Boekbinderij Drukkerij
RUSTENBURG Tel.72 17 78 Amsterdam



S4
VERHANDELING
over de
AËi&OSTATISCHE MACHINES
door
H. R. van LIER
de Prys is 16 St.






VERHANDELING
OVER HET ALGEMEEN EN * BYZONDÉR GEBRUIK DER
AËROSTATISCHE MACHINESj
EN DE VERSCHYNSELEN, DIE DEZELVE ONS KUNNEN OPLEVEREN.
door
HELPERUS RITZEMA van LIER*
Meestér der vrye Kmfien, Do&or in de Wysbegecrte, en Student in de Godgeleerdheids
Te G RW N I N G E TV, By LUBBARTUS HUISlNGHj
Boekverkoper aan de Breede Markt. 1784.



Nunc animum nobfs adhibé veram ad ratïoneni^ Nam — nova res molitur ad aures Accidere, & nova fe Ipecies oftendere rerum.
LUCRET1US.



VOORBERICHT
ÏjÊ heb in deeze Perhandeling geen gewag kunnen ffaaken van de uitvinding van den Heer ROBERT, tm'doór middel van 3 Aeolipila's de Aerofiatifche Machine volgens alle horizontaak rigtingen te befiuuren, dewyl defelve niet tot myne kennis gckoomen is, voor dat het laafie vel van dit ftukje gedrukt wierd. Het gemelde middel is eenvoudig, onhoftbaar, en genoegzaam om met de Lugthollen naar willekeur den Dampkring te doorkruis/en. Men kan het zelve voorgefleld vinden in een Memorie van den Heer ROBERT aan de Lyonfche Academie, die dezelve door den druk heeft gemeen gemaakt.
De Heer Grave de MILLY Lid van de Koninglyke Academie der Wetenfchappen te Parys, geevt in eene Memorie aan de Parysfche Academie een middel op, om de Aeroftatifche Machines te beftuaren, door riemen en kun/lig gemaakte lampen volgens d^ uitvinding van den Heer ARGANT. Men vind deeze Memorie in het Journal de Phyfique van R02IER Fevrier 1784. DeGraav de MILLY doet in een andere Memorie (Zie Journal de Phyfique Janvier 1784.") de voor/lag, om zuegens de groots koflen der brandbaare lugt &c. in deszelvs
plaats



VOORBERICHT.
plaats te ftellen, het alkali volatile , door eene genoegzaame warmte in dampen ontbonden en in dien ftaat onderhouden.
Niets heb ik verder in dit Voorbericht te zeggen , dan dat ik nedrig verfchooning vraag voor de druk- en taalfouten, die in deeze Verhandeling zyn ingefloopen.
Groningen H. R. VAN LIER.
den 23 April 1784.



^ag. i
VERHANDELING
OVER HET ALGEMEEN EN BYZONDER GEBRUIK DER AERÖSTATISCHE MACHINES, EN DE VERSCHYNSELEN DIE DEZEL* VE ONS KUNNEN OPLEVEREN:
EERSTE HOOFDSTUK.
De Aeroftatifche Machine befchouwd ah het 'eenigjie middel, waar door wy ons in den Dampkring kunnen verheffen.
INHOUD.
iBlcei der kunften eh weet'enfchappeh in deeze Eeuw ——— vooral der Natuurkunde ——— uitbrei*
ding der Lugtkundt ontdekkingen van
PRIESTLET &C — gebruik: der verfcbilA ièni



co
lende zoorten van lugt 1 - uilvinding der
sEROSTATISCHE MACHINES
«nmoogelykheid om op een andere wyze zig in dé Dampkring te verheffen ————— Lugtfchip
van Vader Lana &c- — Vliegwerktuig van
BLANCHARD vliegende duiv van AR-
CHTTAS yzere vlieg van REGIO MO N-
TANUS &c.
ai D f e menfchelyke kennis word meer en meer w'^l % uitgebreid; de eene waarheid leid ons op tot de andere. Onze Voorouders baanden den weg voor de uitvindingen onzer tydgenooten; het tegensWoordige geflagt baandt denzelven voor de nakoomelingfchap. Wy doen ontdekkingen, en dringen_ door tot eene onnoemelyke meenigte van zaaken , waar omtrent onze voorgangers hoewel met die zelvde maate van fchranderheid als wy begaavd in eene dikke duisternis gedompeld waaren.
Deeze Eeuw munt boven alle uit in de fchielykï voortgang der kunften en weetenfchappen , die in dezelve tot zulk een hooge top gefteegen zyn, dat men zig bezivaarlyk in de volgende Eeuwen op zo groote vorderingen in zulk een geringe tyd zal kunnen



(3 J
hen beroemen. Dit heeft vooral in de Natuurkunde plaats. Deeze is in den tydkring van ruim honderd jaaren bykans ten eenemaal van gedaante veranderd. De ontdekkingen van Ridder ISAAK NEWTON, in het laatst der voorgaande Eeuw over de zwaarte, aantrekkingskrogt, hec ligt, de kleuren &c. vermeerderden deeze weetenfchap aanmerkelyk, en bragtea een meenigte waarheden aan den dag, waar van m..n zig van tevooren nauwlyks eenig denkbeeldgevormd hadt.
Het nauwkeurig onderzoek der Eleclrique vloeiftof, de ontdekking der uitmuntende verfchynfelen die dezelve ons opleeverdr, deszelvs toepasfing op verfcheiden verhecvelingen, die zig in de Dampkring vertoonen, de heilzaame gevolgen hier uit afgeleid ter beveiliging voor de doodelyke kragt der Blixemen &c. alle deeze dingen zyn zo veele vorderingen , zo veele proevftukken van het menfchelyk vernuft, waar op de tegenswoordige Eeuw mag boogen.
De Lugtkunde een uitmuntende weetenfchap * waar in nut en vermaak hand aan hand gepaard gaan, wierd ook zeer aanmerkelyk in dezelve verbeeterd en uitgebreid. Men verkreeg veerkragtige lugtgelykende vloeiftoffen uit verfcheidene ligchaaImen- op het voetfpoor van den Heer Boyle. Men «oemde dezelve VASTE LUGT voornaamentlyfe A s ns



(4 )
tra dat Dr. BLACK ontdekt hadt, dat 'er een zodaanige lugtgelykende vloeiftof gevonden wierd in de Loogzouten, en kalkagtige aardens. PRINGLE, MACBRIDE, BROWNRIGG &c. muntten uit in deeze tak der Natuurkunde, en verrykten denzelve met nieuwe uitvindingen. Dr. HALES haalde deeze zoorten van Lugt uit veelerhande zelvflandigheeden door gilling en opbruifching, endeed omtrent dezelve de belangrykfte waarneemingen. CAVEND1SCH, LANE &c. leiden zig vervolgens met yver op deeze weetenfchap. De eer einde" lyk om de verfchillende zoorten der vaste lugt nauwkeurig te onderfcheiden, nieuwe zoorten van Lugt te ontdekken, derzelver invloed op het dierlyk en groeiend leeven, en de onderhouding der vlam aan te toonen &c. bleev voor Dr. PRIESTLEY bewaard.
Deeze deed omtrent dit ftuk de gewigtigfte ontdekkingen , en baande zig hier door den weg ter onftervelykheid.
De verfchillende zoorten van Lugt wierden wel haast het algemeen voorwerp van de nafpooring der Natuurkundigen ; men beyverde zig alomme op deeze kennis en tragte dezelve meer en meer te vol' maaken. In Engeland haar Vaderland wierd zy met roem voortgezet door BEWLEY, MAGELLAN &c LAVOISIER en andere verbreidden haar in
Frank:



(5)
Frankryk. LANDRIANI, FONTANA, VOLTA maakten haar in Italië bekend. INGENHOUS , ACHARD vereeuwigden door hunne poogingen omtrent dit onderwerp hunne naam in Duitfchland. BERGMAN, SCHEELE &e. beweezen haar hulde in het Noorden. Het ontbrak ook niet in ons Vaderland, en het ontbreekt 'er nog niet aan zodaanige, die zig op deeze weetenfchap met yver toeleiden. Een DELMAN, een TROOSTWYK, een van MARUM , een TIEBOEL &c. zyn zp veele mannen, wiers naaraengelyk in andere opzigtcn , zo ook betreklyk dit ftük ftecds met luister zullen pronken in de Lettergefchigten van Nederlahdt.
Men bepaalde zig niet alleen in deeze kennis tot het vermaak en de uitbreiding der Natuurkunde, men zogt het nut met het vermaak te paaren , en door deeze weetenfchap op de Geneeskunde &c.toetepasfen het ganfche Menfchdom de vrugten te doen fmaaken van de onvermoeide naarfcigheid der wysgeeren.
De vermaarde PRIESTLEY bezwangerde gemeen water met de eigentlyke vaste lugt, en maakte, hetzelve hier door tot Pyrmontswater. HEY , MACBR1DE , DOBSON , PERC1VAL , HULME &c. pasten deeze zoort van lugt met een allergewenfcht gevolg op de Geneeskunde toe, en genaa- .
A 3 *»



co
zen door dezelve verfcheiden ziektens. In rotkoortfen, fcorbut, pest, kanker, wormziektens &c. bevond men deszelvs 'gebruik allerheilzaamst. Men tragte in dezelve vleefch voor verrotting te bewaa. ren, en ook dit had een gelukkige uitflag. ACHARD maakte met deszelvs behulp Eedele gefteentens en Bergcryftal.
De proeven met de Phlogistifche lugten verrykten ons met veele kundigheeden van het uiterst aanbelang. Zy fielden het nut der ademhaaling in een klaar dagligt, en weezen de bronnen aan van verfcheiden kwaaien, waar omtrent men zig weleer geene dan zeer verwarde denkbeelden gevormd hadt. Veele byzonderheeden omtrent den meerdelen of minderen trap der gezondheid van de Lugt onzer Dampkring wierden hier door aan den dag gebragt. Uit de wyze van verbeetering der Phlogistifche lugten leide men gevolgen af van he* allergrootfte gewigt. In het inademen van het Phlogiston, het geen menfchen en dieren uitademen als alierfchaadelykst voor hun gezondheid, door deplanr ten, j bewonderde men alom de gadeloofe wysheid en oneindige goedheid van den Schepper der natuur.
De Dephlogistifche lugt beloovde geene mindere voordeden voor de menfchelyke zamenleeving dan #e vaste Lugt had opgeleeverd. De Heer ACHARD
deed



(7)
deed met dezelve proeven op Dieren diehy, door ze in fterk befmette lugten te plaatzen, in eene Asphyxiehzd doen vervallen; proeven, welkers gezeegende uitflag voor een diergelyke toepasfing deezer lugt op de menfchelyke huishouding ten allerfterkften pleit. Die zelvde onvermoeide wysgeer wist door middel der Dephlogistifche lugt op eene eenvoudige en onkostbaare wyze eene zo groote hutte te verkrygen, dat dezelve als eevenaarende een hitte , welke men anders niet dan door brandfpiegels van cenke voeten midddlyns kan bekoomen, van het grootfte belang fchynt in de natuur en fcheikunde. Profeffor STOLL van Weenen gebruikte deze lugt op verzoek van Dr. INGENHOUS in eene verouderde borstkwaal, en gav hier door, daar zyne poogingen met een gewentcht gevolg bekroond wierden, een navolgingswaardig voorbeeld aan zyne kunstgenooten.
De Niterlugt diende door haar zonderlinge eigenfdiap om de by haar gevoegde lugten na mate der grootere of kleinere hoeveelheid Phlogiston, die dezelve bevatten meer of minder te vermindereu tot een maat om de hoeveelheid Phlogiston in een, lugt en dus deszelvs trap van goedheid voor de gezondheid aantewyzen. Men vond hier door den Eudiometer uit, een werktuig het geen gefchikt is om den heilzaamen of fchaadelyken invloed A 4 der



(3)
der lugten op het dierlyk leeven te bepaalen uit de vermindering, die dezelve ondergaan, byaldien ze met niterlugt gemengd worden.
De brandbaare lugt verdient ten laatsten onzen aandagt. Men tragte dezelve haar rol te doen fpee}en in de aardbeevingen , vuurfpuwende bergen , blixemen en andere verfchynzelen der natuur. Voorts ontflak men dezelve door een kaars of eledrique vonk: men Jaade met dezelve een lugtpistool door den Heer VOLTA uitgedagt, en dreev 'er met behulp van deeze lugt door een Elearifche vonk ontvlamd met geweld een kogel uit; proeven die. eer tot vermaak dan tot nut dienden. De aanmerkelyke ligtheid der Brandbaare lugt voornaamentlyk van die zoorten , welke door middel van het Vitriool- en Zeezuur uit de metaalen getrokken worden , feheen aller opmerking waardig. Men fprak , men fchreev over deeze ligtheid, men bepaalde deszelvs evenreedigheid tot de lugt van onzen Dampkring, dan niemand vermoede, dat dezelve een middel zyn kon, om ons boven de wolken te verheffen. Onze oogen wierden eindelyk geopend door de uitvinding cfer AEROSTATISCHE MACHINES door de Heeren MONGOLFIER, het zy deeze gebroeders in der daad hun werktuig met brandbaare lugt vulden , gelyk de nieuwspapieren m hebbs", bet zy dezelve door hunne uit-
• yin-



(9)
vinding alleenlyk hebben aanleiding gegeeven tot dit gebruik der Brandbaare lugt, daar zy zelve hunne Machine door verdunde gemeene lugt deeden opgaan, gelyk Dr. van NOORDEN beweert (a)j eene uitvinding waar op ganich Europa flaroogd, die de natuurkundige van alle landen onleedig houd. Geen wonder, wy belooven ons van dezelve de veruitgeftrekfte voordeden, de heilfaamfte gevolgen voor het nut en vermaak der Menlèhelyke zaamenleeving. Trouwens al het nut het geen ons het bevaaren eener vloeiflof kan opleeveren, die alle de plaatzen onzer Aardbol omcingeld , alle de voordeden, die ons het doorreizen van den Dampkring kan baaren, welke wy in het laatste Hoofddeel van deeze verhandeling nader zullen opgeven , dit alles zyn wy aan deeze uitvinding verfchuldigd. Er is gene andere wyze, waar door wy ons in de Dampkring kunnen verheffen; deze uitvinding Ieverd het enigfïe middel op, waar door wy in flaat gefield worden eene Hoofdflof te doorkruifen , die ontoegangelyk was voor onze Voorouders. Maar vraagt mogelyk iemand, zou niet de Menfch met kunflig gemaakte wieken op de wyze der vogelen voorzien, of door de fnelle , beweeging van groote vlakken evenredig aan zyne •A 5 zwaar00 Verhandeling over de Lugtweegkundige Balt 4.



Cio)
-zwaarte, de Dampkring kunnen doorkruifen, of zou hy niet 'door middel van lugtledige klooten zig in de hoogte kunnen verheffen. Gaan wy dit kortelyk na.
Wat het eerfte aanbelangd, offchoon de menfch zig diergelyke wieken, waar mede de voogelen begaavd zyn, konde verfchaffen, zo zoude hy egter geen behoorlyk gebruik van dezelve kunnen maakea De geringe kragt en fteikte der borstfpieren van den Menfch is alleen een onoverkomelyke hinderpaal voor het vliegen. Dus zegt "de vermaarde BORELLUS (p); Peclorales mufculi hominis fectent es humeros , parvi et parum carnofi funt: non aquant qninquagefimam aut feptuagefimam partem omnium musculorum hominis. E contra in avibus peclorales musculi vastisfimi funt, ét ctquant imo cxcedunt et magis pendent, quam reliqui omnes musculi cjusdem avis fimul fumpti : dat is; de „ Borstfpieren van den Menfch, welke dienen om j, zyne ichouders te buigen, zyn klein, en weinig „ vleefig. Zy bedragen het vyftigfte of zeventig„ fte gedeelre van alle fpieren van zyn ligchaam „ niet. In de vogelen daarentegen zyn de borstfpieren de grootfte van alle, en eevenaren , ja „ overtreffen zelvs in grootc en zwaarte alle ande-
„ ic
(£} De motu animaTium vol. I. prop, 184.



(li)
r re fpieren van dezclvde vogel zaamgenomen. Hierom zegt ook WILLOUGBY (c), „ dat, by „ aldien bet den Menfch mogelyk was te vliegen,
zy, die met aandagt deeze ftof overwogen hebn ben, van gedagten zyn, dat men om diergelyke '„ zaak met hoop van een gelukkig gevolg te on„ dernemen, de wieden zodanig moet i'chikken en „ plaatzen , dat inen zig van de beenen , en niet „ van de armen bediene om dezelve te beduren.
Men merke voorts noopens dit onderwerp aan, dat de vogels gewoonlyk na evenredigheid hunner groote een'veel ligter ligchaam hebben dan de overige dieren. De groote beenderen der meeste vogelen zyn in plaats van met merg met lugt vervult , welke met die der longen gemeenfchap heeft, selyk de wydvermaarde CAMPER (V), en HUNTER (V), voor eenige jaaren ontdekt hebben.
Men veilige eindelyk daar op zynen aandagt, dat de Menfch, offchoon hy in ftaat was zig door diergelyke wieken , als de vogelen bezitten , in .de hoogte te verheffen , egter bezwaarlyk na welge-
val-
(0 Ornith. L. ï. C. I. %, 10.
O/) Zie de Verhandelingen van bet Bataavs genoot* fcbap van Rotterdam, D. I. p. 215.
(O Pbil. Tranf. Tom. LXIV. p. 1. en hier uit overgenomen in de Redend* Vad. Letter oefi"eniugen, 111. Deel II. (luk. p, 421.



vallen zou kunnen dalen en klimmen weegens het gemis van een ftaart op de wyze der vogelen. Deze tog diend niet zo zeer, gelyk WILLOUGBY, RAY en andere gemeend hebben, om de vogelen zig te doen drajen en te befturen, maar voornamentlyk, gelyk de bovengenoemde BORELLUS (ƒ) getoont heeft om te kunnen klimmen en dalen naar willekeur. Byaldien zy om hoog vliegen zo houden zy den ftaart om laag; vliegen zy naar' beneden, zo houden zy denzelven om hoog.
Zo onmogelyk het den Menfch is door kunftig gemaakte wieken op de wyze der vogelen te vliegen, zo onmogelyk is het insgelyks*, dat hy door groote vlakken evenredig aan zyne zwaarte in de lugt zou kunnen opryzen. Immers de HeerCOöLOMB , Lid van de Academie der wetenfchappen van Parys heeft door nauwkeurige proevnemingen ondervonden , dat een Menfch die honderd veertig ponden weegt, eene fnelheid van drie voeten in een fecunde nodig heeft , om eene drukking te veroorzaken, die gelyk is aan honderd en veertig ponden; voorts dat de oppervlakte der vleugelen, die in ftaat zyn zouden hem in de lugt optehouden, twaalv duizend voeten in groote zouden moeten bedragen. Hy kon de drukking niet vermeer-
de-
(ƒ) /, cit, prop. 198.



C 13 )
9eren zonder zyne fhelheid te verminderen, en das daar hy noodzakelyk enige tyd en kragten moest hefteden om de vleugelen weder op te beuren, zo zouden diergelyke vlakken mogelyk by de twintig duizend voeten moeten groot zyn, wanneer de Menfch zig van dezelve tot het vliegen wilde bedienen ; weshalven hy zou moeten ophouden en bewegen, vlakken van meer dan honderd en veertig voeten lengte en even zo vele breedte, waar van ieder ligtelyk de onmogelykheid kan opmaaken.
Niet minder ongerymd zou het zyn zig door middel van lugtledige klooten in de Dampkring te willen verheffen. Immers zodanig een kloot waar meede men dit wilde ondernemen, zou noodzakelyk uit het een of ander metaal moeten worden vervaardigd, daar andere ftoffen of de lugt zouden doorlaten, of onbefland zyn teegens de verfchrikkelyke drukking, welke een diergelyke globe door de werking der buitenlugt zou moeten ondergaan,
Veronderftellen wy dat de metaale kloot woog vyftig ponden, en dat de zwaarte van den Menfch, die zig met dezelve in de hoogte zou begeven het gewigt van honderd ponden bedroeg; om nu dit Werktuig met zyne last in de gemene lugt optehou• den zou vereifcht worden, dat dezelve ten minflen honderd en vyftig ponden lugt kon bevatten, de-



(14")
wyl nu de Cubicqvoet van de gemene lugt by de oppervlakte der aarde, ten naaften by | once weegt ^ Zo zou de inhoud van een zodanige bol moeten zyn van 1920 Cubio] voeten , en bygevolg zou dezelve even groot zyn moeten als een Teerling, welkers zyde geiyk is aan tulichen de 12 en 13 voeten.
Dan wie ziet niet de ongerymdheid van een metale lugtledige kloot, die een vertrek tusichen de twaalv en dertien voeten lang , breed , en hoog evenaart , en welkers gewigt maar vyftig ponden beloopt ?
De jaarboeken van alle Eeuwen beveiligen onze ftelling; niemand gelukte ooit het vliegen; vele hebben het beproevd. Wy zullen alleenlyk twee aanmerkelyke voorbeelden hier van bybrengen.
Vader LANA een Italiaanfch werktuigkundige geevt in zyne Prodromo aW arte Maejtra de befchryving en afbeelding van een vliegwerktuig zynde een fchip met maften en zeilen voorzien , op welkers voor- en agterfleven twee hou te flellaadjen zyn moeflen 3 die ieder twee koperen bollen droegen , waar uit de lugt nauwkeurig moest gepompt zyn.
Vader LANA oordeelde dat deeze vier lugtledige bollen door hunne ligtheid, de zwaarte van het Schip en de Menfchen die' zig op het zelve bevon1 der*



( *5)
den genoegzaam zou vergoeden, en dat het Schip noodzakelyk in de lugt zou opryzen, zo dra men de kabels, waar mede het op de werf vast gemaakt was , zou hebben losgelaten. Dan nog Vader LANA nog enig ander hebben ooit met een diergelyk Schip den Dampkring doorkruist, en de onmogelykheid hier van is overvloedig uit het boven verhandelde optemaken.
Een Franfchman BL ANC HARD genaamd deed het publiek voor eenige jaaren verflag van een vliegend vaartuig, waar aan hy dertien jaaren had gearbeid. Op een voet, in de gedaante van een kruis was een klein Schip geplaatst vier voeten lang en twee voeten breed, zeer fterk, fchoon van dunne roeden gemaakt. Aan beide zyden van het Schip ftonden twee ftylen, zes of zeven voeten hoog, die vier vlakken ophielden , elk tien voeten lang, die te zamen een Parafol uitmaakten van twintig voeten middelfyns , en zestig voeten in den omtrek. Deeze vier vlakken die van taf gemaakt waaren, wierden met een uitnemende gemaklykheid bewo-
gen> i Het werktuig fchoon van een grooten omtrek kon
gemaklyk door twee mannen worden opgeligt. De uitvinder kondigde in de Nieuwspapieren aan, dat hy, na dat dit werktuig volkomen vervaardigt zyn zou door het bewegen der vlakken, met het zelve
tot



tot een willekeurige hoogte zou opffygcn, en eeH onmetelyken weg afleggen, dat hy in weinig tyds zou kunnen nederdalen, zelvs op het water, dat hy fneller dan de raav den Dampkring zou doorklieven , zonder zyn ademhaling te beletten, nadien hy van een fcherp momaangezigt van een zondetiing maakzel zou voorzien zyn, dat een compas zyne vlugt zou regelen, dat hoewel een hevige ftormwind hem zou kunnen hinderen, hy zig trooste met de gedagte omne viokntum non eft durabik; dat een ftilte hem volkomen gunltig zyn zou, en eindelyk dat offchoon een voorfpoedige wind hem fneller dan een tegenwind zou voortdryven, hy egter altoos fneller dan 'een Schip teegens de wind zou opgaan. Wy hebben niet gehoort dat BLANCHARD waarlyk een proef met dit werktuig genomen hebbe. Had hy dit ondernomen mogelyk zou hy een diergelyk lot als een Franfch Edelman, die onder den vorigen koning van een berg zullende opvliegen, in plaats van naar boven naar beneden vloog en een dye brak , hebben moeten bezuuren. Trouwens het geen wy boven verhandelden, toont genoegzaam de onmogelykheid van het gebruik van een zodanig werktuig aan. (g)
Dari:
(g-) Die meer voorbeelden begeerd van de poginsëti om te vliegen en derzelver uiiilag, zie G. P&SCJdlI Imenta Nova Antiqua cap, f7/.



