651
C 15



01 2427 5397 UB AMSTERDAM
JAC. v. ZOELEN
BOEKBINDER KANAALSTRAAT 8 AMSTERDAM-W. TELEFOON 8 3 4 7 0









BËSCHRYVING
van d s
KRYGS-HOSPITAALEN,
door
BONAjLB monro, M. d.
Uit het Engelsen vertaald door
Z,. B I C K E R,
Medic. Doctor , Eerfle Secretaris en Mede - Directeur van het Bataafsch Genootfchap der Proefondervindelijke IVysbegeerte te Rotterdam, en Lid van verfcheiden geleerde Genootfchappen.
En,
ten dienste der
TROÜPES VAN ONZEN STAAT, verrykt met Aanmerkingen van
S. de MONCHY,
Oud Stads Medicinae Doctor, Profes[br Honorarius, Lid van de Roomsch - Keizerlyke Academie der NatuurOnderzoekeren, van de Holland)'che Maatfchappy der IVeetenfchappen te Haarlem t en van het Zeeuwsch Genootfchap te yiisfingen.
Te AMSTERDAM, By PETRUS CONRADL MDCCLXXXVIII.






INHOUD.
Inleiding. . . . . Bladz. 3
I. AF DEELING.
Van de middelen die de Ouden gebruikten om de ziekten in hunne Legers te voorkomen, en van de manier op welke zy voor de zieken en gewonden zorg droegen 5
H. A F D E E L I N G.
Van de Hospitaalen, die men in tyd van Oorlog noodig heeft. , . . I£
III. A F D E E L I N G.
Van de gefchiktfte Plaatfen en Standen voor Hospitaalen. .... .16
IV. AFDEELING.
Van de toerusting der Hospitaalen , en de plaatfing der Zieken. . . . . 23
V. AFDEELING.
Van de middelen , die men gebruiken moet om te voorkomen dat 'er Beimettelyke Ziekten in een Hospitaal geboren worden en zich verfpreiden. . ... 2g
VI. AFDEELING.
Van de Diëet in Krygs-Hospitaalen. . , S2 * » De



iv INHOUD.
De doorgaande of gewoone Diëet voor een Krygs-Hospitaal. . . Bladz. 39
De Schaft-Lysten of Borden, om in de Hospitaalen optehangen. . . 41
VIL AFDEELING.
Van de Vervoerbaare of Vliegende Hospitaalen, en de Hospitaalen ten dienfte van Krygstochten. 43
VIII. AFDEELING.
Van de Wachten , Oppasfers en Lyders in de Hospitaalen. .... 49 Ordonnantiën of Reglementen voor de ZiekenMoeder. . . . 51
Meiden. . ' . . ibid.
Ordonnantiën of Reglementen voor de Zieke Soldaaten. . 54
IX. AFDEELING.
Van het ontflaan der Manfchappen uit het Hospitaal, en van de Hospitaalen der herftellende. 55 Beftuurings - Regelen voor het Hospitaal der herflellende. . 56
X. AFDEELING.
Van het naar huis zenden en verwisfelen der Manfchappen, die geduurende een Veldtocht te ziek geweest zyn. . . -59
XI.



INHOUD. v
XI. AFDEELING.
Van de Geneeskundige Officieren in een Hospitaal.
Bladz. 6a
XII, AFDEELING.
Van de Beftuurings- en Voorraad - Bezorgingsposten der Hospitaa|en. . . . 65
XIII. AFDEELING.
Van de oppasfing der Geneeskonflige Officieren op de Zieken. , .68 Orders voor de Fraters of Onder-Chirurgyns. 69
XIV. AFDEELING.
Van de middelen die de Geneeskonflige Officiers gebruiken moeten, om zich zelve voor de be* fmettelyke ziekten te bewaaren, . . 71
XV. AFDEELING.
Van den Militairen rang voor gemagtigde Geneeskonflige Officiers, . • «73
XVI. AFDEELING.
Van de Militaire Infpecteur der Hospitaalen, en de Officiers gefield tot dienst der herftellende. 74
• 3 XVII.



INHOUD.
XVII. AFDEELING.
Van de wyze, op welke de zieken verzorgd werden in Engeland, by het vaste Leger te CoxJwath, in de jaaren 1778 en 1779. Bladz. 80 Inftructien gegeeven aan de Regiments - Chirurgyns, betrekkelyk de Zieken en Hospitaalen van de verfchillende Regimenten. . 82 Van het Ontbyt en Avondmaal. . . 86
Middagmaal ibid»
de Drank. .... ibid.
Lyst van enkelde en famengeftelde Geneesmiddelen voor een Veld- of Hospitaal - Apotheek. 89
6 E-



BESCHRYVING
VAN DE
KRYGS-HOSPITA ALEN,
DOOR DEN HEERE
DONAL© MONUO,
Medic. Doctor, Geneesheer van 's Konings Armee, en van St. Georgis Hospitaal.






BESCHRYVING
VAN DB
KRYGS-HOSPITAALÈN.
INLEIDING.
Zoodra de Soldaaten van ziekten aangetast worden, behooren zy terftond van de zieken afgefcheiden, en naar het Regiments- (*) of naar het algemeene Hospitaal gebragt te worden (i).
Daar
f*) Sommige van de Regiment- Chirurgyns in Duitschland hadden altoos eenige tenten in voorraad by zich, die met de medicyns - kisten medegevoerd werden; en wanneer eenige van hunne manfchappen , in het veld ziek werden, en zy in de dorpen geen huis voor een Regiments-Hospitaal krygeh konden, dan bevolen zy deze tenten opteflaan , ea bedekten den grond in dezelve wel met ftroo en dekens, leiden dan de zieken in dezelve, en behandelden hen daar dan zoo lang , totdat zy gelegenheid vonden om hen in het vliegende Hospitaal te zenden.
(O Toen ik befloten had deze Befchryving der Hospitaalen van den Heere b. monro uit het Engelsch te vertaaien, heb ik, om dezelve te nuttiger te maaken , goedgedagt den Hooggeleerden Heere s. de moncht te verzoeken om dezelve te leezen, en my zyna aanmerkingen 'er over medetedeeien, met oogmerk om dezelve by wyze van Aanteekeningen 'er onder te plaatfen.
Ik begreep dat zyn W. E. H. G. daartoe het gefchikt.
fte was, als hebbende vier jaaren in het gecombineerde Le. ger als Doctor te velde gediend, ter zeiver tyd dat de Heer phingle, die zyn byzondere Vriend was, in het Engelfche Leger diende. — En zyn W. E. H. G. heeft wel de goedheid willen hebben om aan dat verzoek te voldoen, zoodat men alle de Aanteekeningen, die ik hier op deze BeA, fchry



4 BESCHAVING van de
Daar is geen deel van den Krygsdienst dat meerder opiectenheid, vordert. dan de keus van gefchikte plaatfen voor Hospitaalen, en de be ftienng derzelve, vermits hier van de gezondheid en fterkte van een leger dikwyis afhangt; wan nd,en m natte en ongezonde faizoenel bennet! telyke ziektenm de Hospitaalen komen, het welk inen door eene gefchikte voorzorg, misfchien had kunnen.voorkomen,, zoo verzwakken zy de Armee ,n een' korten tyd veel meer dan he? zwaard van den Vyand (2).
I. A F-
fphfRving der Hospitaalen zal laaten volgen, moet aanmeken .als uit zyn W. E. H. G. pen vonrr^H *T — Voorts dient men deze Befchrynn ■ . er tl . ' vergefyken, met al het gene de Heer 1 , Ecrfte Dee. van zyn Verhandeling oVeTd L . , « ow gefchreveu heeft. »s«iwiio ei
(2; Ik heb ondervonden dat 5 Reginscw^n l ïmaerv k» toing van het Hoofd-Quartier te CV7A,.- , , ,7* het zelve op een' laagen vochtigen grond . z., / i ^ V , , gaven als _de geheele Armee op deW« vu den affland van een halfuur van het zen, e,, wyl de Guardes te voet aan de regter zyderan L-x H
?enar^''°PKee/ a°°geren gr0"d> ni«ffi"r »
gen dan er by de Armee kwamen.



HOSPITAALEN, £
I. AFDEELING.
Van de middelen die de Ouden gebruikten om dt ziekten in hunne Legers te voorkomen, en van ds manier op welke zy voor de zieken en gewonden zorg droegen.
De Romeinen waren zeer oplettende op de bewaaring van de gezondheid hunner krygsknechten in den tyd van den dienst; want vegetius (*) leert ons, dat zy groote zorg droegen om hen van goed water en mondbehoeften , van brandftoffen, en hunne paarden van voeder te voorzien; en dat zy op hunne veldtochten altyd van eene genoegfaame hoeveelheid wyn, azyn, en zout verzorgd wierden. — Alsook dat zy hunne legers trachten gezond te houden , door een behoorlyk toezicht 10. op de Legerplaats. — 20. Op het Water. — 30. Op het Saizoen.— 4°. Op de Geneesmiddelen. — En 5 >, op de Ligchaamsoeffening.
1. Op de Legerplaats; in niet te legeren naby ongezonde moerasfen, of op een' droogen open grond in den zomer ; of zonder tenten , of te lang op denzelfden grond in den zomer of herfst te verblyven.
2. Op het Water; door zorg te draagen dat de Armee geen bedorven of ongezond water van moerasfen gebruikte, want kwaad water was zeer vruchtbaar in ziekten voontebrëngen.
3. Op
(O Zie f l. veget. ren al. de ReMilitari, Lib. III, Cap. sfif'3, f
A 3



6 BES CHR Y VING van de
3. Op de Saizoencn; met niet te laat in detl zomer de marfchen van de Armee te beginnen, en de foldaaten niet aan de brandende hitte der zonne bloot te Hellen; met zoo vroegtydig op* tetrekken, dat de dag-marsch by het doorbreeken van den dag afgeleid ware. — En in den winter, met niet des nagts te marcheeren in tyd van vorst of fneeuw; en met een' byzonderen zorg te draagen , dat de foldaaten nooit brandhout, of kleeding en dekking ontbraken.
4. Op de Geneesmiddelen; door de Officieren te.doen zorgen, dat de zieken hunne geregelde maaltyden hadden, .en dat zy door de Geneesheeren wel waargenomen wierden.
5. Op de Ligchaamsoeffening; met de troepen geduurende den dag in eene beftendige beweeging te houden; by droog weder in de opene lucht; en by regen of fneeuw, onder dak; want de ligchaamsoeffening bragt veel meer toe tot de bewaaring der gezondheid dan de geneeskonst.
En uit veelc plaatfen by de Griekfche en Romeinfche Schryvërs blykt het, dat de Ouden, zoo wel als de hedendaagfehen, iri het zorg•draagen voor de zieke en gewonde foldaaten in hunne legers, zeer oplettende waren. , Homerus (*), xenophon (7), quin-
ÏUS
(*) Homerus maakt gewag vmPodalirius en Machon, zoons van JEsculapius, als van twee uitmuntende Genees* heeren in het Griekfche leger. Zie Iliad., II. Boek. —Voorheen waren by dit volk de Geneesheeren tevens Heelmeesters ; van daar vinden wy dat het woord Geneesheer oüverfchillig voor beide gebruikt werd.
• (Y) Daar zyn verfcheiden plaatfen in de Cyropaideia van Xenophon, die toonen, dat de Ouden in hunne krygsonderneemingen altyd Geneesheeren en Heelmeesters hadden, die hunne legers verzelden , om op de zieken en gewondeu toezicht te hebben. j



HOSPITAALEN. %
tus curtios (*) en vegetius (f) fchryven, dat de Geneesheeren en Heelmeesters altoos de Griekfche, Perfifche en Romeinfche legers ver-, zelden, wanneer zy te veld trokken. — Q u i n-
tus
In het eerfte Boek brengt Xenophon een gefprek in van Cambyfes en Cyrus nopens de konst van het oorlog; en hy laat Cyrus aan zynen Vader vernaaien, dat hy zorg gedraagen had om te maaken, dat de bekwaamde Geneesheeren en Heelmeesters hem op zynen krygstocht verzeldefl , ten einde toezicht te hebben op de gezondheid van zyne troepen.
In het derde Boek, Sect. 2 , merkt hy aan ,• dat Cyrus, na de nederlaag van de Chaldeers, zyn volk de gevangenen liet ontbinden, en de zorg voor de gewonden aan zyne Heelmeesters opdroeg.
In het vyfde Boek, Sect. 6, na een vefhaal gegeeven te hebben van de nederlaag van de Cadufiers door den Koning van Asfyrien in eenen uitval uit de Stad Babyion, vertelt hy ons, dat Cyrus zelf rond gong, met zyne knegts en Heelmeesters , om de gewonden te bezoeken, en te zien dat 'er behoorlyk zorg voor gedraagen werd.
En in het agtfte Boek, Sect, 1, melt hy, dat Cyrus, nadat hy Babyion ingenomen had, voorraad oplei van allerlei foorten van medicynen, en de beroemde Geneesheeren onderhield over de heelkundige werktuigen en geneesmiddel len, ten einde dat 'er in geval van ziekte aan geen ding gebrek zyn zou.
(*) Wy weeten door quintus curtius, dat de Geneesheeren het leger van Alexander de Groot altoos verzelden; want, toen Alexander op eene geweldige wyze van de Kramp aangetast werd, door het fpringen in de rivier Cydnus, terwyl hy zeer heet was, werd hy terftond door zyne geneesheeren verzorgd, en door Philip geneezen; zie Lib. III, Sect. 2. — En toen hy in de beftorming van de Stad Oxydraca gewond was, werd 'er terftond om zyne Genees» heeren gezonden, en Crytobolus verwyderde zyne wonde, en trok 'er den pyl uit; zie Lib. IX, Sect. 18.
(■\) Fl. vegetius gewaagt, in zyne Verhand, de Re Militari, van Geneesheeren die de Romeinfche legers verzelden , in het II. Boek, IX. Hoofdft. en in het III. Boek, II. Hoofdft.
B



