elektriciteit fomtyds van nut geweest, vooral wanneer 'er een ruim zweet, eeneongewoone hitte, en eene fchokking in het beleedigd deel met verligting van het gantfche lichaam op volgde.
Ik heb my dikwyls verwondert, dat zommige arme ménfchen, die hun brood winnen met de verlamden in het bad te onderfteunen , dikwyls twee hondert baden s'jaars gebruiken , zonder eenig nadeel.
Die aan jichtige of zinkingachtige ongemakken onderhevig zyn, moeten by het aannaaderen van de herfst hun zwaarder kleeden; immers, volgens de waarneeming van Cusos, (i) is het op het midden van den dag heet; dog s'nagts, s'morgens en s'avonds koud.
Hippocrates had dit reeds geleeraart hoewel hy in het warmen Griekenland woonde.
Veelen wierden zeldzaamer met de jicht gekweld , als zy een wolle hembd op de naakte huid droegen.
Zom-
(&) Tranfad. Philors. 1670. CO L. II. c. i.



VAN DE JICHT. *0p
Zommigen heefc hec koud bad tot een voorbehoed middel geweest; ik heb er nogthans zommigen erger door zién worden, en door de nieuwe waarneemingen is beweezen, dat hoewel de Inwoonden van Noord - America hunne kinderen dikwyls in koud water dompelen; veelen nogthans van de volwasfenen aan ontfteekende ziekten door de verandering van weêr veroorzaakt fterven. (k)
(£) Hiftoire des decouyertes faites par divers favant Voyageurs. &c
VYFTIEN-



VYFTIENDE HOOFDSTUK.
Veelcn gelyk CoUEN(4) ,eiden he(. VMfr> euvel af, van een buitenmaatig gebruik vaq zuure, en zuur wordende fpyzen; met welk gevoelen van Swieten niet geheel en al overeenkomt , hoewel hy fteld , dat deeze ziekte zomtyds van de zuure w^nen kan gebooren worden.
De beroemde Linn^cjs oordeelt dat de boeren in Sweeden vry van het voeteuvel leeven, om dat zy geen wyn gebruiken, maar bier drinken; maar onze boeren en het gemeene volk zo dikwyls misbruik maakende van de zuure wynen worden zelden door het voeteuvel aangetast. Debovengeroemde man getuigt ook, dat de fruiten, van wat foort ook, geene ongemakken verwekt
Fan het Voeteuvel, (Podagra.)
C*) P. 211.



VAN HET VOETEUVEL. 30Ï
wekt hebben by hen die het voeteuvel hadden, hoewel deeze tot zuur overgaan.
Het is waarfchynlyker dat deeze ziekte uit te veel eeten, dc lichaamsbeweegingen verzuimd zynde , het te fterk gebruik der vrouwen, en door te veel infpanning van geest gebooren wordt. De gekken voorwaar worden zelden door het voeteuvel gekwelt.
Wat nogthans de bovengezegde oorzaaken van deeze ziekte betreft , beken ik, dat ik twee broeders ken van eenen Vader, die aan het voeteuvel onderhevig,was, gebooren, waar van den eene , hoewel hy zeer matig leefde , droevig door deeze ziekte gefolterd wierdt, de andere in tegendeel ontzag geen weêr, en gaf zich onmaatig aan de vrouwen en aan den wyn over, en heeft nooit het voeteuvel gehad.
Deeze ziekte is niet vry van verdenking van befmetting; iets dat honden die by foortgelyke lyders llaapen of hunnen beenen likken bevestigen. !
De vrouwen worden zelden door deeze kwaafo aangetast; en zeer zelden onder de mannen zy die mager zyn.
De jonge lieden worden veel makkelyker daar van geneezen dan de gryzaarts, maar zy worden zelden oud.
Indien de pynen beftendig zyn, fpelt het den gryfaarts eene hooge ouderdom voor.
Die



$01 VYFTIENBE HOOFDSTUK.
Die of veel zweeten of veel pis loofen, wor. den zelden door het voeteuvel gekwelt.
Het zweet verzagt de ziekte, dog niet het zweet, dat wanneer de pyn woedt, met moeite uit komt, volgens het getuigenis van K le in.
Nieuhoff verdient geen het minde geloof, wanneer hy, na eenige keeren te Japan geweest te zyn, niet aarzeld te verzeekeren , dat dit volk door geene jichtachtige ziekte aangetast wordt om het fterk gebruik van de thee, dewyl K a e m p eer zo naaukeurig de wyze befchryft, op dewelke de Japanners de deelen door jicht en voeteuvel aangetast door de Mopca branden.
Deeze lyders derven gemeenlyk aan de waterzucht of aan beroerten.
Grysaarts, die het voeteuvel hebben, moeten zich van de vrouwen onthouden ; want de beroemde Lüdwig heeft eenige lieden gekent, die, aan het voeteuvel onderhevig, zich in den echt begaven, en door een onmaatig gebruik van de vrouwen zwaarej ziekten, die in korte ,tyd doodelyk wierden, ondergaan hebben.
Dewyl men tot nog toe geen geneesmiddel tegen het voeteuvel ontdekt heeft,'komen 'er zeer weinige voorfchriften voor, over de wyze van die ziekte te behandelen.
Zeer zelden moet men bloed aftappen, hoewel de aderen opgezet zyn, en de pols zeer vol bevonden wordt.
In



VAN HET VOETEUVEL. 303
In bloedryken nogthans, by wien de kragten nog in haar geheel waren, heugt het my, dat de pyn door bloedzuigers op het beleedigde deel te leggen, terftond verdweenen is.
Wanneer 'er eene vrolyke levenswyze voorafgegaan is, en de tong beflagen, en groote hitte befpeurt wordt, is het nodig het lichaam zomtyds te zuiveren door een drankje uit de middelzouten en de conferf van vlier, hoewel Sydebham het gebruik fÊÊk van de zagtfte purgeermiddelen verwerpt. (P
De zweetmiddelen in het begin van de ziekte zyn voor al den bloedryken nadeelig, door fterk zweeten worden de jicht-pynen niet zelden ondraagelyk, en door zweetmiddelen buiten den aanval gegeeven, ontftaan zomtyds, ondanks de natuur, de allerhevigfte aanvallen.
De flaapmiddelen komen niet te pas, ten zy de lyders zoo aandoenlyk zyn, dat men ftuipen vreest, of wanneer de hevigheid van de aanvallen vermindert is, en de ziekte te gelyk weder toeneemende, de nagten door de pynen flaapeloos maakt, voor al wanneer de lyders bejaart en dikwyls door het voeteuvel bezogt zyn geweest. Het best is het beleedigde deel met eene wolle lap te dekken. Van plaatfelyke te rug dryvende en pynftillende middelen worden er doodelyke ftof verplaatfingen : van prikkelende wryvingen ftyfte, onbeweeglykheid of ontfteeking der deelen:



304 VYFTIENDE HOOFDSTUK.
len: van weekmaakende middelen eene te groote verzwakking voortgebragt, derhalven duurt het gezwel langer, en de ziekte komt des te fehielyker weder.
Door de voeten in koud water te fteeken is eerst volgens het getuigen van Heister (&) het voeteuvel gekomen , daar na zyn 'er zeer hevige kwaaien, en de dood zelfs op gevolgt.
Indien'er, de aanvallen afgeloopen zynde, eene zwelling van de geleederen overblyfc, zullen de fmeeringen nuttigv'zyn.
Deknoopen (nodi) en de kalkgewasfen (t tipte ) nog niet verouderd zynde, wyken zomtyds voor een loog - zoutige wasöng, die zo getempert is, dat zy het deel niet brande.
Het quasjïa hout wordt aangepreezen in het voeteuvel , dan ik ben door eene veelvuldige ondervinding onderweezen, dat de gentiana zo kragtig is, en zo veel doet in de ziekte als de quasjïa, dat een vreemd en kostbaar middel is.
Men verhaalt dat de uijen ( allium ) voordeelig zyn geweest, maar even als de bei oemde S p i e lman, heb ik ze werkeloos gevonden.
En een langduurig gebruik van het voorheen zo geroemd pareira prava is onzen lyders van
geen
(b) De aquas laudibus nimium fuspectis Helmftadii 1745.