C 17 0
Dari mogelyk zal iemand teegens het geen Wy nopens de bnmogelykheid van het vliegen gezegd hebben inbrengen de houte duif van ARCHY"TAS, en de houten arend en yzere vlieg van RE* GIOMONTANüS.
De beroemde meetkundige ARCHYTAS, diert 'Horatius dus aanfpreekt
Te maris et tcrrae numeroque carentis nrenaë Menforem, Archyta.
diezelvde, aan welke men de uitvinding der kinderbei toefchryft, welke hierom van Arifioteles. 'Af %uri* itxxra,%Yi genoemd word (Jj), vervaardigde een vliegende duiv, waar van Aulus Gcllius ons het volgende berigt geeft : fcripferunt fimulacrum columbae e ligno ab Archyta ratione quadam disciplinaque mechanica fa&um volajjè. Ita erat fcilicct li' bramentis fufpenfum et aura fpiritus inclufa atqae 'ecculta concitum, (./>. De houte arend door Regiomontanus vervaardigt vloog Keizer Careï V. by zyn intreede te Neurenberg te gemoet, groete hem, ging voorby , keerde weder te rug , B en
(b) Polit, vhi, i.
0') Notï. Ank. L. X. c. ia. (kt is; men verhaalt dat Archytas een kunftige boute duiv gemaakt hebbe, die van zelve uit hoofde van eene verborgene en in bet verktuig bejlotene lugt vloog»



C 18 )
en vergezelde hem tot de poorten. De yfere vlieg: van denzelvden uitvinder vloog hem van de hand het vertrek rond , en kwam 'er van- zeiven wedet op.
Wy merken met opzigt tot deze küflftftukkeri, aan dat derzelver gefchiedkundige waarheid verre is van zeeker te zyn, en dat men dezelve dus bezwaaiiyk tegens de boven opgegeven Hellingen zai kunnen inbrengen.
TWEDE HOOFDDEEL.
De Aeroftatifche Maehine befchoitwd in hare werkingen, en de verfchynzelen die dezelve ons kan opleveren.
INHOUD.
Twee zoorten van Aeroftatifche Machines ———J Brandbaare lugt uit Vitrioolzuur en yzer —m deszelvs eigenfchappen en bejlanddeelen ——■ on" derfcheidene zwaarte der Brandbaare lugten "»
oorzaak hier van de wyze van klimmen
der Aerojlatifche Machines met brandbaare lugt gevult 1 ■■- derzelver rigting —— fnelheid neerdaling fssss*byzonderhedenhieromtrent ——
d»



( 19 )
■de andere zoort der Aeroftatifche Machines " • «*
deszelvs opklimmen neerdalen ■■- Lugt*
' reiftgers in de Aeroftatifche Machine door ver» dunde, lugt voortgedreven 1 met brandbaare
lugt gevult 1,1 byzonderheden en zwarigheaen • zvyze van bcftuur enz.
"V^y hebben in het vorige Hoofddeel genoegzaam daargedaan , dat de uitvinding der Aeroftatifche Machines ons het enigfle middel oplcverd om ons in de hoogte te verheffen, flaan wy thans de oorzaaken van de werkingen deezer Bollen, de verfchynfelerr, die omtrent dezelve by haar klimmen 'en dalen in den Dampkring kunnen plaats hebben &c. kortelyk gade.
Men diendt twee zoorten van deeze werktuigen" nauwkeurig van elkander te onderfcheiden. De eene zoort word gevult met brandbaare lugt, en Wel gewoonlyk met die zoort , welke men door middel van het Vitrioolzuur uit de metaalen ver-* krygd; de andere zoort ftygd door eene verdunde gemeene lugt in dien ftaat door een geftadig brandend vuur onderhouden in de hoogte.
De brandbaare lugt, die uit het vitrioolzuur en yzer of zinc getrokken word, is een veerkragtige on* figtbaare vloeiftof, die door zyne onaangenaame li a reuk,



C 2° )
reuk, eigenfchappen en beftanddeelen van de ge^ meene lugt merkelyk verfchilt. Zy word door een brandende kaars, elecWche vonk, of vuurflag in brand geftooken , en geeft byaldien er gemeene of wel voornaamentlyk Dephlogistifche Lugt is bygevoegd eene merkelyke uitbarfling. Zy is onfchaadelyk voor het groeiend, nadeelig voor het dierlyk leeven. Haare beftanddeelen zyn onzes eragtens de Hoofdftoffelyke lugt, Phlogifton en het Vitrioolzuur. Dat de Hoofdftoffelyke lugt de bafis van deeze lugt zy befluiten wy daar uit, dat dezelve niet ten eenenmaal door water kan worden opgeflorpt, maar fteeds hoe ook verminderd een gedeelte onder de gedaante eener veerkragtige onfigtbaare vloeiftof agterlaar. Maakte de Hoofdftoffelyke Lugt geen beftanddeel van deeze lugt uit, dan zou dezelve even als de lugtgelykende dampen aan water blootgefteld oogenbliklyk door hetzelve worden ingezoogen, gelyk de ondervinding ons omtrent de Vitrïoolzuurdamp, Zeezuurdamp &c. leert.
De aanweefendheid van zuur in deeze lugt fchynt men te moeten opmaaken, zo uit derzelver Brandbaarheid die men gewoonlyk oordeeldt , dat uit een zeekere vereeniging van Phlogifton en zuur haar oorfprong neemt, als uit de vermindering, die deeze lugt door fterk fchudden in water &c. ondergaat,
en derzelver verandering in Phlogiitüche lugt. Dat
dit



C ai )
dit zuur bepaaïdelyk het Vitrioolzuur zy, moge men vastftellen uit de wyze van voortbrenging, als daar dezelve uit de opbruifching van het Vitrioolzuur, en de metaalen verkreegen word.
Daar tog het Niterzuur door zyne werking op de metaalen eene lugt voortbrengt, waar in een reeks van proeven de teegenswoordigheid van het Niterzuur aanduid &c, zo pleit waarlyk de hoogfte waarfchynlykheid voor myne ftelling. Het Phlogi* ton heeft een zeer groote verwantfchap met het Vitrioolzuur; derzelver vereeniging in deeze lugt is zo fterk, dat het zeer bezwaarlyk valt dezelve van elkander te fcheiden, en hier door de brandbaare ïagt in eene Phlogistifche lugt te herfcheppen. Deeze°byzonderheid heeft nog omtrent de vereeniging van het Vitrioolzuur en het Phlogiftou in deeze lu-t plaats, dat het zig niet in zo groot een meerite met het Phlogiftou laat vereenigen, of zodanig een vereeniging met het brandbaar bcginzel vo°rmt, dat het zyn byzondere eigenfehappen kan vertonnen, gelyk met opzigt tot het Niterzuur en het Zeezuur in de Niter- en Zeezuurlugt plaats heeft ïnteegendeel het Phlogifton heeft altoos zodanig de overhand, en vormt fteeds zulk een vereeniging met het Vitrioolzuur, dat deeze lugt reeds terftond by haar voortbrenging brandbaar is , zonder dat er een gedeelte van het Zuur behoeft te B 3 wor"



( S2 )
worden opgeflorpt, of eenige andere bewerking be^ hoeft te gefchieden, om dit te weeg te brengen.
De Hoofdftoffelyke lugt, die de bafis van deeze brandbaare lugt uitmaakt, fchynt door als 't waare de Zuurdeeltjes met het Phlogifton vereenigd fyner te verdeden, zeer veel tot de brandbaarheid toetebrengen. Immers de Vitrioolzuurdamp, waar in eene diergelyke Hoofdftoffelyke lugt geen plaats heeft, hoe ook gephlogifticeerd mist deeze eigenfchap. Wel is waar, byaldien men yfer &c. in dezelve legt, zal 'er een brandbaare lugt gebooren worden , dan dezdve ontftaat door de werking der Vitrioolzuurdeeltjes op het yfer &c. op diezelvde wyze als de lugt wordt voortgebragc, waar over wy thans fpreeken. Offchoon dus het Vitrioolzuur eene byzondere gefchiktheid heeft, om door behulp der Hoofdftoffelyke lugt met het Phlogifton eene brandbaare lugt te vormen , zo zou men egter hier uit te onregte met de Heer LANDR1ANI opmaaken , dat de brandbaarheid in de vereeniging van het Phlogifton methet Vitrioolzuur alleen beftaat, inteegendeel fchynt het Phlogifton in ftaat te zyn om met alle zoorten van Zuuren uitgezonderd het byzonder Zuur der vafte lugt dat verband te vormen, het geen tot de brandbaarheid vereifcht word. Er zyn proefnee£iingen voorhanden, dat de Niterlugt en door
by-



( 23 )
byvoeging van Phlogifton , en door de opflorping vaü haar overtollig zuur in eene brandbaare lugtherfchaapenis. De Zeezuurlugt word brandbaar, zo dra een gedeelte van haar zuur door water &c. is ingezoogen.
De brandbaare lugt, die men uit fpiritus vini en fpirüus nitri verkrygd , is zyne brandbaarheid alleen aan de dampen van de fpirüus vini, bcftaande uit het plantzuur en Phlogifton verfchuldigd &c.
Onder de vlamvatbaare lugten zyn zommige even zwaar als de lugt der Dampkring , andere zwaarder , andere wederom ligter dan de gemeene lugt.
o'nder de ontvlammelyke lugten, die uit de grodftoffelyke zelfftandigheeden, met naame, die uit de garst "getrokken worden , zyn 'er die volgens de proefneerriingen van den Heer ACHARD van gelyke zwaarte zyn met de gemeene lugt. (k). Tot de tweede zoort behooren de brandbaare lugten , die door hitte verkreegen worden uit oleum vitiïoüen fpiritus nitri , fpiritus vini en fpiritus nitri &c. De brandbaare lugt uit de moeraffen en ftilftaande waaieren, en die , welke uit het Vitriool- Phofphorifchazyn'en Zeezuur by yzer of zinc &c. gevoegd, B 4 4 ver-
<T) Zie deszelvs Verhandeling over de zwaarte &c. der lugten in de nouveaux memoires de 1' Academie des Sciences & Belles lettres de Berlin pour 1' anneé 1778.



C n )
verkreegen werd weegen. minder dan de lugt onzer Dampkring. De evenredigheid der zwaarte van de brandbaare lugt uit de moeraflën en ftitftaande waateren, tot die der gemeene lugt word door de fchrandere Natuurkenners DEIMAN en PAETS VAN TROOSTWYK, als neegentig tot honderd agt en dertig bepaald (/). De zwaarte der brandbaare lugt uit het Vitrioolzuur en yzer word van zommige in rede tot die der Dampkringelyke lugt geftel: als een tot drie, van andere als een tot vier, een tot vyf, of een tot zes. Dewyi nu de Cubicq voet gemeene lugt ten naaften by | once weegt, zo zal 'er volgens de eerfte rede, dat naameutlyk de zoortelyke zwaartens deezer Jugten tot elkander zyn als een tot drie, f once by een Cubicq. voet brandbaare lugt uit Vitrioolzuur en yzer moeten koomen , op dat dezelve zo veel weege als een Cubicq voet gemeene lugt, volgens de tweede rede zal 'er U once, volgens de derde een geheele once volgens de vierde eindelyk een once en een vierentwintigfte gedeelte van een once tot dit einde moeten worden bygevoegd. 'Er zyn zelfs die $e reede, deezer lugcen minder ftellen als een tot drie.
De
(/) Zie derzelver uitmuntende verhandeling over de pafte lugt in het Vde Deel der verhandelingen van het '?,3.ta3vs, Genootfchap te Rotterdam. j>.-tg. 75.



C*& )
De evengemelde DEIMAN en TROOSTWYK bepaalen dezelve als vyftig tot honderd agt en dertig O).
De Heer ACIIARD bepaald de zwaarte der brandbaare lugt uit het Vitrioolzuur en yzer tot die der gemeene lugt, als drie honderd drie en vyftig tot duizend, der lugt die door het Pholphoriich zaur uit yzer of zinc gehaalt word, als een tot twee, en van die, welke men door behulp van het azynzuur uit yzer trekt, als vyf honderd agtendcrtig tot duizend («).
De brandbaare Zeezuurlugt, die verkreegen word uit het Zeezuur en zinc en welke men moet onderfcheiden van de Zeezuurdamp die men door hitte haalt uit geeft van Zout of Vitrioololie en gemeen zout, zynde deeze laatfte een enkelde Zuurdamp die geheel en al door water &c. word opgeflorpt, daar de eerfte inteegendeel als de Hoofdftoffelyke lugt tot zyne bafis hebbende nooit ten eenemaal kan worden vernietigd , word gemeenlyk tien maaien ligter gefchat dan de lugt onzer Dampkring, en zou dus, waaren het niet de meerdere onkoften die zulks beletten , boven alle andere zoorten van brandbaare lugt tot het vullen der AeB g ro-
(«0 Op de bovenaangehaalde plaats.
(.») Zie deszelfs boven aangehaalde verhandeling.



( *6 )
jcftatifche Machines verkieflyk zyn, daar e«n Cubicqvoet van dezelve uit hoofde van deeze aanmerkelyke ligtheid een en een agtfte once gewigts vereifèht, om in zwaarte aan een Cubicqvoet dampkringelyke lugt te eevenaaren; en een ieder Cubicq Voet van dezelve zou dus iets minder dan dit gewïgt in de hoogte kunnen opheffen.
De Heer ACH AR D fielt de reede der zwaarte van de brandbaare Zeezuurlugt tot de gemeene lugt maar als een tot zes (p).
Dan, waar van daan komt het, vraagt moogelyk iemand, dat deeze brandbaare lugten uit het Vitriool- en Zeezuur en de metaalen de gemeene lugt zo - merkelyk in ligtheid overtreffen ? Zie hier myn gevoelen over dit fluk. Volgens myne meening moet deeze eigenfchap deels uit de mindere hoeveelheid van Zuur in deeze lugten , deels uit deszelfs fynere verdeeling verklaard word. Dat tog de meerdere of mindere hoeveelheid van Zuur in een zoort van lugt een aanmerkelyken invloed op deszelfs zwaarte heeft leeren de proefneemingen omtrent het gewigt der gemeene ~ vafte - en Phlogiftifche lugten overvloedig. Byaldien men de gemeene lugt Phlogifticeerd, zo dat 'er door het bykooraende Phlogifton een gedeelte van haar Zuur
ge-
(9) Ibidem.



( 27 )
geprecipiteerd word, dan word de dus ont> fïaande Phlogiftifche lugt ligter bevonden dan de gemeene lugt, waar uit zy oniftond. Heeft er in tegendeel in de gemeene lugt een overmaat van Zuur plaats , zo vermeerderd deszelfs zwaarte aanmerkelyk, gelyk de proeven op het gewigt der vafte lugt, die niet anders is dan de gemeene lugt met een byzonder Zuur overlaaden, buiten alle twyfel ftellen Het is dus zonneklaar dat de meerdere of mindere hoeveelheid Zuur een voornaame rol fpeeld in de verfchillende zwaartens van zommige lugtzoorten.
Edog, daar het verfchil der zwaarte van deeze brandbaare lugten en de gemeene lugc zo aanmerkelyk is, dat die, welke men uit het Vitrioolzuur en yzer of zinc verkrygd vyf of zes maaien, en de uit het zinc door middel van het Zeezuur gehaalde higt tienmaalen de Dampkringelyke lugt in ligtheid overtreft, en daar de gemeene lugt door de fterkfte Phlogiftifche bewerkingen niet meer dan voor een vyfde kan worden verminderd, ten blyke, dat het Zuur der vafte lugt ten hoogften maar een vyfde van deszelfs uitgebreidheid bedraagt, zo kan ieder hier uit gemaklyk opmaken, dat het groot verfchil tulfchen de zwaarte deezer vlamvatbaare lugten en der gemeene lugt bezwaarlyk alleen uit de mindere hoeveelheid Zuur, diein;de eerftgenoemde
plaats



(a)
phats, hebbc zon kunnen worden afgeleid, alwaar» om het ons hoogst waarfchynlyk voorkomt, dat het Vitrioolzuur in de brandbaare lugt door het Vitrioolzuur , en het Zeezuur in de ontvlammelyke lugt door het Zeezuur verkreegen fyner verdeeld is dan het byzjnder Znur der vafte lugt in de lugt der Dampkring, en dat dus het laatsgenoemde Zuur in de gemeene lugt door zyne digtheid en opeengedrongenheid merkelyk in gewigt zal overtreffen een even groote maate van het Vitriool of Zeezuur in de brandbaare Vitrioolzuur -- of Zeezuurlugt.
Hy, dien het twyvelagtig mogt voorkoomen , of wél het byzonder Zuur der vafte lugt, onder dezelfde uitgebreidheid een grooter gewigt heeft dan de minemlzuuren, veftige daar op zynen aandag', dat de Niterhigt, hoewel ten minden voor | vanhaar uitgebreidheid uit Niterzuur beftaande, egterniet Zwaarder zi niet ligter is dan de gemeene lugt, in welke het byzonder Zuur der vafte lugt. maar een vyfde van haar uitgebreidheid befhat.
Trouwens de Heèr ACHARD, ofTehoon hy niet ontkend niet in Haat gewceft te zyn de zwaarte der Niterlugt behoorlyk te meeten, wegen deszelfs fchielyke decompofitie veroorzaakt door de weinige gemeene lugt die in de bol, waar meede hy zyne proéfneémjrigeri omtrent de zwaarte der verfchiliende zoorten van lugt verrigte, geftaadig overbleef,



C &4 )
Weef, verzeekerd egter uit verfcheide proefneemirtgen waarfchynlyk te kunnen opmaaken, dat de i\V terlugt ligter is dan de lugt onzer Dampkring (p), Einddyk merken wy met opzigt tot deeze ligtheid aan , dat het misfchien iemand zal fchyncn * dat gelyk de mindere hoeveelheid van Zuur en deszelfs rynere verdeeling deeze brandbaare lugten merkelyk minder doe weegen dan de gemeene lugt, de meerdere hoeveelheid van Phlogifton inteegendeel, die deeze vlamvatbaare lugten bevatten0, derzelver ligtheid zou kunnen verminderen. Dan dat de meerdere of mindere hoeveelheid van Phlogifton in een lugt geene althans geene merke* lyke invloed op derzelver zwaarte bebbe, blykt daar uit overvloedig, dat, byaldicn men een zeekere maate van de befte Dephlogiftifche lugt nauwkeurig door dezelve eenige weeken aan alkali volatile fluor bloottcftellen van haar Zuur gezuiverd heeft, wegc, en daar na hoe fterk ook Phlogifticere, 'er niet de minfte verandering in het gewigt by de herhaalde weeging zal bevonden worden.
Byaldicn men dus eene Aeroftatifche Machine bereed maakt, die zoortelyk ligter is dan de Damp*
krin-
(p) Zie deszelvs Verhandeling over de zwaarte, veerfoagt , &c. der verfchillende zoorten van lugt, in de Nouveaux Memoires de V Academie des Sciences & Belles lettres de Berlin pour 1'anneé 1778'



C 30 )
kringelyke lugt, dat is, waar van de ftof, welke 5er toe gebeefigd is minder weegt, als het gewigt bedraagt, het geen de brandbaare lugt, welke zy kan bevatten , ontbreekt om even veel te weegen als een even groote hoeveelheid gemeene lugt, zo zal dit werktuig behoorlyk vervaardigd , en met een deezer ligte brandbaare lugtzoorten gevuldt in de hoogte opryfen. Dan devvyl de lugt der Dampkring niet overal dezelfde digtheid heeft j maar dies te ylder word, hoe meer zy zig van de oppervlakte der aarde verwyderd, gelyk uit de aart van de perfing der lugt overvloedig optemaken, en door de ondervinding ten klaarften bevestigd is, zo moet hier uit noodwendig volgen, dat daar onder gelyke uitgebreidheeden de zwaarten* der hgchaamen tot elkander zyn in de reede hunner digtheeden , een Cubicq voet der bovenlugt minder weege dan een Cubicqvoet lugt op de oppervlakte der Aarde. Offchoon dus zodanig een Lugtbol, waar in dat geene plaats heeft, het geen wy zo even aanmerkten , de oppervlakte der aarde verlaat en zig in de hoogte verheft met eene fnelheid, gelyk aan het verfchil der gewigten van haar ftof en laading , en van het geen ontbreekt aan de lugt, waar meede zy gevuld is , om evenveel te weegen als de gemeene lugt in de benedenfte geweften der Dampkring, zo kan egter deeze



C 31 ">
Ze fnelheid niet altoos even groot blyven , daar de betrekkelyke zwaarte van de Machine zelve en van de gemeene lugt gedurig veranderd door de ge*, durig toenemende ylheid der Dampkring.
De fnelheid dus , waar meede dit werktuig do lugtgeweften doorkleefd , moet geftadig afneemen s en hoewel het door geene der redenen welke wy in 't vervolg zullen opgeeven , mogte genoodzaakt worden wederom te rug te keeren na de oppervlakte der aarde, zal het egter niet tot de uiterfte grenfen der Dampkring kunnen opklimmen.
Deszelfs fnelheid zal dan ten eenemaal te niete gaan, wanneer de Machine dezelfde zoortgelyke zwaarte heeft als de lugt waarin zy zig bevind , dat is, wanneer de bovenlugt zo veel in ligtheid de lugt van de benedenfte geweften der Dampkring overtreft; als de ftoffe waar uit de Lugtbo! vervaardigd is met haare laading ligter is, dan het gewigt, het welk by de brandbaare lugt, waaf meede men de Machine gevuld heeft, moet koomen, op dat dezelve even zo veel weege als de gemeene lugt op de oppervlakte der aarde. Ityaldien dus eene Aeroftatifche Machine , zo verre in de Dampkring mogte zyn doorgedrongen, zou zy uit hoofde van haar ligtheid niet hooger kunnen opryzen , maar of ftilftaan , of door de wind in «ene met de gezigteinder evenwydige lyn of volgens



gens een andere rigting worden bewoogen , of eindelyk nederdalen door eene der oorzaaken waar van wy in 't vervolg zullen fpreeken.
De Aeroftatifche Machines zullen buiten twyffe!,; byaldien zy alleen volgens de wetten van zwaarte bewoogen worden, langs eene loodlyn in de Dampkring opklimmen; dan deeze rigting kan zo door de winden als door andere oorzaaken worden veranderd. Immers byaldien zy niet alleen door het verfchil haarer zwaarte en der gemeene lugt in de Dampkring opftygd, maar teffens door eert wind het zy dezelve eevenwydig met de gezigteinder waaje, het zy een andere rigting hebbende worde voorgeftuwd, zo zal zy nog in eëne loodlyn, gelyk de wetten van zwaarte , byaldien men hunne Werking alleen hadt te befchouwen, nog volgens de rigting der wind voortgaan, maar langs de diagonaal van het Paralellogram , het geen door de verfchillende fnelheeden, waar meede ieder deezer oorzaaken afzonderlyk befchouwd de Aeroftatifche Machine zouden voortdryven in eevenreedige lynen uitgedrukt bepaald word, worden bewoogen. Wanneer dus by voorbeeld de kragt, waar meede de wind horizontaal waajende dit werktuig kon voortdryven, eevenaarde aan de kragt, waar meede zy uit hoofde van ' haar mindere zoortelyke zwaarte langs eene loodlyn
zig