$ BESCHRYVING van de
tus curtius (*), dat, geduurende eenen Veldflag, de gewonden van het veld afgebragt werden om dezelve te bezorgen. — II y g e n u s gromaticus (f); dat de zieke en gewonde foldaaten gelegd werden in tenten, opgeflagen op eene plaats van de legerplaats , welke tot dat oogmerk gefchikt was , en deswegens genoemd werd het VaUtudinarium , het ziekenhuis , van het welk schellius eene afteekening gegeeven heeft in het plan van een Romeinsch leger,naar de befchryvingvan hygenus
uit-
CO Quintus curtius verhaalt, in zyn berigt van den eerften veldflag van Alexander de Groot met Darius, dat de gewonden niet gelyk gewoonlyk uit het Veld konden gebragt worden; vermits de Vyand van vooren indrong en zyn eigen volk van agteren. — „ Nee vulnerati (ut alias So„ lenf) acie poterant excedere , cum hostis injlaret a „ fronte, a tergo fui urgerent". Vide Lib. III, Cap. 25.
(f) Hygenus gromaticus, die veronderfteld word een Slaaf van Augustus geweest, en door hem tot een Vryman gemaakt te zyn, en onder de Regeering van Trajanus gefchreven te hebben zyne Verhandeling de Castrametatione, heeft in dit Werk eene befchryving gegeeven van een Romeinsch legef, waar in hy melt dat *er een afzonder» ryke plaats was om de zieken in te bergen, welke deswegens genoemd werd het VaUtudinarium; zyne woorden zyn deze: „ Quoties autem quinque vel fex legiones acceptae „ fuerint^ duae cohortes primae lateribus tendere debebunt; duae in pretentura, fupra quas Valetudinarium; " deinde Vexillarii vel cohors J'ecunda, & fi res exigat, cohors peditata, quingenaria, loco Vexillarum /biet fw
" per pont; & fi ftrictior fuerit pedatura, cohorti legio-
" nariae dari debet, fed numero fuo, ut feptuagima pe-
" des valetudinarium , & reliqua quae fupra tendunt accipiant, hoe est veterinarium & fabrica, quae ideo
" longius pofita est ut valetudinarium quietum esfe convalescentibus posfit ; quorum pedatura in fingulas fpe»
„ des ad ducentos homines folet computari". Vide hygeni
gromatici, Lib. de Castrametatione.



HOSPÏTAALÉN.
9
üitgegeeven. — En livius (*) , tacitus Cf) ■> en justinus (§), dat de gewonde Romeinen en Grieken, na groote Veldflagen naby Steden, ontvangen werden in de Adelyke,huizen, dat zy daar geneesheeren hadden om hen te behandelen , en van itoovingen en andere geneesmiddelen verzorgd werden- — En caesar (§§),
dat
(*) In de vroegfte tyden van de Romeinfche Republiek féhync het by den Adeldom de gewoonte geweest te zyn om hunne huizen te openen voor de berging van de gewonde foldaaten. Want titus livius berigtons, dat f abius de Veldheer , na over de Veiiers en Etrusciers de overwinning behaald te hebben, de gewonden onder de Edellieden ver. deelde; veele werden befterad by de familie van de Fabiusfen , en daar waren 'er geene voor welke meer zorg gedraagen werd. —- „ Neque immemor ejus quod initio 5, confulatus imbiberat, conciliandi animos plebis , faucios „ milites curandos dividit patribus ; Fabiis plurimi dati , „ nee alibi majore cura habiti". Vide Lib. II. Cap. 47.
(t) Nadat tacitus een verhaal gegeeven heeft van 50,000 menfehen , die door het invallen van den Schouwburg te Fidena , geduurende den tyd van het Schouwfpel der Zwaardfchermers (_Gladiatores~) omkwamen, meld hy dat de huizen van den Adeldom voor de gewonden geopend werden, gelyk dit de gewoonte was in oude tyden na groote Veldflagen. — „ Ceterum post recentetn cladem patuere
procerum domus , fomenta & medici pasfim praebiti;
fuit Urbi per Mos dies, quanquam moesta facie , ve~ ,-, terum inftitutis fimilis, qui magna post praelia faucios j, largitione & cura fustentabant". Vide Lib. IV. Annal. Sect. 63.
(§) Justinus melt, dat dezelfde praktyk plaats had
onder de Sparters na hunnen nederlaag te Sellafia. .
s, Patentibus omnes domibus faucios excipiebant, vulnera
curabant , lapfos reficiebant. " Vide t u s T1 n r Hist. Lib. XXVIII, Cap. 4.
(§§) De Romeinfche Generaals fchynen hunne zieke en
fekwetfte manfehappen n?ar de Steden gezonden te heben , op dezelfde wyze ais dit gefchiedt door die van onzen tyd. Want men leest in caesar's Commentaria, dat men van deze manier by meer dan eene gelegenheid
B a £*'



ro BESCHRYVING van de
dat als eene Armee optrok, de zieken en gewonden op wagens naar de Steden weggezonden werden, om 'er zorg voor te neemen.
En, offchoon niemant der oude Schryvers, die ik ontmoet heb, het zy dan Gefchiedfchryvers, of Geneeskundige, melding maaken van de byzondere wyze op welke hunne Krygs - Hospitaaleti toegerust waren, noch hoe de zieken en gekwetfteri 'er in behandeld wierden, blykt het echter dat zy 'er groote zorg voor droegen; want vegetius berigt ons, dat het de post was van de Praefectus Castrorum, de Quartier of Leger-Meester Generaal, een Officier van eenen hoogen rang in de Romeinfche Armee om naar hen te zien, om opzicht te houden over het gedrag der Geneesheeren en Heelmeesters, en om te voorzien in alles wat voor de zieken noodig was. — En uit eenige plaatfen in livius (*),
ta'
gebruik gemaakt heeft. — In het Ö2tle Hoofdftuk van hec derde boek de Bello Civili, vindt men het volgende geboekt: „ Itaque nulla interpopta mora fauciorum modo „ & acgrorum habita ratione, impedimenta omnia plentio „ prima nocte ex castris Apolloniam praemijit, ac con„ quiescere ante iter confectum vet uit; bis ur.a legio„ misfa praefidio est". — En onmiddelyk daar op zegt hy in het 65de Hoofdftuk : „ Itaque praemisfa nuncias „ ad Cn. Domitium Caefar fcripfit, & qïtid f.eri vellet
ostendit; praefidioque Apolloniae cohortibus IK Liffi I, „ tres Orici relict is, quique rant ex vulneribus aegri de» „ pofitis, per Epirum atque Arcaniam iter facere coepit".
En in het üofte Hoofdftuk, de Bdlo Africano leest men :■ „ Labienus faucios fuos, quorum numerus maximus „ fuit, pubet in plauftris deligatos Adrumetum depor-
tari ".
(*) Het was eene doorgaande gewoonte onder de Romeinfche Generaals, ten einde de genegenheid van hunne foldaaten te winnen, om by de gewonden rond te gaan , en te onderzoeken of zy wel verzorgd en opgepast wierden , en om hen alle mogelyke hulp toetebrengen. —
Li-



HOSPIT.AALEN.' il
tacitus (*), en andere Auteuren (f) blykt het dat het onder de bevelvoerende Officiers van armeën, die het hart van het gemeene volk wilden winnen, de praktyk was om by de zieke en gekwetfte foldaaten rond te gaan, en aan ieder man te vraagen hoe hy voer, en of men hem wel oppaste.
Uit al het welke blyken kan, dat men niet alleen groote oplettenheid befteedde om .ziekten te
voor-
Livius, van papirius cursor gewaagende, zegt: „ Itaque adhibitis legatis i]>fe (nempe L. Papirius Curfor) ,, circum faucios milites, inferens in tentoria caput, fin„ gulos ut fefe haberent rogitans, curant eorum nomina„ tim legatis , tribunisque & praefectis demandabat;
rem per fe popularem ita dexter egit, ut medendts „ corporibus animi multo prius militum imperatori rtcon„ ciliarentur; nee quicquam ad falubritatem efficacius
fuerit, quam quod grato animo ea cura accepta fit ", Vid. tit. liv. Hut. Lib. VUL
(*) Tacitus, vermeld hebbende , dat germanicus, nadat de Armee veel geleden had, de foldaaten met geld onderfteunde, verhaalt, dat hy by de gekwetfte foldaaten rond gong: „ Utque cladis memoriapi etiam eomitate leniret, ,, circumire faucios facta fingulorum extollere . vulnera ,9 intuens, alium fpe, alium gloria, cunctos alloquio & ,, cura, fïbique& praelio firmabat". Vide c. co rn. taciti Annal. Lib. I. Sect. 75.
(f) Plinius melt in zyne Lofrede op Trajams, dat hy die zelfde praktyk van de zieken te bezoeken volgde s
Non tibi mores tua inire tentoria , nifi commilitonum „ ante luftrasfes; nee requiem corpori ,tiifi'post omnis dare". Vide PLiNii Secundi, Panegyr. Trajano dictum. Cap. 13.
Wy hebben alreeds gemeld uit xenophon, Lib. V, Sect. 6, dat cyrus rond gong om de gewonde foldaaten, na den nederlaag van de Cadufiers , te bezoeken. — En LAMPRiDius verhaalt van alexander severus, dat hy na den Veldflag rond gong om de gekwetfte foldaaten in hunne tenten te bezoeken, en maakte, dat zy, die dit noodig hadden, naar de Steden vervoerd, en van alles, wac zy noodig hadden, verzorgd wierden.
B 3



ta BESCHRYVING van de
voorkomen en de legers gezond te houden, maar dat men ook voor de zieke en gekwetfte foldaaten groote zorg droeg; en dat de manieren, welke men tot dat oogmerk volgde , in verfcheiden opzichten gelyk waren aan die, welke thans in gebruik zyn.
II. AFDEELING.
Van de Hospitaalen, die men in tyd van Oorlog noodig heeft.
In den Engelfchen dienst heeft ieder Regiment een Chirurgyn en een Frater, Maat of OnderChirurgyn, die tot hem behoort, welke zorg neemen voor hen die ziek of gekwest worden. — In tyd van Vrede, gaan zy altoos met het Regiment, wanneer het van de eene plaats tot eene andere marcheert; en in de inkwartieringen verzorgen zy een hospitaal voor de zieken, bedienen hen in hetzelve, en voorzien het van geneesmiddelen en van alles wat 'er noodig is, waar voor zy. een vastgefteld loon hebben , tot dat einde gefchikt.
In tyd van Oorlog, wanneer het Regiment order krygt om werkelyk in dienst te gaan, gaan de Chirurgyn en zyn Frater altoos met het zelve; en hunne post is in de winter-kwartieren om yoor de zieken en gekwetften in hun eigen Regimeuts-hospitaal te zorgen, op dezelfde wyze als in tyd van Vrede. — In de lente en den zomer, als het Regiment te Veld trekt, legeren zy met het zelve, en hebben gemeenlyk eenige tenten in de agterhoede van het Regiment opgeflagen, om 'er hen, die ziek of gekwest mogten worden,
in



HOSPITAALEN.
m te neemen, tot 'er zieh gelegenheid opdoet om hen, die de koorts, buikloopen, of andere gevaarlyke ziekten, of erge wonden gekregen hebben, of die welke op de eene of andere wyze om met het Regiment dienst te doen onbekwaam geworden zyn, naar het naaste algemeene hospitaal te zenden (3). — Op den dag van den Veldflag, worden zy gemeenlyk geplaatst ergens in de agterhoede van hun eigen Regiment, daar men het oordeelt het veiligfte te zyn, om hen, die gekwest mogten worden, te verbinden, om voor hen te zorgen, en hen op de gefchikfte wyze te plaatfen; en om hen zelve in ftaat te ftellen, of de Hospitaal-Chirurgyns by te liaan, in het doen van zulke heelkundige bewerkingen (operatien), welke noodzaakelyk in het veld moeten verrigt worden. — En na den veldflag is hun post om zorg voor de gekwetfte te neemen, en, als 'er gelegenheid zich opdoet, om zulke, die vervoerd kunnen worden, naar het vliegend hospitaal te zenden, het welk gewoonlyk op eenigen afftand in de agterhoede van de armee geplaatst is; of naar het naaste hospitaal dat voor hunne berging mogt opgeflagen zyn (4).
Wan-
(3) By het Hollandfche Hospitaal had men groote,breede en hooge Zaal - Tenten, om de zieken voor een' korten tyd te kunnen ontfangen in vaste Legerplaatfen, alvorens dezelve naar het vaste Hospitaal in de naast by gelegen Stad te zenden; 't gene oneindig beter is, dan kleine en laage Soldaaten-Tenten. — Ook is het beter de gene , die niet erg ziek, noch zwaar gekwest zyn, in een bygelegen dorp te brengen, dan hen in tenten by het Regiment te houden.
(4) By ons is het Veld - Hospitaal gecarupeerd agter de Armee, of eigenlyk agter de Artillery en de Pontons. —— Mogelyk was het beter dat het Veld - Hospitaal met deszelfs feedienden in plaatfe van te campeeren , in of naby het
B 4 Hoofd-



H BESCHRYVING van de
Wanneer een armee te veld tegen over den vyand gefchaard is, zyn zy dikwyls genoodzaakt om fchielyke en fomtyds om zeer lange marsfchen te doen, het gene het voor de Regimenten ondoenlyk maakt om hunne zieken en gekwetilen met zich te voeren; en, nadien by zulke gelegenheden hunne Chirurgyns en Fraters gehouden zyn met de Regimenten mede te gaan, om in geval van een gevegt by de hand te zyn, is het noodzaakelyk gefchikte hospitaalen in de agterhoede van de armee te hebben, om de zieken en gekwetften 'er in te plaatfen.
De Hospitaalen, die men op het vaste land voor een groot hospitaal gemeenlyk noodig heeft, zyn:
1. Een in de agterhoede, om deszelfs beweegingen te volgen , ten einde altyd gereed te zyn om de zieken van het leger te ontfangen, het welk het beweegbaare of vliegend hospitaal genaamd word.
2. Een of meer, op eenigen afftand, in Steden, om zulke van de zieken te ontfangen, die uit het vliegend Hospitaal kunnen overgebragt worden , wanneer zy verpligt zyn om van de aene plaats tot den andere te gaan, of als een grooter getal van zieken naar hen gezonden word dan zy met gemak bedienen kunnen (*).
Ie-
lïoofd-Kwartier geinkwartierd wierden. —In 't gemeen word voor de geTtwetften de meeste zorg gedraagen; terwyl de zieken dezelve doorgaans meer noodig hebben.
(*) Wanneer zieken of gekwetften by partyen uit het leger of van het eene hospitaal naar het andere moeten gezonden worden, moet men zorg draagen dat zy behooriyk op wagens geplaatst worden ; dat zy bekwaame Geneeskundige helpers , oppasfers , enz. hebben om hen te. helpen j zoo wel als voorraad van fpyzen en andere nood-
wen-