VAN HET VOETEUVEL; 3°5
Peen nut geweest de onfterfelyke BoerhaayE ( O fchryft over dit middel op de volgende wyze- depareira prava werkt weinig uit, wordt veelgepreezen, waarom? het is zeidfaam! Het wordt voorgefchreeven door winderige Geneesheeren, die ontbloot van wetenichap, altoos iets zoeken, het geen gegeeven zynde , het hen toe fchynt dat zy alles gedaan en niets verzuimt hebben. (53 ) v 1 ,
Het poeder van den Hertog van Portland uit eene gelyke hoeveelheid van de Baarwortels (Radices Arifiolochice ) de Maldergeer (Genua-
«*,) de t0PPen van den wiMen dk (ClamiS" drys) en de veldcypres (Chamcepitis) beftaande, wordt ook hoog gefchat ; men gebruikt 'er des s'morgens een drachma van. De lange Baarwortel (Radices Arijlolochix Longa;) ver» zagt wel het' voeteuvel, maar verkort , gelyk Boerhaave waargenoomen heeft, het leeven
van
Cc) Epïft. ad Baffandum Francisci I Archiatrum p, 166.
(53) Hoe veel van die Geneesheeren; die niet te vreeden met geWoone middelen, altoos iets nieuws of iets vreemds voorfchryven, om een groot denkbeeld van hunne geleerdheid te geeven, en zich daar door waanen geene dienaars, maar meesters van de WWI te zyn!



30Ö ' VYFTIENDE HOOFDSTUK.
van hen, die dezelven gebruiken, (d) Coelia* nvs heeft hen, die hec voeteuvel hadden, na het misbruik van bittere middelen, door beroerte zien omkoomen; en de beroemde Cullen getuigt dat van hondert, die het poeder van den Hertog van Portland gebruikt hadden, in een of twee jaar, negentig, en voor ai aan beroerte geftorven zyn.
Daar veele oordeelen dat de ftof van het voeteuvel en van de fteen dezelfde is , dewyl de eene ziekte zich dikwyls by de anderen voege, of 'er op volgt, hebben zy het kalkwater aangepreezen , maar de proef gedaan zynde, is de zaak tegen hunne verwagting uitgevallen.
Voor eenige jaaren wierdt de harst van pokhout (refina gudjaci) als een zeeker en onfeilbaar middel geroemc, men gaf 'er dagelyks s'rnorgens een leepel van öp eene nugtere maag, en men dronkt 'er een melkfoep boven op. Dog behalven dat de geestryken middelen niet dienftig zyn voor jonge lieden of bloedryken, zyn 'er by zommigen uit het gebruik van het boven gezegd middel zwaare toevallen gebooren.
Misfchien heeft eene matige lev'enswyze, gelyk de beroemde Gr ünner met regc gewaagt, en de lichaams beweeging, door Emerigon^ die het voorzegde middel bekent gemaakc heeft,
aan-
C<0 Epift, ad Basfarid p. 71.



VAN HET VOETEUVEL. 3°7
aangepreezen, van meer nut geweest, dan hec reeds zeedert eeuwen geroemd pokhout.
De gezuiverde geest van wyn kan in de plaats van de taffia gebruikt worden. ,,,,,,
Ik heb 'er verfcheiden, het voeteuvel hebbende metkalkgefwellen gepaart, behandelt, die nadat zv de terftond te befchryven middelen gebruikt bidden, zomtyds, of in 't geheel door geen aan. val, of voor zeeker door zagte, en onfehadelyke aanvallen aangetast zyn geweest.
Aan lyders van een heet geftel, gaf ik in de lente en in de herfst twee of drie weeken lang Ween once of twee conferf van vlier, in andere tyden , uitgekomen de zomermaanden rfieelvks vyftien tot vyfentwintig greinen bloem van zwavel, aan hen die een koud geftel hadden „af iK poeders uit de zwavel en het fpies-glas; . H02 voor de lyders die van een fponsachtig en papachtig geftel waren pillen uit de harst van «okhout, bloem van zwavel en fpies-glas, behalven dat 'ik aanraadde om met de huid - borstel Wryvingen te doen.
De beroemde Warmer verwerpt wel de bloem van zwavel in de jicht, om dat dia de eerfte wegen verzwakt, maar ik heb 'er nooit eene nadeelige uitwerking van gezien.
En med behoeft ook niet te vreezen, dat, crelyk Tronchin wil, op het gebruik van het fpies-elas de Colique de Poitou volgt., want iK r ö y 2 tm



308 VYF TIENDE HOOFDSTUK.'
heb het tegendeel met den doorkundigen Strach waargenoomen.
De jicht- ftof, wanneer die te rug gedreeven is , verwekt de gevaarlykfte toevallen ; indien die zich na de maag verplaats, benaaudheeden, maagpynen en braaking ; na de long , eene flikkende zinking , of aamborstigheid ; en na het hoofd, dan verwekt deeze ftof beroerte of lammigheid;
Er zyn voorbeelden van lyders met het voeteuvel gekweld, die na dat zy een dun, wateracht g en groen zuur uitgebraakt hadden dat zoo fterk was, dat het het fterkfte bergzuur in fcherpte even^rde ', van hunne ziekte waren geneezen geweest. Des niet te min geloof ik niet dat 'er iemand zyn zal, die, indien hy maar in 't minfte onderweezen is in de kunst van geneezen, een braakmiddel zal geeven in eene verplaacfe jicht-ftof.
la hoewel 'er oprispingen, en benaaudheeden voor het hart waargenoomen worden, moet men zich in dit geval van de purgeermiddelen , die Libutaud getuigd voor allerveiligst te kenren . onthouden , ten zy 'er misfchien groote gulzigheid voorafgegaan is , voor het overige moet men tot de geestryke middelen, de campher , de muskus , de tokai, en de Spaanfche wynen de toevlugt neemen.
Het is nodig Bourgondifche pek, of blaartrekkende middelen aan de te voorenaangedaane beenen te leggen. ln.



VAN HET VOETEUVEL.
309
Indien het te rug gedreeven voeteuvel zich na de maag verplaatst, of met hevige pynen, hen, die buiten maaten aandoenlyk zyn , folteren, moet men het heulzap, maar fpaarzaam, geeven.
In de flikkende zinking van de grysaarts, als de ziekte ftof na binnen gegaan is , komen Spaanfche vliegen - pleyfters aan de beenen of tusfchen de fchouderbladeren gelegt uitwendig, en de ammoniac - gom, de geest van ammoniac - zout en de campher inwendig te pas.
In de maagpyn is het nodig een welriekende maagpleister op de bovenbuik te leggen.
Indien 'er onder den aanval van het voeteuvel pen buikloop ontftaat, en dq lyder voor het overigewelis, moet men die laaten gaan ; dog indien de kragten verminderen of 'er andere kwaade teekenen waargenoomen worden, moet men de buikloop terftond fluiten, dewyl deeze fchielyk de dood veroorzaakt.
Met regt wordt 'er eene flappe levensregel jn het voeteuvel voorgefchreeven , dewyl het beweezen is , dat zommigen, hunne fchatten yerlooren hebbende en tot de uiterfte armpede vervallen zynde, gering voedzel gebruikende, van de ziekte bevryd zyn geweest ; en dezelfden, wanneer zy naderhand ruimer en zagter voor hun lichaam konde zorgen , weder aan het voeteuvel zyn onderworpen geweest. Nogthans moet men'in het algemeen op de gewoonte, de jaaren en de kragten letten.
V 3 Aan