C 33 )
zig in de hoogte zou kunnen 'opheffen, zo zotf dezelve volgens de wetten der zaamengeftelde be'weegiug , langs de diagonaal voortloopen van het Paralellogram, het geen bepaald wierd door dë fnelheid, waar meede zy zig om hoog zou begeeven uit hoofde van haar ligtheid , en de fnelheid, waar meede zy door de Horizontaal waajende wind inoeft worden voorgeftuwd , in lyncn uitgedrukt $ en dewyl in dit geval dit Paralellogram, wecgens de gelykheid der fnelheeden, een vierkant zou uitmaaken , zo is het klaar dat zig de Aeroftatifche Machine in^deeze omftandigheeden langs eene lyn^ die een hoek van vyf en veertig graaden met de gezigteinder uitmaakte, van de aarde zou verwyderen, met eene fnelheid, die in reede ftaat tot de fnelheid, waar meede zy zou zyn voortgegaan, byaldien zy alleen in een loodlyn volgens baare ligt: beid, of langs een Horizontaale Iyn volgens de rigting der wind bewoogen wierd , als de qua* draat wortel uit twee tot een , dat is als i \ — s + ts — th + -2j5 &c.. in 't oneindige tot een.
Men ziet dus hier uit, hoe veel invloed deftfeek]yn en kragt der winden hebben op de rigting langs welke deeze werktuigen worden voortgeftuwd,als meede op de fnelheid, waa*r meede zy hunnen tyeg afleggen.
C De



( 34)
De winden zyn het nogthans niet alleen, dié de rigting der Aeroftatifche Machines kunnen veranderen, en dezelve van den loodlyn, die zy, byaldien ze alleen uit hoofde van hare meerdere ligtheid bewoogen worden,zouden moeten afloopen,doen afwyken. De Hoofen, Donderwolken &c. zouden diergelyke verfchynfelen kunnen te weeg brengen. Trouwen* de werking der hoofen op aardfche Iigchaamen ,die zeer veel in zwaarte van de Aeroftatifche Machines verfchillen, de verfcheiden beweegingen der wolken, en veranderingen van hunne rigtingen door hun onderlinge aantrekking ontftaande uit de ver, fchillende hoeveelheid der Electrifche vloeiftof-, die zy bezitten &c. zyn zo veele blyken, die overvloedig aantoonen , dat de rigting deezer werktuigen in de Dampkring door de Electricque kragt der' wolken, het zy deeze zig met opzigt tot de Machine ftellig, het zy ontkennend geëlectrifeerd bevinden, zeer merkelyk kan worden veranderd. Uit hoofde van deeze aantrekking zou het dus kunnen gebeuren, dat een Aeroftatifche Machine, offchoo» 'er geen wind was, waar door dezelve kon worden voortgedreeven, een geheele andere cours hield , dan dezelve uit hoofde van de ftilte en de wetten van zwaarte zou hebben moeten houden.
Gelyk dus uit het verhandelde blykt, dat de
rigr



rigting, waar langs deeze werktuigen in de Damp» kring opgaan, aan zeer veele veranderingen onderheevig is, zo kunnen 'er waarlyk niet minder wis* felvalligheeden omtrent de meerdere of mindere graad van fnelheid , waar meede zy de ondetfcheiden lugtgeweften klieft, plaats hebben.
Byaldien men veronderfteld, dat de Dampkring evenmaatig, in reede van zyn hoogte, iri digtheid afneemd, eri alleen agt geeft op de fnelheid die uit het verfchil der zoortelyke zwaarte van de Aeroftatifche Machines eh de gemeene lugt noodzakelyk moet volgen , zo zal men het daar voor moeten houden , dat deeze werktuigen zig vart de aarde verwyderèn met een (helheid, gelyk aaii de meerdere ligtheid van derzelver ftof en laading booven het geWigt, het geen by de in dezelve vervat zynde brandbaare lugt moet gevoegt worden ,v ten einde dezelve even veel als een gelyke hoeveelheid gemeene lugt* op de oppervlakte der aarde weege, en dat deeze fnelheid fteeds zal afneemen in reede der toeneemende ylheid van de Dampkring, tot dat dezelve eindelyk zal te niet gaan eri de Machine belet warden hooger te klimmen, gelyk wy booven hebben aangemerkt; dan deeze fnelheid kan door verfchillende uitwendige oorzaaken, die geen invloed hebben op de betreklyke



zwaarte der Machine en der- lugt, worden vermeerderd en vertraagt.
Immers vooreerst de winden, gelyk wy boven zaagen dat dezelve deeze werktuigen een andere ftreeklyn kunnen doen aanneemen, kunnen ook derzelver voortgang merkelyk verhaasten of te keer gaan.
Dus hebben wy by voorbeeld booven aangeweezen, dat, byaldien 'er by het opgaan eener Aeroftatifche Machine eene Horizontaale wind waaide met diezelfde kragt, waar meede de Machine uit hoofde van haar meerdere ligtheid langs een loodlyn in de Dampkring zou opftygen , dit werktuig een andere ftreeklyn zou doorloopen met eene fnelheid zo veel meerder als de fnelheid , waar mede zy alleen door haare ligtheid zou zyn opgereezen,. als de vierkante wortel uit twee een overtreft. Dewyl ni' een Horizontaale wind de voortgang deezer werktuigen zodanig verhaast, als wy hebben aangemerkt, zo is het van zelve klaar, dat een yan de aarde met een fchuinfche hoek naar boven waajende wind deeze fnelheid nog merkelyk zou vermeerderen, daar in dit geval de twee werkende kragten nog meer zaamenfpannen , en zig tot dezelvde ftreeklyn vereenigen als in het voorgaande voorbeeld. Eindelyk kan ook ieder gemaklyk bevatten,, dat, byaldien een wind naar de aarde waaide,
dee-



( 37 )
deeze de fnelheid der Machine of ten eenemaal zou kunnen wegneemen, of vermeerderen, of verminderen.
Wy merken voorts in 't algemeen noopens de verfchillende uitwerkfelen der winden op de fnelheid' der beweging van de Aeroftatifche Machines aan, dat in het eerfte geval wanneer naamemlyk de wind horizontaal is, het zy dezelve fterker of zwakker zy dan de kragt waar meede de Machine volgens haare ligtheid opgaat, of aan dezelve eevenaare, de fnelheid der Machine hier fteeds door vermeerderd, hoewel zy niet hooger of laager opklimt in dezelvde tyd dan zy door haar ligtheid zou geklommen zyn, dewyl de werkende kragten de Machine volgens ftreeklynen tragten voort te dry ven, die een regtc hoek met elkander maaken; dat in het tweede geval wanneer de wind van de aarde waait met een fcherpe hoek de fnelheid aanmerkelyk zal vermeerderen, en dat de Machine {effens tot een grootere hoogte opklimt, als zy binnen denzelvden tyd, alleen door haar ligtheid bewoogen, zou zyn opgeklommen, dewyl de kragten, die de Machine doen beweegen, dezelve tragten voortteftuwen langs ftreeklynen, die met elkander een fcherpen hoek vormen, zynde het Complement van de fcherpe'hoek, die de wind met deoppervlakte der aarde uitmaakt; en dat eindelyk in het derde geval wanneer er een wind naar de aar-C 3 de



(38 >
dé met een fcherpe hoek waaide, het zy de Machine binnen dezelvde tyd grooter of kleiner weg afliep, en dus meerder of minder (helheid had, dan plaats zou hebben , byaldien zy alleen door haar ligtheid opging , de fnelheid der Machine om in de Dampkring optefiygen altoos zal verminderd worden, en de Machine nooit tot die hoogte in defelVde tyd geraaken, als tot dewelke zy alleen volgens haar ligtheid werkende zou zyn opgeklommen.
Vervolgens niet alleen de winden , maar ook de wolken kunnen uit hoofde hunner Êlectrititeit deel hebben in de vermeerdering of vermindering van de radheid der Aeroftatifche Machines. Immers de Eleétrifche wolken zullen de Machine aantrekken, byaldien de trap der Electriciteit verfchillende is in het werktuig en de wolk, maar afftooten, zoo zy beide een gelyke maate van Electriciteit hebben , het zy se (tellig het zy ontkennend geëlectrhèerd zyn. Byaldien dns de Electrifche wolk meer of minder van de Electrifche vloeiftof bevat dan de Machine, en zig booven de Machine bevind, zo zal zy dezelve aantrekken , en hier door haare fnelheid, waar door deeze in de hoogte opryft, vermeerderen ; wanneer de wolk in dit geval zig beneeden de Machine bevind, zal zy de fnelheid der Machine door deeze aantrekking vernietigen of verminderen. Zyn intee-
gen-



(39)
gendeel beide de wolk en de Machine eevenmaatig, het zy ftellig het zy ontkennend geëlearifeerd, zo zal de wolk, byaldien zy de bovenfte is, de fnelheid der Machine, waar door deeze in de hoogte ftygt, verminderen door haare terugftooting, dan door dezelfde werking vermeerderen, byaldien zy beneeden de Machine dryft. De Eleariciteit der Dampkring kan dus ook aanmerkelyke veranderingen m de fnelheid van de beweeging der Aeroftatifche Machines te weeg brengen.
Er kunnen ook veele veranderingen omtrent de. fnelheid der Aeroftatifche Machines plaats hebben, uit hoofde van de veranderingen, die in de zwaarte d-r lugt door eene fchielyke uitzetting of verdikRing Ruhnéil ontftaan. Dus zou een Aeroftatifche Machine zomwylen kunnen daalen in dezelvue lugtftreek, waar in zy eenige tyd van te vooren met dezdvde zwaarte was opgereezen.
Voorts lette men daar op, dat de Dampig; niét zo eevenmaatig in digtheid afneemd, dat men de geduurig afneemende fnelheid der beweeging van een Aeroftatifche Machine, na mate deeze zig van de oppervlakte der aarde verwyderd, voor zeeker zou kunnen houden, byaldien er geen uitwende oorzaaken aanweezend waaren, die hier m veranderingen te weeg bragten. Zomwylen is zelvs de lu*t op eenige afftand van de aarde digter dan C 4 06



(4°)
de lugt by de oppervlakte der aarde, het geen gemaklyk door de meerdere warmte der beneedenlugt kan worden veroorzaakt. De Zonneftraalen doen meer uitwerking door hun terugkaatfing by de oppervlakte der aarde dan hooger in de Dampkring. Het onderaardfche vuur werkt tot het zelvde einde zamen.
De beneedenlugt word hier door uitgezet en ylder; haar veerkragt wotê vermeerderd, en hier. door draagt zy zomtyds de boovenlugt, die volgens de wetten van zwaarte haare plaats moeft inncemen. Daar nu de afnecming der digtheid van den Dampkring zelvs op een -aanmerkelyke affta'nd van de aarde namvlyks merkbaar is, zo is het klaar, dat de beneedenfte lugt door haare uitzetting van de warmte gemakiyk zomwylen de lugt op een verderen afftand booven de aarde in ylheid kan overtreffen. De koude die er op de hoogc Bergen heerfeht beWyft genoegzaam deze helling noopens de meerdere 'warmte der beneeden lugt. De aanmerkelyke koude door de Hecren Charles en Robert op hunne lugtreife waargenoomen kan tot het zelvde einde dienen. Door, de koude word de lugt verdikt en dus zwaarder. Byaldien nü de trap van warmte der beneedenfte lugt en der lugt meer van de aarde verwyderd by zommige omftandighecden zeer aanmerkelyk mooge verfciéillen, zo zou het zomtyds kunnen gebeuren, dat een Aeroftatifche Machine
om



( 4i )
om de ligtheid der beneeden lugt langzaam opryze," terwyl zy op een zeekeren afftand van de aardkloot een meer verdikte en zwaarder lugt aantreffende weegens het aangroeiend verfchil der zoortelyke zwaarte veel fneller zig beweege, tot dat zy eindelyk, offehoon er geen andere oorzaaken haar deeden neederdaalen of haar voortgang vertraagden, weegens de toeneemende ylheid der lugt belet zou worden verder in de hoogte te ftygen. Misfchien zou men hier uit de rede kunnen verklaaren, waarom de Aeroftatifche Machine door de Heer Robert ; vervaardigd, en den iy Auguftus van het voorgaanj de jaar in het Camp van Mars by Parys opgelaaj ten, in het eerft zig zeer langzaam van de aarde j verwyderde , terwyl zy tot op eenige afftand van | de aarde gevorderd een zeer fhelle beweeging aan, nam. Het zou ook kunnen zyn, dat dit verfchynzel 1 uit een der oorzaaken van de vermeerdering der I fnelheid van de Aeroftatifche Machines, waar over 1 wy booven hebben gehandeld , moet worden afgeleidt.
Wy hebben dus kortelyk gezien wat 'er omtrent I de rigting en de fnelheid der Aeroftatifche MachiI nes in haar opklimmen in den Dampkring meeft I aanmerkelyk is; wy hadden hieromtrent een meeI nigte byzonderheeden kunnen bybrengen , en de 1 fuelheeden en rigfingen van verfchillende Lugtbol■ len, na maate deefe in zoortelyke zwaarte van de C 5 DarrjP°



Dampkringelyke lugt op verfchillende afftanden van de aarde worden overtroffen, na mate de ftreeklyn en kragt der wind is &c. uit de wetten der zaamengeftelde beweeging kunnen verklaaren, dan dewyl ieder gemaklyk het booven verhandelde op byzondere gevallen zal kunnen toepasfen, zo agten wy zulks onnoodig. Wy merken alleenlyk met opzigt tot het klimmen deezer werktuigen in den Dampkring nog aan, dat, daar er zomtyds op eenige r iïtand van de aarde een wind waaid, die tegenftrydig is, met die, welke op de oppervlakte der aarde plaats heeft, de Aeroftatifche Machines niet alteos die rigting zullen opvolgen, welke men zou vermoeden uit de ftreeklyn langs welke de wind op de oppervlakte der aai'de waaidt.
Veftigen wy thans onze aandagt op het daalen der met brandbaare lugt gevult zynde Aeroftatifche Machines, en bepaaien wy ons eenige oogenblikken by de oorzaaken, waar door dit kan worden te weeg gebragt, en de byzcnderheeden die hier by plaats hebben. In de proefneemingen welke men tot hiar toe met deeze werktuigen heeft verrigt zyn dezelve meeft alle na een kort verblyf in de Dampkring weeder naar de oppervlakte der aarde needergedaald. De Machine van de Heer ÏIOBERT, den 27 Auguftus 1783 opgelaaten, viel na drie quartier in de lugt te hebben omgezworven needer eenige mylen
van



(43 3
yan de plaats haarer oplaating. De groote Machine van den Heer MONGOLF1ER op den 19 September 1783 opgelaaten bleev maar 7 minuten in de hoogte. De Machine, die men den 25 November van het voorige jaar te Windfor in Engeland .opliet, kwam dienzelvden dag by Frimley needer. DeLugtbol, door den Heer van NOORDEN den 1 December re Rotterdam opgelaaten, wierd den twintigfïen van dien maand te Lekkerkerk weeder gevonden &c. Welke zyn de oorzaaken van deeze nederdaaling? Dezelve kunnen zeer verfchillende zyn. Gaan wy ze kortelyk na.
Vooreerfl heeft men de Aeroüarifche Machines nog zo digt niet kunnen maaken, of er zyn in d.felve eenige onmerkbaare openingen, waar door de brandbaare lugt zig allengskens ontlaft, zoo dat deeze werktuigen, zo dra er zo veel van haar lugt is vervloogen, dat het gewigt der floffe, waar uit zy is vervaardigd, en der lalt waar meede zy belaaden zyn mooge, zwaarder is dan het gewigt, het geen by de nog in het werktuig overgebleevene brandbaare lugt moet koomen, ten einde dezelve van gelyke zwaarte zy als de lugt der Dampkring, noodwendig na beneeden moeten daalen: ik zegge onmerkbaare openingen, dewyl het, byaldien er openingen van eenige merkelyke grootte in de Machine gevonden wierden, onmoogejyk zyn zou dezelve te vullen, daar de brandbaare lugt zig terftond
door



( 44 )
door deeze gaatjes zou ontladen. Dewyl men niet zeer veel keur heeft in de ftof, die men tot deeze werktuigen wil gebruiken, uit hoofde van de ligtheid en fterkte , die dezelve moet hebben, zoo valt het zeer bezwaarlyk deeze oorzaak der neederdaaling wegteneemen. De Heer WIDMANN»SÏALTEN liet op den 14 January van dit Jaar te Wee* nen een Lugtbol op van zes voeten diameeter, weegende zes ponden. Hy rees tot de hoogte van tuffchen de zes en zeeven honderd voeten, en zou hooger gefteegen zyn, byaldien het touw, waaraan men hem vast hield, zulks niet had belet. Hy bleev vier uuren in de hoogte. Hy wierd verfcheiden maaien neergetrokken en weeder opgelaaten , en verloor geduurende alle deeze bewerkingen maar een halv pond in zyn kragt, dat is, byaldien men de reede der zwaarte van de brandbaare lugt, waar meede uit werktuig gevuld was, tot die der gemeene lugt als een tot vyf bepaald, er waaren maar 8 Cubicqvoeten van de lugt, die zy bevatte, vervloogen. Deeze Machine moet dus zeer digt geweeft zyn.
Ten tweeden byaldien het Taf of welke andere ftof men ook tot dit einde beefige, zwak of op verfchillende plaatzen ongelyk fterk is, zo kan het ligcelyk gebeuren, voornaamentlyk als de Machine van een digtere tot een yldere ftreek lugt overgaat, zo dat de drukking der buitenlugè op de
Ma-



C4o )
Machine vermindere, terwyl inteegendeel. de brandbaare lugt zig hier door geweldig uitzet, dat de lugt zig op de zwakfte plaats een opening baane. Dewyl nu de brandbaare lugt in dit geval zig zoo door zyne veerkragt, als door zyne ligtheid zou ontlasten, en in de lugt der Dampkring verfpreiden, zo zou de reede ophouden waarom de Machine in de Dampkring vertoeft, en dezelve zou met eene fnelheid eevenreedig aan de meerdere of mindere fchielyke ontlafting der brandbaare lugt &c. naar beneeden daalen. Dit was waarfchynlyk de oorzaak van het neederdaalen der Lugtbol den 27 Auguftus 1783 in het Camp van Mars opgelaaten, dewyl men in defelve booven een gat vond, waardoor zig buiten twyvel de brandbaare lugt een doortogt gebaand en in de Dampkring ontlaft hebbe. Een fcheur van eenige voeten lengte, door de zwakheid der ftof veroorzaakt, was ook de reede van het neerdaalen der groote Aeroftatifche Machine, teLyonindemaandJanuaryvan dit jaar opgelaten, waar op zig zes lugtreifigers bevonden.
Ten derden, byaldien er met voordagt, het zy om de fraaiheid, het zy om andere redenen, een gat onder in de Machine gemaakt is, zo zou een fterke wind, voornaamentlyk ingeval de Machine vry langwerpig is, defelve kunnen doen op zyde hellen, en hier door de ■opening zodaanig een plaatzmg geeven, dat de brandbaare lugt zig uif defelve ontlafte. * ' Maak-



C40
Maakte men een opening booven in de Machine zo zou defelve niet kunnen gevult Worden, dewyl de lugt zig door haar ligtheid terftond door defelve in de Dampkring zou verfpreiden. Dan, byaldien men de opening onder in plaatll, heeft men diergelyk een uitwerkfel niet te vreefen, dewyl de brandbaare lugt fteeds door haare ligtheid na booven werkende aldaar en niet onder zal tragten uittegaan. Alleenlyk zou zig by het overgaan der Aeroftatifche Machine uit eene digtere in een yldere lugt een gedeelte brandbaare lugt uit deeze opening ontlaften, genoegzaam om het eevenwigt te herftellen tuffchen de brandbaare en de Dampkringelyke lugt, het geen door de ylheid der laatfte was verbrooken. Byaldien er egter de boovengemelde omftandigheeden plaats grypen, waar door de Machine op Zyde helt, zo vind de beflootene lugt ten minften gedeeltelyk in zyne pooging om na booven te gaan eene opening, waar door zy zig kan ontlasten, het geen noodwendig meermaalen ten gevolge zou moeten hebben, dat het werktuig zwaarder dan de gemeene lugt geworden zynde naar de oppervlakte der aarde terugkeerde. Door de opgegeevene reede gebeurde het, dat de' lugtbol, door den Heer MONGOLFJER op den 19 September 1783 te Verfailles in de teegenwoordigheid van het Franfche Hov opgelaaten, niet meer dan eenige minmitea in de Dampkring vertoefde.