HOSPITAALEN.
>5
Ieder Hospitaal moet verzorgd worden van Doctoren, Chirurgyns, Fraters, Proviantmees,ters of Kommisfarisfen , en andere bedienden, om de zieken te vergezellen en 'er zorg voor te draagen (5).
Behalven de Artzenybedienden, die het Hospitaal verzeilen, behooren een of twee Doctoren met de armee mede te gaan om de Opperbevelhebber, den Generaal en de Staf-Officiers in ger yal van ziekte te bedienen; en daar behoort een Apotheker, voorzien van eene kleine medicynkist, te zyn aan het Hoofd-kwartier om de voorfchriften der Doctoren klaar te maaken.
Ook behoort 'er een goed getal van Chirurgyns en Fraters of Onder-Chirurgyns by de armee te wezen, om in geval van een gevegt gereed te zyn. Deze moeten behooren tot het gevolg van de Bevelhebbers van de verfchillende Corps of Brigades, en met hen ingekwartierd of gecampeerd worden. — En ieder Chirurgyn moet voorzien zyn van een wagen of van eenige paarden , beladen met een behoorlyken Chirurgyns- toeftel, gelyk heelkunftige werktuigen, verbanden , linten, en andere noodwendigheden om de gekwetften te kunnen helpen.
Daarenboven moet, met de armee, mede gevoerd worden een kleine voorraad van medicy-
nen,
wendigheden, zoo" dat zy geen gevaar Ioopen van iets te ontbreeken, terwyl zy op reis zyn.
(5) In onze Hospitaalen zyn te weinig Doctoren voor 'de zieken ia vergelyking van Chirurgyns voor de gekwetften , en de hulp vau de Doctoren voor een korten tyd is niet gemakkelyk te bekomen, daar de Chirurgyns der Regimenten in geval van noodzaakeiykheid aan die. van het vaste öf Veld-Hospitaal, na eene Bataille , kunnen toegevoegd worden.



16 BESCHRYVING van de
nen, een weinig wyn, draagbaare foupe, enz. en huisraad voor een klein hospitaal, en twee-, drieof vierhonderd bedden met hun toebehooren ; ten dienfte van de gekwetften in geval van een gevegt, totdat zy tyd hebben om van het vliegend hospitaal hulp te krygen (6). — Eenige ftelfels van Chirurgyns-werktuigen , zwagtels, linten en andere dingen tot het verbinden van verfche wonden noodzaakelyk , mitsgaders bedden moeten te paard medegevoerd worden, ten einde by de hand te zyn, wanneer eenige der Chirurgyns met detachementen, die op een aanval uitgaan, afgezonden worden.
Om voortekomen dat de algemeene Hospitaalen in de winterkwartieren niet te zeer opgepropt worden, neemt gewoonlyk ieder Regimentzorg voor hun eigen zieken, en heeft gefchikte hospitaalen yoor hen gereed gemaakt.
III. AFDEELING.
Van de gefchiktfte plaatfen en [landen voor Hospitaalen.
In tyd van dienst geeft de Opperbevelhebber gemeenlyk order om Hospitaalen op te rigten in Steden of Dorpen, die het minst ftrydig,zyn met Krygstoerustingen , in welke de zieken en ge-
won-
(6) Vermits de gekwetften, zoodra mogelyk is, naar vaste Hospitaalen gezonden worden, zyn 'er zoo veele bedden niet noodig, kunnende ftroo voor ligging genoeg voldoende gehouden worden ; ten zy mogelyk eenige weinige ftroozakken voor de zwaare gekwetften; want bedden worden nooit medegevoerd.



HOSPÏTAALEN. i?
wonden op de gemakkelykfte wyze kunnen overgebragt worden, en die voor de aanvallen van ,den vyand het best kunnen befchermd worden.
In Steden zyn de gefchiktfte plaatfen voor Hospitaalen , publieke gebouwen, die groote, drooge, luchtige vertrekken hebben, die op hooge gron-* den gebouwd zyn, en alwaar eene vrye doortogt van lucht en overvloed van water is (7).
In
(7) Dergelyke gefchikte gebouwen voor vaste Hospitaalen vindt men weinige; die 'er zyn behooren doorgaans aan Vorften of voornaame perfoonen, die door hunnen invloed beletten dat zy tct een zoodanig gebruik gebezigd worden , omdat 'er die huizen meestal geheel door geruineerd worden.
Daarenboven de beste van zulke huizen, welke men huuren kan, worden de Engelfche door het groot geld en hun meerder credit meester , wanneer men by de Hollanders 'er nog niet om denkt, die ook zoo veel geld niet durven belleden, zoo dat deze krygen 'tgeen de Engelfche niet willen hebben.
Raadfaam is het om inde Stads-Hospitaalen de Geestelyke vrouwen, een zeker getal zieken of gekwetften aantebefteeden, 't geene zeer goed is, maar kostbaar valt, ook willen zy niet gaarne afzien om den gewoonen Doctor en Chirurgyn van het huis te gebruiken, maar zy ftaan wel toe dat een Doctor van het leger,by het doen der vifites,'er by zy. — Het eeteu, drinken, liggen, verzorgen, oppasfen en de medicamenten zyn zeer goed, ook houden zy de zoodaanige die byna herfteld zyn niet op, omdat zy de vrouwen zouden beginnen te kwellen,.
By gebrek van deze gelegendheld zyn de kerken het allerbest voor vaste Hospitaalen, om het bederf der lucht, en de befmetting, die veeltyds meer dan de ziekte, waarom zy in het Hospitaal gebragt worden, te vreezen is, voortekomen. —— Boere fchuuren in den zomer zyn ook goed, mits niet te veel zieken byeengelegd worden.
Bovenal is te verkiezen, dat de zieken en gekwetften by de Burgers, zoo wel groote als geringe , in eene zekere evenredigheid geplaatst worden. Men moet dit ftellen onder de lasten van den Oorlog. Hebben niet de Patricii onder de Romeinen zich zulks zonder den minften tegen-
ftand



18 BESCHRYVING van de
In den winter, zyn die huizen, welke opene haardfteden hebben, altoos te verkiezen boven die met befloten kagchels, of zonder eenige vuurplaatfen; want een opene haardftee maakt een vryen ftroom van verfche lucht in het vertrek, zoowel als dat zy het warm houdt. — En om die reden, wanneer men niet dan kagchels hebben kan om een vertrek of zaal te verwarmen, zyn de opene of wind - kagchels verre verkiezelyk boven de beflotene.
Als 'er geene publieke gebouwen zyn, dan zyn zulke byzondere huizen, die aan de zoo even ge--
gee-
ftsnd getroost? Waarom zou men niet in een fpalieus huis daartoe een vertrek kunnen afzonderen? Is het niet voor liet bes/e middel tegen de befmetting te houden? — Alleenlyk zou men meer 's Lands Doctoren en Chirnrgyns-Majors in dienst moeten hebben , maar die ook daarentegen met meer nut voor zich en de zieken zouden dienen.
Wyders komt hieromtrent zeer in aanmerking het groot gevaar voor de Doctoren, Chirurgyns en verdere bedienden van het Hospitaal, maar vooral voor de Oppasfers, die doorgaans gereconvalesceerde foldaaten zyn, of door de Armee 'er toe afgezonden worden, want naauwlyks is 'er een , die niet zwaar ziek word , terwyl een groot aantal geftorven zyn , invoegen men de bediening van een vast Hospitaal als ten uiterfle gevaarlyk voor het leeven mag befchouwen; boven en behalven de ongelegenheid, die 'er ontÜaat.door den dood en de ziekte der Doctoren, want het is gantsch niet gemakkelyk om de Doctoren der Steden, die bekwaam genoeg zyn en praktyk hebben, daartoe overtehaleu, zoodat men zich dan met minkundige , die men maar krygen kan, moet behelpen.
Wyders, dewyl een vast Hospitaal zeer kostbaar valt, het zy het voor rekening van 't Land gefchiedt of aanbefteed word , daar het by inkwartiering met ongelyk minder kosten zou kunnen gefchieden , mits de medicamenten alleenlyk door het Land verzorgd en aan de foldaaten een dubbelde foldy gegeven wierden, 't geen, om reden der deugdelykheid der medicamenten, oneindig nuttiger voor de ly« ders zyn zou. \



HOSPITAALEN. ip
geevene befchryving het best beantwoorden, het gefchiktfte voor hospitaalen. — In het algemeen, huizen met kleine vertrekken maaken niet dan flegte hospitaalen ; en dampige en beflotene plaatfen moeten op alle mogelyke wyzen vermyd worden (*).
In den zomer, wanneer het beweegbaar of vliegend Hospitaal verordend word in Dorpen, zyn fchuuren en de grootfte luchtige huizen het best.
Kerken geplaatst op hooge drooge gronden, maaken goede zomer-hospitaalen; en in den winter, als de noodzaakelykheid óns fomtyds verpligtte om 'er in Duitschland tot dat oogmerk gebruik van te maaken, vond men dat zy zeer wel voldeeden, wanneer wy bedfteeden of kribbens hadden om de zieken in te leggen, en opene kagchels om dezelve maatig warm te houden.
In warme luchtftreeken moet men een' byzondere zorg belleden om voor de opterigtene hospitaalen gefchikte plaatfen te verkiezen. — De Hand behoort niet alleen droog en luchtig te zyn, maar tevens op eenen afftand van groote bosfchen en moerasfen, en buiten den flroom van winden, welke over zulke gronden heen koomen; anders zullen de hospitaalen dikwyls ongezond
(*) Het zou een biilyke maatregel zyn , in het begim van ieder Oorlog , by een Cartel, vastteltellen , dat de Krygs-hospitaalen van beide zyden als heiligdommen zouden aangemerkt en wederzydsch befchermd worden, gelyfe de Heer pri ngle in de Voorrede voor zyn Werk zegt, dat dit gefchied was tusfchen den Graaf van sta ir, die de Engelfche, en den Hertog de nouailleï die de Franfche troepen commandeerden in den Veldtocht in Duitschland, in 't jaar 1743.



20
BES CHRYVING van de
zond zyn ; waarvan de overleden Heer joh'n hu me my een merkwaardig voorbeeld verhaalde, dat hy in het jaar 1741 te jfamaika zag, terwyl hy daar over het Scheeps-hospitaal het opzicht had. — Het Hospitaal was in het begin van den Oorlog by de Stad Port- Royal, gelegen op een zandbaai, blootgefteld aan de ongezonde zeewinden , en op eenen afftand van houtlanden en moerasfen ; en de lyders werden in het zelve zelden aangetast van aflaatende of tusfchenpoozende koortfen. — In den loop van den Oorlog werden de zieken talryk, en het gouvernement gaf order tot het bouwen van een nieuw, groot en gemakkei yk Hospitaal, omtrent vyf mylen van de Stad, op een drooge plek lands, vry van hoornen , en langzaam opklimmende, ongevaar een vierde myls van zee; doch ongelukkig was het vlak in den ftroom van den landwind, die over eene breede , uitgeftrekte moeras heen waaide , op de oevers van eene zoetwater, rivier, tot omtrent op den afftand van twee mylen. — Deze omftandigheid maakte het hospitaal zoo ongezond, dat niet één man van honderd, die daar drie of vier weeken in bleeven, de aflaatende en tusfchenpoozende koortfen ontfnapte, en zelfs ging het met de zee-wacht, die eens in de veertien dagen afgelost werd, niet beter. — De uitwerking van dezen landwind was zeer merkwaardig, want hy veroorzaakte zulk eene koude en huivering, als hy 's morgens begon te waayen, dat de zieken 'er wakker door wierden, en verwekte zoodanig een gewaarwording, even als of men koud water op hen geworpen hadde , en zy waren dikwyls genoodzaakt de deekens over hen zelve heen te haaien; fchoon zy gemeenlyk in de voornacht zonder eenig dek hoe genaamd lagen.
Dat



H O S P I T A A L E N.
al
Dat deze landwind, bezwangerd met de vochtige rotte uitwaasfemingen van de moerasfen, de oorzaak dezer koortfen was, bleek klaar, want alle de plantagien, die in deszelfs ftreek Honden, waren ongezond; terwyl die, welke 'er buiten gefegen waren, fchoon op eenen zeer kleinen afftand, by uitftek gezond waren, en de zieken herftelden als zy naar deze toegezonden werden. —<■ Op het vertoog, het welk de Heer hu me deed, van den ftaat van dit Hospitaal, werd het verlaaten, en een ander te Port-Royal opgerigt.
Een ander voorbeeld van denzelfden aart werd my verhaald in July 1771, door den Schildknaap j. gr ah am, die in het Eiland Granada een landgoed had. — Kort nadat de Engelfche troepen op het eind van den laatften Oorlog van dat Eiland bezit namen , werd een gedeelte foldaaten gezonden om te verblyven in eenige huizen van de plantagie van den Heer rochard, die op een' droogen opgaanden grond gelegen was , en op de windwaardszyde van het eiland, en werd daarom gehouden voor eene zeer gezonde ligging. — Alle deze foldaaten ftierven 'er, het gene men daar aan toefchreef dat zy tweeëntwintig mylen op eenen dag gemarcheerd hadden, om tot die plaats te komen* — Een tweede, en een derde gedeelte werd agtervolglyk gezonden om die zelfde kwartieren te betrekken; en, om te ontgaan het gene men gemeend had, dat de oorzaak was van de koorts, die voor het eerfte gedeelte zoo doodelyk geweess was , kreegen zy order om over de tweeëntwintig mylen een marsch van drie dagen te maaken; niettemin ondergongen zy allen hetzelfde lot. — Deze herhaalde rampfpoeden maakten den bevelvoerenden Officier bedagt om andere
oor-