3IO VYFTIENDK HOOFDSTUK.
Aan bejaarde lyders heb ik, de aanval een weinig bedaard zynde, de wyn met een goed gevolg toegedaan. In anderen egter moet men geen dun voedzel eensklaps in beter veranderen, om dat dikwyls de aanval door deeze oorzaak verhaast wordt.
De melk die fchynt naaulyks aangeraaden te kunnen worden, dewyl de melk, gelyk Haller (e) leeraart, de volwasfenen verzwakt, en het beweezen is dat die minder dienstig is voor hen , die veel wyn drinken , of zwak of van eene flappe vezel zyn. De beroemde Zimmer, MAN (f) ontkent dat dezelve nuttig kan zyn voor lyders, die of aan fpanningen , of aan eene zwakke maag onderhevig zyn.
Zomtyds worden de pynen door de melk voor een tyd geftild, maar dezelven komen terftond met meer hevigheid weder en veroórzaaken een zwakheid van de beenen, die het gantfche leeven duurt. Om deeze reedenen kan men die alleen in jonge heden, of in hun, die nog weinig aanvallen gehad hebben, beproeven.
Zommigen raaden onzen lyders het visch eeten
aan;
CO T. Ii P. II. p. 142.
CD P. II. van der Erfahrung. *



VAN HET VOETEUVEL, 311
aan- maar ik heb verfcheide Carthufer Monniken gekènt met het hevigfte voeteuvel gekwelt, hoewel zy volgens hunne inftelling zich altoos van vleesch onthouden moesten.
Men moet den beroemde Cüllen over het voeteuvel leczen.
y 4 ZESTIEN-



ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Van de Venus ■ Ziekten.
^Eene druipen, die dikwyls wederkomt, is gemeenlyk minder pynlyk, maar ook moeijelyker te geneezen.
Hoe nader de kwaal by de hals van de blaas is, des te gevaarlyker moet men die achten dog wanneer de zitplaats in de proftata en vooral in de zaadbuisjes is, verwerpt die gemeenlyk alle» geneezing.
Als de pyn hevig, of de koorts fterk is, komen de aderlaating , weekmaakende pappen en ftoovingen, omwindende middelen, als een afkookzel uit de heemst met een weinig falpeter en melkdranken te pas.
In den jaare 1753. m die tyd, dat by ons de ontfteekende - afweerende wyze nog niet in gebruik was, heb ik eene zeer pynlyke druipcrt geneezen met een afkookzel van de heemst-wor/ tel



van de venusziekte. 313
tel met falpeter in zoo'n menigte gebruikt, dat de lyder in vier - en - twintig uuren agt pond van het afkookfel met een half once falpeter gebruikte, en in weinig tyd herftelde hy.
De falpeter moet nogthans met omzigtigheid gegeeven worden; want indien dezelve tot eene -rootere dojis, gelyk ik gedaan had, gegeeven, of niet genoeg door omwendende middelen ontbonden wordt , kan dezelve , gelyk Tode waargenoomen heeft, prikkelen, en een bloedpis verwekken. Hierom wanneer 'er een hevige druppel-pis, of eene groote pyn in de pis-ontlasting befpeurt wordt, moet men zich geheel van de falpeter onthouden, en alleenlyk verzagtende middelen als de wortelen van faleb, van .heemst, Arabifche gom gebruiken.
Men kan 'er zagte ontlastende middelen, gelyk het aqua angelica tusfchen beiden gebruiken, niet om dat het lichaam veel gepurgeert zou worden, maar alleen om open lyf te houden. De kwikmiddelen , of de fterke purgeermiddelen als de fcammonium zyn niet dienftig , men moet ook de geestryke en de prikkelende middelen, als mede fterke lichaams beweging vermvden. .
By heq , die in deeze ftaac van de druipere zyn , heb ik de zwaarfte toevallen uit de balfemachtige middelen zien gebooren worden.
Dog wanneer de druipert veroudert is en gepaart gaat met eene verzweering van de pislyder V j worden



3 r4 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
worden 'er zomtyds kwikmiddelen vereischt. Ja indien de ziekte de inwendige middelen wederftaat, komen flymachtige infpuitinge met zagte kwikmiddelen gepaart te pas.
De beroemde Schwediaur fchryft aan lyders die zwak of heel aandoenlyk zyn en veel dunne ftof niet zonder hevige pyn, en met eenen fnellen pols ontlast wordt, de koortsbast met of zonder het heulfap na de verfchillenheid der toevallen voor. Gelyk hy ook zomtyds het heulfap met weekmaakende clyfteeren gebiedt , op dat de 'herhaalde ereSlien van de lyder met pyn verzeld belet worden.
Men moet naaukeurig onderzoeken, of'er in'c geheel geene ontfteeking meer overig is; want indien 'er die nog was zou de koorts-bast niet zonder gevaar zyn.
Misfchien zou het veiliger zyn voor zulke aandoenlyke lyders hen een afkookfel van de faleb of een melkdrank met het heulfap inwendig te te geeven dan clyfteeren met heulfap.
Om de herhaalde ereclien te bedaaren pryst men een' campherSchcigen melkdrank, misfchien zou een enkelde meikdrank wat ruim gebruikt aan dit oogmerk voldoen.
By veelen fchynt het noodzaakelyk te zyn dat de ftof uit de pisleider vloeijende wit worde, die nogthans zomtyds tot op het einde van de geneezing geelachtig blyft.
De pillen uit de Arabifche gom met de maftich
en



VAN DE VENUSZIEKTE.
3-5
en een weinig gekookte therebinthyn (N°. 42) izullen dienftig zyn voor hen die een druipen hebben, indien er geene hitte in de pis, nog in de pisleider, nog eenige pynen in de erectie befpeurd wordt: Indien de ontlasting van de ftof vermindert en dezelve dikker wordt.
Jndien een druipert, die aan verzwakking zyn oorfpronk fchuldig, waar van het kenteeken is, dat, wanneer de pis-buis uretltrea gedrukt, I of er een fonde ingebragt , of de laatfte druppel pis uitgeperst wordt, er geen pyn is; zyn de bovengezegde pillen, en het extract van het zevenblad (tormentilla) er by gedaan zynde , of de poeders uit het extratt van ftaal en het zevenblad i zamengefteld dienftig.
Met deeze middelen niet vorderende kan men tot de zamentrekkende injetlien, als tot het afkookfel van de koortsbast of van het zevenblad overgaan.
Inuien er bougies gebruikt worden , moet men zorgen dat zy in het begin niet te dik zyn, noch lang in de pis-buis blyven.
Men moet de injetlien uit het witlood verwerpen. Ik heb er verfcheiden gekent, by wiea zy hevige pynen van de onderbuik, en de ledemaaten veroorzaakt hebben. En daar de Geneesheeren deeze pynen, voor pynen uit een venuskwaal gefprooten hielden , gaven zy z*er vcrkeerdelyk de kwikmiddclen in de grootfte dojis; waar door gefchied is dat de lyders daar na door
OH-



$l6 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
ongeneeslyke zenuw-ziekten aangetast, of door de long-teering verteerd omgekomen zyn.
Er is ook eene drooge druipert, wanneer de kanten van de pis-buis beginnen als zamen te groeijen , en 'er een ondraagelyke pyn onder de pis-ontlasting befpeurd wordt, deeze pyn wordt door de pis-buis zamen te drukken, en deszelfs flym uitgeperst zynde bedaard , en men moet weekmaakende en flymachtige infecltien gebruiken.
Een zwaar ongemak, de byna opflopping van de pis-ontlasting, dat, indien het van een overgebleeve gezwel van de klieren van de pis-buis, te vooren ontftooken, en daarna gefmolten, gebooren is, wordt op eene werktuigelyke wyze door het inbrengen van bougies of van een fnaar geneezen. Op dezelfde wyze zyn deeze middelen ook dan van nut, wanneer de buis door de vouwen of de dikte van de vliefen van de pis-buis verengd wordt: niet zelden nogthans verhaasten de kwikfmeeringen uitwendig op de beleedigde plaats gedaan de geneezing.
Zommigen pryzen in eene verouderde druipen inwendig de tinctuur van Spaanfche vliegen of injeftien met de olie van terebinthyn. Deeze fchynen eene nieuwe qntfleeking te willen maaken , om liet kwaad tot de 'wortel toe uitterpeijen. Dog foortgelyke prikkelende en vooral de tinctuur vanSpaanfche vliegen middelen, hoewel op eene voorzigtige wyze toegedient, hebben zomtyds