(47)
% hadt de gedaante eener tent, en van onderclicen wyde ronde opening. Door de fterke wette wind wierd dit kunfttuig op de hoogte van 1500 a 1600 voeten over zyde geftooten; de brandbaare lugt of veerkragtige lugtgelykende vloeittof, waar meede defelve, althans gelyk de nieuwspapieren ons berigt hebben, gevult was, ontlaste zig hier op voor het grootfte gedeelte door de opening, en de Machine viel needer.
Ten vierden, zou ook een wind naar de aarde waajende het nederdaalen eener Aeroftatifche Machine kunnen veroorzaaken. Deeze tog in een diergelyke lugtftroom geraakt, zou doordefelve,byaldien ze een aanmerkelyke kragt hadt, zonder twyvel naar de oppervlakte der aarde worden gevoert.
Ten vyfden lette men met opzigt tot dit ftuk op het geen wy booven noopens de oorzaaken, die de fnelheid deefer werktuigen kunnen verminderen, de verandering in de digtheid der Dampkring, de Elektriciteit der wolken «Sec. hebben aangemerkt.
Dat voorts de meerdere of mindere fnelheid der neederdaalende Aeroftatifche Machines uit de meerdere of mindere digtheid der gemeene lugt, de kragt en direeftie der winden, de meerdere of mindere fchielyke ontlafting der brandbaare lugt uit deeze werktuigen &c. moet worden afgeleid, is Zonneklaar, eri behoefd geen verder betoog.
De



C 48 )
De oorzaaken eindelyk, waar door de Lugtbollen kunnen neederdaalen op een merkelyken afftand van de plaatze hunner oplaating, kan men gevoeglyk opmaaken uit het geen wy booven noopens de verfchillende direétie deefer werktuigen in hua opklimmen in de Dampkring gezegt hebben.
Wy hebben de oorzaaken van het opklimmen en neerdaalen der met brandbaare lugt gevulde Aeroftatifche Machines en de byzonderheden, die hier meede kunnen gepaart gaan, kortelyk befchouwd, flaan wy thans de tweede zoort der Lugtbollen, die zyne werking aan eene door hitte verdunde lugt verfchuldigd is, gaade. Men fhyd het ftof waar uit men zodanig een werktuig wil vervaardigen in ftukken na maate de gedaante der Machine zyn zal, men naaid defelve behoorlyk aan elkander, dog laat 'er onder eene opening in. Men gaat er door defelve in^ en omfteeks er een helderbrandend vuur. Hier door word de gemeene lugt die zig in de Machine onthoud uitgezet en verminderd du9 in zwaarte. Het phlogi'fon teffens, het geen het vuur opleeverd, dringt in de tuffchenruimtens der lugt, en doet een groot gedeelte van het zuur of de vafte lugt, die zig in defelve onthoud, praecipiteeren, en hier door word het gewigt deefer lugt nog meer verminderd. Deefe Lugt (pant dus door zyn ligtheid en veerkragt de Machine ops en geevt defelve die gedaante, welke de
za* j



( 49 )
zaamenv"oeging en de figuur der ftukken vereifcheh: Men hangt aan hefwerktuig een comfoor met vuur^ | om de lugt in gemelde ftaat te onderhouden, en na 1 dat men de touwen j waar meede men de, machine : tot dus ver vafthield, heeft los gemaakt, ryft defelve | even als eene machine met brandbaare lugt ge, vult, door haar ligtheid in de hoogte. Dit zoort der I Aeroftatifche machines vereifcht eene zo n'auw;! keurige digtheid als de andere, dewyl door de aart* gehangene pot met vuur de oorzaak van de ligtheid 1 der beflootene lugt fteeds aanWeefend blyft.
Behalven de byzonderheeden, die wy booven by dè : befchouwing van het klimmen der Aeroftatifche mai chines, met brandbaare lugt gevuld opgaaven , en I die ook op dit Zoort kunnen worden toegepaft^ ! heeft men daar voornaamentlykj met opzigt tot het | klimmen deezer machine, op te letten ; dat dezelve 1 door het vergaan of uitdooven van het vuur zal beI let worden hooger te klimmen , en zelvs daar dé i lugt, die zig in dezelve bevind, niet meer door de 1 tuitte word uitgezet, nog meer phlogifton omvangd; I 'door haare meerdere zwaarte naar buneeden daalen: I Immers in dit geval zal de inde machine zig bevinden| de lugt inkrimpen en tot haare oorfprongelyke uitgebreidheid te rug keeren, dewyl er geen oorzaak meer aanweezend is, waar door dezelve in een ftaat van verdunning zou bly ven. De phlogiftifche damp zal zig door £> kleK



(5°)
kleine openingen ontMen, en word niet, als van té voren, door andere vervangen. Hierdoor zal de buitenlugt toefchieten en de leedige plaats in de machine ^ van te vooren door een gedeelte der verdunde lugt en phlogiftifche damp beflaagen, inneemen. Daar er dus hier door niets in de machine teegenwoordig is, het geen door zyn ligtheid het overwigt der zwaarte van de ftof, waar uit het werktuig is zaamengefteldt, booven die der gemeene lugt kan vergoeden , zo zal de machine volgens de ftandvaftige wetten der zwaarte naar de aarde te rug keeren.
Zo dra de werking van het vuur verflapt, zo dat de lugt in de machine zig met minder kragt uitzet s zou ook een koude vogtige lugt* fneeuw, reegen &c« de lugt verder kunnen doen inkrimpen en hier door tot de daling der machine iets toebrengen. Voorts kunnen de winden, fcheuring van de Machine &c. dit veroorzaaken, gelyk uit het geen wy booven noopens de andere zoort der Aeroftatifche Machines hebben aangemerkt, overvloedig kan worden opgemaakt. Wy merken eindelyk noopens defe machine aan, dat de lugt in defelve door de hitte uitgezet en met phlogiften belaaden , gemeenlyk de helft zal weegen van het gewigt der Dampkringelyke lugt, zo dat, daar de Cubicqvoet gemeene lugt weegt om de \ once, eevenveel van deeze' Jttgt bet gewigt zal hebben van f once. Er zal du*



( 5i )
I once gewigt by ieder Cubicqvoet van deeze lugt moeten koomen, ten einde ze een Cubicqvoet der Dampkiingelyke lugt in zwaarte evenaare: weshak ven een Cubicqvoet van defelve in ftaat zyn zal Zig met iets minder dan § once gewigts in da Dampkring te verheffen. De Aeroftatifche Machine i met brandbaare lugt gevult , kan dus voor ieder; Cubicqvoet | once meer mee neemen dan deeze,' byaldien men de brandbaare Lugt vyfmaal ligter fchat dan de gemeene lugt.
Men bepaalde zig niet lang na de uitvinding dec Aeroftatiiche Machines aan het vermaak om defelve in den Dampkring te zien ryzen en daalen, men tragte welhaaft zelve met deeze werktuigen het lugK geweft te doorkruisfen. In het eerft was derzelver Zaamenftelling zeer eenvoudig; men beoogde alleenlyk defelve in de Dampkring te zien opryfen, zonder met derfèlver uitwendige praal zyne zinnen te willen ftreelen. Men maakte ze allengskens fraaier^ en pronkte ze op met vlaggen en andere vercierfeJen; men maakt 'er hier op eenige dieren aan valt,* en laat defelve met de Machine in de hoogte; men' doet de Machine door touwen vafthouden, en beproevt het er zelve optegaan; men ryft tot de hoogte van 40 a 50 voeten: men word allengskens ftouter; de touwen worden afgefneeden ; een RO-' ZIER, een ARLANDES, een ROBERT, een' D a CIIAR--



C50
CHARLES vliegen met deeze werktuigen door de Dampkring , en verwyderen zig met defelve tot op éene aanmerkelyken afftand van den Aardbol. Wy hebben de Aeroftatifche Machines afzonderling befchouwd, flaan wy dezelve thans met haare Bevaarders gaade.
Zal men met een Machine, die aan de verdunde phlogiftifche lugt hare werking verfchuldigd is, opryfen, zo word er aan het werktuig, op die wyze vervaardigd, als wy booven ter loops aanmerkten, een teene Gallery gevoegd by het comfoor, waar in brandend ftroo en wol gelegd is, om de lugt in de Machine in een behoorlyke ftaat te onderhouden. Men begeeft zig op de Gallery, met de noodige brandftof voorzien, om het vuur, des vereifcht wordende, te kunnen aanftooken. Het werktuig word losgelaaten, en men ftygd in de hoogte. Men voegd geftaadig nieuwe brandftof by het vuur, zo lang men het goedvind in de hoogte te vertoeven. Wil men daalen, dan Houd men op met het vuur aanteftooken; de verdunning der lugt houd hier door op: het phlogifton vervliegd; de gemeene lugt vervult allengskens 'het werktuig: de Machine verliest haar mindere zoortelyke zwaarte en daalt naar beneden. Vinden de Lugtreifigers, wanneer zy den Aardbol naaderen, of op defelve zyn aangeland, het goed om zig weederom van defelve te verwyderen, zy hebben mets
mi



(53 )
anders te doen dan het vuur op nieuws te vermeerderen, en het zelve in een behoorlyke toeftandt te onderhouden. Op eene diergelyke wyfe gefchiede de Lugtreis van de Heeren P1LATRE de ROZIER en de Marquis d'ARLANDES op den 21 November 1783-. Zy doorkruiden in den tyd van 20 a 25 minuten eene weg van 4 .a 5000 Toifes met eene Machnie door verdunde lugt voortgedreven, zynde 70 voeten hoog, 46 in haar middellyn,. en bevattende 60000 Cubicqvoeten. Zy nam meede 17 a 1800 ponden. Een Aeroftatifche Machine met brandbaare lugt gevult van een diergelyke inhoud zou 3750 ponden hebben kunnen meedeneemen, byaldien men de zwaarte van defelve tot die der gemeene lugt in reede fielt, als een tot vyf. Dit zoort der Aeroftatifche Machine fchynt aan den Heer van NOORDEN (*) zo door de verfchillende oorzaaken, die het inkrimpen der lugt kunnen te weeg beenden of bevorderen, teegens de wil der beftuurders, en de onheilen, die het fteeds brandend vuur kan baaren, als door de onophoudelyke zorg en moeite, welke van hun, die er zig op bevinden, moet worden . aangewend, ter geduurige onderhouding van de brandbaare ftof, weinig gefchikt tot het bevaaren der Dampkring Hier van in 't vervolg nader. Wat de andere zoort der Aeroftatifche Machines D 3 aan-
Qa) Loc. cit, p. ftQ> 30'



(54)
aanbelangd*, die naamentlyk, welke met brandbaare, lugt gevult worden, byaldien men met defelve een lugtreis wil onderneemen, zo word aan de Machine , na dat defelve behoorlyk gereed gemaakt, ei} gevuld is, een bak met touwen aan een net het geen over het werktuig is vaftgemaakt, gehangen, waar in zig de Reifigers voorzien met eenige balïafï begeeven. Men laat het werktuig los, en het. verwyderd zig van de aarde, om redenen booven genoegzaam daargedaan. De Reifigers behoeven zig niet beezig te houden met het werktuig te doen klimmen. Zy kunnen zig tot het doen van proeven of iets anders verleedigen, en dit waarlyk is, een groot voorregt, hetgeen deefe Machine booven, de andere zoort heeft.
Zyn de. Lugtreifigers van voorneemens een einde te maaken van hunne togt, zo openen zy een kraan, die gemaakt is aan de buis onder in de Machine, fteekende, waar door defelve gevult is. Hier door. baant zig een gedeelte van de brandbaare lugt een uitgang. De Machine begint terftond te daalen, en de kraan word geflooten; daar tog het werktuig, zozeer met ballaft kan belaaden worden, dat het niet met een zeer grote fnelheid opryft, zo kan het zelve door het verlies van een weinig van haar inhoudende, lugt, zwaarder worden dan de Dampkring. De opmak, waardoor zig een gedeelte van de brandbaare



C 55)
re lugt door de kraan ontlaft, zou, wanneer men vetonderdelde, dat de Machine zodanig belaaden was, dat zy niet dan met een zeer geringe fnelheid kan opgaan, en dat de brandbaare lugt in dezelve verdikt was, in de meerdere veerkragt der binnenlugt kunnen geleegen zyn. Wanneer men namentlyk in dit geval de kraan opend, dan krygt de binnende lugt geleegendheid haar eevenwigt met de gemeene lugt te herftellen» daar zy uit hoofde van haar verdikking en meerdere veerkragt deeds poogingen tot dit einde aanwend. Een gedeelte der brandbaare lugt dringt door de opening. Het werktuig valt eenigZints zaamen, beflaat hier door minder plaatsin de Dampkring als het voorheen befloeg, en daalt dus naar den Aardbol. Is de brandbaare lugt in de Machine door deefe eerlle ontlading nog niet in eevenwigt met de Dampkringelyke lugt, zo kan men, na eenig gewigt te hebben uitgezet, wederom opryfen, en op nieuws daalen door het openen der kraan, waar door zig weederom een gedeelte der brandbaare lugt zal ontladen, ter herdelling van het evenwi^t met de gemeene lugt. Byaldien men zo veel gewigt kan uitzetten, en de Machine van zulk een Jigte doffe gemaakt is, en zoo veel brandbaare lugt bevat, dat ze tot een zeer aanmerkelyke hoogte kan opryzen , zo kan men veilig, offchoon reeds het eevenwigt tuüchen de brandbaare lugt en de gemeeD 4 W



C5<n
ne lugt m de beneedenfte geweften van den Dampr kring mogte herfteldt zyn, zig weeder opwaarts begeeven. Daar tog de Dampkring allengskens ylder word, zo zou op een aanmerkelyken afftandt van de Aarde, by het openen der kraan, zig een aanmerkelyk gedeelte brandbaare lugt moeten ontlaften, om in veerkragt met de gemeene lugt, die aldaar door. biare ylheid in veerkragt verminderd is, gelyk te. zyn; hier door zou de Machine, welkers fnelheid reeds door de ylheid der lugt is afgenoomen, noodwendig naar de oppervlakte der aarde moeten te rug keeren. Byaldien dus de ontlading der brandbaare lugt uit de Machine geene ylheid in de Dampkringelyke lugt vereifcht, die ongefchikt is voor de ademhaaling, zo zal men in dit geval veilig kunnen klimmen en daalen, na welgevallen. Dan byaldien, het sy de zwaarte van het werktuig, het zy iets anders, de Lugtreifigers bepaalde aan het beneedenfte lugtgeweft, byaldien zy, offchoon naar hoogere lugt" ftreeken fteevenende, genoodzaakt wierden door het een of ander toeval te rug te keeren, terwyl zy nog in de. beneeden lugt omzwierven, zo zou het zeer gemaklyk kunnen gebeüren, dat de Reifigers niet W ftaat waaren de Machine door het openen - der kraan te doen daalen. Immers er zyn maar twee oorzaaken waar door de brandbaare lugt zig uit de Aeroftatifche Machine kan ontlaften, en defelve daar.
doe?



(5?)
door. in gewigt doen toeneemen. De eerfte is de ligtheid deezer Lugt; hier door tragt zy fteeds in de gemeene lugt opteftygen. Dan de uitwerking van deeze eigenfchnp word door de plaatzing derkraan belet. Was deefe booven of in het midden der Machine geftelt, zo zou, by het openen van defelve, de binnenftelugt geleegendheid hebben,het zy geheel, het zy voor een groot gedeelte, zig door liaare mindere zwaarte in de Dampkring te verfpreiden; dan, daar zy zig aan het onderfte gedeelte van het werktuig bevindt, kan dit geen plaats hebben. De brandbaare en phlogiftifche lugten tragten door hare ligtheid opwaarts, niet neederwaarts, zig te ontlaften. Dus ging de Machine van de HeerMONGOLFIER den 19 September 1783 opgelaaten, zeer wel in de hoogte, hoewel er onder een rond gat in was,'dewyl de. lugt door haare ligtheid alleen naar boven'werkte. De Machine, door den Heer Dr. van NOORDEN opgelaaten, leeverd ons een diergelyk voorbeeld op. Deefe verloor na de eerfte proevneeming weinig van haar lugt, hoewel zy een opening had; het geen alleen daar uit zyn oorfprong nam dat deefe opening naar onderen gekeert was. (a) Byaldien derhalven de brandbaare lugt, by het vullen, in de Machine niet verdikt is, zo zal defelve zig in geenerhande opzigt door de kraan in de Dampkring kunnen verfpreiden, wanneer D 5 de
£0 loc cit. p. 36,



C5S)
de Machine zig in het beneedenfte lugtgeweft bevind, si waar de gemeene lugt niet merkelyk in digtheid verfehille van die op de oppervlakte der aarde; en zodaanig een werktuig zal dus niet kunnen daalen, byaldien het zo digt gemaakt is, dat de lugt zig door geene andere openingen kan ontlaften; en wanneer het niet in ftaat is door zyne ligtheid tot een grootere hoogte opteftygen , alwaar een ontlafting door de meerdere ylheid der buitenlugt kan plaats hebben, zouden de Lugtreifigers in merkelyk gevaar vervallen. Het zelvde zou ook plaats hebben, wanneer reeds de brandbaare lugt der Machine door eene neerdaaling in eevenwigt met de gemeene lugt herfteld was, en men door het uitzetten van eenige ballaft weeder opryfènde voor de tweede keer wilde daalen. En deefè zwaarigheeden zullen dies te grooter voorkoomen, byaldien men overweegt, vooreerft dat de brandbaare lugt zig bezwaarlyk laat verdikken, gelyk de Heer ACHARD heeft waargenoomen (a), en ten tweeden, dat men door zodaanig een verdikking de kragt der ingeflootene lugt aaumerkelyk vermeerderd, waar door het werktuig gevaar loopt voor de poogingen der lugt om zig te ontlaften, te bezwyken, en te fcheuren.
Door
f» Verhandeling over de zwaarte &c. der lugtzoorte» in de nouveaux memoires de 1' Academie des Sciences & Belles Lettres de Berlin poar P anneé 1778.



( 59 )
Door een andere plaatzing der kïaan" zou Bmen deeze ongemakken kunnen voorkoomen, byaldien men naar mentlyk dezelve zo delde, dat de brandbaare lugt ook door haare ligtheid zig kon ontladen. Dit zou plaats hebben, byaldien de kraan zig aan het toppunt of in het midden der Machine bevond. In her eerde geval zou men al de brandbaare ïugt kunnen uitlaaien , in het tweede een groot gedeelte. Dan hier ontdaat de zwaarigheid, dat de kraan op deeze wyze vooral, byaldien de Machine eene aanmerkelyke hoogte had, niet onder het bereik zyn zou der Reifigers, die zig in een Bak onder de Machine bevinden. Mynes eragtens zouden alle deefe ongemakken ge-, maklyk kunnen worden weggenoomen, byaldien men of in het boovende of in het middende gedeelte der Machine een dunne holle buis vadmaakte, van defelvde dof als de Machine vervaardigd , en lugtdigt, Deeze buis moed met haar eene eind afhangen in de Bak, de verblyfplaats der Reifigers; er moed een kraan aan dit einde zyn vadgemaakt, die de Reifigers na willekeur konden openen en fluiten.
Wil men zig van deefe buis bedienen ter ontlasting van de lugt, zo moet men, na dat de kraan geopend is, deszelvs uiteinde met een gaffel of ander Inflrument tot een hoogte brengen, welke die van de plaats, waar de buis met zyn ander einde in de Machine is vastgehegt, eenigzins overtreft, of byal-
die»



(00)
.dien deeze handelwys, weegens de groote hoogte van de Machine, te moeilyk mogt valien, zo zou iuen gemaklyk het uiteinde der buis, na het openen der kraan, door middel van een touw, er aan van? gemaakt, het geen langs eenige katrollen, over dé Machine loopende, by de Reifigers in de Bak nederhing, tot gemelde hoogte kunnen ophyfen; hier door zal de lugt geleegendheid hebben, zig door hare ligtheid in de Dampkring te verfpreiden; de Machine zal hier door daalen; waar op men de buis wederom laat zakken, en de kraan toefluit. Men kan dus op deeze wyze toegeruft altoos veilig, en na welgevallen kunnen klimmen en daalen, zonder dat de hoogte, waar op men zig bevind, of detoefland der veerkragt van de beflootene brandbaare lugt hieromtrent eenige beletzelen kunnen aanbrengen.
Men ziet uit het verhandelde dat de Lugtreifigers de fhelherd van de Machine kunnen vermeerderen en verminderen , door het wegwerpen van eenige ballafl en het openen der kraan, en dat zy dus ten minften voor een gedeelte de oorzaaken kunnen te keer gian, die er in de Dampkring ter verfnelling of vertraaging van de beweeging deefer werktuigen kunnen aanweezig zyn, waar van wy booven hebben gefprooken. Hier door kunnen zy ook'althans eenigzints de direétie der Machine veranderen, die de^vinden &c. waar van booven , defelve kunnen
gee-



(èi)
geeven, dewyl de rigting der ligchaamen door twe*; kragten voortgedreeven, niet alleen afhangt van de rigting waar langs deeze werken, maar ook van derfelver hoegrootheid : daar nu de Lugtreifigers de kragt, waar meede de Machine zig langs een lood* regte lyn van de aarde tragt te verwyderen, doos het openen der kraan, of het uitzetten van gewigt kunnen verminderen en vermeerderen, zo blykt het overvloedig, dat zyook de rigting ten minften eentgzints kunnen veranderen, weike de Machine hou*, uit hoofde van een uitwendige oorzaak, die met de ligtheid der Machine te gelyk werkt.
Men is egter nog zoverre niet gevorderd, dat men dit werktuig als een Schip kan regeeren, en langs allerhande lynen doen voortgaan, hoe de wind ook zyn mooge. Men arbeid met yveromhet zo verre te brengen. By de Dyonfche Academie zyn verfcheiden verhandelingen omtrent dit onderwerp voorgeleefen. Een onder anderen zegt men dat een byzondere aandagt verdiende. Volgens het zelve zou een kleinere ifegtbol booven de grootere moeten geplaatft worden. Hier zouden bykoomen twee taffen vleugels en een roer aan een zoort van vaartuig vaftgemaakt. Door deefe toeftel meende men in ftaat te zyn, na willekeur in den Dampkring te kunnen omkruisfen. Wat hier van zy zal de tyd leeren. De Heeren PALMER en MESNIER hebben aan de Parysfche
Aca-



Academie insgelyki, een memorie aangebooden, waar in zy een middel ter beftiering deezer werktuigen aan de hand gef.wen, het geen zo algemeen zou zyn , dat men kejvs met eene Aeroftatifche Machine van hetzelve voorzien; teegens de wind op' zou kunnen lai/eeren. Wy verwagten met ongeduld de uitikg deezer tydingen, en wenfchen intusfchen hartelyk, dat de roemryke poogingen van hun, die zi,g hier op met yver toeleggen, met een gewenfchtert uitflag moogen worden bekroondt.
DE.'RDE HOOFDSTUK.
De Aeroftatifche Machine befchouzvd in haan gevaaren en nuttigheeden.
INHOUD.
Kragt der voor oordeelen > geoorloofdheid van
het gebruik der Aeroftatifche Machines , ,
gevaaren — - derfelver gering aanbelang —— nut der Aeroftatifche Machines in het gemeene leeven —~— in de zverktuigkunde —— in de lugtkunde ■■ — in de verhcevelingkunde . % etanmerkelyke reis van FROEDLICHIUS —j in de Ele&riciteit «— gevaaren ., middelen ter beveiliging afftand der Donder*



cm
wolken- enz. —— nut in de Sterrekunde b
Magnethmus Aardrykskunde —— Koopvaart ■ Natuurlyke Hi/lorie etau -.
misbruiken » bejluit.
jEen gezonde Godsdienft is allerheilfaamft voor
het menfchdom Regtmaatige begrippen van
God en Zyne volmaaktheeden hebben een gezegenden invloed op onze daaden De Reede en
openbaaring beide geeven ons dezelve overvloedig aan de hand. De kragt der vooroordeelen verduiflerd ze voor een groot gedeelte. Men vormt zig denkbeelden vau den Goddelyken wil, met betrekking tot zyne Schepfelen, die God onwaardig zyn. Men maakt van de opperfte Goedheid een onmeedogend Tyran. Men veragt uit een beginzel van een averregtfe Godsdienft niet zelden die middelen, welke het Opperweezen verordend heeft tot onze .beveiliging, en die gefchikt zyn om ons beeter, wyzer, en gelukkiger te maaken. Zie daar de bron van veele rampen. En zodanig is egter de denken handelwys van zeer veele onder ons, niet alleen van het gemeen, onvatbaar voor onderrigting, maar? ook van andere, die onderweezen zyn in de beginfelen der Godsdienft en Wysbegeerte , zelvs van Mannen, die met den Eeretytel van Geleerden pronkea. Welk een verwondering zal het niet baaren
by