22 BESCHRYVING van de
oorzaaken 'er van te zoeken, wanneer men ontdekte, dat'er tusfchen de plantagie, alwaar de" foldaaten ingekwartierd waren, en de zee eene moerasfige modderige grond lag, en dat de vochtige rotte uitwaasfemingen van denzelven, door de Zeewinden in de kwartieren der foldaaten overgevoerd, de oorzaak van die geheele ziekte en fterfte onder hen geweest was. — De ontdekking van deze omftandigheid was oorzaak, dat 'er naar die plaats geen krygsvolk meer ge. zonden werd.
In het verkiezen van huizen voor Hospitaalen moet men ook byzonder oplettend zyn op de Secreeten; omdat 'er altoos gevaar is van befmettelyke ziekten, daar derzelver ftank groot is. —• Byaldien 'er derhalven omtrent een hospitaal geene bekwaame gelegenheden daar voor zyn, moeten 'er zulke gemaakt worden , dat men van derzelver rotte uitwaasfemingen geen gevaar loope. Zoo 'er digt by het hospitaal een rivier is, moeten de fecréeten gemaakt worden aan dezelve , op eene plaats daar een fnelle ftroom onder dezelve gaat. — In Dorpen moeten agter het Hospitaal diepe putten in den grond gedolven worden, en de fecréeten over dezelve gefield worden, even als in een leger; en men moet alle morgen een dikke laag aarde over de drekftoffen werpen , tot dat de putten omtrent vol zyn; dan moeten zy opgevuld, en andere in plaats gemaakt worden.
IV;



HOSPITAALEN* 23
IV. AFDEELING.
Van de toerusting der Hospitaalen en de plaatfing der Zieken.
w anneer de plaatfen voor Hospitaalen eens bepaald zyn, moet ieder vertrek ter deeg zuiver en fchoongemaakt worden ; eerst met dezelve met zeep en water, en daarna met warmen azyn te boenen en te wasfehen; en dan moeten zy berookt worden met vochtig gemaakt buskruid en welriekende dingen, en daarna wel gedroogd en gelucht door aangeftoken vuuren, en de venlters te openen , voordat 'er eenige zieken in toegelaaten worden.-
Daarna behooren de bedden gezet te worden, in het welk te doen men zeer bezorgt moet wezen om de vertrekken niet te vol zieken te leggen, vermits niets de lucht zoo zeer bederft, en zoo fchielyk befmettelyke ziekten aanbrengt — De kribben moeten zoo gering in getal zyn, dat iemant, die aan geen kwaade lucht gewend is, zich verbeelden zou, dat 'er plaats genoeg ware voor twee of driemaal zoo veel zieken. — In ruime hooge vertrekken , als in Kerken en andere groote plaatfen, mogen de bedfleden of kribben digter by een gezet worden dan in kamers met eene laage verdieping. — In Kerken, of dergelyke plaatfen mag men voor ieder man fchikken zesendertig voeten vierkant of zesmaal het vierkant van zes voeten; maar in gemeene vertrekken moet men neemen eene plaats van tweeënveertig vierkante voeten, dat is van zevenmaal zes voeten , tot vierenzestig vierkante C voe»



24 BES C HR YVING van de
voeten , of agtmaal agt, ingevolge de hoogte van de zoldering, de luchtigheid der plaats en den aart der ziekten van de lyders (8).
De gefchiktfte beddingen zyn beddczakken en kusfens gevuld niet ftroo, en in warme iuchtftreeken met weegbree-bladen, voorts lakens en dekens, nadien zy gemakkelyk kunnen gewasfchen worden. — Vederbedden en matrasfen kunn'en de befmettende ftoffen meer in zich houden, en zyn niet gemakkelyk te zuiveren. — In vaste hospitaalen kan men bedfteden en kribben opflaan om de bedden op te leggen, maar in een beweegbaare en vliegend hospitaal moeten de bedden voor het grootfte gedeelte op den grond gelegd worden.
Wanneer de bedden gelegd zyn , en de zieken aankomen,moeten eenige Heeren,die tot het geneeskundig departement behooren, zorgen , dat de zieken behoorlyk in het hospitaal verdeeld worden.
Alle de lyders met gebreken tot de heelkonst behoorende, gelyk zy die wonden, ettergezwellen, zweeren, breuken, venus-ziekte, enz, hel> ben, moeten van de overige afgefeheiden en gelegd worden, of in byzondere vertrekken by el-
kan-
(8) Hoe goed alles, wat de Auteur hier opgeeft, ook zyn moge, is men egter den meestentyd daartoe niet in de gelegenheid; niet alleen na eene batailk, maar ook omdat veeltyds de zieken op het onverwagtst en fchielyk zeer aanaierkelyk ophoopen. — Hierom is men , by gebrek van plaats , dan wel genoodzaakt meer kribben in een vertrek te plaatfen als behoort , te meer omdat die huizen zoo moeijelyk te krygen zyn, en zoo veel aan huur kosten; terwyl een Hospitaal - Meester wegens de uitgaaf verantwoordelyk is , en niet altyd dè noodige kunde en directie bezit.



HOSPITAALEN.
kanderen, of in hospitaalen die daar toe afzonderlyk onder het opzicht van Chirurgyns gefchikt zyn.
Zy, die befmettelyke koortfen en buikloopen hebben, moeten ieder byzonder gelegd worden in luchtige vertrekken, waar in de bedden veel minder moeten zyn en wyder van een geplaatst worden dan in de andere kamers van het hospitaal (9). — Byaldien de kamers voor de buikloopige lyders digt by zich een fecreet hebben, waar op zy gemakkelyk kunnen afgaan, zonder dat zulks voor hun eigen vertrek of vóór eenig gedeelte van het hospitaal hinderlyk of fchadelyk zy, zyn zy voor zoodanige lyders zoo veel te gefchikter. — In het hospitaal, over het welk ik te Bremen gefield was, had de buikloops-kamer een fecreet dat in de Rivier de Wefer uitkwam, en te Natzungen was een diepe put gegraaven in het veld , omtrent twintig roeden van de fchuur, waarin de lyders , van buikloopen aangetast, lagen, het welk die vertrekken altoos zuiver hield.
Lyders, die de fchurft, of eenige andere befmettelyke ziekte hebben, behooren insgélyks in afzonderlyke vertrekken met eikanderen te liggen: en men moet ten allen tyde eene plaats afzonderlyk houden voor hen, die de mazelen of
kinCo) Eene zaak van liet uiterfte belang ls, dat 'er geen twee zieken in een krib by eikanderen moeten liggen, uitgenomen ligte zieken , maar geen die eene Fcbris biliofa en vooral eene Febris maligna hebben. — Daarom houdê ik het voor eene allernadeeligfte gewoonte, dat men een' zwaare zieke, aan eene geduurige koorts, Iegge by een die aan de beterhand is; 't gene men doet, omdat de laatfte aan den eerfle beluilpfaam zou kunnen zyn en hein oppasfen.
C 2



2<j BESCHRYVING van de
kinderpokjes krygen. — Een huis, dat van de andere hospitaalen is afgezonderd, voorzien van byzondere oppasfers en andere bedienden, is de beste gelegenheid en het bekwaamfte middel om de verfpreiding der befmetting voortekomen.
V. AFDEELING.
Van de middelen, die men gebruiken moet om te voorkomen dat ''er Befmettelyke Ziekten in een hospitaal geboren worden, en zich ver[preiden.
anneer de zieken eens wel gefehikt zyn, moet de naaste zorg wezen voortekomen, dat onder de zieken befmettelyke en kwaadaartige ziekten ontflaan en zich verfpreiden (io); het welk voornaamelyk volvoerd word door de zieken en het hospitaal zeer fchoon en luchtig te houden, en de vertrekken zoo zuiver en vry van rotte en Hinkende reuken als mogelyk is.
Ieder ziek man moet , zoodra als hy in het hospitaal komt, met warm water afgewasfchen worden, of zoo 'er een warm bad of badkuip is, kan men hem daar in laaten gaan; en daarna moet men hem een fchoon, wel gelucht hembcï aandoen (*) , voordat hy naar bed gaat; zyn
et-
Tio) Tot voorkoming van verfpreiding der befmetting is best de zieken niet te brengen in een vast Hospitaal, maar dezelve by Burgers of Boeren met twee by eikanderen te inkwartieren •, maar dan zouden 'er ongelyk meer Doctoren noodig zyn, ten ware de Chirurgyns der Regimenten daar mede belast wierden.
(*) Ieder Krygs-hospitaal moet een genoegfaam getal van hembden hebben, die tot het zelve behooren, en ten ge--
brufr



HOSPITAALEN,
eigen vuil linnen behoort terftond naar het waschhuis gebragt te worden, en alle morgen dient iedere oppasfer een bak of kom met warm water en een ftuk zeep met een handdoek by iederen lyder rond te brengen, en laaten hen hunne handen , aangezicht, en voeten, wanneer zy vuil zyn, wasfchen.
Alle morgen moeten de vertrekken gefchrobd en geyeegd worden, en daarna befprengd met warmen azyn; en wanneer zy vuil zyn behooren zy gewasfchen en fchoon gemaakt te worden, nadat de vuuren aangeftoken zyn.
Alles wat in de kamers, en omtrent <le zieken is, moet men zo zuiver houden als mogelyk is ; de waterpotten en ftilletjes moeten, zoodra zy gebruikt zyn, weggebragt, en terftond geledigd en uitgewasfchen worden, voordat men dezelve te rug brengt (n).
De venfters van de kamers moeten 's morgens en 's avonds opengezet worden om eene
ver-
bruike dien-en van de zieken , die 'er zonder fchoon linnen by zich te hebben inkomen. — Zoodra hunne eigen hernbden gewasfchen en gedroogd zyn ,of dat zy door hunne Regimenten van nieuwe voorzien zyn, moeten de Hospitaal-hernbden hen afgenomen worden.
(n) De reinheid, zoo als de Schryver die opgeeft, zou by uitneemendheid goed zyn; maar hy, die een Hospitaal bygewoond heeft, weet ook hoe moeijelyk, zoo niet onmogelyk , dit in de uitvoering zyn zou. Ook heeft dit nergens plaats dan voor zoo veel in een' zekeren trap het fchoonmaaken der vertrekken aangaat ; maar ook dit gaat gebrekkig, vermits 'er geen toereikend opzicht hier omtrent gebruikelyk is, en de Medici, als hebbende teveel werk, zich daar mede niet kunnen bem'oeijen; uitgenomen wanneer 'er maar weinig zieken zyn; maar dan is ook de vrees voor befmetting niet groot. Derhalven hangt dit vooraaamelyk, zoo niet eeniglyk, van de Oppasfers af.
C 3



ï>8 BESCHRYVING van de
verfche lucht intelaaten, en dit langer of korter naar maate het weder zulks toelaat (12).
Byaldien de kamers befloten zyn en de zoldering te laag is, moet men 'er een gedeelte van wegneemen, en de bovenfte verdieping tot aan het dak toe open maaken. — Men heeft fomtyds gevonden, dat een of twee vierkante gaten (van omtrent zes of agt of tien duimen wydte) in de zolder gemaakt, en daar in geplaatst een houten koker, tot in den fchooriteen van de bovenfte verdieping doorgaande , zoodat dezelve boven den haard daar in uitkwam, zeer wel voldeed, om eene vrye doortocht van lucht te bezorgen; vermits de vuile lucht, die het ligfte is en in het bovenfte van de kamer opryst, door die kokers een' vryen uitgang vondt, gelyk men beproefd heeft in de zaaien van St. Georges Hospitaal. — Anders, als het niet fchikt, dat 'er gaten in de zoldering gemaakt worden, voldoet het ook zeer wel, dat men boven de deur van de kamer of in het bovenfte gedeelte van de venfters een gat maake, en daar in een zoogenaamde kamer-ventilator plaatfe; en zoo de opening van de venfters niet voldoende is om de kamers te luchten, kan men verfchillende fooreen van ventilators gebruiken, zulke als door
den
(12) Het openhouden der venfters of raamen gefchiedt wet doorgaans geduurende het vifiteeren der Doctoren, maar, omdat de koude min of meer hindert, worden zy kort daarna weder toegedaan. — Ik heb zelf alhier in het Stads - Gasthuis nooit kunnen verkrygen om op eene redelyke wyze de zaaien der zieken te luchten, wordende geen oüderfcbeid gemaakt hoe de wind is; zoo dat de zieken aan de zuidzyde liggende , en de wind noorden zynde, van welke zyde alleen gelucht word, veel ongemak lyden, pn «jen op zulke tyden geen raamen heeft willen gebruiken.