VAN DE VENUSZIEKTE. 317
tyds druppel-pis (Jlranguria , ) allerhevigfte pynen, en de zwaarfte ongemakken voortgeibragt.
In de vernaauwing van de voorhuid (phymojïs) die door weekmakende of verdeelende baden en Hovingen; en ook door de voorhuid met p'ukfel of fpons op te vullen geneezen wordt, is zelden de zydelyke infnyding noodig, en ook, wanneer die gefchiedt neemt zy de kwaal niet altoos weg , derhalven moet men in een zwaar geval, of in eene verharde vernaauwing van de voorhuid veel eer de rondomfnyding (circumcifio) in het iwcrk Hellen.
De knoopzwellen ( condylotnata ) vallen het meest in morsfigc lieden voor. De kleine of weelig-vleefchige wyken voor het kalk of aluinwater.
Indien zy van eene wratachtige aart zyn eis' fchen zy meer aluin of een ontbinding van de kwik in het falpeter zuur of het uiterlyk gebruik
■ van de opgehceven kwik: men moet de grooten dikwyls met het mes wegneemen.
In de weggenoomen , welke dikwyls weder aangroeijen is het nodig 'er een afkookfel van
■ de wortels van het zevenblad of van de hertstonge (bifiorta) om te liaan.
De poeders van de zevenboom op de knoopzwellen geftrooid zyn naaulyks aantemerken in hunne werking.
In de venus-builen (briones,) indien de kragten



3t8 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
ten overtollig zyn, moet men dezelve vermindéren , en de ontfteeking - afweerende geneezing heeft plaats; met een goed gevolg wordt het liehaam zagt gezuivert door een drank uit de middelzouten en de conferf van vlier: dog als de pols zwak is , wanneer er naaulyks koorts befpeurt wordt, en de lyder byna geene pynen voelt , moet men meer voedzel toeftaan; ja zelfs zyn de koorts - bast en de roode wyn nódig om de kragten opte wekken.
Indien de omtrek van eene niet ontftooken venusbuil, verhard en als verfteend is, wordt die met een goed gevolg twee maal daags met vier of Vyf grein zoete kwik, die fevenmaal opgeheeven en met fpeekfel ontbonden is, befmeerd, en een pleifter uit de dolle kervel ( cicuta ) met de ammoniac gom opgelegt. Het zelfde heeft ook plaats, wanneer de venus - buil, na dat de verettering gedaan is, geopend zynde, er eene groote hardigheid in den omtrek overblyfc.
Men moet zooveel zorgen als het mogelyk is; dat de venusbuilen niet geopend worden, of dat er de helfche fteen opgelegt worde ; want die van zelfs opengaan , geneezen veel fchielyker en veel beter.
Men moet ook toezien, dat de venusbuiilen geopend zynde niet met fteekwieken of bourdonnet. opgevult worden , want door deeze drukking worden de randen hard gemaakt en zweeren van eenen kwaadcn aart gebooren.-
Wan-



VAN DE VENUSZIEKTE. 319
Wanneer 'er uit eene zweerachtige venusbuil eene dunne ftof vloeit , en de kragten teffens verminderen, zynde kwikmiddelen nadeelig; en de voedzaame middelen als het afkookfel van de koorts.-bast met melk , of een afkookfel van het fpiesglas en farfaparillsn zyn dienftig.
Uit het groot getal lyders die de yenus-ziekten hadden, die in anderhalf jaar in het algemeene Gasthuis geweest zyn , hebben 'er maar twee gangreneufe venusbuiien gehadIn dit geval moet de koortsbast en de campher in een rijt - afweerende azyn ontbonde , zo in als uitwendig by tyds in het werk gefteld worden. J In de venerique opzetting van de testiculi worden met vrucht behalyen weekmaakende baden ,
jwaasfemen en herhaalde clyfteeren, ook weekmaakende pappen op de teeldeelen gelegt; waar by nogthans een opfchortband gebruikt moet worden. Zelden komen de plaatfelyke fmeeringen te pas, ten zy de zaad - koord zeer fterk
, opzet.
Als de ballen verhard zyn , en voor geene middelen wyken , raaden zommige de inenting van de druipen aan, dog deeze zou in de ftaat i van ontfteeking en de bal nog zeer pynlyk zynde : ten uiterfte nadeelig zyn.
Ik heb 'er twee gekent, die verharde ballen hadden. Deeze hadden te vooren een druipen: ! gehad die door balfemachtig een zaamentrekkende • middelen opgeftopt was, en düe naderhand weder
ge-



320 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
kreegen hebbende, zyn zy eindelyk door week maakende middelen en eene gepaste geneezing van de dmipert en door kwikmiddelen niet alleenlyk inwendig maar uitwendig gebruikt, geneezen.
Tegens de vénus - zweeren, voor al van de keel in kwaadfappige lichaamen , als zy eene dunne en (cherpe ftof bevatten , is het volgende poeder twee, drie viermaal daags gebrujkt, voordeelig geweest.
B*> Extr. gratiol. . Pulv. foenicuï.
Lapid Cancror aa1 gr. V—Vu/. m. d.
Dit middel werkt gemeenlyk door de fpeekfe.1 en pisweg , zelden purgeert het, zeer zelden dryft het zweet uit ; en wanneer dit gefchied klaagen zy het meeste over hoofdpyn.
In de venus-huid - ziekten, in de fchurft, als ook in eene hardnekkige hairworm (herpes,) is een aftrekfel van de waterlook (fcordium )toz een pond drie- vier- ja meermaalen daags met de baden gebruikt voortreffelyk , zomtyds is de poeder van de waterlook van vrucht in de venus-fchurft; maar die werkt traager dan het aftrekfel.
Ia



VAN DE VENUSZIEKTEN. $2t
In de venus - chankers die fpekachtig of niet fpekachtig warén, was het volgende middel vodr treffelyk.
¥f> Succ. cicutce unc. ij. Calomel dr. ip.
Dikwyls daags, als het droog was wierd het met plukfel aangelegt ; in wintertyd kan men het extracï van de dolle kervel in de plaats van deszelfs zap gebruiken; maar de geneezing is dan veel traager.
Men moet in de ventis-chankers vermyden, dat de loodmiddelen niet ontydig gebruikt worden Ik heb zelfs gezien datdoor het baden van de roede in een vocht, waar in veel loódmiddei len gedaan waren , het lid van al gevoel en van het vermogen tot de eretlie geheel beroofd wierdt; ja zelfs dac 'er pynen van de liefen, de bilnaad, en de ledemaaten bygekomen zyn; die den lyder zeer wreedelyk en geduurende verfcheiden jaaren. kwelden.
Bebalven de weekmaakendeafkookfels pappen en baden, heeft de bloem van zwavel inwendig gegeeven zeer veel verligting toegebragt.
Ik zal egter hier uit niet befluuen dat alle loodmiddelen uitwendig gebruikt nadeelig zyn. Ia in zommige huidziekten hebben zy eene byzondere kragt, maar men heeft omzigtigheid noodig.
Om de venusziekte (lues) zelfs te geneezerf X Ja