C6> )
by de Nakoomelingfchap, dat men in de agttieride Eeuw, een Eeuw, waarin de kunften en weetenfchappen tot zulk een aanmerkelyken top gefteegen zyn, aldus gedagt hebbe?
Er word een middel uitgedagt, om de akelige gevolgen der kinderpokken door inënting voortekoomen: Men fchreeuwt van alle kanten : zvelk een Godloosheid! God zend zyne plagen onder ons: men kant zig teegens dezelve aan. Men fielt zig uit eigen beweeging aan doodsgevaar bloot. Is dit niet God te verzoeken ?
Men vindt êeri middel uit, om zig door Afleiders voor de verfchrikkelyke, verwoeftingen der blixem te beveiligen. O, ze^- men, zvelk een vermeetelheid! Men tragt Gods magt te trotfeeren. Hy bezoekt ons met zyne oordeelen. Men poogd dezelve te zveederjlaan.
De Aeroftatifche Machines worden uitgedagt. Er is zeef veele waarfchynlykheid , dat door dezelve de kunften en weetenfehappen zullen worden uitgebreid. Heeft men hier ook iets teegen intebrengen? Zonder twyvel; God, dus redeneert men* bepaalde den menfch aan de aarde. Hy kant zig aan teegens het Goddelyk welbehaagen. Hy tragt zig booven de wolken te verheffen. Welk een gruweldaad!
te



ïs dit niet de taal der vooroórdeelen en der wanbegrippen ?
De kinderpokken maakten onder ons groote verwoeftingen. God befchikt ons, in de wyze weegen zyner aanbiddeiyke voorzienigheid-, door eene Engelfche vrouw een mkldel om deefe rampen te fluiten. Zommige maaken van het zelve gebruik, en danken het Opperweezen voor zyne voorzorg voor het Menfchdom. Zie daar eene verfoeielyke ongei hoorzaamheid aan onfen Schepper volgens het volks begrip.
De meefte verwerpen dit middel; offchoon de daagelykfche ondervinding de overvloedigfte blyken bpleeverd van deszelvs gewenfchten uitflag. Zie hier eene waare gehoorzaamheid aan Gods beveelcn.
Een Americaan onderrigt ons van de gelykheid van het blixemvuur met de Electrifche vlociftof. Men vind hierop de Afleiders uit, waar door men zig kan waapenen teegens de vernielende kracht van deeze verheeveling. Eenige erkennen ook hier in Gods goedheid. Zy neemen met dankbaarheid dit middel aan, en gebruiken het met een gelukkigen uitkomft. Zie daar weederom een verloochening van God en zyne voorzienigheid.
De grootfte hoop veragt ook dit hulpmiddel, het geen hunne Schepper en Weidoener ter hunner beveiliging gefchikt heeft, en daagelyks met zyne goedE keuy



(6-6)
keuring en zeegen bekroondt. Men verzet zig mef alle kragt teegens deszelvs gebruik. Is dit niet een volkoomene onderwerping aan Gods wil? Is dit niet een pryfenswaardige Godsdienft-oeffening?
Een Franfch vernuft bied ons de Aeroftatifche Machines aan. Eenige onderzoeken dezelve nauwkeurig , en fpooren haar gebruik na. Zy oordeelen , dat ook deefe uitvinding het fflenfchdom van dienft zyn kan. Zy zoeken defelve meer en meer te verbeeteren, om haar nuttigheid uitgeftrekter te maaken. Zy hoopen, dat zy ook hierin geleegendheid zullen hebben God te verheerlyken, en zyne goedheid, in het verfchaffen der middelen, die de kunften en weetenfchappen kunnen uitbreiden , te bewonderen. Zie daar een ylTelyke misdaad! een verzaaking van alle Godsdienft, eene openbaare oproerigheid teegens den Schepper der Natuur.
Het meerdere gedeelte veragt ook deeze uitvinding, hoewel men zeer gemaklyk, was het voor redenkaaveling vatbaar, deszelvs nuttigheid zou kunnen aantoonen. Men befpot hun, die hier anders over denken, en men fchryft derfelver poogingen , om van deeze werktuigen een nuttig gebruik te maaken, en dezelve meer en meer te verbeeteren aan op de lyft der zonden van het menfchdom. Zie daar een ftaal van eene reedelyke GodsVrust, eene ootmoedige onderwerping aan hetGod-
lyk



jyk weibehaagen.
Ja maar, zegt men , God bepaalde den menfch aan de aarde. De Lugt is voor de vogelen. Onze Schepper voorzag ons niec met wieken en andere vereifchtens om het Lugtgeweft te doorkruiflen.
Is dit geen kragtige bewysrede?
God gav den menfch geen klauwen om het vleefch der dieren te verfcheuren, geen genoegzaame fterke maag en ingewanden om het zelve rauw te verteeren, daarom moogen wy geen vleefch eeten. God gav den menfch geen genoegzaame kragten en fterkte, om groote lallen op een verren afftand te vervoeren , daarom mag hy geen Paarden of andere werktuigen aanwenden om dit te verrigten. God gav den menfch geen huid gelyk die der dieren j waar door hy zig voor de koude der lugt kan befchutten ; daarom moeten wy naakt gaan j en het is niet geoorloofd ons met kleederen te bedekken. De wateren zyn voor de visfehen verordent; God fielde ze tot hunné woonplaats;-. Qnfe Schepper ver= leende óns geen vinnen, geen lugtblaasjes om de" wateren te doorkruisfen. Het Opperweezen bepaalde ons aan de aarde, aan het drooge. Wy verzetten ons dus teegens Gods wil 'met het water te' bevaaren. Wy loochenen hier door Gods voorzienigheid, Gods beftaan. De Scheepen zyn uitvindingen des Duivels, werktuigen der zónde.
E a Is



( 63 )
Is dit niet een uitmuntend zoort van reedekaa? Velen?
God gav den Menfch een vernuft oneindig boo* ven dat der dieren verheeven. Hebben deeze meer voorregt in kragten, fterkre, dit is hoogst noodzaakelyk; hun doorzigt is te gering, hun verftand te bekrompen, dan dat zy anderzints behoorlyk voor hun leevensonderhoud en behoeften zouden kunnen zorgen. God maakte alles met wysheid. Hy fchonk den menfch eene volmaaktere ziel, en vercierde defelve met vermoogens, die hem zeer verre booven de dieren doen uitblinken; vermoogens, die het gebrek aan hgchaamskragten en hoedaanigheeden rykelyk vergoeden. Door deeze was' hy in ftaat zig een dekkleed te bezorgen, het geen de natuur hem geweigerd had. Door deeze bouwde hy huizen, door deeze vond hy werktuigen uit om de wate* ren te doorkruisfen , waartoe zyn ligchaam ongefchikt is.
Het Opperweezen bepaalde den menfch niet al* leen aan zyne behoeftens. Hy is voor verheevener eindens gefchaapen. De kennis van God en zyne werken, moest zyn voornaamfte beefigheid zyn. Hef was hier toe noodzaakelyk, dat hy de natuur befchouwde, om hier uit de volmaaktheedén te leeren van haaren en zynen Schepper. God befchikte ook door zyne voorzienigheid de middelen



(69)
len, welke tot dit einde konden dienftig zyn. De Telefcoopen, de Microfcoopen enz. vertoonen ons de overvloedige blyken van Gods oneindige magt, en onpeilbaare wysheid. God houd met op met ons weltedoen. Hy ftelt een middel daar, waar door wy in ftaat geftelt worden, ons booven de wolken te verheffen, het geen ondoenlyk wasvoor onze Voorouders, een middel, het geen ons met alleen van nut zyn kan, in het verkrygen der noodwendigheeden en vermaaken van dit leeven, maar waar door wy ook geleegenheid erlangen, de volmaaktheeden van onzen Schepper, in het befchouwen der natuur, meer en meer te leeren kennen, en dezelve te verheerlyken.
Houd dan op, ondankbaar Sterveling! uittevaaren teegens eene uitvinding, welkers vrugten gy onwaardig zyt te fmaaken door uwe murmureeringen. Erken ook hierin de goedheid van uwen Maaker , en gebruik met dankbaarheid de middelen, die hy u aanbied tot uw geluk en volmaaking.
Dan moogelyk vraagt iemand, weegt het nut, het •JCen deefe werktuigen kunnen aanbrengen wel op teegens de gevaaren, waar aan men zig, door met dezelve den Dampkring te doorkruisfen, blootftelt?
Ter beantwoording deefer vraag moeten wy zo deeze gevaaren, waar aan deLugtreifigersonderheevi« zyn, als de onderfcheidenc nuttigheeden engeE 3 brul*



(70)
bruiken der Aeroftatifche Machines wat naader befchouwen.
Wat de gevaaren betreft, hoe gemaklyk, zou men kunnen zeggen, kan het niet gebeuren dat de Machine losbarst en fcheurt, zo dat, de lugt zig uit het werktuig ontlaftende, de Reifiger mee hetzelve plotfling ter needervak? Zou niet het een of ander de Lugtreifigers kunnen beletten neertedaalen, waar door zy geduurig hooger opryfende eindelyk zou? den omkoomeu door de al te zeer verdunde lugt, die voor de menfehelyke ademhaaling ten eenemaal ongefchik'c is ? Zouden zy niet, daar men tot hier toe geen middel heeft kunnen uitdenken, om deefe Machines- behoorlyk te beftuuren, op het. water kunnen neerdaalen en elendig verdrinken ? houden zy niet door de ftormwinden ginds en her? waards geflingerd kunnen fneeven ? Zou niet by een donderbuy een blixemftraal hen kunnen treffen en verbryfelen? Gaan wy ieder deefer ftukken afzonderlyk na: en veftigen wy onzen aandagt voor. eerft op de Aeroftatifche Machines, die met brandbaare lugt gevult zyn.
Wat het barften der Machine aanbelangd, terwyl men met dezelve in de Dampkring vertoeft, byalr dien zè van een fterke en digte ftof gemaakt, en behoorlyk gevernist is, heeft men hier niets of weinig voor te dugten. Immers de beflootene lugt is nog



C 71 )
door haare ligtheid nog door haare veerkragt in
ftaat om een op deeze wy« v»^»*-
tuig lostelcheuren , vooral wanneer men zig met het zelve bevind in het beneeden lugtgeweft , -wor ^ heflootene brandbaare lugt en de Damp-
,.- _.i„i.„ w «»n naasten bv een gelyke trap
( van veerkragt"hebben: maar byaldien men tot een ; hooger lugtgeweft is opgereeftn , loopt men bui: ,„,„.1 mpprHpr ffevaar. daar de buitenlugt in
ICll lwjiïu »w o 111,
dit -eval weegens haare verdunning aanmerkelyk minder in veerkragt zyn zal, dan de lugt der Machine; hier door zal de laatfte zig geweldig uitzetten, en'de Machine dus in gevaar brengen om te berften. Dan, behalven dat men dit zou kunnen voorkoomen, door de Machine niet geheel en al te vullen zo dat de lugt nog in de Machine plaats vond, om'zig uittebreiden, zo komt men ook dit gevaar gemaldyk te booven, door middel van een of meer zakken, waar van zig ook de Heer CHARLES in zyn laatfte proev bediende, die, daar, ze van van te vooren geflooten en plat zyn , in dit gevil «reopend worden, zo dat de lugt zig in dezelve kan verfpreiden; En offchoon ook een fcheur in dit werktuig plaats hadt, zou het zelve egter weegens zyne groote uitgebreidheid niet dan langzaam daalen. In de Machine, in de voorige maand te Lyons opgelaaten, kwam een fcheur van wel 5 voeE 4 teB



(72 )
ten lengte. Zy keerde egter langfaam naar den Aardbol te rug. Byaldien 'er voorts eenige kleine openingen in het werktuig gevonden worden , zal de brandbaare lugt zig wel is waar door defelve ontlaften , dog niet dan langzaam, zo dat het werktuig, zonder het minfte gevaar voor den Reifrger, zagtjes ter aarde neederdaale.
Ten tweeden, byaldien de Lugtreifrger niet in ftaat is de Aeroftatifche Machine te doen daalen , zal hy zonder twyvel • omkoomen , byaldien het werktuig nanwkeurig digt is, en zo veel in ligtheid de Dampkringelyke lugt overtreffe , dat het tot de boovenfte geweften der Dampkring, alwaar de lugt door haar fynheid voor onze ademhaaling, en dus voor ons keven onbekwaam is, opryft. Jofeph Jcofta verhaalt O), dat hy met eenige andere de hooge Peruaanfehe Gebergten, Ptracaca genaamd, by dewelke, hy zegt, dat de Alphifche gebergtens niet meer te vergelykeu zyn als gemeene hutzen by hooge toorens, overtrekkende zy door de fyne lugt, die aldaar plaats hadt, aangetaft wierden van zulke fterke braakingen, waar onder zelvs bloed gemengd was, dat zy niet anders dagten dan te zuilen fterven. In deeze ftaat bleeven zy eenige. uuren, tot dat zy üi eene meer verdikte lugt kwaamen,:die voor. hunne ademhaaling gefchikter was.
De
'"^O. ?je BOYLE Experiment, phyfic. mechan, AL



De Heer BOYLE verhaak (F) van een Geeftelyken, die een der hooge bergen van Armenien be-r zoekende, meermaalen en korter adem moeft fcheppen, dan in de beneedenlugt , en dat hy afgekoo-» men zynde, zulks verhaalde aan de bewooners dei bygeleegene vlakte, die hem verzeekerden, dat dit hun insgelyks op die hoogten gebeurde, en dat dit eene zeer bekende waarneeming by hun was. Deefe Geeftelyke ondervond hetzelvde op een der Bert gen in de Cevennes.
Een zcekere dood zou dus het gevolg zyn van de vermeetelheid dier geene, welke tot in de bovenfte geweften der Dampkring wilden doordringen. Dan het is 'er zeer verre van daan, dat men teegens zyn wil met de Aeroftatifche Machine een diergelyk lot zou te vreezen hebben. Immers men is altyd in ftaat met dit werktuig te kunnen daalen , het zy men zig in de beneeden- het zy men zig in de bovenlugt bevinde ; in de beneedenlugt, zo niet door het openen eener kraan, althans door een buigbaare buis, waar door zig de brandbaare lugt door haare ligtheid kan ontlaften , gelykerwys wy booven pag. 59 hebben daargedaan; in de boovenlugt, door het openen van een kraan, waar ook defelve mooge geplaatft zyn, dewyl het verfchil van de veerkragt der binnen- en buitenlugt eene aanmerE 5 ke-
£Z>) Ibidem.



(74)
fcelyke uitzetting van de eerfte vereifcht, om het verbrooken eevenwigt te herftellen, zodat, een groot gedeelte der brandbaare lugt zig ontladende , de Machine naar den Aardbol zal te rug keeren. Hieromtrent blyft dus niet de allergeringfte zwaarigheid
overig. .
Zon niet, zegt men verder, de Machine op het water kunnen neerdaalen? Dit zou buiten twyvel kunnen gebeuren door een verregaande onvoorzigtigheid der beltuurder, maar is ook niet het Scheepsvolk in gevaar, byaldien de zorge voor het vaartuig aan eenen agteloozen en onkundigen Huurman is toevertrouwd? Immers de oorzaak, waar door dit zou kunnen gefchieden, is gemaklyk wegteneemen. Byaldien de Lugtreifiger zig van de noodige Ballaft voorziet, en eenig gewigt uitzet, wanneer hy uit de rigting, die de Machine geduurende het neerdaalen houd, befluit, dat defelve op het water zou neervallen, zo is er geen het minfte gevaar te vreezen. Immers hier door zal het werktuig ligter worden, ophouden te daalen, en weederomin de hoogte op. ryfeu. Maar zegt men , wanneer men zig booven de oppervlakte van eene Zee bevond, en de wind van het ftrand waaide, zou men zig niet kunnen pjerlaaten om het waater, en men zou teffens door in de hoogte te blyven, weegens de rigting der wind zo niet aan het grootfte gevaar worden blootge-



(75)
gefteit, ten minften eene aanmerkelyke wegmoeten afleggen, eer men kon landen: byaldien men, by voorbeeld, zig in deeze Stadt opliet, en door een Zuidewind booven de Noordzee gedreeven wierd, zou men, byaldien de wind eenige tyd uit deeze ftreek waaide, gevaar loopen nergens aantelanden , en eindelyk door honger, koude &c. by den Noords pool te fneeven.
Wy merken op deeze zwaarigheid aan, vooreerft dat men, wanneer men uit de rigting der wind en de geleegendheid der plaats, waar men zig bevind, opmaakt, dat men een diergelyk gevaar zou loopen , kan nalaaten zig in de hoogte te begeeven, en neerdaalen, byaldien er, terwyl men zig op reis bevind, een zodaanige wind begint te waajen; ten tweeden, dat, byaldien menazig door agteloosheid &c. in dit geval bevinden mcfgt, men waarfchynlyk het gevreesde onheil zou voorkoomen, door zo veel ballaft uittezetten,. dat de Machine tot een merkelyke hoogte oprees; hier door zou men deels beletten , dat de Machine zig door de wind verre van het ftrandt verwyderde, en deels groote kans hebben in een hooger lugtgeweft zo geen teegenftrydige, ten minften een andere wind aan te treffen, als by de oppervlakte der aarde plaats heeft.
Wat het gevaar, het geen de Lugtreifigers door
ftorm winden te dugten hebben, betreft, dit is zeer
ge"



(76)
gering. Immers behalven dat zy zig by het opkoomeu eener ftorm kunnen neederlaaten, daar het neerdaalen altoos in hunne magt is, zo ondergaan zy ook weinig of geen gevaar, door met een ftormwind te worden voortgedreeven, daar tog het werktuig behoorlyk vervaardigt, geen nood heeft over zyde te worden geworpen, dewyl de lugiftroom alle deszelvs deelen eevenmaatig voortdryft.
Zou, dus vraagt men ten laatften, het werktuig met zyne bhuurders niet ligtelyk door eene blixemftraal kunnen worden verbryfeld? Dit gevaar heeft vry wat fchyn, dan behalven dat men by een donderbuy geene lugtreifen behoefde te onderneemen, en terftond kon terugkeeren, wanneer men eenig vermoeden hadt, dat 'er een donderbuy zou ontftaan, zo kan men ook nog hier omtrent een ander middel beefigen, waar van in het vervolg naader.
Gelyk dus deeze gevaaren van weinig aanbelang zyn met betrekking tot de Aeroftatifche Machines, die met brandbaare lugt gevult worden, zo zyn ze waarlyk van geen meerder gewigt, byaldien het Lugt vaartuig, waar op men zig bevind, door een Phlogiftifche damp volgens de uitvinding van de Heeren MONTGOLF1ER word opgeheeven.
Behalven dat in het eerfte geval, wanneer namentfyk de Machine losfcheurt of barst, of niet volkoomen digc gemaakt is, alles op deefe zoort der Ae-
ro-



(77)
roftatifche Machines kan worden toegepaft, het geert wy boven nopens de andere zoort, om de gering* heid van het gevaar hier uit ontftaande aantetoonen, gezegt hebben, zo komt hier ook nog het volgen* de in aanmerking, vooreer/?, dat de oorzaak, waaï door de andere zoort der Aeroltatifché Machines meermaalen zullen berften of fcheuren, ingeval men zig niet teegens dezelve op bovengemelde wyze beveiHge> te weeten de geweldige uitzetting der beflootene lugt, door het overgaan der Machine u:t een digtere in eene yldere lugtftreek, hier geen plaats kan hebben , dewyl de Phlogiftifche damp zig door de opening onder in het werktuig op het zelvde ogenblik in evenwigt met de Dampkringelyke lugt kan herflellen, als de ylheid der buitenlugt zulks vereifcht; en ten tweeden dat eenige openingen, een fcheur enz. meermaalen niet in ftaat zyn zullen dit werktuig te doen daalen, gelyk in de andere zoott plaats heeft, dewyl de Phlogiftifche damp, waaraan deeze Machine haare werking verfchuldigd is, gedurig word voortgebragt, en wel met een verbaazende fnelheid, zo dat het verlies van lugt, het geen dit werktuig door eenige fcheur of openingen TOogt lyden, ogenbliklyk door het vuur zal worden herïteld, byaldien hetzelve behoorlyk geftookt word.
Het gevaar, waarvan wy in de tweede plaats gewaagd hebben, om naamentlyk tot een al te groots



te hoogte opteryfen, kunnen de Lugtreifigers ool£ in dit werktuig gemaklyk voorkoomen, door het Vuur van ilroo en wol, het geen de Phlogiftifche damp, waardoor de Machine opgaat, voortbrengt j niet verder aanteftooken. Immers, zo dra het vuur uitgaat, zal het verlies van lugt, het geen de Machine door de openingen, die wy veronderftellen, dat in defelve zyn, lydt, niet wederom door de werking van het vuur kunnen vergoed worden. Dan byaldien een zodanig werktuig volkomen digt was, zo zou het raadzaam zyn, om ook aan het zelve een diergelyke buigbaare buis te doen maaken, als wy booven befchreeven hebben, dewyl men hier door, daar dezelve den Lugtreifiger in ftaat ftelt naar willekeur te daalen, alle gevaaren kan vermyden, die uit het opryfen der Machine tot eene te groote hoogte kunnen voortkoomen.
Het derde gevaar, waar van wy boven melding gemaakt hebben, is van dien aart, dat het, door hetopryzen der Machine gemaklyk kan worden voorgekoomen. Byaldien dus een Lugtreifiger aan de rigting der neederdaalende Machine bemerkte, dat defelve op het water &c. zou needervallen, zo ftaat hem niets anders te doen, dan het vuur te vermeerderen, door er nieuw ftroo en wol by te voegen. Hier door zal er een nieuwe hoeveelheid Phlogiftifche damp worden voortgebragt, en de
Ma-



(79)
' Machine zal zig weederom in de hoogte begeeveö, Voor het overige merken wy aan, dat het gevaar-, het geen de Lugtreifigers door het wederom opryien der Machine kunnen loopen, met opzigt tot deeze zoort der Aeroftatifche Machines op diezelvde wyfe kan worden verminderd of te niet gedaan , als wy booven opzigtelyk tot de andere zoort hebben aangemerkt.
Nopens de twee laatfte gevaaren merken wy hier het zelvde aan, het geen wy boven, wanneer wy over de gevaaren, waar aan men met de Aeroftatifche Machine met brandbaare lugt gevuld onderWorpen is, handelden, gezegd hebben.
Dan mogelyk zal iemand denken, dat er nog mot opzigt tot deeze zoort der Aeroftatifche Machines twee gevaaren plaats hebben , die byaldien ze niet de luft om met dezelve het Lugtgewest te doorkruifen ten eenemaal wegneemen, ten minften de moed der Lugtreifigers grotelyks zullen verzwakken.
Daar tog, zegt men, dit' werktuig zyne werking aan eene door hitte verdunde lugt vérfchuldigd is, kan het gemaklyk gebeuren , dat deeze verdunde lugt het zy ' door een regenbuy, het zy door de fcherpe koude van de buitenlugt fchielyk word zaamgetrokken, waar door de Machine gevaar liep met zynen beftuurder plotfling ter neertevallen.
Edog wy merken hier op aan, dat, behalvea
dal