HOSPITAALEN. co
den Heer hales zyn opgegeeven, en vooral wanneer het heet weder is.
In den winter moet men vuuren aanleggen in alle de vertrekken, waar in zulks gefchie-
den kan. .
Wanneer men in vreemde Landen, hospitaalen ontmoet, waarin geene plaatfen voor opene haardfteden, maaralleen geflotene kagchels zyn, kan men verfcheiden middelen gebruiken om de lucht te vernieuwen. — Men kan zich bedienen van verfchillende foorten van ventilators, of van openingen gemaakt in de deuren en venfters. — In den winter van 1761 en 1762 hadden eenige kamers in het hospitaal te Bremen , waar in ik de zieken bediende, zulke kagchels. — Om in deze kamers eenen vryen doortocht van lucht te bezorgen , liet ik wyde gaten maaken in het onderfte gedeelte van de deur van iedere kamer, en twee fleuven aan de buitenzyde van de deur, boven en beneden de opening, evenwydig aan eikanderen, waar in een plank of fchuif gleed, door middel van welke de opening geheel of voor een gedeelte gefloten of geheel epen kon gelaaten worden; ook liet ik in den bovenften hoek van iedere raam een klein venftertje maaken van omtrent agt of negen voeten vierkant. — Nadat de vuuren aangeftoken waren, liet ik de fchuif in de deur en die kleine ven ftertjes openen, als dan kwam 'er door de openingen de deur een ftroom van verfche, koele lucht in, terwyl de verhitte, vuile lucht door de venfters een' uitgang vond. — In zeer koud weder was de opening van de kleine venftertjes voldoende, doch, in zacht weder en in den zomer, was het noodzaakelyk die beide open te houden.
C 4 De



qo BES CHR Y VING van de
De kamers moeten dagelyks berookt worden door middel van wierook, benzoin, of andere welriekende dingen, of door nat buskruid op brandende kooien, in een test of konfoor ligT gende, te werpen, of door den ftoom van warmen azyn geplaatst midden in de kamer. — De Heer li n d zegt, dat, fchoon de zindelykheid en eene zuivere lucht veel toebrengen om befmettelyke ziekten te voorkomen, of te fluiten, zy echter op zich zelve niet altoos voldoende zyn; doch dat hy zelden of nooit gezien heeft, dat eene behoorlyke aanwending van vuur en rook vruchteloos geweest zy in het voortbrengen van eene gewenschte en krachtdaadige zuivering van alle befmette plaatfen, Moffen en zelfïtandidieden Os). b
Hy verhaalt ons, dat de Oorlogfchepen in 's Konings dienst door vuur en rook gezuiverd worden , en hy geeft de manier op , op welke dit gefchjed is; en hy zegt dat hy nooit van eenig fchip vernam , het welk, na zorgvuldig en behoorlyk berookt te zyn, niet terftond zeer gezond voor het volk wierd (*). — Ook merkt hy aan, dat die beftoomingen en berookingen, welke voor de longen onfchadelyk waren, behalven de kwaade hoedanigheid der lucht te verbeteren, nog een andere goede uitwerking hadden, te weeten, dat zy de lyders en de oppasfers deeden verlangen om de deuren en venfters open te hebben,
(13) Ik begryp, dat het berooken der vertrekken met wierook,enz., de kwaade lucht niet wegneemt, zoo min als fuiker zulks het zuur doet; maar dat, gelyk het eene de . Imaak, zoo ook het andere den reuk aangenaamer maakt.
(*_) Zie zyne eerlte Verhandeling over de koprtfen en besmettingen. "



HOSPITAALEN. $r
ben, ten einde eene verfche lucht in te laa»> ten (*).
In alle Krygs - hospitaalen, ten minften in de vaste, moet men altyd eene kamer leeg houden; en, wanneer 'er eene kwaadaartige koorts of andere befmettelyke ziekte zich opdoet in eene an« dere kamer, behooren die zieken in de ledige gebragt te worden; en de befmette kamer moet, door dezelve ter deeg met zeep en water en daarna met warmen azyn te fchrobben en te wasfchen, wel gereinigd en vervolgens door berooking gezuiverd worden, op dezelfde wyze als dit in 's Konings Oorlogfchepen gedaan word; ook moeten 'er daaglyks vuuren aangeftoken, en de venfters open gehouden worden , voordat 'er eenige zieke in toegelaaten word.
Zoodra als 'er een zieke fterft, moet het lyk naar het doodhuis gebragt worden; ook moet het bed, waarop hy gelegen heeft, terftond weggebragt en niet weder gebruikt worden, voor dat het wel berookt, gelucht en gewasfchen is.
Al het linnen van lyders met koortfen, buikloopen en andere aanfteekende ziekten , moet dikwyls verfchoond worden; en al het vuile linnen van de hospitaalen moet berookt worden met den rook van zwavel, of nat buskruid, in eene afzonderlyke daar toe gefchikte plaats ; en de Heer lind raadt om het eerst in koud water,
of
(*) Ibid. pag. 51. — De rook van genever-hout, of van deszelfs wortels en besfen heeft men lang gehouden voor een vermogend geneesmiddel tegen ziekten. — En minder raadt in zyne Medicina Militaris aan, het braur den van vuuren van genever-hout voor de tenten, wan, neer de Hongarifche ziekte, de blutskoorts, en andere pestziekten in eene armee heerfchen.
C 5



32 BESCHRYVING van de
of koud zeepfop te fteeken , voordat het in warm water gedaan word; vermits het voor een ieder geyaarlyk is den ftoom, die 'er eerst van opryst, inteademen, als deze voorzorg niet gebruikt is.
VI. AFDEELING.
Vin de Di'éet in Krygs - Hospitaaien.
Het naaste artykel, dat omtrent de Krygs-Hospitaalen moet overwogen worden, is de dieet of eetregel der lyders, die beftaan moet uit goede , gezonde mondbehoeften, welke gemakkelyk en goedkoop te bekomen zyn (*).
Goed brood (f) is in alle' landen en luchtftreeken een ftandvastig artykel van mondbehoeften
(*) Da Franfchen , en veele andere naden. geerai hunne lyders, in heete ziekten , en na groote operatien, vleeschfoupen; en zy vergunnen hen maar weinig brood en bereidingen van groeijende zelfftandighedeu; doch deze vleeschfoupen zonder brood voeden de lyders niet genoeg, en hellen te veel over tot rotting; en dit is eene van de redenen, waarom 'er meer zieken fterven in de Franfchen dan in de Engelfche hospitaalen (14J.
(.t) °P krygstochten, daar men een beleg te wagten heeft, behoort men eene goede hoeveelheid meel mede te neemen, en een zeker getal van draagbaare ovens om voor de zieken brood te bakken, welke op kunnen genomen worden, nadat de troepen hunne landing volbragt hebben.
Cu) Na den flag van Fontenny zyn 'er, zoo my berigt is,msrchen de 70 en 80 van de gekwetften, die van het flagveld naar Rysfel in het Hospitaal gebragt waren, armen of beenen geamputeerd geworden, en ruim 60.geitorven; 't gene men aan bet eeten van vleescbnat destyds heeft toegefchreven , hoewel tevens waar is , dat het. telve niet zeer krachtig gegeeven werd.



HOSPITAALE N.
33
ten voor een hospitaal ; en dagelyks behoort 'er eene zekere hoeveelheid van aan ieder man uitgedeeld te worden.
Het ontbyt en avondeeten moet in de meeste hospitaalen gemaakt worden van havergort- of ryst-pap ; nadien haver- of ryst-meel in.de meeste plaatfen te bekomen en zeer vervoerbaar is (15). — De havergort-pap is over het algemeen te verkiezen boven ryst - pap, omdat de meeste lyders van de ryst-pap, als zy die eenige dagen gegeeten hebben, een walg krygen, maar niet van de havergort-pap ; gelyk een ieder, die de krygshospitaalen bediend heeft, zal ondervonden hebben. — Als men beide ryst- en havergort-meel bekomen kan, mag men de ryst-pap, om de verandering, twee- of driemaal 's weeks laaten gebruiken.
Edoch , offchoon de ryst - pap niet zoo gefchikt is voor een beftendig gebruik, moet echter de ryst altoos onder den voorraad voor een hospitaal een artykel uitmaaken; nadien het gebruikelyk is ryst-water voor een gewoonen drank te maaken; ook kan de ryst, gekookt of gemaalen en tot eene luchtige podding gemaakt, met een woord op veelerhande wyze gebruikt worden, om 'er een goed en heilzaam voedfel voor de zieken van te maaken.
Havermeel is beter koop dan ryst, en kan fchier overal in Europa, alwaar legers campeeren, verzorgd worden; vermits de haver zulk een groot artykel is in het voeraadje voor de paarden. — Ook kan 'er ten allen tyde een genoeg-
faa-
(15) Het ontbyt en avondeeten is in de Hollandfche Hospitaalen meestentyds boterhammen.



34 BESCHRYVING van de
faame hoeveelheid van ten gebruike voor de zieken tot meel gemaalen worden, in de molens die men gebruikt tot het meel voor de Bakkeryen , byaldien 'er geene nader by het hospitaal zyn.
In landen, alwaar geen havermeel noch ryst te bekomen is, kan men Indiaansch of ander koorn, het welk men weet gezond te zyn, en het geen het land opgeeft, in plaats gebruiken.
Wanneer 'er versch vleesch te krygen is, moe. ten de lieden, die alles eeten mogen, en de oppasfers en andere bedienden van het hospitaal, voor hun middagmaal vleesch eeten ; en men moet van het vleesch, dat voor hen gekookt is, te gelyk met de gerst of ryst, die men gebruikt heeft om den drank te maaken, een foup maaken voor de zieken, die nog op een flappe of maatige dieet gehouden worden; en een weinig peen, knollen, of andere groenten 'ermede gekookt, zal dezelve te aangenaamer voor den fmaak maaken 06).
Op
06) Het middag-eeten is in de Hollandfche hospitaalen foup van Rund. Kalfsch- en Schapen - vleesch , doorgaans met gepelde gerst en fomtyds met groenten voor hen, die aan de beterhand zyn , en, zoo zy verder gevorderd zyn, ï£ of i$ Portie of ijof i^pond vleesch, behalven brood, zoo als door den Doctor geordonneerd en door den oppasfer van het vertrek opgefchreven word; maar het gebeurt niet zelden, dat de hongerige van andere, die minder eetlust hebben, meer krygen, en door hunne gulzigheid inltorten, met gevolg, dat een groot aantal, als niet betland zynde te. gen eene tweede hevige ziekte, of doorgaande koorts, iterven, die byna herfleld waren, en binnen kort het hospitaal zouden verlaaten hebben.
Anderen, die eene geduurige koorts hebben, of zwaar gekwest zyn, krygen gekookte grutten en gekaamde melk, zoo die te bekomen is. Maar zelden verftaan de koks zich
op



HOSPITAALEN.
35
Op krygstochten, waar by men niet dan gezouten vleesch bekomen kan, moet men altyd, ten gebruike van de zieken, eene hoeveelheid draagbaare foup (*) medeneemen; die met water en wat gerst en verfche groenten, als men die krygen kan, een goede foup zal maaken. — De beste wyze om deze foupe te bereiden", is wat gerst te kooken met eenige groenten, peen of knollen, of een weinig uijen in eene genoegzaame hoeveelheid waters, en als zy genoeg gekookt zyn , de pot van het vuur afteneemen, en 'er dan intefmelten zoo veel draagbaare foup als men 'er in doen wil; dit maakt de foupe veel fmaakelyker dan wanneer de draagbaare foup 'er eerst in gedaan en dan met de andere zelfstandigheden gekookt word, want dan geeft dit een' fterke , onaangenaame , lymgelykende fmaak en reuk aan de foupe. — De Heer hu me verhaalde my, dat hy zoo een kennelyk onderfcheid in de manier van bereiding der foupe vond, dat het volk, als zy op de laatfte wyze bereid werd, dezelve met tegenzin gebruikte; doch dat zy 'er zeer op verlekkerd waren, als zy op de eerfie manier werd klaar gemaakt.
De Heer lind, heeft, in zyn Aanhangfel op zyne Verhandeling over de ziekten eigen aan de Europeers in heete Gewesten, te recht voorgefteld, dat zoo wel faleb, als draagbaare foup,
moec
op het kooken van dezelve voor veele menfchen, zoo dat hier toe fcheeps- koks behoorden aangenomen te worden.
(*) Draagbr-are foupe is niet anders dan eene foupe van, vleesch, zoo ïlerk gemaakt dat zy, koud zynde, tot geley overgaat, die daar na gedroogd en tot het gebruik bewaard* word.



%6 BESCMRYVING van de
moet medegenomen worden als een artykel van mondbehoeften aan boord van Oorlogfchepen ■ en het zal indedaad ook een zeer nuttig artykel maaken onder den voorraad voor hospitaalen op krygstochten, want zy geeft een gezonder voedfel, in een kleinder omtrek, dan ryst, gerst, tarw, havermeel, of eenige andere gewoone mondbel hoeften. - Die Arts merkt aan, dat een once van ieder dier artykelen, faleb, en draagbaare foup, ontbonden in twee of drie pinten kookend water tot een dikke geley overgaat, die een gcnoegfaam voedfel geeft voor één man daags; en de byyoeging van fpeceryen maakt deze geley met alleen aangenaamer voor het gehemelte, maar bevordert ook grootelyks de voedende hoedanigheid er van; en men kan 'er zout, wyn of azyn byvoegen als men dit nuttig oordeelt! — De Heer lino merkt ook aan, dat de faleb nog een ander voordeel heeft boven de meeste an. dere artykels van de mondbehoeften, te weeten dat zy veel minder verfpilling van vuur noodig heeft om ze tot voedfel te bereiden; daarenboven maakt zy met koud water een deeg, en behoeft niet gezouten te worden, als zy met zee-water gemengd word; wanneer zy met koud,versch water gemengd word, vereischt zy tienmaal zoo veel gewigt van water om ze tot een deeg of koek te vormen; doch met koud zee-water gemengd heeft zy niet meer dan zesmaal haar gewigt van water noodig. °
Op wat wyze deze foup by zulke gelegenheden bereid worde, het middagmaal behoort te beftaan uit foup en brood, of luchtige podding gemaakt met meel of ryst, of uit gekookte ryst of gerst, of uit broodpap, enz.
De



HOSPITAALEN.
3?
De oppasfers en de herftelde lyders mag men twee of driemaal 's weeks gezouten vleesch toeHaan (17).
De geméene drank der krygs-hospitaalen behoort te zyn ryst- of gerfte - water met een weinig Herken drank en fuiker 'er in. — Dun bier . is een goede drank als men dat gemakkelyk bezorgen kan; gelyk ook wyn en water, of een zeer dunne negus (*), of zeer flappe ponsch in heete gewesten (18).
Op krygstochten moet men een voorraad van mout medeneemen, dat men, als de troupen tot de plaats van hunne beftemming komen, tot een zoet gylbier, of tot een dun bier maaken kan, zoo als de Geneesheeren het nuttig zullen oordeelen; zoo de troupen lang op zee zyn mogten, kan men 'er een gedeelte van tot gylbier maaken, en het tot een voorbehoedende drank geeven, alzoo men ontdekt heeft, dat het een van de beste bekende middelen tegen het fcheur* buik is.
Ook moet men ten gebruike van de zieken in de hospitaalen medevoeren een goed gedeelte brooden, gemaakt van gemaalen mout en rystof rogge - meel, waaruit de Rusfen dien drank,
of
(17) Salep, en uitgedampte foup word in de Hollandfche hospitaaleu niet gebruikt, geiyk ook niet gezouten vleesch.
(*) Negus noemt men rooden, of Rhynfen wyn met water, citroenfap en fuiker.
(18) Gerlte-water met zoethout word voor drank aan de koortfige en zwaare gekwetften, ryst-water aan die den Loop hebben , en bier of water aan hen, die aan de beterhand zyn, gegeeven. -— Wyn krygen de. zieken op order van den Doctor, maar dezelve is doorgaans van het minfte foort, vooral zoo 'er-aanneeming plaats heeft, 't gene niet raadfaam is, gelyk men ligtelyk begrypen kan.