322 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
ja ook om andere toevallen wegteneemen word de kwikwryving dikwyls vereischt, die door de baden moet vooraf worden gegaan, op dat de lyders niet teveel in kragten verzwakken.
Men moet zorgen dat het vet versch zy, en de zalf die zonder therebinthyn moet bereid zyn, op eene koele plaats bewaard worde , op dat de puistjes van de huid voorgekomen worden, het geen dan makkelyker gefchied, wanneer de zalf uit de boter van cacao gemaakt wordt.
De kwyling moet vermyd worden.
De campher, by de kwik zalf ( unguentum neapohiannm) gedaan zynde , belet dezelve niet.
Den fcheurbuikigen komen de kwikmiddelen naaulyks en met de uiterfte omzigtigheid te pas
Daar de kwyling beginnende, 'er gewoonlyk zweertjes in de mond geboren worden, moeë men zorgen dezelven voor geen venus-zweertjes aantezien, en in het gebruik van de kwik voorttegaan.
De warme baden, eene dunne Jevensreegel eene flymachtige drank, clyfteeren en zagte ont' lastende middelen ftillen de beginnende kwyling Maar men moet de laatfte voorzigtig in het werk "ellen, °P da^ de gantfche kragt van de kwik niet op de ingewanden valle, en eene uitteerende buikloop verwekte, waar door Boerhaaven een
korten tyd heeft zien wegrukken.
Men



VAN DE VENUSZIEKTEN. 3^3
Men moet ook zorgen dat de lyders niet te koel behandelt worden, want dikwyls worden de vochten door deeze oorzaak, of wanneer de lyders zich onvoorzigtig aan de nachtlucht blood ftellen met te veel kragt na de ingewanden gevoert.
Wanneer dit gefchied moet men weekmaakende clyfteeren , omwindende afkookfels als van de faleb of een drankje van dearabifche gom met ftillende middelen gegeeven.
In eene te fterke kwyling zyn de zwavel inwendig zegeeven en de campher dienstig: en indien de fpeekfelbuizen te veel verflapt zyn en de mond niet te pynlyk is, zal een gorgeldrank uit het afkookfel van het zevenblad zeer gefchikc zyn • dog indien het lichaam door de kwyling te veel uitgeput en verzwakt is, komen 'er zagte {taalmiddelen te pas.
Men moet toezien om aan zwakke lyders geene te dunne leevenswyze voortefchryven.
Indien de lyders onder de wryvingen te fterk verzwakken of te veel zweeten, hebben zy de koorts - bast noodig.
Aan hen die door hunne bezigheeden of andere oorzaaken de kwikwryvjngen te gebruiken belet worden, moet men de gomachtige kwik va* Pleuck aanraaden. r
Zomtyds zal men 'er meer arab.fchen gom mo ten bydoen dan deeze Gel. man voorfcbryft.
Dit middel heeft dat gemak, dat het de maag X 2 mees»



3^4 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
meestentyds minder aandoet; en wanneer het kwy« ling veroorzaakt zal hét nodigzyn hec zelvde in hec oog te houden, het geenwy zo even gezegt hebben.
Dikwyls helpen de wryvingen niet: andere kunnen dieniet verdraagen, maar gebruiken inwendig de kwik met vrucht: zommigen integendeel |f de kwik inwendig gegeeven nadeelig, maar voor deezen zyn de wryvingen nuttig.
By lyders, die zeer aandoenlyk Van zenuwgeftel zynof eene bloedfpuwing hebben moeten de kwikmidde en met veel omzigtigheid toegediend worden. Wanneer de venusziekte met een flagaderfpat gepaart ga'aty verbiedt Oosterdyic Schacht dit middel geheel en al, om dat het tofcbrulk van de kwik zomcyds een flasaderfnat veroorzaakt. F
Verfcheiden door de venusziekte aangetast er, voor ongeneeslyk gehouden, om datzy de k J£ wryvingen eenige keeren wel gedaan zynde bul ten hec gasthuis zonder vrucht gebruikt hadden wierden by ons, andere middelen inhetwerkge* fteld zynde, geneezen. c,*ëe.
Indeknoopgezwellen (tophi) en de fówL;::*
«zi:,i":nogK vooren ** #**"> *
üZ;J t f ""*»«<«'. m tusfchen beide
De «w^, «mteai, wellters kragt ta ha
kwaad-



VAN DE VENUSZIEKTEN. 325
kwaad - zeer-, kropgezwellen . en de fchurft Baldinger ondervonden heeft ( a ), heeft ook in de hevige pynen der ledemaaten, in de witte vloed van een kwaad foort drie viermaal daags gegeeven, geholpen. Men moet 'er egter meer zwavel by doen, dan H u x h a m voorgefchreeven heeft.
Ra Flor. fulphur partes ij
Antimon crudiin tenerrimumpulvere ncontus. part. iij.
Mercurii. vivi. part. IV.
Laat deeze door eene lange en aanhoudende wryving naauwkeurig onder elkander ver» mengd worden.
Men heeft ook de pillen beproeft uit de levendige kwik en de harst van pokhout zaamengefteld; maar zy hebben dezelfde kragt niet als .de athiops.
Het afkookfel van het genever hout met hec fpiesglas bereidt (n°. 43.) is heilzaam geweest in de verharde venus-builen, ballen, en voor hen die teffens kropzwellige ongemakken hebben.
Wy hebben de beste uitwerkingen van allen
gehad
O) Hift. med. Mercur. & mercurialium T. I. p.47. X 3



3^6 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
gehad van het afkookfel van het fpieiglas en de farfaparille.
Ruttï verzeekert , dat de afkookfels van de houten voorgeirokken moeten worden, als de ziekte in de beenderen zit, om dat derzelver werking tot de beenderen toe doordringt
Lazarus Riverios heeft de venus ziekte met uitwasfing der beenderen door hec afkookfel van hec pokhouc en het fpiesglas geneezen. Hendrik III. Koning van Vrankryk is door het zweeten , en, door de afkookfels van houten zonder kwik herfteld.
De befaamden ödalric de Hutten wierdt negen jaar door de venus - ziekte gefoltert elfmaal onderging hy zonder vrucht de kwyling, en wierdt door het afkookfel van het pokkenhouc geneezen.
De ber Fordyce fchryft hec afkookfel van de farfaparille voor als de fchub3chtige beendederen ( ojja fquammofa ) voor al aangedaan zyn, en hy wil dat de kwik wryvingen voorafgaan zullen. Dat dit afkookfel ook in devenus-fchurft.ofzoodikwyls de lyders te vooren de kwik, of niet op eene behoorlyke wyze of vruchteloos gebruikt hebben, heilzaam is, beweert hy met regt.
Het gezegd afkookfel werkt fchieJyker en makkelyker by hen, aan wien te vooren de kwik ij toegedient, hoewel ik 'er zeer veelen geneezeri heb, zonder in- of uitwendig eenig kwikmiddel gegeeven te hebben.
COP.37. ^



VAN DE VENUSZIKTEN. 327
Het zelfde middel is van het grootfte nut in de knoopgezwellen (tophi), de venus - fchurft, en vooral in de nagtpynen der beenderen. Maar . dan moet men het zweet door de hitte van het bed verwagten, en de eerfte wegengezuiverd zynds gebruikt men 'er twee tot drie pond daags van.
Het afkookfel van de farfaparille uit het eerde afkookfel overgebleeven, kan tot drinken dienen.
In zeer magere menfchen zyn zweetdryvende afkookfels minder dienstig.
Zagte purgeermiddelen met zoete kwik worden met het beste gevolg tusfchen het gebruik van het afkookfel gegeeven ; nogthans moet men acht geeven op de kragten, de toevallen en de hevigheid van de ziekten.
Het afkookfel van de farfaparille heeft ook eene wonderbaare kragt gehad in het beltryden van de venus-teering en vermagering. Dog men moet met eene zeer kleine dojis beginnen by voorbeeld met twee oneen, die om de twee of de drie uuren gebruikt worden. Zomtyds nogthans verwekt deeze dofis hoe gering ook eene drukking op de borst, dieniet dan door eene kleine aderlaating, en teffens het gebruik van de melk weggenomen wordt, dit toeval verbiedt het verder gebruik van het gezegt afkookfel.
Indien de lyders zwak zyn moet men de koortsbast geeven, en 'er teffens by voegen het geen het lichaam kan voeden.
X 4 Zom"