C8o)
dat, offchoon dit kon plaats hebben, de groote oppervlakte der Machine het plotlling neervallen zou beletten, het onwaar is, dat dit werktuig alleenlyk aan eene verdunde lugt zyne werking verfchuldigd is, dewyl de Phlogiftifche dampen , die het vuur van ftroo en wol opleeverd, met de gemeene lugt vermengt een vloeiftof van eene byzonderen aart uitmaaken, gelyk boven reeds is aangemerkt.
Ten anderen zal het miffchien zommige toefchy1 nen, dat deeze zoort van Machines veel gevaar loopen, om in brand te geraaken, daar zy met een Comfoor, waar in zig een geftadig brandend vuur bevind, verbonden zyn, en dat dus het gevaar, om zig met deefe Machine opwaarts te begeeven, uit dit oogpunt befchouwd, zeer aanmerkelyk is.
Wy willen de mogelykheid van een diergelyk ongeluk in geenen deele ontkennen, alhoewel wy tevens van oordeel zyn, dat het zelve door de diepte en plaatzing van het comfoor, waar in zig het •vuur bevind , als meede door de oplettendheid en voorzigtigheid van den Lugtreifiger, gemaklyk kan worden voorgekoonien.
Wy hebben dus de fchynbaare gevaaren, waar aan men zig in het doen van lugtreifen met de Aeroftatifche Machines zou blootftellen, kortelyk nagegaan, en gezien van welk een gering aanbelang defelve zyn, flaan wy thans het byzonder gebruik
dee-



(«I)
ïer werktuigen gaade ■, en ipooren wy de onderfcheiden nuttigheeden na, die het menfchdom van* deeze uitvinding kan fmaakcn.
Veftigén wy in de eerfte plaats onzen aandagt 'op het nut;, het geen de Aeroftatifche Machines in 'het gemeene leevén kunnen aanbrengen.
Men zal door middel van deefe werktuigen op een aanmerkelykeh afftandt voorvallende zaaken kunnen waarneemen , feinen geeven , groote rivieren •zonder hinder overfteeken , en by een gunftïge wind met defelve van de eene plaats naar de andere reifeh. De naarftigheid en het vernuft der Natuuronderzoekers , die ter volmaaking van dit ftuk alle kragten infpannen, zullen ons wel ras in ftaat ftef-. len deeze werktuigen op eene min 'koftbaare wyzè te vervaardigen en goedkoop 'te vullen, (c)
Ieder zal zig dan gemaklyk eene diergelyke Machine kunnen verfchaffen en tot de opgegeevéne eindens gebruiken. En byaldien de poogingen der Paryfche, Dyonfche Academie &c. met een geluking gevolg bekroond Worden om een middel uit te vinF den
(O Hier in heeft de Aerofta'rifclie Machine, (Me door eene Phlogiftifche lugt opgaat , een merkelyk yóèi l'eti boven de andere zoort , dewyl liet vullen van deze'vs in een ogc-Mik pefchieA en van belang niets kolt Gm zoort der Aeroftatifche Machines kan dus van veel- al* gemeener gebruik zyn dan de andere;



( 82 )
den ter beftuuring van die werktuig, welke bïyde maar de nieuwspapieren ons reeds hebben aangekondigt, welk een nut zuu dan deeze uitvinding niet baaren voor de Menfehelyke zaamenleeving ? Waaren de weegen onbruikbaar, was 'er geen geleegenheid om te water te reizen, geen nood, eene Aeroftatifche Machine zou ons brengen op de plaats onzer begeerte. Welk een aangenaam vooruitzigt voor den Staatsman , den Euangdiedienaar , den Koopman , den Handwerksman &c. In 't byzonder aantetoonen, welke nuttigheeden hier uit voor ieder leevenftandt zouden voortviocjen, welke misbruiken hier door zouden kunnen worden geweert, welke uitvlugten hier door zonden worden afgefneeden, zou zo overtollig als onaangenaam zyn.
De Werktuigkunde word ook donr deeze uitvinding met een nieuw werktuig verrykt. Immers de Aeroftatifche Machine zou met laften die het anderzints ongemaklyk en koftbaar was te vervoeren of op een groote hoogte te brengen, gemaklyk by een gunftige wind tot de beftemde plaats voortgaan of tot de vereifchte hoogte opryfen. Byuldien men de brandbaare lugt uit vitrioolzuur en yzer agt de gemeene lugt driemaal in ligtheid te over* treffen, en de zwaarte van een Cubicq voet ge« meene lugt ftelt op | once, zo zal 'er by ieder Cubicq voet van deeze brandbaare lugt moeten
koor



<h )
koomerï I once, ten einde dezelve eevenveel weege als de Dumpkringelyke lugt, en dus zal een Spluerifche Aeroftatifche Machine van 10 voet diameeter opligten 2$ ponden van 20 - r■■ ■■ ■ • 1 1 1 —■ 2\2\
van 60 ——— * ■ ■< 5^y8v
Stek men de rede der zwaarte van deeze bran & baare lugt tot die der gemeene lugt als een tot vyf9 zo zal ieder Cubicqvoet van dezelve kunnen opligten een geheele once ; weshalven een Sphaerifche Aeroftatifche Machine van 10 voet diameter zal opryzen
met ten naaften by 33 ponden
F a van'



(84)
van 90 — 23865
van 100 ——— - 3'723
Wat de Aeroftatifche Machines , die door de Phlogiftifche Damp uit brandende ftroo en wol getrokken in de hoogte opryzen , aanbelangd , byaldien men veronderfteld dat de zwaarte van deeze Phlogiftifche damp tot de zwaarte der gemeene lugt in reede ftaat als een tot twee, het geen vry nauwkeurig met de ondervinding overeenkomt, zo' zal, de zwaarte van een Cubicqvoet gemeene lugt op | once gereekend zynde, ieder Cubicqvoet van deeze Phlogiftifche lugt iets minder als f once in de Dampkring kunnen opheffen , en dus zal eene Aeroftatifche Machine met deeze lugt gevuld, van 10 voet diameter ten naasten by opligten 20 ponden Van 20 ■ —— —— 163
van 30 ——— *—-— " S5Z van 40 ——— —— —— 1308
van 50 • —" ■ 255a
van 60 44i5
van 70 ?oir
van 80 I0466
van 90 *49oa
van 100 ' 20443
Byaldien men van deeze fommen aftrekt de zwaar-



( 85)
te der Machine, zal men vinden hoe veel dezelve buiten haar eigen gewigt kan meedevoeren.
Eindelyk, wanneer men een middel om deeze Machines te beftuuren, en goedkoop te vervaardigen en te vullen, gevonden heeft, zo zal men groote lallen t' allen tyd kunnen vervoeren werwaards men wil, daar de 1-igt alle plaatzen der Aardbol omcingeld en overal open ftaat, en waarlyk in dit opzigt zou zulk een vervoering zeer veel voor uit hebben, boven die , welke te lande of te water gefchiedt.
De lugtreifbn met deeze werktuigen kunnen de Lugt kunde aanmerkelyk uitbreiden. De Reifigers kunnen door behulp van een Manometer waarneemen, in welk een reede de digtheid van den Dampkring afneemd , en door de Thermometer de verfchillende trappen van de warmte der lugt op onderfcheiden afftanden van den Aardbol. Door de Batometer zullen zy de hoegrootheid der zwaarte of regtftandige persiing der Dampkring op verfchillende hoogten s kunnen onderzoeken, en hier door teffens nagaan, op welk een afftand zy zig van de aarde bevinden.
Zie hier een tafel van HALLEY, waar in men zien kan, hoedanig de evenreedigheid is, die 'er tulfchen het daalen der kwik in den Barometer- en de afftand van de aarde plaats heeft. Byaldien de - p o kw&



(86)
kwik ftaat op 30 duimen zo word. 'er veronderfieldt, dat men is op de oppervlakte der aarde, en dus beantwoord
aan 30 duimen o voeten hoogte
aan 26 —— - —— 3863
aan 20 ——— -<—— -—— 10941
aan 15 -- ——— 18713
aan 10 —— -—c ' 29662
aan 5 " 4"37»
aan \ rrr-rr —— -rr- 91831 (d),
De
00 Gelykerwys de Lugtreifigers door een zaortgelvr ke tafel vry nauwkeurig de hoogte van hun vaartuig kunnen opmaaken, zo kunnen ook de aanfehouwers op den aardbol de hoogte , waar op zig de Lugtvaartuige» bevinden , afmeeten.
Byaldien de Bol zig regtflandig verheft, zo kan een enkel waarneemer zig op eenige afftand van de plaats der oplaaring bevindende, alleenlyk door de hoek, die de bol met de gezigreinder vormt, en de afftand van de plaats., waar hy zyne waarneeming in 't werk fielt, yan de plaats der oplaating te meeten, gemaklyk de hoogte, bereekenen, waar op zig de lugtbol in een zeever tydftip bevind. Dan byaldien de bol fchuinfch af.
dryft



( 8? )
De Lugtreifigers kunnen voorts uit eigene on* dervinding" opmaaken, hoedanig de gefehiktheid^det
dryft Zo worden 'er twee waarneemers vereifcht. Zie hier wat my omtrent dit ftuk is meede gedeelt door mynen hooPgefchatreu Leermeefter en vcelgeagten Vriend den Heer J. WYNHOUD Stads Mathematicus alhier, die door zyne diepe kundigheid in de wiskundige weetenfcfcappen en leerzaame onderwyzingen van een onwaardeerlyk nut is voor onze Hogefchool.
„ De hoogte en verheid of afdryving eener AeroftaM tifche Bol, dus fpreekt hy, op de aarde te meeten, Z kan gevoeglyk op die wyze met weinig verandering „ gefchieden, zo als de hoogte en verheid van een Berg „' kan gemeewn worden, wanneer namentlyk twee waarne„ Biers.op eenige afftand van de plaats der oplaating Com " door de aanfchouwers, welke by het oplaaien zyn, niet „ belette worden; zig volgens den ftreek, welke de Bol neemt, in een genoegzame afttan d met de benodigde itt" ftmmenten plaatzen; en beide in 't zelfde ogenblik, wan" neer de Bol nog even kan gezien worden, de hoeken " meeten, welke de Bol, de centrums der Inltrumenten en de horizontale Lyn met elkander maaken; het welke door middel van een Pittoolfchoot door een derde „ perzoon by die waaarneemer geplaatst , welke digts l by de plaats der oplaating is, of, op een andere wy. " ze kan gedaan worden. Als men nu nog de afftand "l mffchen de twee waarneemers, en de afftand van de „ plaats der naafte waarneemer tot de plaats de oplaating ,', afmeet, zo kan men gevoeglyk door de Trigono„ metrie de hoogte en de Horizontale afftand vinden..



C 88 )
Lugt op veriehillende hoogtens zy voor de gezondheid, en derzelver trap nauwkeuriger door den Eu-, diometer bepaalen. Einielyk zullen zy omtrent dé kragt en ftreeklyn der winden op veriehillende aftanden van de Aarde veele weetenswaardige byzon* derheeden waarneemen.
Niet minder voordeden zal het gebruik der Aeroftatifche Machines in de Meteorologie aanbrengen. Men zal met deeze werktuigen de geweften > ijKaar van de reegen en hagel valt, daar de fneeuw. geformeerd word, daar de. byzonnen en bymaanen fchynen , waar wy het Noorderligt waarneemen, daar de blixemen haaren glans verfpreiden en de Dondeiflaagen den Aardbol doen daaveren kunnen bezoeken, proeven in dezelve doen, en hier door in ftaat geftelt worden nauwkeuriger over deeze verheevelingen te oordeelen, en derzelver oorzaaken en wyze van beftaan iuifter te bepaalen.
Immers het doorreizen van deeze geweften geeft aanleiding, tot het doen van verfcheiden waarneemingen , waar uit men de nuttigfte gevolgen kan trekken. Tot een ftaal, wat men van de uitvinding deezer werktuigen in het uitbreiden der Lugten verheeveüngkunde te wagten hebbe, kan die.ne.n de reize van. FROEDLICHIUS naar een der hppgfte toppen van het Carpatifcb gebergte tus&hen Poolen en Hongarye, dewelke weegens haar
aan-



(89)
aanmerkelykheid wel verdiend hier geheel te worden ingelast.
,, In de maand Juny, dus fpreekt hy, van het „ jaar 1615, a^s & n°g een jongeling was, wilde „ ik met twee myner fchoolmakkors de hoogte ?, deezer Bergen (te weeten de hoogfte uitfteekzels van den Berg Carpathus in Hongarye naby Kismarcht) ,, onderzoeken. Na dat ik met zeer veel moeite den top van den eerfien rots beklommen ,, hadt, dagt ik reeds op het hoogfle deezer ber„ gen gekoomen te zyn , maar terflond wierd ik „ een anderen gewaar, die de eerfte merkelyk in „ hoogte overtrof en bedekt was met groote ftee?, nen , welke los op elkander laagen. Byaldien 5, een Reifiger een van deeze afwerpt vallen 'er te „ gelyk honderden af, en wel met znlk een ge„ weid, dat het voor hem te dugten fbat, dat de ,, geheele berg inflorte en hem verplettere. Als ., ik op dit uitfteekfel was aangeland , vertoonde ,, 'er zig wederom een ander, die nog veel hooger „ was enz. ; tot dat ik eindelyk met het grootfte ?, leevensgevaar den hoogften top beklom. Wan„ neer ik van den berg in de bygeleegen valleyen ,, neederzag, bemerkte ik niets dan een donkere „ nagt, of iets heemelblauws gelyk aan het geen „ gemeenlyk heldere hecmel genaamd word, en het 4, fcheep my toe, dat ik, byaldien ik van den F 5 » berg



(9o )
w berg afviel, niet naar de aarde, maar regt naar s, den Heemel zou vallen. Door de ontzaglyke ,, fteilte vvaaren naamenclyk de beelden der zigt,, baare voorwerpen verward en verdonkerd. Ter., wyl ik vervolgens naar een hoogere berg op„ klom, was het als of ik met dikke neevels om„ cingeld was. Wanneer ik tot digt by den hoog„ ften top-naaderde , ftond ik eenige tyd (til en to nam waar, dat beneeden , alwaar ik eenige oow genbKkkcn van te vooren door dikke neevels als „ het waare omringt geweeft was, dikke en don* ' kcre wolken dreeven, over welke ik eenige myw len ver en zelvs buiten de grenfen van den Se,> pufifibe landftreek zien kon. Zommige wolken „ zag ik hooger dan andere , zommige in tegen„ deel op een gelyken afftand van den Aardbol „ verwydcrd. Hier uit trok ik de drie volgende „ gevolgtrekkingen, vooreer/?, dat ik het begin van , het middelde lugtgeweft was doorgegaan, ten „ anderen, dat alle wolken niet even ver van den „ Aardkloot verwyderd zyn, en eindelyk ten derden, „ dat de wolken niet, gelyk zommige gemeends „ hebben, 72 Duitfcbe mylen, maar alleenlyk een „ halve myl van de aarde afftaan.
„ Toen ik op de hoogfte top der berg was aan„ gekoomen , vond ik de lugt aldaar zo fyn en „ (til, dat 'er zig geen hainje verroerde, daar ik
» i*



C 9.- )
„ in teegendeel in de laagere deelen een geweldige » wind had waargenoomen. Hier uit maakte ik „ op, dat het hoogfte uitfteekzel van het Carpa„ tifch gebergte van deszelvs voet af wel een Duit„ fche myl hoog was , en zig nitftrekte tot het hoogfte lugtgevveft , alwaar geene winden plaats „ hebben. Ik fchoot op deeze hoogte een fiiap|„ haan af: dit veroorzaakte in den beginne geen L grooter flag, dan of ik een ftokje of houtje hadt ?, doorgebrooken ; edog na eenige tyd ontftond 'er 3, een wyd uitgeftrekt geraas, het geen de laagere , deelen der berg, de valeien en de boflchen ver„ vulde. Terwyl ik vervolgens door de fheeuw, L die veele jaaren aldaar geleegen hadt, naar de valei L afklom, fchoot ik wederom," het geen zulk een „ verfchriklyk geraas te weeg bragt, als of men „ een groot ftuk kanon had afgefchooten. Ik vrees„ de dat de Berg, die geweldig daverde, met my „ zou ter neer ftorten. Het geluit hiel niet op „ geduurende een halv quartier uur, tot dat hët in „ de diepfte Spelonken was doorgedrongen , uit „ dewelke de lugt van alle kanten wierd te rug „ gekaatft. Op deeze hooge bergen fiieeuwd en „ hageld het meermaalen in het midden van den „ zomer, zo dikwerf namentlyk als het in de on„ dergeleegene en nabuurige vlakte reegendt, ge5, lyk ik dit zelve ondervonden heb. De fiieeuw
„ die



(9>)
ïo die 'er reeds verfcheiden jaaren geleegen heeft „ kan men onderfcheiden aan de kleur en de harj„ de korft, waar meede zy bedekt is (e).
Die merkwaardige tak der Natuurkunde, welke ons de aart en eigenfchappen der Ele&rifche vloeiftof zo in den Dampkring ais op aarde verklaart, zou ook door de' lugtreifen met de Aeroftatifche Machines aanmerkelyk kunnen worden opgehelderd. Men kan door een Ele&rometer &c. onderzoeken de aart van de Elektriciteit der Dampkring , en derzelver verfchillende trappen op onderfche* den tyden en onderfcheiden afflanden van den Aardbol. Men zou kunnen waarneemen, wat 'er zy van het gevoelen van die geene, welke het daarvoor houden, dat de boovenfte geweften der Dampkring tot een verfaamelplaats voor de ElecWche yloeiftof verftrekkén, en wat men te denken hebbe noopens het ftelfel van den grooten FRANKLIN, dat het Noorderligt uit eene opeenhooping van de Electrifche vloeiftof aan de Poolen zyn oorfprong neemt. Men zou ondervinden, hoe de Electrifche vloeiftof zig in de wolken opzaameld , waar van derzelver ftellige en waar van derzelver ontkennen-, de Electriciteit ontftaat; voorts op welk een wyze de wolken elkander hun Eleétricq vuur overgeeyen , van welk een aart de wolken zyn, die het
zei-.
(e) VARENIUS Geogr. Gen. L. i. c. 19. Prop. en uit.



( 93 )
zelve voorriamentlyk bevatten, welke het meelt, welke het minft geëleftrifeerd zyn, welke byzonderheeden en regelen hier omtrent plaats hebben} en eindelyk of de hoofen, zommige zoorten vaa dvvarlwinden &c. hunne werking aan de Eleftn-
ifche ftof verfchuldigd zyn. ;
\ Maar zegt men, zou men, door dit te onderneemen, door by de Donderwolken te vertoeven, geen onvermydelyken dood te gemoet loopen ? Zou niet een blixemftraal, welkers rampzalige uitwerking en dodelyke kragt wy helaas zo dikwerf op de Aarde ondervinden, een einde maaken van het
lleeven des vermeetelen Reifigers.
Deeze teegenwerping heeft vry wat fchyn. Zien
Iwy echter of er geen middel is ter beveiliging.
j Eene reeks van proeven , die men op het voe!*: fpoor van Dr. FRANKLIN in alle landen gedaan ; heeft , leerde ons , dat men door het blixemvum? afteleiden, deszelvs doodelyke uitwerkingen kon
ij ontgaan. De ondervinding heeft hier zulke over-
li vloedige blyken van opgeleeverd, dat het veragten I der Afleiders niet dan uit eene fchandelyke on.kun-
j de of verfoeienswaardige bedilzugt kan ontdaan-.
f Wanneer men dus de Aeroftatifche Machines ge-
f fchikt met afleiders kon waapenen, zouden dezelve geen
i nood hebben door de blixem te worden getroffen, j Hier toe zou men gevoeglyk kunnen beefigen koorden.