38 B.ESCHRYVING van de
of dat foort van dun bier bereiden , het welk zy Qnics noemen.
Ten einde de zieken nooit gevaar zouden loo* pen van gebrek aan water om te drinken, zal het, op krygstochten naar warme gewesten, of , andere plaatfen alwaar een fchaarsheid van water zyn mogt, altyd goed zyn, om onder den voorof huisraad der hospitaalen mede te geeven eenige disftilleer-ketels, of disftilleer-helmen, pasfende op de koperen ketels, gefchikt om de fpyzen in klaar te maaken ; want in geval van noodzaakelykheid, kan men door hulp van dezelve uit zee-water eene genoegfaame hoeveelheid versch water bekomen., om de behoefte van de zieken in de hospitaalen te vervullen. — En indedaad het zou nuttig zyn, dat men voor •alle de ketels van de tranfportfchepen, zoo wel als voor de oorlogfehepen, gemaakte disftilleerhelmen had, ten einde de troepen in geval van nood te kunnen voorzien; want in het jaar 1762 , by het beleg van de Havannah, ftierf meenig man uit gebrek van goed water, wiens leeven behouden zou zyn geweest, byaldien de fchepen van Engeland zulke disftilleer-helmen medegebfagt hadden.
De Heer lind, Geneesheer in het ScheepsHospitaal te Portsmouth, in het jaar 1761, ontdekte het eerst deze manier om goed versch water uit zee - water alleen te verkrygen, en ontwierp een plan om die nuttig te maaken voor de zee- en fcheepvaart in het algemeen; en in het jaar 1762 gaf hy uit een Berigt van zyne ontdekking m de tweede uitgaaf van zyne Verhandeling over de middelen om de Gezondheid der Zeevaarenden te bewaaren , bladz. 84 enz; en, het geene te verwonderen is, tien jaaren daarna kreeg
Doe-



HOSPITAALEN. 30
Doctor jrwin 5000 ponden van het Parlement als Auteur van die ontdekking, zonder dat men eenige acht floeg op den Heer lind, of op de blyken, die bekend waren, dat hy de vinder van deze nuttige ontdekking geweest was.
Behalven deze diëet moet men fomtyds buitengewoone infchikkelykheden gebruiken omtrent byzondere lyders, met hen wyn, brandewyn, fuiker en melk te geeven. — Ook dienen de Doo toren en Chirurgyns eene onbepaalde macht te hebben om eene diëet uit groenten of andere fpyzen voortefchryven, voor lyders met hec fcheurbuik, of eenige andere byzondere ziekten.
De doorgaande of gewoone Diëet voor een Krygs - Hospitaal kan dus zyn:
f Ontbyt Middagmaal. Avondmaal.
Een pint vvster of rystpap.
Gort - pap
gemaakt met , 3 of 4 oneen Roggemeel , een Weinig zout, en zonder of met j , een weinig Volle Diëet. S zoeten oly , Een pond ge- 't Zelfde als" en twee le- kookt versch het Ontbyc» pels vol wyn. vleesch.
Ryst - pap gemaakt met twee oneen
ryst, eene le 1
pel vol fyn
meel, en een
weinig ge: meen-zout of Lfuiker.



4o BESCMRYVING van de
• f Ontbyt. Middagmaal. Avondmaal.
| Een pint loup ,
Midden Diè'et.-< 't Zelfde, een half pond 'c Zelfde. I gekookt L vleesch.
Een'pmtfo'ip,
f of een hal-
j tZelfde, of vepint brood- 't Zelfde.
Slappe .Diëet. J voigens des pap, met twee
i lyders eet- lepels vol wyn ,
kist. en een half
<- lood fuiker.
Het dagelykfche deel brood moet voor ieder man een pond zyn. — Op krygstochten moet men, vooral op zee, en by de eerfte landing, in plaats van brood dikwyls befchuit gebruiken, eer de ovens voor de bakkery kunnen opgerigt worden.
De gemeene drank voor hen, die een volle of midden diëet houden, moet zyn ryst- ofgerfte-water, met twee lepels vol brandewyn voor iedere pint, en een half once lomp-fuiker; dun bier of zeer flappe punch; of wyn en water, twee oneen wyn op een pint water en een half lood fuiker. — De hoeveelheid moet geen drie pinten daags te boven gaan.
Die op een flappe diëet zyn, moeten even als boven ryst- of garfte-water hebben, met of zonder wyn of brandewyn.
De Schaft-lysten of borden in de hospitaalen op te hangen kunnen met de volgende kolommen gemaakt worden.
Re-



HOSPITAALÉN.
4x
Regimen-,Naamen | Diëet Halve Oneen Halve .Oneen ten. der Man- V. M. S. Wyn- Brande- pinten Suiker, fchappen. pinten, wyn. Melk.
Wanneer men zulke Schaft-borden in een Hqs« pitaal houdt, en de naamen der manfehappen en Regimenten 'er eens op gefehreven zyn, kunnen de lyders met zeer weinig moeite gefield worden op eene volle, middelmaatige en flappe diëet, met zoo veel van de bovengemelde buitengewoone infehikkelykheden als men zal oordeelen te behooren.
Byaldien 'er eenig ander ding voor de zieken noodig is, moet de Geneesheer eene byzondere order geeven om zulks optefchryven ; dewyl de hier aangewezen kolommen alleenlyk gefchikt zyn voor zulke zaaken als welke doorgaans het meest noodig zyn.
Het behoort eene algerneene regel te zyn in alle Krygs-Hospitaalen, dat, wanneer een party Zieken aankomen, terftond aan ieder man een maal van haver-gort-pap gegeeven worde, en dat dezelve daarna op eene flappe diëet gefield Da > wor-



42 BESCHRYVING van de
worde, tot dat de Doctor of Chirurgyn, die hem bedient, iets anders ordonneeren.
Men moet niet begrypen, dat de hier voorgefchreven diëet in alle de gedeelten der waereld ftipt kan gehouden worden; want zulks moet dikwyls veranderd worden naar het verfchil der luchtftreeken en de voorraad van mondbehoeften, die het Land,alwaar het tooneel des oorlogs plaats heeft, verfchaft (19).
VIL
(19) De eet-regel voor de zieken, in de Leger-Hospitaalen van den Staat der vereenigde Nederlanden gebruikelyk, is , voor zoo veel ik my heb kunnen herinneren, geweest, als volgt:
Vooreerst: de zoodaanige , welke byna herftefd waren, en binnen kort het Hospitaal Honden te verlaaten, als mede ligt gekwetfte kregen eene volle portie, beftaande in een dubbele boterham van Tarwenbrood 's morgens en 's avonds, en voor middag - eeten een kom foup van Rund-, Schaapenen Kalfsch - vleesch met gepelde garst, of ryst, of brood, of fomtyds , doch zelden, met groenten gekookt, benevens 1 pond vleesch, en genoeg Tarwenbrood.
Ten tweeden: aan de zulken, die wel merkelyk aan de beterhand maar nog zwak waren , en verfterkende middelen noodig hadden , werd eene halve portie van foup en vleesch gegeeven.
Ten derden 1 wanneer de zieken begonnen te beteren, de koorts ophield , en vooral, wanneer de tong ■ zuiver wierd, en de patiënt eetlust, in 't byzonder trek tot dierlyk voedzel kreeg; gaf men in 't eerst aan deezen een £ portie vleesch en eene kleinere kwantiteit van foup met wat Cremor Tartari, en 's morgens en 's avonds een boterhammetje van wit Tarwenbrood, of fomtyds zoetemelk met brood of gort gekookt.
Ten vierden: met opzicht tot de zieken aan Galkoortfen, en de Loop, omdat zy weinig of geen eetlust hadden , gaf men minder acht op de kwantiteit, als wel op de kwaliteit der fpyzen; want de zulken moesten van alle dierlyke voedzels, foup en vleesch zorgvuldig onthouden worden , waarvan zy byna altyd eenen afkeer hadden; wordende wyders de fpyzen naar den aart der ziekte en
den



HOSPITAALEN. 43
VII. AFDEELING.
Van de vervoerbaare of Vliegende Hospitaalen, en de Hospitaalen ten dienfte van Krygstochten.
w anneer een vervoerbaar of vliegend Hospitaal eene Armee verzeilen moet, behoort men een voorraad
den toeftand des lyders door den Doctor opgegeeven , 't zy gekookte gort of ryst alleen inet wat fuiker, óf met zoete- of gekaamde melk, of met wyn, of ook wel wit brood, met water tot een pap gekookt, en wyn met wat fuiker 'er overgedaan.
Ten vyfden: over te weinig brood werd door de Patiënten zelden geTtlaagd, niet alleen omdat hoe meer brood de zieken wilden eeten , hoe meer voordeel de Aanneemer daar by vondt, maar ook omdat zy , die hongerig waren , altyd meer brood konden krygen van hen , die hunne portie niet konden opeeten, zoo dat men zelf, wanneer 'er nu en dan eens huiszoeking gedaan werdt, doorgaans veel brood, en boterhammen weggedoken vondt.
Ten zesden: die eene volle portie hadden, kregen dun bier voor drank, en aan de overigen werd volgens ordonnantie van den Doctor gerfte- of ryst-water met fuiker, ook wel met witte wyn , of garften water met zoethout en wat azyn, of melk met gekookt water gegeeven.
Ten zevenden: met het verfchaffen van wyn aan de Zieken hadt men de meeste moeijelykheid; want, behalven dat dezelve doorgaans liegt was, en niet zelden door de Oppasfers uitgedronken wierdt, waren de Aanneemers, omdat die hun voordeel 'er niet by vonden, 'er niet zeer gereed mede, wanneer de Doctoren wat veel gevallen aantroffen, waarin zy den wyn nuttig en noodig oordeelden. Hierom heb ik wel eens wyn onder de Medicamenten laaten vermengen; maar de Aanneemer, dit bemerkende , viel wel dra hier klagtig over , indien de Leverantie der Medicamenten onder de aanneeming begreepen was.
Ten agtften: meenigvuldigmaalen heb ik waargenomen, dat zieken, na koortfen aan de beterhand zynde, zoo gul-
D 3 ïis



44 BESCHRYVING van de
raad van bedden, en van allerlei huisraad, voor eën hospitaal gefchikt, op de wagens te pakken, te gelyk met mondbehoeften van verfchillcnde foorten , zoo als roggemeel, ryst, fago, brandewyn,
zig waren , dat, offchoon hen flegts eene kleine portie door den Doctor toegedaan werd , zy noathans in het onmaatig vleesch - eeten, 't welk zy van anderen minder eetlust hebbende, kreegen ,heel zeer te buiten gingen, met gevolg, dat de meeste weder indortten , en veele dierven, vermits zy door de eerde ziekte nog te zeer verzwakt waren, om een tweeden aanval van eene gevaarlyke ziekte te kunnen weerdaan.
Ten negenden: byna nooit waren de koks, van welken men in de Hospitaalen gewoon is zich te bedienen , in ftaat om gort, of ryst naar den eisch te kooken, waarom ik altoos een Scheepskok zou verkiezen.
Ten tienden : ik heb des tyds meermaalen horen klaagen, dat onze Leger-Hospitaalen ongemeen kostbaar voor het Land waren , en met reden; want ik houde my verzeekerd, dat de bezorging voor de zieken en gekwetden by geen Natie der geallieerde Armee meer geld gekost heeft, dan by de HoIlandfche,'t zy dezelve gelchiedde door den Staat, •t zy by wyze van aanbclteedinge, vooral wanneer de Leverantie der Medicamenten daar onder begrepen was , 't geene om redenen , die ligtelyk op te maaken zyn , volftrekt is aftekeuren , waarby nog komt, dat 'er by geen Natie zoo veel gewoel en ongeregeldheden , dan by de onze plaats hadden; zoo dat'er voor het vervolg wel eene betere, min-omflagtige, en min-kostbaare inrichting mogt uirgedagt worden.
Het kan zyn , dat de fpyzen en dranken op zommige tyden, en by zekere gelegenheden in de Eujjelfche Hospitaalen voor reekening van de Kroon gekogt, en by porden aan de lyders in dezelve zyn uitgedeeld geworden; maar nooit heb ik gehoord dat de Leverantie daar van cn nog veel minder van de Medicamenten is aanbedeed geweest; en ik meen zeer wel onthouden , en uit den mond van d:n Heere Ridder john ïringle zeiven vernomen te hebben
Dat elke foidaat, geduurende zyn veiblyf in het Hospi.
taal,