3*8 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Zommigen fchry ven in de venus - teering de melk van een geit voor, aan wien de kwikwryvingen gedaan zyn, dog door foortgelyke wryvingen , zwelt veeltyds de keel van dé geit, waar door zy de fpyze verwerpt en onbekwaam wordt om melk te geeven.
Den teeringachtigen of fcheurbuikigen die met de venusziekte befmet zyn, is een afkookfel van de mout voortreffelyk goed.
De zeer handige en in de behandeling van de venus ziekten zeer geoeffende generaal Heelmeester van het Gasthuis Zei lfk heeft waargenomen, dat de geneezing in lyders door deeze ziekte aangetast, die de oogappel zeer verwydert hebben, veel traager is. In foortgelyke lyders is de tong gemeenlyk beflagen, en de venus-ziek. te afweerende middelen zyn niet werkzaam voor dat hec lichaam door ontbindende, en zagt ontlastende middelen gezuiverd is.
Men moet ook naauwkeurig onderzoeken of 'er geene andere ziekte met de venus - ziekte gepaart is; want zeer dikwyls wordt de gantfche kragt der geneesmiddelen tegens. deeze laatfte ziekte aangewend, intusfchen dat men die toevallen verzuimd die aan eene andere ziekte hunne oorfpronk verfchuldigd zyn, waardoor gefchied dat de lyders erger worden.
Zommigen pryzen de opgeheeven bytende kwik jn de geneezing van de venus1.ziekten, zommigen verwerpen die.
Abr a-



VAN DE VENUSZIEKTEN. 3291
Abraham Gordon getuigt dat hy 'er de fchoonfte werking en kragt van gezien heefc. (c) Lochek eertyds Geneesheer van het gasthuis te Sc. Marcus, reeds overleeden, verhaald, dat byna allen die door de venus - ziekeen aangecast waren, door de opgeheeven bytende kwik zyn geneezen geweest; dog deZweedfche verhandeling leeren ons. dat de opgeheeven kwik wel aan zeer veelen is gegeeven geweest, maar alleenlyk aan een of twee van nuc is geweesc, veelen na. derhand weder in dezelfde ziekce zyn gevallen; andere in 't geheel by die middel geen baat hebben gevonden, ja door mildzucht, kwaade ziekten van de borst, en hevige braakingen zyn aangetast geweest, hoewel het caneel water en de campher 'er bygevoegt wierd.
De Paryfenaars hebben droevige gevolgen naar het inwendig gebruik van de opgeheeve bycende kwik gezien (d).
Wathen gecuigc (e) dat de nagtpynen, de beer.üitwasfingen, en de huidziekte wei door dit middel zyn vermindert, maar kort naderhand wedergekomen zyn.
De
Cc) Medical obfervations and inquirics V. I. 17,53. p. 369.
(rf) Memoires de I'Academie Royale de Chirurgie T. IV. a Paris 1768.
(O Obferv. praót. dc Lue venes.
X j



33°
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
' De Rusfen (ƒ) die voor het overige het gebruik van de opgeheeven bytende kwik aanraa. den, geeven nogthans te kennen dat dezelve niet zonder de baden van vrucht is. Zy roemen teffens het afkookfel van farfaparille, dewyl zommigen geftorven zyn, by wien het zweet weg bleef, f54) Tk heb 'er voorwaar weinigen gekent, die door de opgeheeve bytende kwik geholpen zyn geweest; den meesten heeft het egcer nadeelig geweest, en ik heb uit deszelfs gebruik verlammingen, ongeneeslyke zenuwziekten, bloedfpuwingen en doodelyke teeringen zien gebooren worden. Misfchien kan dit middel in fterke menfchen of die van een traag geftel zyn zomtyds van nut zyn; maar in lyders die zeer aandoen-
(ƒ) Petersburger journal May 1780. p. 321.
Q 54 ) Zonder my'tegens de achtingwaardige getuigen door onzen fchryver aangehaald te willen aankanten kan ik nogthans verzeekeren dat ik in zeer veele gevallen en in meest allen die my voorgekomen zyn,deopgeheeven bytende kwik altydmet het beste gevolg gebruik hebniet naar het voorfchrift van de ber. van Swieten, maar naar dar. van Hoffman te weeten in pillen gemaakt met de kruim van brood enz., wel is waar dat ik zelden dit middel alleen gebruik heb, maar meest al verzeld van het afkookfel van de farfaparille het pokhout, de kliswortel enz. e» nooit heb ik eene wederïnftorting gezien. Vert.



VAN DE VENUSZIEKTE 33*
doenlyk zyn of die een zwakke borst hebben , in deezen en in den droogen hoest en in dc bloedvloeijingen verwerpt de ber. Storck deszelfs gebruik met regc. (g)
In het algemeen gasthuis is de bytende opgeheeve kwik op myn raad, en onder myn bellier in onbruik geraakt.
Onbedagtzaam wordt dit bytend en hevig middel den zuigelingen toegedient om dat het gantsch niet dienftig fchynt voor het zwakke maakfel van de long. Daar en boven is het ook te vreezen dat de kinderen door eene overtollige ilymontlas. ting die 'er zeer dikwyls op volgt, flikken.
Een middel dat nog gevaarlyker fchynt dan dit, is de opgeheeven kwik met kruim van brood tot' pillen gemaakt, van deeze heeft de ber. M e r t e n s de nadeeligfte gevolgen ten duidelykfte gezien, waarom hy het als een allernadeehgst middel verwerpt. (55)
Misfchien heeft het zomtyds minder ongelukkige uitwerkingen , wanneer volgens de waarneeming van Baldinger (/O ^ pillen naderhand
(£) T. II. p. ^64.
Men zie de voorige noot waar by ik nog kan voegen dat niet alleen ik, maar verfcheide zeer kundige en bekwaame Genees - oeffenaars met my deeze pillen hebben gebruikt zonder 'er eenige nadeehge- uitwerking van gezien te hebben. Vert.
O) P. II. p. 34-



332 zestiende hoofdstuk.
zomtyds zonder ontbonden te zyn , door de braakmg uitgeworpen zyn.
Van de pillen van Keyser die al hun kragt verfchuldigt zyn aan de kwik, in zeer fterken azyn ontbonden, heb ik zwaare colyken, overtollige afgangen, en fleepende koortfen van zien voorkomen.
Men pryst ook in de venus-ziekte de Lobelia Longiflora in een afkookfel, maar de ber. Mür. ray (O leeraart dat die met omzigtigheid ge. bruikt moet worden. Dewyl 'er geen te Weenen was te vinden, kan ik niets omtrend de kragt van dit middel zeggen.
De ber. Win te re Hoogleeraar te Buden, verhaalt in brieven na Weenen gezonden, dat op de grenzen van Hungarien de vrouwen door middel van de Radices AJtragaliexfcapi de venusziekten geneezen. Hier om verzogt my de ber Storck aan wien wy veel omtrend de kragt der geneesmiddelen verfchuldigt zyn, dat ik dit middel in het algemeen gasthuis zo'u beproeven, en op dat ik aan dit verzoek voldoen zou, hebben wy het gebruikt, en het volgende waargenomen.
Daar noch de do/u noch dc wyze hoe dit middel te gebruiken bepaalt was, hebben wy hec volgende voorfchrift gevolgd.
Rad. AJlragali exfcapi mc.
Coque in XV. unc. aqm donec ®j fuperg.
O") P. 516. kaat