(94)
den gevïogren uit touwtjes en galondraad , gelykaari die, waar meede men gewoon is de EieJtrifche vliegers, welke dienen om de Electriciteit der Dampkring te onderzoeken; optelaaten.. Deeze zyn fterk, buigbaar, en leiden het blixemvuur volkoomen af; Na de meerdere of mindere groote Van de Machine kon men meer of minder diergelyke koorden aan dezelve hegren, welke een lengte moeten hebben 4 haar maate de hoogte is, tot welke men wil opklimmen. Men moefl voorts op de Machine zelve, hier en daar, dunne fpitfe yferé ftaafjes plaatzen, dezelve met elkander doen gemeenfchap hebben , en verbinden met de afleidende koorden, die beneden konden vastgemaakt, en in water enz. geleid worden.
Dan men werpt ons mogelyk vooreerft teegen^ dat deeze koorden van eene onbegrypelyke flerkté zyn moeiten, om de Aeroftatifche Machine het zy door haare ligtheid het zy door de wind &c; zig verder van de plaats haarer oplaating pó'ogende' te verwyderen, dan de lengte der koorden het toeliet, teegentehouden, of ten minften dat de Machine zelve door een aanmerkelyke kragt voortgefttnvd zeer veel gevaar zou lonpen te fcheuren, en los te barflen, door een diergelyke hinderpaal voor haar beweeging: waar door, welke van deeze twee z?a*t. ken men ook kieze, de lugtreifiger zig in .grpot !evensgevaaar zou bevinden j daar hem in 't eêüe ge-
val



(95)
Val te dngten ftónd, dat, de afleider verbrookeri tynde, hem of de Machine de blixem zou treffen, en in het tweede, dat de Machine plotfiing met hem ter aarde needer viel, of alhoewel defelve hiet dan zagtjes daale , zou hy egter dezelve niet weederom kunnen doen opryfen , en dus byaldien de Machine zig booven het water bevond &c. zou hy groot gevaar loopen, om omtekoomen.
Op deeze teegenwerping merken wy aan, dat de Lugtreifiger door een geringe maate van voorzigtigheid alle deeze onheilen kan voorkoomen. Byaldien hy naamentlyk, wanneer de fterke fpnnning' der koorden iets kwaads voorfpelde , eh wanneer er fterke winden opftaaken , zig met de Machine liet neederdaalen , het geen altoos in zyne magt is, ftaat hein niets Van de gemelde rampen te vreezen.
Ten tweeden zal men miffchien teegenwerpen , dat deefe koorden, aangezien de hoogte der Donderwolken, van eene ontzaggelyke lengte zouden moeten zyn, welke waarlyk geen geringe hinderpaal is voor diergelyk zoort van proevneemingen. ' Wy antwoorden, dat de hoogte der Donderwolj ken zeer öngélyK is, dat buiten twyvel om tot zommige te nanderen, koorden vim eene verbazende lengte zouden worden vereilcht, daarinteegendeél tos het waarneemen van andere de koorden rhw
van



van eene ontzaggelyke Jengte zouden behoeven té zyn. Hoe dikwerf gebeurt het niet by een Dondeibuy, dat er niet meer dan een* twee of drie feconden verkropen, tuffchen de blixem en de daar op volgende flag? Het Jigt beweegt zig met zo groot een fnelheid , dat de tyd, waar in het tot ons komt langs een weg van eenige uuren zelvs van de uiterfte grenfen der Dampkring volftrekt onmerkbaar is. Het geluid in tegendeel doorloopt in eene feconde 1050 paryfche voeten.
Wanneer dus by een donderbui de Donderwolk, waar in wy de blixem en donder waarneemen, regtilandig booven ons is, zo zal deszelvs afllandt van de plaats, waar wy ons bevinden, 1050 paryfche voeten zyn, byaldien wy een feconde, 21004 byaldien wy twee, en 3150, byaldien wy drie feconden tulTchen de blixem en de flag tellen.
Is in tegendeel de wolk niet regtftandig booveti ons , zo zal deszelvs afflandt van de aarde nog minder zyn, en wel dies te geringer, hoe minder graaden dezelve boven de gezigtemder vërheeven is.
Veronderflellen wy, dat men door een meetwerktuig waarnam, dat de punt der wolk, waar het uit blixemde, een hoek van 45 graaden met de gezigteinder maakte, en dat 'er tuffchen de blix m en daar op volgende donderflag drie feconden verliepen*



(97D
pen. Wanneer men de feconden in voeten verartë derd heeft, ieder feconde op 1050 paryfche voe^ ten gereekend, zo zal men in de regthoekige drie* hoek, die gevormd word door de afltandt der wolk van de aarde, door de afftand des waarnee* mers van de lyn , die regtflandig van dè Wolk op de aarde valt, en de afftand der vvolk van de aar-> 'de uitdrukt, en door de regte lyn die tuffchen de waarneemer en de wolk in isj drie dingen bekend hebben, niimentlyk de regtboek , de tegen dezelve everftaande Hypothenufa, zynde de regte lyn tus'fchen den waarneemer en de wolk, en de hoek Van 45 graaden, die de wolk met de gezigteinder uitmaakt; men zal dus de regtftandige afftand der Wolk van de aarde kunnen vinden op volgende Wyze. De Sinus mus ftaat tot de Hypothenufa^ 'gelyk de finus van de hóek van 45 graaden tot den afftand der donderwolk van de aarde.
De Logarithmus van de hoekmaat "van 45 graa* den is 9. 8494850; de Logarithmus van 3150 zynde het getal der voeten, welke uit hoofde der 3 fècunden tyds verloopen tuffchen de blixem en de flag den Hypothenufa uitmaaken, is gelyk aan 3.4983:06, Wanneer men deeze beide Logarithmi zaamentelc verkrygt men 1-3. 347/956; de Logarithmus vari den finus totus hier van afgetrokken zynde, blyft 'er overig 3. 3477956 drukkende de Logarithmus
uit



uit van den afftand der wolk van de aarde. De* zelve beantwoord in de tafelen ten naaften by aart 2227, weshalven de afftand der wolk van de aarde bedraagen zal 2227 paryfche voeten.
Byaldien 'er twéé feconden verloopen zyn tusfchen de blixem en donder, zo zal men in dit geval de afftand der wolk gelyk vinden aan iets minder als 1485, en wanneer 'er maar een feconde tuffchentyd geweeft is iets meer als 742 paryfche voeten, zynde in 't eerfte geval de lengte der Hypothenufa 2100 en in 't tweede 1050 diergelyke voeten.
Het is dus allezints blykbaar dat niet alle Donderwolken op zo groot een afftand van -den Aardbol verwyderd zyn, dat dezelve een hinderpaal zyn zou voor de booven opgenoemde proevneemingen»
Moogelyk zal men ons in de derde plaats te gemoet voeren , dat 'er zig gemaklyk van den afleider op den. Reifiger een blixemftraal zou kunnen ontlaften, daar deeze zig niet ver van dezelve kan ophouden. Op deeze teegenwerping merken wy aan, dat, byaldien de afleider afgezonderd Was, of niet dan langzaam zyn overmaat van Eleclricq vuur aan andere ligchaamen kon overgeeven, den Reifiger buiten twyvel iets diergelyks te dugten ftondt. Dus trekt men uit de afgezonderde Geleider van eene ElecMèermaehine vonken, dus ffchiet de koord van
een



C 99 )
eeri Electrifche vlieger , offchoon eenige gemeen? fchap met de aarde hebbende, flraalen op de daar bygehoudene minder geleétrifeerde ligchaamen , en men heeft voorbeelden, dat hét blixemvuur uit afleiders, die niet dan langzaam hetzelve aan andere ligchaamen konden overgeeven, zig zydelings verfpreid en hier door fchaade veroorzaakt heeft. Dan, byaldien de koorden van zodanig een Lugtbol behoorlyk met water &c. gelyk wy boven zeiden jj gemeenfchap hebben, zo dat het blixemvuur zig fchïelyk door dezelve kan ontlaften , zo heeft men hieromtrent niets te vreezen. Immers de afleiders, offchoon onmiddelyk aan de gebouwen vaftgemaakt^ zullen zig nooit op dezelve, byaldien ze behoorlyk vervaardigt zyn, ontlaften. Men zal nooit de minfte fchok gevoelen, door met een metaaldraad een leidfche vies te ontlaaden, hoewel men de draad In de hand hou de. De Electrifche vloeiftof kieft fteeds om zig in eevenwigt te herftellen de befté geleiders. De metaalen hebben in dit opzigt booven alle Sardfche Ligchaamen den voorrang. Tè meer zal men voor den zydwaarts gaanden fchok niette vreezen hebben, wanneer men de metaale gelei» der, zo veel mogelyk, zodanig aan de Aeroftatifche Machine plaatst, dat dezelve de kortfte weg uitmaakt , waar langs zig de büxemftof naar de aarde kau ontlaften, daar tog de ondervinding geleeré
heeft j



( ioo )
heeft , dat, byaldien de metaalen geleiders behoorlyk vervaardigt tevens de kortfte weg aan de Electrique ftof aanbieden , waar door zy tot water &O kan overgaan, 'er nooit het geringde vonkje van dezelve zal affpringen.
Wanneer men dus eene Aeroftatifche Machine naar mate van haar groote met eenige dunne fpitfe metaalen ftaaven voorzien heeft, dewelke onderling door yferdraaden of dunne looden reepen en te ge]yk met de afleidende koorden gemeenfchap hebben , wanneer deeze koorden hun Eleérrifch vuur aan water of vogtige aarde gevoeglyk kunnen medebeden, zal men geen gevaar loopen door de blixem te worden getroffen, en men zal zig veilig kunnen overgeven aan het vermaak om de fchoonfte verfchynfelen der natuur van naby te befchouwen, met de noodige werktuigen voorzien belangryke waarneemingen te doen, en hier uitdenuttigfte gevolgen afteleiden. Immers de fpitze metaalen ftaaven zullen de fterk geèleftrifeerde wolken geen geleegendheid geeven hunne blixemftraalen op de Machine aftefchieten. Het overtollig Ele&ricq vuur, het geen anderzints zig zigtbaarlyk op het werktuig zou ontlaften , zal in ftilte door de punten worden afgetapt, door de gemeenfchappelyke metaaldraaden aan de koorden worden medegedeelt, en door deeze naar het water &c. worden afgeleidt.
De



C ioi )
De Machine zal ook niet merkelyk van de donderwolken worden aangetrokken, het geen gefchieden zou, byaldien men geen fpitfe maar rondloopende ftaaven op dezelve plaatfte. In dit geval zouden ook de blixemftraalen zig zigtbaar op de ftaaven ontlasten, en daar de Afleider dus een grootere hoeveelheid der blixemftof op eenmaal moeft doorlaaten, zouden de Lugtreifigers hier door meer blootftaan voor de zogenaamde zydwaarts gaande fchok, zynde een zydelingfche uitbarfting van het Ele&rifch vuur veroorzaakt door de al te groote opeengepaktheid en daar uit ontftaande belemmerde doorgang van deeze vloeiflof in de geleiders.
De Lugtreifigers zouden met een Aeroftatifche Machine op diergelyke wyze met een afleider voorzien, als boven befchreven is, niet alleen veilig zyn voor de blixemftraalen der wolken, byaldien ze ftellig geëlecftifeerd zyn, maar ook voor de blixemftraalen, die van de aarde tot de wolken overgaan, ingeval defelve ontkennend gecleétrifeerd zyn. Immers in dit geval zouden de afleidende koorden het overtollig Eleétricq vuur der aarde aan de gemeenfchapmaakende Metaaldraaden overgeeven, deeze zouden het aan de fpitfe ftaaven meededeelen, en van hier zou het insgelyks fchielyk en in ftilte zonder eenige zigtbaare uitbarfting tot de wolken overgaan, met niet het minfte gevaar voor de Reifigers.
G 3 1)6



C ioa )
De ftellingen, die wy nopens de aart. en werkingen van de Electricque vloeiftof hcboen aangenoomen, ruften op een onwrikbaare ondervinding, en zyn door honderden proeven beveiligd.
In de Sterrekunde kan ook het gebruik der Ae> xoftatilche Machine van veel belang zyn. Wanneer inen deeze werktuigen in de hoogere gedeeltens der Dampkring, alwaar, men geen nood heeft door de wind te worden voortgedreeven , ftil kan doen ftaan, zou men met het grootfte nut fterrekundige waarneemingen kunnen doen. Immers behalven den ruimeren gezigteinder. zou men nooit door wolken, mift enz., die de fterrekundige hier op aarde zo dikwerf het grievenft hartzeer baaren, kunnen worden verhinderd. En hoewel men de Machine niet zodanig met de Dampkring in eevenwigt kunne brengen, dat defelve zo onbeweeglyk zy, als tot de Aftronomifche waarneemingen vereifcht word, «o zou defelve egter in een ander opzigt te weeten, om de fterrekundige met zyne werktuigen op hooge bergen, daar hy met meerder voordeel de Hemelfche ligchaamen kan waarneemen, dan op de oppervlakte der aarde , en die hy anderzints beZwaarlyk zou kunnen beklimmen, te voeren, in de flerrekunde met vrugt kunnen worden gebefigd.
Men zou voorts met het grootfte nut, door zig «et de Aeroftatifche Machine tot op verfchillende
hoog-



C 103 )
boogten van de Aarde te verheffen , de miswyfmgen en hellingen van den Compasnaald kunnen waarneemen. Hier door zou men misfchien de waare theorie der misvvyzing erMirectie van het Compas uitvinden, en dit zou ook tevens een middel aan de hand geeven , om t'aller tyd en t'aller plaats de lengte op Zee te bepaalen ; het geen allergewenfcht zyn zou voor de Scheep- en Koopvaart. Vind men voorts een middel ter beftuuring det Lugtbollen uit, zo zou men met nog meerder vrugt deeze werktuigen ter uitbreiding van deefe tak der natuurkunde kunnen aanwenden. Men zou in alle oorden der Aarde, waar thans niemand kan doordringen , waarneemingen omtrent die ftuk kunnen doen, en dit zou buiten twyvel veel ligt over deeze kennis verfpi eiden.
Rjfchouwen wy voorts de invloed deezer uitvinding op de Aardrykskunde en de Koopvaart. Gelukt" de vlyt en arbeid der Natuurkundige die er~zig op toeleggen om een middel, waar door men de Aeroftatifche Machines als een Schip zal kunnen regeeren uittedenken, welk een reede van blydfchap voor den Aardrykskundigen, voor den Koopman'.
Behalven dat de eerfte door het gebruik van zodanig een werktuig zeer veel nut zou ondervinden in het maaken en verbeteren van kaarten , afteeke. aingen van Landen, Steeden, Zou hy ook doos G 4



( io4 1
Middel van het zelve zyne weetenfchap met aai*. merkelyke ontdekkingen kunnen vermeerderen. Immers hy zou hier door in geweften kunnen doordringen, voor niemand weleer genaakbaar. Hy zou kunnen onderzoeken, of en hoedanig, een Zeeè'ngte America van Afia lèheyde, dan of deeze waarelddeelen aan elka.nderen gehegt zyn, of een ftraat het boovenfte van America doorfnyde, en de Noordzee met de ftille Zee vereenige, of Groenland eene ftreek uitmaake met het land der Eskimaux en van Labrador , of de Zuidpool ons nog landen aanbied, onfen aandagt waardig. Immers niet zo zeer de koude, als wel de ysvelden en fneeuwberrgen hebben den. memeh tot hier toe den toegang tot deeze geweften geweigerd. ^ De Koopman zou zyn voordeel kunuen doen met de ontdekkingen van den Aardrykskundige, zo door het verkrygen van nieuwe fondfen van Koophandel tot op bjêr toe onbekende gewesten, als in het dryven van zynen ouden handel langs gemaklyker, dog tot op deelèn tyd onbekende weegen. Voorts zal deeze uitvinding hem geteegendheid verfchaffen, op alle pkatfen handel te dry ven, daar de lugt den ganfchen Aardbol omcingeld en overal open ftaat.
De Liefhebber der Natuurïyke hiftorie zal meer en meer aan zyne nieuwsgierigheid kunnen voldoen, en zyne verzaamelingen van natuurïyke zeldzaam-



C 105 )
zaamheeden meer en meer uirbreiden. Immers hes onbelemmerd opftygen tot de toppen der hooglie bergen, waarby mogelyk het ontdekken van nieuwe geweften zal koomen, zal hem rykelyk geleegendheid verfchaffen zyn Cabinet met nieuwe Dieren, planten, fleenen, fchulpen enz. te verryken.
De Liefhebbers der Oudheeden zullen ook mogelyk aanmerkenswaardige zaaken met behulp van deeze werktuigen kunnen ontdekken. Zommige zyn van oordeel dat de Ark van Noach nog te vinden is op de top van het gebergte Ararat; andere houden het tegendeel ftaande, zie hier het tydftip gebooren, om dit gewigtig gefchil te beflilfen. Ik zou meer nuttigheeden, die de Oudheid— gelyk ook de Taalkundige miffchien uit deeze uitvinding zouden kunnen trekken, opgeeven, byaldien ik niet vreesde,dat men my van te verregaande uitzigten zou befchuldigen.
Dan daar wy het gebruik en de nuttigheid deeZer werktuigen kortelyk befchouwd hebben, zo willen wy ook het misbruik het geen men van delèlve zou kunnen maaken, geenzints verfwygen.
Roovers, dieven, boosdoenders zullen meerder geleegendheid hebben, by een meerdere volmaaking van deeze uitvinding, om door middel van deeze werktuigen, hunne Euveldaden te plegen, en de 'welverdiende ftraffen te ontgaan.
De Aeroftatifche Machine zal voorts den krygsG 5 man



( ioS)
man kunnen verftrekken tot een werktuig van wreedheid en onmenfchelykheid. Immers behalven dat men door de Lugtbollen de toeftand van een vyandelyke Had, Ieegerplaats, vloot &c. zou kunnen befpieden enz. zou men ook door dezelve leegerplaatfen, fteeden kunnen in brand fteeken en in dezelve de yffelyklle verwoeftingen aanrigten enz. en dus de rampen der oorlog, die reeds helaas! meer dan te veel plaats hebben, aanmerkelyk vermeerderen.
Wy bedui ten deeze Verhandeling met aan te merken , dat buiten de opgegeeven nuttigheeden deezer uitvinding, het vermaak alleen, het geen wy uit dezelve kunnen trekken, zo groot is, dat wy in deszelvs verbeetering en volmaaking te regt een zeer groot belang ftéllen. Immers behalven het vermaak het geen ons eenige der bovengemelde gebruiken kan baaren, behalven dat deeze werktuigen zeer gefchikt zyn om door kundige vuurwerken &c. terwyl zy in de hoogte vertoeven, onze zinnen te ftreelen , boven de wolken te zyn verheeven, daar geen Aardfche voorwerpen onzen aandagt ftooren, de blixemen onder onze voeten de beneedenfte geweften der Dampkring te zien doorkruifen , zig als het waare te verliefen in de onmeetbaare ruimtens der Heemelen, daar zo veele waerelden Gods magt en wysheid verkondigen, is dit geen uitfleekend genoegen? Baart dit geen zielverrukkende blydlchap?



C i°7 )
AANHANGSEL,
w anneer deeze Verhandeling reeds voor het grootfte gedeelte was afgedrukt, ontvong ik de Befchryving der proevneemingen met kunftige Lugtbollen door den Heer TAUJAS de St FOND, in het Neederduitfch vertaald en met aantekeningen verrykt door den Heer HOUTTUIN Med. Doétor <kc. &c. Het doerleezen van dit werk gav my geleegendheid tot het maaken van eenige aanmerkingen tot de Aeroftatifche Machines betreklyk, die gevoegt by een bericht nopens de Lugtbol hier ter plaats opgelaaten dit Aanhangfel uitmaaken.
L
Eenige aanmerkingen over de befturing der Aeroftatifche Machines.
In het gemelde werk van den Heer FAUJAS de St FOND vind men een brief van een ongenoemde, waar in het volgende middel ter beftuuring der Aeroftatifche Machines word opgegeeven.
Na dat de Machine met twee kraanen, de eene - " bo;



C 108 )
boven, de andere om laag, en een kleinere bol die met de Machine een vrye gemeenfchap heeft, ten einde de uitzetting der binnenlugt geen fchade moge veroorzaaken, voorzien en behoorlyk gevult is, zal men aan dezelve èen ligte fchuit vafthegten, waarin de Lugtreifigers met al het noodige voordien, zig zullen infcheepen. De bodem van deeze fchuit zal van binnen en van buiten rond zyn, vertoonende een ton van langtb als de fchuit, en zo ftevig en nauwkearig moeten gemaakt worden, dat men ze en van de gemeene lugt waarmeede ze by bet aanvangen der reis gevult is, kan ontleedigen, en de lugt in dezelve dermaten verdikken , dat zy ten minften eens zo zwaar zy als de Dampkringslugt. Men zal voorts eenige tonnen infcheepen ten minften zo ftevig als de onderfte, en voltrekt lugtleedig, benevens eenige andere vol ontvlambare lugt. Men zal bovendien eenige fleffchen met olie van vitriool meedeneemen , en een hoeveelheid yfervylfel veel grooter als noodig is, om de ingefcheepre vitrioololie te verzadigen.
Wanneer de Barometer op den middelbaren peil zyner veranderingen ftaat, zal men zig van de aarde verwyderen , door een gedeelte van het inge•fcheepte yzervylfel buiten boort te werpen, waar meede men zal voorvaaren, tot dat men op de begeerde hpogte gekoomen is. — Wil men tot
een



( i°9 5
«en grootere hoogte opryfen, zo zal men de lugt; waar meede de bodem der fchuit gevult is, uitpompen , en byaldien dit niet genoegzaam zy, een gedeelte der ontvlambaare lugt, welke in tonnen is ingefcheept, door de onderfte kraan in de
Machine brengen. Ingeval egter de veelheid
ingefcheepte ontvlambaare lugt niet toereikende is 9 om de Machine tot de begeerde hoogte te brengen , zo zal men met de ingefcheepte vitriool olie en yfervylfel nieuwe ontvlambare lugt maaken 3 en defelve in de Machine doen overgaan. Het overblyffel der ontbinding van het vylfel door het zuu? thans onnut geworden zal men ter meerdere verlig-
ring der Machine kunnen wegwerpen. Wil
men daalen, zo zal men de lugt in de bodem des lchuit verdikken. Men zal voorts de leedige tonnen, de een na de ander, door twee mannen, dia langs eenige touwladders by de Machine zullen opklimmen , naar het bovenlïe van den Bol Iaaten brengen, om door de kraan, die aldaar is, een gedeelte der lugt, in de Machine vervat, in defelve over te doen gaan. De met brandbaare lugt gevulde tonnen zullen weederom in de fchuit worden geplaatst. - Byaldien alle. deeze bewerkingen niet genoegzaam zyn mogten, om de Machine behoorlyk te doen daalen, zal men ten overvloede de brandbaare lugt in verfcheide tonnen kunnen verdik-



( "O
bikken, op dat er eenige leedig overblyven, die met de Darapkringslugt kunnen u-orden gevult, dewelke men ook in deeze zal kunnen verdikken
Óm de Machine horizontaal te doen voortgaan, zal men zig van breede en ligte riemen, die, zo men wil, van breede flrooken fïerk pergament gemaakt zyn, kunnen bedienen. &c. (a)
Deeze manier om met de Aeroftatifche Machines naar goedvinden te ryzen en te daalen, is waarlyk zeer vernuftig uitgedagt, en doet niet minder eer aan den Autheur als het overige het geen de inhoud van zyne briev uitmaakt.
Dit middel Zou ingeval men de Aeroftatifche Machines zo digt wift te vervaardigen, dat er geen althans geen merkelyk gedeelte der brandbaare lugt uit kleine openingen kon ontfiiappen, een aanmerkelyk voordeel hebben op de wyze, welke wy boven opgaaven (b), daar in gelegen , dat men volgens het zelve alle de brandbaare lugt zou behouden, daar men integendeel volgens de wyze door ons voorgefteld een gedeelte van dezelve zou verliezen.
Met dit voordeel gaan egter verfeheiden zwaarigheden en ongemakken gepaard, waar van het middel door ons opgegeeven, bevryd is.
♦ Het
(/y Zie het gemelde werkje van pag. 144. tot pag, i6or Q\ Hoofdft, U, p. 59. 60.



(III)
Het heeft vooreerft niet weinig zwaarigheid hï j de bodera van de fchuit te vervaardigen op die! wyze als volgens onzen Schryver vereifcht wordt, cn zig te voorzien van eenige lugtleedige tonnen, die tevens in ftaat zyn om aan de DampkringslugE aanmerkelyk verdikt zynde te wecderftaan. Metï zou zo wel de bodem der fchuit als deeze lugtleedige tonnen uit koper of enig ander metaal moeten vervaardigen.
Ten tweeden. Welk een moeite zou het niet ver-' oorzaaken aan de Lugtreifigers om geduurig de lugt uittepompen, te verdikken en ontvlamblare lugt te maaken ?
Ten derden. Het middel om de Machine meerder kragt bytezetten door de ontvlambaare lugt ia eenige tonnen vervat in dezelve te doen overgaan, zal vervallen, zo dra de Machine ten eenemaal gevuld is.
S Ten vierden. Er zullen misfchien zeer weinige' onder de Lugtreifigers gevonden worden , die de moed en luft hebben om met lugtleedige tonnen langs touwladders by de Machine opteklimmen, ter» einde tonnen met brandbaare lugt te vullen.
Ten vyfden. De brandbaare lugt laat zig zeer bezwaarlyk verdikken, gelyk wy booven reeds hebben aangemerkt (c).
£y
(e) Hoofd, II. pag, 58,



I 112 )
Byaldjen men zig van het middel door ons voofc gefield in de lugtreifen bediene, zo vervallen alle deefe zwaarigheeden. Aan de Machine is een buis vaftgemaakt op die wyze als wy boven gezegt hebben. (d) Onder aan de Machine word een fchuit gehangen, waarin zig de lugtreifigers, met een groot aantal kleine gewigten voorzien, begeeven. Men zet eenige van deeze gewigten uit, tot dat de Machine opryfe, met vaart hier meede voort, zo lang men begeert te ryzen. Wil men daalen zo opend men de kraan der gemelde buis, en hytl deefe vervolgens tot een behoorlyke hoogte op, ten einde een gedeelte der brandbaare lugt zig door haare ligtheid uit de Machine kan ontlaften. Men verheft hier door een gedeelte der brandbaare lugt. Dit is de waarheid. Dog weegt het behoud van dit gedeelte wel op teegens de ongemakken, die hier uit zullen ontfiaan?
Het middel door den Autheur van deeze briev verder opgegeeven, omtrent de horizontaale befiuuring de Aeroftatifche Machines (ƒ) is onfen aandagt dubbelwaardig, en verdiend door proevneemingen te worden onderzogt. Het geen de Heer van NOORDEN hieromtrent
aao-
f<0 Zie boven Hoofd, II. p. 59, 60.
Cf) Zie loc. cit. p. 154. &c. Men lette vooral op hei
geen de Heer HOUTTUIN aanmerkt p. 156. en 158.