HOSPITAALEN.
45
wyn, wyn, fuiker, enz. — Ook dient 'er altoos by te zyn een flachter met een voorraad van leevend vee, en een bakker met eene genoegfaame hoeveelheid van meel om brood te maaken; daar by behoort 'er altyd een zeker getal van wagens in gereedheid te zyn, 'om de zieken te vervoeren , als het Hospitaal verplaatst word, of als een gedeelte 'er van naar de vaste Hospitaalen moet gezonden worden (20).
Als de troepen op eene Krygstocht (expeditie) gaan, behoort 'er, behalven de gemeene hospitaal -fchepen, nog een ander fchip te zyn, dat naar vereisch bekwaam gemaakt is om de zieke
Offi-
taal, voor fpys, drank, oppasfing en wasfchen eene dubbele leening van de Kroon trok ;
Dat hy bovendien de plaatfing, legging, vry Doctor, Chirurgyn , medicamenten , linnen voor de verbanden en wyn, volgens ordonnantie van den Doctor, en wat verders tot het een en ander behoort, van de Kroon genoot;_
Dat de vrouwen der zieke foldaaten in de Hospitaalen, om hunne mans, en anderen, die ongetrouwd waren , op te pasfen , de fpyzen en dranken , welke door den Doctor 'dieruttg geoordeeld werden aantefchaffen en te bereiden, en het vuile linnen te wasfchen,toegelaaten wierden,'t gene in de Hollandfche Hospitaalen niet geöorlofd was, en door koks en foldaaten - oppasfers tot rnerkeiyke verzwakking der Compagnien moest gefchieden;
Dat hier door der foldaaten vrouwen, die anderzins gebrek lyden moesten, tevens de kost en een verblyf hadden ;
En dat aan de zieken altoos de beste geneesmiddelen toegediend wierden , zoo dat een Doctor op zyne Voorfchriften , en derzelver bereiding naar de kunst volkomen ftaat maaken kon , terwyl het van zyne kunde afhing om door eenvoudigheid veel in de kosten derzelven te befpaaren.
(20) De Wagens tot vervoering van den Apotheek, Provifien en Utenfiles tct legging, verzorging en bereiding der fpyzen, enz., blyven by een Veld-Hospitaal; manr de wagens , om zieken naar een vast Hospitaal te vervoeren, worden door het Hoofd - Kwartier verzorgd.
D 4



46" BESCHR YVING VAN DE
Officieren inteneemen (*); en ieder hospitaal-fchip dient, voor dat zy van Engeland vertrekken, verr zorgd te zyn van allerlei foort van mondbehoeften en andere noodwendigheden gefchikt om een hospitaal te vormen.
De verfchillende doozen, waar in de medicy*nen, Chirurgyns - inltrumenten, bandages, ryst, en andere noodwendigheden voor het hospitaal gepakt worden, moeten alle genommerd en gemerkt zyn ; en naauwkeurige lysten van het gene in ieder derzelve is , gehouden worden; en het moet afzonderlyk aangeteekend worden in welk fchip zy gedaan zyn, en daarna in welke wagen, of voorraadfchuur , nadat zy geland zyn; en men behoort van de dus gemaakte lysten copyen te geeven aan de voornaamfte Doctoren, Chirurr gyns en Apothekers van de Armee, en aan de Proviantmeester van het Hospitaal, op dat zy weeten zouden welke voorraad 'er is, en waar dezelve ten allen tyde kan gevonden worden. — By gebrek van deze voorzorg gebeurde het dikr wyls, geduurende den laatllen oorlog, dat onze armee's in verfchillende oorden van de waereld, in groote behoefte waren van veele dingen, die zy als eene nuttelooze huisraad in groote hoeveelheden met zich gevoerd hadden.
Een of meer gewapende fchepen, geladen met mondbehoeften, wyn en allerlei foort van nood-
wen<-
(*) Byaldien 'er geen fchip is , bekwaam om de zieke Officieren te ontfangen, kunnen zy, die op een'krygstocht ziek worden, niet dan in den allereliendigilen toeltand zyn; want, vermits 'er geene plaats is om hen in de gemeene Hospitaal - fchepen te bergen, moeten zy in eene opgepropte kajuit onder gezonde menfchen verblyven ; gelyk dus het iceval was op fommige onztr Krygstochten , gtduuiende idea laatften oorlog.



HOSPITAALEN.
47
wendigheden voor de zieken, behooren hen te verzeilen; of, byaldien de Krygstocht gerigt is naar warme luchtftreeken, behooren die fchepen voor de vloot heen te gaan, om wyn en vruchten , zoo als citroenen, oranje - appelen , enz. groenten van verfchillende foorten en leevend vee ten gebruike van de zieken optedoen.
Alle Hospitaalen, die op Krygstochten mede gaan behooren onder hunnen voorraad met zich te voeren een aantal groote tenten om de zieken en gekwetften terftond in te huisvesten, zoodra zy wel geland zyn. — En nadien men in veele plaatfen, byzonder in' warme luchtftreeken niet gemakkelyk ftroo, of eene genoegzaame veelheid van gedroogde weegbree- of andere bladen om de beddezakken en kusfens te vullen, bekomen kan, moet met een aantal haire of wolle matrasfen en kusfens medevoeren om de zieken op te leggen; en zoo men een goed getal krebben of ruwe flegte bedfteden ook onder den huisraad der hospitaalen mede nam, zou het des te beter zyn.
Wanneer men een beleg te wagten heeft, het welk lang duuren zal, en alwaar geene gemakken of geryffelykheden voor de zieken te bekomen zyn, dan, nadat het beleg voorby is, moet 'er, zoo als Doctor brocklesby voorgeflagen heeft, een of twee fchepen, geladen met planken, en andere noodwendigheden om groote fchuuren of hutten voor een tyd tot berging der zieken opteflaan , met de vloot mede gaan , of dezelve op de plaats van derzelver beftemming ontmoeten. — Zulke met riet of ftroo gedekte fchuuren of hutten zyn zeer nood^ zaakelyk in warme landen , vermits de loodregte opgang der zonne , op de kanafas brandende , de tencen ondraagelyk heet maakt,
D 5 Wan-



4« BESCHRYVING van de
Wanneer het gebeurt, dat een van onze Volkplantingen naby de aangetaste plaats is, kan men daar een vast Hospitaal oprigten ; het zy in huizen, indien men 'er gefchikte toe vinden kan, of in fchuuren of hutten tot dat einde opgeflagen; en men kan dan eenige fchepen, die 'er bekwaam toe gemaakt zyn, houden om de zieken en gekwetften 'er naar toe en de herftelde manfchappen 'er weder van daan te brengen: of hetgeene in krygstochten naar warme landen beter voldoen zal, is dat men eenige van de tranfportfchepen, die de troepen aan land gebragt heb. ben, bekwaam maake voor Hospitaal - fchepen ; en dat men dezelve, als zy een genoegfaam getal van zieken aan boord genomen hebben, een klein eind wegs in zee zende; want men heeft by ondervinding gevonden, dat de zieken veel fchie* lyker en ten aanzien van het getal veel meer naar evenredigheid herftellen, wanneer zy in zee gezonden worden, dan wanneer zy in warme luchtftreeken aan ftrand, of in een haven blyven. —> En in Krygstochten naar deze luchtftreeken, kan men altyd een getal van tranfport - fchepen tot dezen dienst fpaaren, zoodra als de troepen geland zyn; want de noodzaakelyke Krygsdienften en onderneemingen vernielen welhaast een veel grooter getal van manfchappen, dan het verfchil tusfehen het getal der zieken en gezonden, het welk men gemeenlyk aan boord, van ieder fchip doet.
Wanneer men naar eenige plaats in de WestIndiën krygstochten beftemd heeft, kan 'er een Hospitaal te New - Tork gemaakt worden, of op eenige andere plaats van onze Noordfche Volkplantingen in Noord - America , ten einde die manfchappen, wier geftellen door de ziekten der
West-



HOSPITAALEN. 49
West-Indiën het meest mogt gekrenkt worden, te kunnen inneemen.
VIII. AFDEELING.
Van de Wachten, Oppasfers en Lyders in de Hospitaalen.
Ky ieder Hospitaal behoort een Sergeant's wagt optetrekken, en 'er moeten Schildwachten aan de deuren van het hospitaal ftaan, 10, om al de bezoekers , die geen behoorlyk verlof hebben, te beletten om in het hospitaal te komen; nadien zulk volk dikwyls de kamers te vol opproppen, de zieken ontrusten, en 'er ligtelyk befmettelyke ziekten krygen, die zy dan onder de troepen verfpreiden. a<\ Om zorg te draagen, dat de lyders niet uit het hospitaal gaan zonder een billet (*) of verlofbriefje daarvan te hebben , onderteekend door den Doctor, Chirurgyn, of Apotheker die tot het hospitaal behooren. y. Om te beletten dat 'er fterke dranken, of andere dingen van dien aart geheimelyk in het hospitaal gebragt worden (ai).
De
(*) Daar behoort by ieder Hospitaal een goed aantal gedrukte Billetten te zyn, en gereed te leggen om ingevuld en door de Doctors, Chirurgyns of Apothekers geteekend te worden , en het behoort aan niemand geöorlofd te zyn , zonder zoodanig een geteekend billet uittegaah.
(2 O Offchoon een Schildwacht by_ een vast Hospitaal gefteld word, is het echter zeer woeijelyk té beletten, dat 'er geene vreemden inkomen , en geene zieken uitgaan, omdat de gebouwen zelden daar toe gefchikt zyn. — Voor het overige zyn alle deze orders zeer goed; maar hoe ftipp dezelve aanbevolen wprden, zy worden byna nooit op den
duur



$o BESCHRYVING van de
De Sergeant van de wacht behoort, verzeld van de Kamermeester, alle morgen in de kamers rond te gaan om de rol op te leezen, en te zien dat ieder man in zyne kamer is; en dit zelfde weder te doen des avonds voordat de deuren van het hospitaal gefloten worden , en terzelver tyd uit het hospitaal te doen gaan, een ieder die 'er niet in behoort. — Ook behoort de Sergeant, alle morgen, aan den Doctor, Chirurgyn of Apotheker optegeeven den naam van ieder man , die by het leezen van de rol afwezig gevonden is; en te berigten of hy in zynen rondgang alles geregeld en in goede order bevonden heeft.
Ieder groot hospitaal dient een Hoofd-oppasfler of Zieken - Moeder en een genoegfaam getal van andere oppasfters of Zieken - Meiden te hebben, om by de zieken te blyven en dezèlve van al het noodige te verzorgen (22}.
Or-
duur in acht genomen, zo 'er geen Commando met een Officier by het Hospitaal is.
(22) Vrouwen zyn 'er niet in de Hollandfche Hospitaalen, behalven in de keuken om te wasfchen. Maar by de Engelfchen dienen de wyven der foldaaten , die in het hospitaal zyn, of die geftorven zyn, welke anders moeten omzwerven, in plaatfe van de foldaaten, om de zieken optepasfen, 't gene ongelyk beter is; te meer vermits de Engelfche foldaaten eene dubbele leening voor hun eeten , drinken, verfchooning en oppasfing krygen; waar door de vrouwen der foldaaten insgelyks aan de kost komen, met de zieken optepasfen , en hun eeten te bereiden volgens de orders v»n den Doctor. — Wel is waar, dat misfehien de eetregel minder ih acht genomen word, maar dit heeft ook rykelyk by de Hollanders plaats. Daarenboven is deze manier minder omflachtig en minder kostbaar voor den Lande. —i- Ik heb dit in het Hospitaal te Dettingen gezien, en het kwam my zeer goed voor; ook weet ik niet, dat by de Engelfchen een Hospitaal aanbefteed word, het gene aan zeer veele inconvenienten onderhevig is, en ik
daar •



HOSPITAALEN. 51
Ordonnantiën of Reglementen op de volgende wyze opgefteld, en m ieder hospitaal opgehangen, zouden van zeer veel dienst zyn om de ziekenoppasfters en de lyders tevens te doen zien, wat hunne pligt is, en dus de geregeldheid en goede order door het geheele hospitaal te bewaaren.
Zieken-Moeder.
Iedere Zieken - Moeder moet ten minde tweemaal daags 's morgens en 's avonds de kamers van het hospitaal rond gaan; om toetezien, dat de Zieken - Meiden haare kamers fchoon houden, dat zy zich zedig en ordentelyk gedraagen, en de behoorlyke oplettenheid op haare zieken hebben; en om te onderzoeken de fpys en drank van derzelver zieken, en te zien of die goed en wel klaar gemaakt zyn; en , byaldien zy eenig ding niet naar behooren vinden, om het dan aan den Geneesheer , Heelmeester of Apotheker van het Hospitaal aantedienen.
Zieken - Meiden.
1. De Zieken-Meiden behooren naauwkeurig acht te geeven op haare zieken, dezelve altoos zoo zindelyk en zuiver te houden, als de aart van derzelver ziekten toelaat; hun de fpys en drank geregeld te geeven; byzonder te zorgen, dat zy de geneesmiddelen, door de Geneesheeren ver-
or-
daarom altoos zou afraaden. — Maar de wyn behoort, zoo wel als de medicamenten, door het Land geleverd, en de dienst van Doctoren, Chirurgyns en Apothekers ook door het zelve betaald te worden.