VAN DE VENUSZIEKTE. 333
Laat de lyder dit 's morgens en's avonds leuk Warm gebruiken.
Dit afkookfel heeft eene vryaangenaamefmaak, en nadert by het aftrekfel van hec zoet hout.
Daar ik zo veel voorraad van deeze wortel niet had ontfangen als nodig was om meer proeven teneemen, ziet hier de vier volgende waarneemingen.
Een vrouw 48 jaaren oud door de jicht en drie knoop - gezwellen (toplii), waar van'er een veretterd was, en die op het hoofd geplaatst waren, wierdt in het gasthuis gebragc den 20" July 1785. na een purgeermiddel, hec afkookfel van de Ajlragalus gebruikt hebbende, had zy in de.eerfte week zes- zevenmaal daags afgang,' de tweede en derde week verminderde dc lluelgan. gen maar eene meerdere pis-'Ohttsttfcg m overvloedig nagtzweec, dac toe de volle geneezing vooreduurde , volgde 'er op. Dc licht* pynen verdweenen fchielyk, het veretterd knoopgezwel wierd door een cr:> ... Ijg m.d.V. u dig geneezen de vierde week na haar kenst; dc twee overige verdweenen geheel en al zonder eenig uitwendig middel in de eerde week van September, en de lyderes verliet volleedig herfteld het gasthuis.
Eene andere twintig jaaren oud, met veele knoopgezwellen bezogt, weinig te vooren in het kraambed geleegen hebbende, wierdt den 23. Oótober in het gasthuis gebragt.
Deeze



?34 ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Deeze gevoelde in de vier eerfte dagen geene verandering van het gebruik van het afkookfel, dog naderhand wierd zy zes dagen door eene fterke buikloop, die met hoofdpyn gepaart was aangetast; op de ftoelgangen volgden daar na en een hevig nagtzweet en eene overvloedige pis-ontlasting, waar by tusfchenpoofende maagpynen kwamen. Eindelyk vertrok de lyderes den 5. December gezond naar haar huis.
Eene vrouw ook vyfcig jaaren oud, die haairworm, een venus-zweer en vloeijing pynen had begon den fesden Oclober met hetzelfde middel. Deeze wierd 'er de eerfte agt dagen zomtyds door gepurgeert; daar na ontlasten zy eene groote menigte pis van eene natuurlyke coleur, en verliet eindelyk het gasthuis den 19 November voor het overige volmaakt geneezen, indien men de knie uitzondert die een weinig dik dog pynloos bleef.
Eindelyk een jongman van een en-twintig jaaren oud kwam den fevenden Oótober in het gasthuis, hy had twee veiharde venus-builen maar die zeer ongelyk waren. Na dat hy begonnen was het afkookfel van de Aftragalus te gebruiken , zweette hy de eerfte* vyf nagten heel fterk; waar op eene overvloedige pis - ontlasting volgde en de lyder was den dertigften Odtober herfteld.
Geen



VAM DE VENUSZIEKTE». 335
Geen van deeze lyders zo veel ik door het onderzoek heb kunnen ontdekken, had te vooren kwikmidde'en gebruikt.
Terwyl ik dit fchryf, gebruiken 'er wederom met een goed gevolg de radices ajlrag*li, die my weder toegezonden is.
VOOR-



VOORSCHRIFTEN,
( Formttla. ) N°. i.
Ro Aq. commun unc. X. Arcan duplicat. Acet. vini au, unc. 3. Nitri puri. dr. j. Roöb: fair.buc unc. ij. m. d.
' N°. 2.
Camphor. gumm. arabic. fubacJ. gr* JViiri p«ri. gr. V. Sacchar. 9/. M, ƒ• j>«Jw>
Ro Sal. amar. dr. V/. .Solv. in ;V. unc. agzifc.^ Pro clysmate.
N°. 4.
Ro Tarrar. emetic. gr. ;V*. ^5.. communis unc. ; V. Pro clysmate.
N°. 5.



VOORSCHRIFTEN. 33?'
N°. 5*
Ro. Gumm. ammon. vitello ovi Joluti dr. ij.
Extracï Enlice: dij. Ier. ij. Aq. hyjfop. unc. Siij. Oxymell. fcillit Syrup. de hyjfop aa unc. ifi. m. d.
N°. 6.
Ra Aq. rub. ideei. unc IX. Succ cit.
Sal. mirab. glaub 1 dr. V;. Syr, rub idcei. unc. ij. m. d.
N°. 7.
Ro Cort. peruv. ruditer tuft dr. X. Coque per horam in aqua communi
Ad colaturam Wj D. Pro clysmate. Laat 'er vier oneen te gelyk gezet worden
y N°. S-



333 VOORSCHRIFTEN.
N°. 8,
Ro Camphor. gr. X V.
Pulv. gumm. arabici dr. j. Miftis £? in mortaria vitreo dia. tritis adde.
Syft-- v »\1 - • 3 ta fis. Aq. meliJfcB. unc. ;V.
fyrap. Vermei. unc.
N°. 9.
Ro PoJ/or aurant unc. ƒ. — £? jr 'y 7n aja* coMmrafr urjc?'X X. decoque. Per duas vel tres hor as vafe claujo. Colaturce adde Vini rubri unc. X, *ïccA. q. f. ad gratiam. ra. d.
Ro J'o/zor aurantior unc. ƒ. infunde aqm fewidce fg i/3. ' Buil. per momentum, Jlent in leni Digejlione per s. horos. Colaturam exhibe.
N°. io.



VOORSCHRIFTEN. 339
N°. 10.
Ro Rad valer, fylveji. dr. V ƒ. Gumm Galban.
fagaPen- a^ dr.
yf/ie foetidce, dr. jf. F.pilulae gr. ty.
N°. ii.
Ro Cort. ^er-KV. unc. j.
Coque per horam in aqua communi adde.
Flor. verba/ei unc. liRad. Liquirit dr. V/'. lnfundeper Ocïavam hora partem. Colaturce unc. X/ V. adde.
Syrup. papav. alb. unc ƒ. m. d.
N°. 12-
Ro Extracï. trifol. fibrin dr. V/,



34° VOORSCHRIFTEN.
Gumm. ammon. dr. ij. Rhei elecï. dr. j. F. I. a. pilulce gr. ij.
N°. 13.
Ro Kermes miner. gr j. Sacch. albifcr. j. Extracï Liquirit gr. j V. m. ƒ. pulvis.
N°. 14.
Ro Gnmm. ammon aceto feilt, foluti dr. ij. -^2- hyjfop. unc. Vj'. Syrup. hyjfop. unc. i£. m. d.
N°. 15. .
R, Pïor. fulphur. dr. j. Gumm. arabici. tragacanth aa dr. i£
Extracï



VOORSCHRIFTEN. 34*
ExtraSt. Liquirit Sacchar. aa dr. ij. Kermes miner. gr. *ƒ—J-V* m, f. pulvis.
N°. 16.
Ra Rad. fymphyt Herb. agrimon.
' urtic minor, aa unc. j.
Coque per. quartam hora partem in aqua.
Colatura unc. X; V. adde. Syrup. papay. rhcead unc. j. m. d.
N°. 17.
Alum-, crudi gr. iy V;
Gumm. arabici. gr. Vit;'. Sacchari. fcr. ;'.
m. ƒ. .puim.
y 3 iv» ^ï-



S47- Voorschriften.
N?. 18.
j^. Aq. flor. thcead. unc. V»i/. Gumm. ardbici unc. >». Alumin. dr. /*. S^rzip diaced üüc. j, m. d-
N°. 19.
Ra 2tai. polygal. amar. unc. t/. Coque per quartam horce pariem in fg i(8. aquce. adde.'
Rad. Liquirit. dr. Vj.
Jnfunde per Otïavam hora; partem
Colaturam exhibe.
N°. 20.
ff Lichen Islandici unc. j.
Cdjuj />er j 7;or. in aqua comm. adde.
Rad.