C 113 )
aanmerkt (g), beveiligt hetzelve meer en meer, hoe* wel ik niet zie, op welk een grond gemelde Heer de tegenftand des waters regens die der lugt fielt j als 24 tot 1. Immers volgens de Hydraulifche beginzelen zyn de werkingen van twee verfchillende vloeift'offen i, met gelyke fnelheid bewoogen, teegens evengroote ligchaamen, die met gelyke fnelheeden tegens dezelve tragten bptegaan, in de reede van hunne digt* heeden, weshalven, daar het water de lugt 800 mat* len in digtheid overtreft, de tegenftand van het water tot die der lugt niet zyn zal als 24 tot 1, maar als 800 tot 1. Men zou hier uit egter te onregte opmaaken, dat men een fchuit, die in het water tegens de ftroom word opgeroeid, in een ftroom vaa lugt, die zig met dezelvde fnelheid als het water beweegt, 800 maaien gemaklyker of fchielyker zou kunnen oproeijen, dewyl naamendyk alleenlyk een gedeelte van de fchuit de tegenftand van het water moet overwinnen, daar zy integendeel in dë lugt zig beweegende geheel aan deszelvs tegenwerking zou blootftaan. De Heer' Van NOORDEN fchynt daar op, dat een fchuit, die teegens een ftroom word opgeroeid, alleenlyk voor een klein gedeelte de terugwerking van het water ondervind, het geen by het oproejen tegens een lugtftroom geen plaats heeft, niet gelet te hebben.
H tl
fe) loc. cit. p, 78, 79*



C n4) II.
Korte aanmerking omtrent het GAZ van de Heer en MOM TGOLFiER.
Alhoewel ik geenzints raet de Heer van NOORDEN kan toeftemmen, dat de vloeiftof waar mcede de Heeren MONTGOLFIER hunne Machine vulden, alleenlyk eene verdunde gemeene lugt geweeft. zy, waar van onfes eragtens de Heer HOUTTUIN (h) overvloedig het tegendeel heeft aangetoont, zo komt het my egter voor, dat de laaflgemelde Heer te ver gaat, wanneer hy ons tragt te overtuigen , dat eene door de warmte uitgezette lugt hier in 't geheel in geen aanmerking komt. Wy erkennen gereeddyk, dat geene verdunde uitgezette lugt zig uit het brandende ftroo en wol ontlaft, die buiten kyf een Phlogiftifche damp opgeeven, dat egter de Dampkringslugt, die, zodra de Machine begint te zwellen, zig m dezelve begeeft, door de hitte van het brandend ftroo word uitgezet en verdund, hier aan twyvefcn wy geen ogenblik. Immers de gemeene lugt is genoodzaakt, voor dat zy in de holligheid der Machine indringe, de vlam doortegaan. Zal zy hier door niet worden uitgezet ? zal zy niet
ii3
(■/ƒ) In zyne voorrede voor het werk van den Hees FAUjAS de SAINT FOND, pag. 13—17.



C txS )
In eene ftaat van verdunning worden onderhouden * zo lang men het vuur in het comfoor, dat onder aan de Machine hangt, geplaatft, aanftooke, zou men niet door dit te ontkennen, de ftandvaftige wet* ten der Natuur om ver werpen?
ja maar, zegt de Heer HOUTTUIN (i), glos* ■jende- kooien veroorzaaken benauwdheid in een bei jlooten vertrek , zonder dat de bevoeegelykfle Baro* meter eenige verdunning der lugt aantoone Dit is zeer mogelyk. Dan volgt hier uit dat de lugt niet waarlyk is uitgezet ? In geenen deele. De lugt word buiten twyvel door de hitte der kooien verdund ^ dog haare veerkragt word tevens grooter. Een dunner lugt draagt zomwylen eene meer verdikte, orri dat zy in veerkragt de Jaaftgenoemde overtreft* Het is dus geen wonder, dat een Barometer iri deeze omftandigheden geen verdunning der lugt aantoone, hoewel deeze zig waarlyk heeft uitgezet.
Mynes eragtens moet men dus in het verklaaren van de werkingen der Machine van de Heeren MONTGOLFIER de verdunde lugt, en de Phkn giftifche damp , die uit het brandend vuur voortkomt, zamenpaaren, en men kan het gaz van de Heeren MONTGOLFIER gevoeglyk houden voor eene verdunde lugt met Phlogiftifche dampen j waae" uit ook dezelve mogen worden ontwikkeld, belaad H a den*
(0 loc, cit. p, i4*



C "O
den. Immers dat er juin; niet de Phlogiftifche dar& pen van brandende ltroo en wol tot het vullen dezer Machine vereifcht worden, blykt overvloedig uit de proevneemingen, die men met andere ftoffen heeft in het werk gefield, en die van eenen gelukkigen uitflag geweeft zyn. Dus wierd by voorbeeld het gaz in de Machine, te Lyons door den oudften Heer MONTGOLFIER opgelaaten, gevoed door eene in brandgeflooken rol van papier met olyfolie doortrokken.
Dit gaz is dus zyne ligtheid verfchuldigd deels aan de uitzetting der gemeene lugt, deels aan de werking van het Phlogifton, het geen, gelyk wy boven hebben aangemerkt (k), een aanmerkelyke rol fpeelt in de zwaarte der verfchillende zoorten van Lugt.
IJL
De beide zoorten der Aeroftatifche Machines met elkander vergeleeken.
Alhoewel wy ons niet vermeeten in 'tzeekere te befliffen, welke zoort der Aeroftatifche Machine* den voorrang verdiene, zo komt het ons egter allerwaarfchynlykfl voor, dat dezelve, aan die, welke
II. Hoofdft. p, *6, A7-



ke volgens de uitvinding van de Heeren MONTGOLFIER met eene Phlogiftifche damp gevult word, moet worden toegeweezen. Dat dit gevoelen niet ten eenemaal van grond ontbloot is, kan men, on-zes eragtens, uit het volgende overvloedig opmak-' ken.
i. Veftigen wy onzen aandagt op het vervaardigen der Machine zelve, zo doet hier zig een merkelyk verfchil op. Eene Machine, die met brandbaare lugt gevult zal worden , moet met de uiterfte omzigcigheid gemaakt, en met de grootfte nauw-, keurigheid beplakt en gevernift worden, byaldien men met dezelve een proev van gewigt wilde onderneemen. De andere zoort vereifcht veel minder nauwkeurigheid. Men kan de Hukken , waaruit dezelve zal worden gemaakt, fchielyk en zelvs met haaken en oogen, of met knoopen en knoopsgaaten zaamenvoegen , zonder dat men voor het mislukken der proev behoeft te vreezen. Immers het gedeelte der Phlogiftifche damp, waar meede deefe Machine gevuld is, het geen door de openingen ontfnapt, word ogenbliklyk wederom door het brandend vuur herfleld, daar inteegendeel het verlies der brandbaare lugt in de andere zoort onberftelbaar is. Men kan dus de Aeroftatifche Machines die volgens de wyze van de Heeren MONTGOLFIER zyn zaamengefleld, met minder onkosH 3



( «8 )
ten, moeite, en in minder tyd vervaardigen dan de andere.
2. De voorrang der Machine van de Heeren MONTGOLFIER boven de andere, zal zig nog merkelyker voordoen, byaldien wy het vullen van deeze werktuigen gadeflaan. De Heer van NOORDEN (a) bepaald de kollen van een Aeroftatifche Bol van 30 voeten middellyns, en 14142 Cubicqvoeten inhoud, de vitrioololie naar 10 ftuivers het pond gereekend, op 1414 Hollandfche guldens en 4 ftuivers. De Heer PILATRE de ROZ1ER begroot dezelve op 4417 livres. (i>). Verfcheidene Uuren zouden tot deezen arbeid vereifcht worden. De Machine, die de Heer MONTGOLFIER den 12 September 1.783 te Parys opliet, bevattende 18000 Cubicqvoeten, wierd in 10 minuuten gevuld met de damp, die zig uit een brandend vuur van vyftig ponden droog ftroo en tien ponden geknipte wol ontwikkelde ; men vulde de Machine, door denzelvden den 19 September 1783 te Verfailks opgelaaten, in elf minuuten , offchoon zy een inhoud hadt van 37500 Cubicqvoeten. Men gebruik, te hier toe flegts 80 ponden ftroo en 5 ponden geknipte wol, en men reekend dat 50 ponden ftroo genoegzaam zouden geweeft zyn, byaldien er niet
twee
(<0 1. c. p. 6r.
%) By FAUfAS de St F.ONO 1. c. p. 2.16,



C 119)
twee fcheuren in het bovenfte gedeelte der Machine geweeft waaren.
Het blykt onzes eragtens hier uit ten allerklaariten, dat aan de Machine van de Heeren MONTGOLFIER de voorrang moet worden toegefchreeven, en dat dezelve weegens haare mindere koftbaarheid, die gelyk wy booven gezien hebben zeer aanmerkelyk is, van een algemeeuer gebruik zyn kan, ter verkryging van de nuttigheeden en voordeden , waar toe ons de Aeroftatifche Machines geleegendbeid verfchafren.
Men werpt ons misfchien teegen, dat de andere zoort deezer werktuigen, hoewel men derzelver meerdere kostbaarheid niet kan ontkennen, egter in veele andere opzigten de Machine van de Heeren MONTGOLFIER overtreffe, daar defelve een veel grooter laft kan meedeneemen , en aan haare be' Huurders de vryheid overlaat, zig tot het doen van proevneemingen te verleedigen, daar ze geen vuur vereifcht, het geen de proeven met den Thermometer, Barometer enz. zou kunnen te leur ftellen, daar de lugtreifigers eindelyk aan mindere gevaaren zyn blootgefteld.
Wat het eerfte aanbelangd, wy erkennen gereedelyk, dat de Aeroftatifche Machines met brandbaare lugt gevult, eene veel grootere laft kunnen meedeneemen, dan de andere. Eene Aeroftatifche MaH 4 chi"



( 120 )
Win* van de eerfte zoort van 50 voeten middellya. draagt 4088 ponden, daar die van de Heeren MONTGOLFIER van gelyke inhoud maar 2555 flonden kan ophouden. Edog, wanneer men op de geringe koftbaarheid der. laatfte zoort in vergelyking «et de koften, die tot de eerfte vereifcht worden, agt geeft, zo is de geringe kragt deezer teegenwerping van zelve klaar.
Wy willen ten tweeden 'm geenen deele ontkenden , dat er by de Machine van de Heeren MONTGOLFIER eene geduurige moeite en oplettenheid vereifcht word, om het vuur geftadig aanteftooken, daar de andere zoort van dit ongemak bevryd is. Dan, dexvyl de mindere koftbaarheid van het eerftgenoemde werktuig en de geringe tyd en moeite, die er vereifcht worden om defelve te vullen, ons meer in ftaat ftellen, om ze van die grootte te vervaardigen, dat er verfcheiden perfonen meede kunnen opgaan , waar van een zig met de zorg voor het vuur kan bezig houden, terwyl de andere met het verrigten van proeven onleedig zyn, zo is ook deeze zwaarigbeid niet in ftaat ons van gevoelen te doen veranderen.
De derde tegenwerping dat het vuur, het geen de Machine van de Heeren MONTGOLFIER vereifcht, een hinderpaal is voor de proeven met den Thermometer &c. is van meerder gewigt. De
na-



C 121 )
nabyheid van vuur kan zonder tvvyvel eene onnauw-, keurigheid in zulk zoort van proeven te weeg brengen. Men zou zig dus , byaldien men zig niet diergelyke proevneemingen wil beefig houden, van eene Aeroftatifche Machine met brandbaare lugt gevuld kunnen bedienen.
Wat eindelyk ten laatften de meerdere gevaaren aanbelangd, die men met de Machine van de Heeren MONTGOLFIER zou loopen, men kan de geringe grond van dit voorgeeven gemaklyk uit het geen wy boven pag. 76—80 gezegt hebben opmaaken. Wy voegen er dit alleenlyk by, dat de proev met de lugtbol, den 19 September 1783 te Verfailhs opgelaaten, die in zyn bovenfte gedeelte reeds voor dat hy ten eenemaal gevuld was , twee fcheureq hadt van zeven voeten, en egter na tot de hoogte van by de 300 Toifes gefteegen te zyn , in agt minuuten 1700 Toifes doorliep, wanneer hy zo zagt neerdaalde, dat hy nauwlyks de takken van een kleinen eik, die hem gedeeltelyk onderfteunden, deed buigen, een allerkragtigft bewys opleeverd, dat het doorkruiffèn van het lugtgeweft met dit werktuig aan weinige gevaaren onderheevig is.
Alhoewel wy dus met den Heer HOUTTUIN volkoomen toeftemmen, dat de Machine van de Heeren MONTGOLFIER niet een zo nutteloos H 5 e»



C 122 )
en halsbreekend werktuig zy , als de Heer vau NOORDEN voorgeeft, zo komt het ons egter voor, dat de eerftgenoemdé Dr. van NOORDEN op eene betamelyker en gematigder wyze had kunnen behandelen , als zyn Ed. gedaan heeft (c)Verdiend het woord balsbreekend, verdiend eene dwaaling zo veele bittere verwytingen?
IV.
Bericht aangaande de Lugtbol te Groningen opgelaaten den 22 Maart 1784 door de Heeren J. MODDERMAN en G. van OLST.
Wy waaren ook hier niet min als elders vol van verlangen, om ooggetuigen te zyn van die uitmuntende proevneeming, die het voorgaande jaar voor altoos zal doen uitblinken in de gefchiedenis van het Menfchdom.
De Heeren J. MODDERMAN en G. van OLST, die met de zucht tot de kunften en wetenfchappen eène edele belangeloosheid paaren, hadden de edelmoedigheid om aan onze nieuwsgierigheid te voldoen, door het in 'twerk ftellen van deeze proevneming. Zy vervaardigden eene Aeroftatifche Ma-
chi-
(c) In de voorrede voor de vertaaling van het werk van den Heer FAÜJAS de St FOND.



C i23 )
chine hebbende ruim 12 Rhynlandfche voeten in de hoogte, en 6 en £ in de breette, uit 14 banen of panden taft, van een elle breed , en kollende 24 ft. de el. Zie hier het geen de Heer G. van OLST de vriendelykheid gehad heeft, my omtrent het naajen, beplakken, vemifleu, vullen &c. deezer Bol meede te deelen.
„ De baanen zyn gefiieeden naar een model van „ papier, (tot deeze bol juift niet gefchikt). Er „ hadden 16 in plaats van 14 moeten zyn, om na„ der aan de klootlche figuur te koomen; nu had
„ de Bol de gedaante van een Meloen Eerft
'„ wierd baan voor baan óp een tavel vlak gelegd, „ met allerfynft poftpapier beplakt tot eene halve „ duim van de randen, om gemakkelyker te kun? „ nen genaak worden, het welk vervolgens twee aan „ twee en daar na te zaamen gcvoegt gefchiede met „ een ordinaire naad, de laatfte openlaatende, om ze „ vooraf inwendig te kunnen beplakken, na de randen „ vau de taf wederzyds overgelegt en de naad met
ftrooken papier van \ duim breette beplakt te hebben.
„ Was het naajen een moeyelyke taak om zo min s, mogelyk 't geplakte te verfronfelen , veel meer „ kwam het er op aan, in het beleggen der naa„ den wel te flagen, gedult en voorzigtigheid werd s, er vereifcht, om het tot dus verre gevorderde ii niet weder te belchadigen; wy hebben metfcha-
da



C 124 )
.£ de geleerd, dat digt niet minder dan ligt, verre „ boven onze verbeelding, de grootfte zorg vorderde: de bol werd aan de zolder opgehangen,
en de laatfte naad by gedeeltens beurteling ge„ naaid en beplakt tot op omtrent 3 voet aan ;, de hals, wanneer ze aan de buytenzyde moeit „ werden ten einde gebragt. De hals wierd daar 5, na aan een blikke buis wel beveftigt.
„ De Bol was nu redelyk digt voor gemeene „ lugt, en wy vleiden ons met een ligt doortrek„ kend fmeerfel hem te volmaaken; de geele wafcb „ met een vierde maftik in Therebintyn gefmolten, „ beviel ons beft; alle andere vernisfen (de zoge„ noemde vetlak en Gom Copaal waaren hier _, thans niet te verkrygen) wierden of hard , of „ bleeven kleevende, beide tot het famenploojen „ ongefihikt: by de eerfte proef bleek hy nogtans
niet digt genoeg te zyn, het verlies was merk-
baar, en er ging dus onder de vulling reeds te 5, veel verboren; waarom hy ter plaats alwaar de „ publique proef zoude gefchieden, nog weder twee„ rrfaaTen met een vernis door de Hrn. IDEMA en „ OORSINGA werd beflreeken.
„ Wat de wyze van vullen aanbelangd, zyn wy £ de Heer van NOORDEN gevolgt, in de pro-; „ portie van 6 pond vitr. 10 pond fpykers en 20. 5, pond water, en hebben tot onzen Bol gebruikt
na
,, lid



% naby ióo en 160 pond, dan alzo er twee a dris ,, ladings zyn vermort!, zo Hellen wy het voldoen,, de quantum te zyn geweeft voor 14 ladingen, „ dat is 84 pond vitr. en 140 pond yzer, of zo„ genaamde 4 ponds nagels, deeze egter wierden „ niet half verteert; het water is ons voorgekoo„ men meelt voldoende omtrent de 100 tot 120 „ grad. warmte; daar onder of beneden ging de „ weiking te langzaam; merkelyk erboven veroor„ zaakte een te fterke gilling, waar door ons een „ vaatje of twee over de rand bruyfchten en dus ,, verlooren gingen; dan ook ging de lugt te heet „ in de Bol.
„ De Pyp (zo als wy vier gebruikten) had alleen „ deeze t\ a [i\ bogt, het ifte lid opgaande in 't „ watervat was met een neerleggende klep gedekt, „ om de vier vaatjes afzonderlyk te kunnen aan- en „ af-zetten, zonder de uitperfing van water te vre„ zen; het 3de lid van de pyp was zydelings met ,, een dwarslid of hoek ter lengte van 3 duim voor-
zien, waar het 4de lid met een gelyke hoek flui„ tende werd opgefchoven, zynde alzo beweegbaar „ op en nederwaards, om by elke verwisfeling der M vaten met gemak uit en in gebragt te kunnen
worden ^oorts was alles gelyk des Heeren van „ NOORD^NS.
„ De Bol was in 'tlaatft veel fpoediger uitgezet,
» dan



C 126- )
$j dan wy ons voorftelden, des morgens 8 uur wier* den de vier vaatjes agtervolgend aangezet: alles ,, ging naar vvenfch, en zeer geregeld, zo dikwyls „ de graad van warmte van het water na genoeg „ getroffen wierd, dit ging op het gevoel met de „ hand af, dat wel eens mislende de eene traag, „ of eeii ander te flerk deed werken , zo dat een ,, enkeide over de rand bruyfchte. Aan het laatfte meenen wy te wyten te hebben, dat de Bol naar ,, onze verwagting te ontydig is gedaait; wy werkten „ tot half elf, wanneer hy voor f gevult zynde, zyn „ zelfs opwoog, toen wagceden wy de namiddag ,, af, beginnende te half twee , om tegens drie „ uur gereed te zyn; nauwelyks over twee uur was „ intusfchen onzen Bol volkoomen uitgespannen tot „ geen geringe verwondering, dan te wel verge„ noegt met eefi zo gunftig effect, wierd er weinig „ gedagt om naar de oorzaak er van te zoeken, ,, Daar het nu van agteren is gebleeken, dat hy' „ flegts 2 uuren tyds 't heeft kunnen ophouden, s, geeft zulks een vermoeden, dat de laatft inge„ bragte lugt te heet overgegaan de voorige ver„ warmt, en een zo verhaafte uitzetting heeft voort„ gebragt, en door de hoogere Dampkrings koude „ weder geconcentreert , de nederdaaling bevor„ dert heeft. „ Wat de koften van deeze Machine betreft,



C &ï )
102 Ellen Taft a 24 ftuiv. maakt ƒ 122 - 8' * ,, 84 pond Viriool-OIie a 12 ftuiv. 50 - 8 -
s, 140 pond Spykers a 4 ftuiv. 28 - * -
ƒ 200 ■ 16 -
„ Hier komt by het naajen, plakken, vernisfen „ &c. zo dat de naafte bepaaling van'de koften „ voor de Taft, Vitrioolzuur, Yzer, naajen, be,, plakken en vernisfen, met de toeftel van de va„ ten, pypen, kraanen, en verder kleine annexeri „ pl. min. ƒ 300 - » - moet gereekent worden.
Deeze Machine wierd op den 22 Maart 's agtermiddags om 3 uur buiten de Kraane Poort in de tegenwoordigheid van een grote menigte met een touw opgelaaten, het geen egter onverwagt losraakte, waar door zy terftond aan zig zei ven wierd overgegeeven. Op eenigen afftand van de aarde tuimelde zy ettelyke reifen, het geen door de geringe zwaarte van het onderfte der bol, haar langwerpige gedaante en de wind veroorzaakt wierd. Na verloop van eenige minuten verdween zy in een wolk, door dewelke zy egter kort daaraan wederom voor: een ogenblik zigtbaar wierd, hebbende toen de-fchynbaare grootte van een kleine pypenkop. Zy daalde dienzelvdeavond te.5 uur te Buime,'m de Landlchap Drenthe, 3-uilren van hier, needer. Het vogeltje het geen men in een kouwtje onder aan dezelve had vastgemaakt, was nog in leeven.
De



C 128 )
De toeftel, die de Heeren MODDERMAN en van OLST beefigen, om kleine bollen (die zy uit het vlies van nieuvvsgeboren kalveren vervaardigen; te vullen, is zeer eenvoudig, en te verkiefen boven die, welke de Heer van NOORDEN gebruikt heeft. Een kruik of vies, waar in men de vitrioololie en het yzer doet, ontvangt in zyn hals een buigbaar lid van een buis, die zig omkromt in een CyJindervorming glas van boven en onderen toegemaakt, en tot op een kleine afftand van de bovenfte rand met water gevult zynde. De buis gaat naar beneeden, tot op een kleine afftand van de onderfte bodem. In de bovenfte dekfel van dit glas is een tweede opening, waar in een pyp je fteekt, het geen omhoog uit het glas gaande verbonden word met eeri leedere Hanger je en kegelagtig pypje, het geen in het pennetje aan de Bol vastgemaakt, fluit. De brandbaare lugt in de eerfte kruik of fles ontwikkeld , gaat door de eerfte pyp in het Cylindervormig glas. Zy verlaat deeze pyp en ftygd door haare ligtheid opwaarts. Zy vind hier een opening, waar door zy zig in het leedere flangetje, en vervolgens iri de Bol begeeft.
EINDE.