VOORSCHRIFTEN». %A%
Rad.-Liquirit fa.-HjJnfund. per\ hora partem. Cohmammc. XIV. exhibe.
N°. 21.
3. Sïij>»ü duic aiBfl» unc. ij-
SciJJ. & léviter tus. infund.f. qJq. fervent, per \ hors. dein momento ebull-
Colatur. ijl l •
adde. ' ' *""°
OxymelLfiilUt. g Syrup. hyjfop. 1 unc. /. m. d.
N°. 22.
'Stilte marilim leviter ficcat uuc. j.
huic adfunde.
Vini boni, unc. XV/.



344 VOORSCHRIFTEN.
SM. infufio hese per hora: XXIV in loco moderate calido, yafe tecto Colatum coqudtur turn duplo facchari unaebullitioneinfyrup i. bonfiftentiam.
R. Acet. fcillit partem, unam. Sacch albi partes duar. Facla unaebullitione remove ab ig;ie.
N°. 23.
R. Scülce recent unc. $. Cort. cinnamomi. unc. ƒ. Infunde in ®ij. vini boni aufiriaci. d.
N°. 24.
R. Cort. peruv. dr. Vj.
Limat mart. non rubiginos. Theriac. diatejj'ar. ai dr. ij. Syrup de cinnam. q.f. Ut.f. Elecïuar, malle.



VOORSCHRIFTEN. 345
N°. 25. '
R. Cort. peruv. unc. j.
Herb. trifol fibrin dr. V i. Limat. mart. non. rubigin. Cort cinnamom. al. dr. ij. F. cum £g ij. vini aujiriacigenero/i. Vinum medicat. d.
N°. 26.
3. Herb. majoran. Rutce.
Flor Lavendul. aa unc. tj. Infund. vino rubro. hungarico per 20. horas. Colaturce & ij cum aqua calcis Commifceatur.
N°. 27.
R, Tintï. mortis aperitiv. glauber. unc'. jV. in his folvt.
Extracï Hellebor. nigr. dr. ij. m. d.
Y 5 N°. 28.



345 VOORSCHRIFTEN.
N°. 28.
R. Malti in molendina fraEti fS P'. Coque J. aquce per \ korte. Colatur. refnger. f8" ƒ V. D. U.
N°> 29.
R. Aq. meliJJ. unc. V i ij. Succ. terrcB catech. dr. iij. Camphor. gumm. arabic. Jolut gr. Vit";'. Syup. kermes, unc. j.
K°. 30.
R. Rad. ferpentar unc. ;'.
Affunde de fuper. aqute- fervidte t& i $. Stent per Xij. hor as in loco moderate Caliio infufa-
Colaturce adde. Saccliar. unc. p. m. d.
• N°. 31.



VOORSCHRIFTEN. 347
N°. 3i-
R Cort. Sunarub. dr ij-
Coq. in '6? ij. aquce ad tertict partis. Conjumtionem.
N°. 32.
R. Rad tormentill unc P-
Coque per { horam in aqua commum.
Colaturce & i. adde. A Cum ardbici. unc. *. Camphor gr. Viij.
Injiciantur quatuor uncict por una vite.
N°. 33-
R. Aq.foenicu] dr- V/. Tinei. Rhei aquofce dr. ijSapon. venet. vitello ovi. fubacli gr. X VI. Syrup. de cichore* unc. j*. m. d.
R. Aq.



348 voorschriften.
R. Aq. commun. unc j. Sapon. gr. X — X V. mell. dr. j, ra.
N°. 34-
R. Rad. Taraxic cum toto unc. iij. Tamarind unc. ij. Co^a* ï korte in aqua. Colaturce & ifi. adde.
Sal mirab. glaüb. dr . \ j. Syrup. de duab. q. ƒ. ad gratiam. m. d.
N°; 35-
R. OW ricini unc. t £ƒ. Syrup. alth. unc. £ƒ. Vitïll. ovor. q.f.
Duc



VOORSCHRIFTEN 349
Diu tritis 6? fubaclit. adde.
Aq. commun. unc. X. m. d.
N«. 3<*-
R. Specier emoll.
Coque cum. J. q. aquce in Cataplasma.
N°. 37-
R. Aq.fontan. & j. Syrup. alth. ■ Gumm. arabici al dr. Hj. m. d.
R. Olei amygd.
Syr. alth. al unc. ij. Gumm arabici dr. ij. Aq. commun. unc. X. m. d.
N°. 38.



35° VOORSCHRIFTEN'.
N°. 38.
R. Rad.falep. dr. ifi.
Coque per | horce in aqust. Colaturce fë i/s. adde.
Syr. alth. unc. ig, m. d.
R. Rad.fatyr. in pulverem redaSli unc. 0. Solve in X. unc. a^z^ calidce. adde.
Syrup. defymphyt. unc. j. m. d.
N°. 39.
R. TVaxtfc?. cktb Zoïo part. Hj.
Acetos -\
> recentium a i. part. ƒ. Beccabung 3
Exprimatur fucc. ad. unc. ƒ V.
5i<cc. aurant, unc. A
N». 49.



VOORSCHRIFTEN*- 3S*
N°. 4°-
R. Nitri puri.
Tartar vitriol. aï unc ;'y. Pulverata e? mifta injiciantur jnokejjive in cricibulum candens £f fluat majja per { horam. Maffce huic refrigeratce; cf pulveratee adde".
Opii puri. Rad. epicacuanh. ■ Liquint ai unc./. 5». ƒ. Pulvis fublijjimus.
N°. 41.
R. Jan'w /a&ar. ,8. Sapon. vincb. unc. ;\. jfTüT&. cicutce.
Articw aa unc. 2/3.
C. ƒ. ag. ƒontis in cataplasma,
N°. 42-
®



35* VOORSCHRIFTEN.
N°. 42.
R. Gumm. arabic unc. s. Mafiich dr. ij. F. cum therebinth. cocïa. pilulce gr, Hj.
N°. 43-
R. Antimon in petia ligat. dr. V t". Ligni junip. fê'^. Coque in & X 7 ajz^ ad dimidii. remanentiam; ad finem coctionis. adde.
Rad. Liquirit. unc. j. m. d.
Zommigen van deeze middelen, om zeaangenaamer te maaken, van zoo'n hoogen prys zynde, dat zy den nooddrufcigen niet makkelyk kunnen voorgefchreeven worden; zal ik binnen kort een Apotheek tot het gebruik van het algemeen Gasthuis in het lich*g«>fc» .
E I N D E.



BLADWYZER
EERSTE HOOFDSTUK. V an de Beroerten, ( Apoplexia.) . x TWEEDE HOOFDSTUK.
Van de Valljnde Ziekte, . • 20
DERDE HOOFDSTUK. Van den Hoest, (TuJJis.) • • 3§
VIERDE HOOFDSTUK. Van de Bloedfpuwing. • * - 57
VYFDE HOOFDSTUK. Van de Teering.
ZESDE HOOFDSTUK.
Van de Aamborstigheid. • • • 111
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Van de Waterborst. . • I3°
2 ACT-



BLADWYZER.
AGTSTE HOOFDSTUK.
Van dc Waterbuik. . . .151
NEGENDE HOOFDSTUK.
Van de Bloedbraaking. . . 204
TIENDE HOOFDSTUK. Van het Boort, (Cholera.) . .216
ELFDE HOOFDSTUK.
Van de Persloop. . -• .221
TWAALFDE HOOFDSTUK.
Van de Geelzucht. - . .248
DERTIENDE HOOFDSTUK.
Van de Aambeijeb. . . 268
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Van dë Jicht', (ArXhritis.) . . 283
VYFTIENDE HOOFDSTUK.
Van hef Voet -'Euvel(Podagra ) . 300
zss-



BLADWYZER;
ZESTIENDE HOOFD ST UK.
Van de Venus - Ziekten. : ♦ . 31» Voorfchriften. 12 2". 336"
NB. Een alleraanftootlykfte fout is 'er óp pag. 352 de laatfte regel ingefloopen, alwaar ftaat:
in het lichaam leest in het licht geeven.