$2 BESjCHRYVING van de
ordend, volgens de gegeeven onderrigting, wel inneemen; aan den Geneesheer, Heelmeester of Apotheker getrouw overtebrengen de misflagen en ongeregeldheden, die eenige van haare zieken begaan hebben ; en den Kamer - Meester en Zieken - Moeder terftond kennis te geeven van den dood van eenige haarer zieken , zoodra die geftorvcn zyn, ten einde voor derzelver kleederen en goederen behoorlyk zorg gedraagen worde.
2. Zy moeten haare kamers zeer zuiver houden , dezelve befprengen met azyn ,• en berooken met den rook van nat buskruid, of van wierook, of eenige andere welriekende ftof, die men daar gefchikt toe oordeelt;by helder weeder twee- of driemaal daags de venfters van haare kamers openzetten, langer of korter naar maate het weeder zulks toelaat; bedagt zyn op de Proviant-Meesterskamer om 'er voorraad voor de zieken te haaien, op de uuren die daartoe beftemd zyn; en eene ondergefchikte gehoorzaamheid betragten aan de Zieken-Moeder, in alles wat haaren post betreft; en ftiptelyk naakomen alle de orders, die zy van den Geneesheer, Heelmeester of Apotheker van het Hospitaal ontfangen.
3. Zy behooren zich fchoon en ordentelyk gekleed te houden, de ftrengfte regels van middelmaatighcid in acht te neemen; indagtig zynde , dat, zoo eene van haar bevonden word door fterken drank bevangen te zyn, zy terftond naar de wacht zal gebragt, en vervolgens weggezonden worden.
4; Zy mogen zich uit haare kamers niet begeeven , ten zy zy in het ontflag van haaren post tot iets anders gebruikt worden ; en ook niet uit het Hospitaal te gaan , zonder een Verlofbriefje te hebben, onderteekend door den Genees-



HOSPITAALEN.
53
neesheer, Heelmeester , Apotheker of ZiekenMoeder, die tot het Hospitaal behooren.
5. Zy moeten geenerlei vuiligheid uit de venfters werpen , maar zulks brengen naar de gemeene fecréeten, of vulnishoopen, en de waterpotten en ftilletjes , zoodra zy gebruikt zyn, leegen , en zorgvuldig zyn om die wel uittefpoelen, voordat zy dezelve terug brengen.
6. Zy mogen , op geen voorwendfel hoegenaamd , den eetregel veranderen , die door den Geneesheer of Heelmeester aan den lyder op de Eetlyst is voorgefchreven; noch dulden, dat haare zieken eenige andere fpyzen of dranken gebruiken, dan die hun door het Hospitaal zyn toegeftaan; noch in haare kamers brengen , of toelaaten dat andere 'er brengen, vleesch, visch, fterke dranken, of andere dingen van dien aart, uitgezonderd het gene , waartoe door den Geneesheer of Heelmeester verlof gegeeven is. — Wanneer 'er zoodanig iets in eene van de kamers gevonden word , moet het terftond in de gemeene fpyskast gebragt worden ; en , zoo men het onder bewaaring van de Zieken-meid vindt , moet zy in de wacht bewaard, of weggezonden worden.
7. Zieken-Meiden, die fchuldig zyn aan verzuim van haaren pligt, of van zich dronken te drinken, of haare zieken kwalyk te behandelen, of van te fteelen of te verbergen en wegteneemen de goederen van lieden, die in het Hospitaal fterven, moeten naar de wacht gebragt, in bewaaring gefield en aan den bevelhebbenden Officier aangediend worden, ten einde haar voor een Krygsraad te recht te Hellen , en haar in hechtenis te zetten, te geesfelëri ,' of op eene andere wyze te ftraffen , zoo als de Krygswet
zulks



54 BESCHRYVING van de
zulks gebiedt; want zy alle die de legers iti vreemden dienst volgen of 'er toe behooren, zyn even zoo onderhevig aan de Krygswetten als de foldaaten zelve.
Zieken.
1. Alle zieke foldaaten moeten , by hunne komst in een Krygs-Hospitaal, geheel gewasfchen worden, of in een warm bad gaan; en vervolgens alle morgen hun aangezicht en handen wasfchen, en hunne voeten by gelegenheid , en wel met warm water en zeep, tot dat einde alle morgen door de Zieken-Meiden rondgebragt ; ook behooren zy alle dagen hun hoofd te kammen. — Byaldien zy te zwak zyn om zich zelve te wasfchen en te kammen , moet zulks door hunne Zieken-Meiden gedaan worden.
2. Iedere lyder moet tweemaal in een week, of meermaalen, als het vereischt word, gefchoren en verfchoond worden.
3. Zy moeten de hun gegeevene voorfchriften ftiptelyk gehoorzaamen, en de geneesmiddelen, door den Geneesheer voorgefchreven, getrouw inneemen; en aan niemand hunner moet toegeltaan worden om uit het Hospitaal te gaan zonder een Verlof briefje door den Geneesheer, Heelmeester, of Apotheker onderteekend.
4. Zy mogen geene ongeregeldheden noch losbandigheden begaan, maar zich zelve in alle opzichten wel gedraagen.
5. Indien eenig foldaat niet gehoorzaamt aan de orders, die hy van de Geneesheeren of Heelmeesters, ontfangt, of ongeregeld zich gedraagt, zich dronken drinkt, of eenige losbandigheid begaat, of aan diefftal of andere misdaaden fchul*



HOSPITAALEN. 55
dig bevonden word, moet die terftond aan den bevelhebbenden Officier aangegeeven, voor een Krygsraad te recht gefteld , en , zoodra zyne krachten het toelaaten, geftraft worden.
IX. AFDEELING.
Van het ontflaan der Manfchappen uit het Hospitaal, en van de Hospitaalen, der herftellende.
In het beftier der Krygs - Hospitaalen , vonden wy, dat het altoos nuttig was de zieken zoo ras zy herfteld waren uit het Zieken-Hospitaal te ontflaan, hen naar het kwartier, alwaar zy gebilletteerd zyn , of naar het hospitaal der herftellende (convalescenten) te zenden ; omdat de herftelde manfchappen altyd de losbandigfte zyn 'C23)' behalven dat zy de hospitaalen opvullen, en in gevaar zyn van nieuwe ziekten te krygen door befmetting van hen die nog ziek zyn; en daarom moeten de herftellende manfchappen eensof tweemaal in een week door den Geneesheer of Heelmeester nagezien en onderzogt worden, en de naamen van die manfchappen, die wel genoeg zyn , moeten opgefchreven worden ; ten einde dat zy den volgenden dag naar het hos-
pi-
(23) Het is zeer goed de zulken , die byna herfteld zyn^ op de eene of andere wyze van de zieken aftezonderen; maar doorgaans ontbreekt 'er gelegenheid van plaats. Ook zyn 'er fommige, die op den duur in het Hospitaal zonden willen blyven , terwyl andere uit hetzelve willen ontflagen zyn, welke naderhand al weer fchielyk ir» hetzelve te rug gezonden worden.
E



56" BES CHR YVING van de
pitaal der herftellende, of naar hunne billeiteering kunnen gezonden worden. — Ook moet 'er terftond aan de Officieren, die de zorg voor de herftellende hebben, kennis gegeeven worden van hen , die voor de billetteering opgefchreven zyn.
Wanneer men een Hospitaal voor de herftellende opgerigt heeft, moet het onder behoorlyke reglementen of beftuurings - regelen gebragt worden.—De volgende zyn die, welke ik opgemaakt had voor het Hospitaal te Osnabruck, in 1761, opgerigt, en die men bevonden heeft aan het bedoelde oogmerk zeer wel te beantwoorden.
Beftuurings-Regelen voor het Hospitaal der herftellende.
1. Dat in dit Hospitaal alleen zullen komen zulke manfchappen, die van ziekten herfteld zyn; en dat 'er geen zal ingezonden worden, dan die wier naamen aan de Voorraad - bezorgers door den Geneesheer of Heelmeester van het Hospitaal zyn opgegeeven.
2. Dat alle de lyders 'er zyn zullen op een vollen eetregel, ten zy dat in byzondere gevallen , door den Geneesheer of Heelmeester anders word. voorgefchreven.
3. Dat alle de lyders ontbyt , middag- en avondmaal zullen houden op vastgeftelde uuren in de zaal of de kamer daartoe gefchikt : en dat het ontbyt zal klaar zyn te negen, het middagmaal te één , en het avondmaal te zeven uuren des avonds.
4. Dat geen zieke eenige fpys zal brengen in de kamers, die gefchikt zyn om 'er in te flaapen ; en , byaldien een zieke niet past op de



H ö S P I T A A L È jf. 57
geregelde eetenstyden , dat hem geen eeten in plaats van die maaltyden zal toegeftaan worden, ten ware hy om bezigheden voor het Hospitaal te verrigten afwezig geweest was , of wegens ziekte het bed had moeten houden.
5. Dat, zoodra de manfchappen om te ontbyten afkomen, de kamers, waarin zy flaapen, zullen gereinigd en met azyn befprengd, en de venfters geopend wórden om dezelve te luchten.
6. Dat de deuren van dit Hospitaal alle avonden te agt uuren zullen gefloten worden , en niemant na dien tyd toegelaaten worden om 'er intekomen óf uittegaan. — De deuren zullen 's morgens te zeven uuren weder geopend worden.
7. Dat het gemelde Hospitaal door den Geneesheer, Heelmeester en Apotheker zal bezogt worden, om te zien of de boven gegeeven orders wel in acht genomen worden, om ook den eetregel nategaan , en zorg te draagen dat alles behoorlyk behandeld worde; en om te verbieden de geringfte wanorders, waardoor de manfchappen zouden kunnen lyden.
8. Dat een van de Onder-Chirurgyns of Fraters van het Hospitaal opgelegd worde om hetzelve dagelyks te bezoeken, om eenige geneesmiddelen die door den Geneesheer voorgefchreven zyn en oplettenheid vereisfchen , toetedienen; om de verbanden , die door den Heelmeester verordend zyn, en eene goede behandeling vorderen, aanteleggen; eri om den Geneesheer of Heelmeester kennis te geeven, byaldien eenige der manfchappen zoo ongefteld mogten wezen, dat zy hunne'hulp noodig hadden , of dat zy weder naar het Zieken - Hospitaal zouden moeten gebragt worden.
Es 0. Dat,



53 BESCHRYVING van de
9. Dat, om deze beftuurings regelen te beter natekomen, gefchikte Sergeant's of Corpoiaals zullen gelast worden om voor de manfchappen te zorgen; die een wacht zal laaten optrekken van zes of meer van zulke lyders van het gemelde hospitaal j als voor dezen dienst bekwaam zyn zullen.— Dat de Sergeant's geregeld driemaal daags een rol zullen afleezen van alle de lyders, te weeten voor het ontbyt, voor het middagmaal en voor het avondeeten; om te zien, dat de manfchappen zich maatig en betaamelyk gedraagen , en dat zy zich zindelyk houden, en geene losbandigheden begaan; voorts om in de wacht in hechtenis te zetten dezulke die losbandigheden of ongeregeldheden begaan, of die dronken bevonden worden, of die den geheelen nacht uitblyven; en om zulks aan den Officier van de wacht aantedienen. — En by goed weder behooren zy eens of tweemaal 's weeks te beveelen, dat die alle , welke fterk zyn, uitgaan, voor een half uur moeten marcheeren , of een uur op het veld , of op de Parade gaan , om hun verfche lucht te geeven, het welk de herftelling hunner gezondheid grootelyks zal bevorderen; doch men moet zorgdraagen, dat zy niet boven hunne krachten gaan; en dat zy, die zeer zwak zyn, niet uitgaan.
10. Dat een Officier van het Hospitaal der herftellende dagelyks het zelve bezoeke op die tyden , op welke de rol gelezen word, om te zien dat alles geregeld gefchiede, en om van den Sergeant de berigten te ontfangen , en zoodanige orders te geeven als hy gefchikt oordeelt om het gezegde hospitaal beter te regelen.
11. Dat, zoo het den eenen of anderen tyd gebeuren mogt, dat 'er meer herftellende waren
dan



-HOSPITA ALEN. 59
dan hec hospitaal gevoeglyk bergen kan, 'er dan een fchouw moet gedaan worden van alle de lyders , en dat de fterkfte en gezondite naar hunne billetteering moeten gezonden worden.
12. Dat 'er altyd een fchouw moet gedaan worden, wanneer een gedeelte naar het leger moet gaan, om die manfchappen uittezoeken, die in ftaat zyn om zich by hunne regimenten te voegen,.
X. AFDEELING.
Van het naar huis zenden en verwisfelen der Manfchappen, die geduurende een Veldtocht te ziek geweest zyn,.
f Jet zou van zeer veel nut voor den dienst zyn, wanneer de geitellen der manfchappen door herhaalde koortfen, buikloopen, of andere ziekten, in den tyd van den dienst, te zeer verzwakt zyn , en zy waarfchynlyk voor den volgenden Veldtocht hunne krachten niet weder zullen verkregen hebben, byaldien zy naar huis, en andere fterke gezonde manfchappen in hunne plaats gezonden wierden; het gene gemakkelyk zou kunnen gefchieden, zoo, by het uitbreeken van ieder Oorlog, twee of drie Compagnien by ieder Regiment gevoegd wierdeu, en deze Compagnien altoos te huis bleven, om hunne toebehoorende Regimenten voltallig te maaken; zoo wel als om tot befcherming te dienen voor hun land,; want dan konden, by het einde van iederen veldtocht, de in dienst zynde Regimenten die manfchappen yerwisfelen, welke door ziekten verzwakt waE 3 ren,



éa BESCHRYV1NG van di
ren, voor andere die gezond en fterk zyn; en die manfchappen, wier geitellen niet geheel door ziekte bedorven waren, zouden hunne gezondheid en krachten kunnen herwinnen door één oi ' twee jaaren te blyven by die boventallige Compagnien, wier dienst gemakkelyk is. — Mee den Geneesheer john humme, die lang als ScheepsChirurgyn en tien jaaren in her Scheeps- Hospitaal te Jamaica gediend had, over dit onderwerp fpreekende, maakte hy de volgende oordeelkundige aanmerkingen met betrekking tot de zeelieden in de West-Indiën dienende, en dezelfde zyn toepasfelyk op de foldaaten.
Wanneer de tusfchenpoozende en aflaatende koortfen hardnekkig voortduuren , of wanneer de ziekten, die 'er de gevolgen van zyn, aankomen , of als 'er reden is om te denken, dat zy naderende zyn, gaan de inboorelingen en inwoonders dikwyls in Konings - fchepen op een Kruistocht , en fomtyds gaan zy naar NoordAmerica, en zy keeren dikwyls volmaakt herfteld te rug, ten aanzien van hunnen eetlust, vleesch en krachten, zoo wel van het vaste land als van den kruistocht. — Wanneer de Zeelieden uitgeput zyn door geduurige wederinftortingen in die koortfen, of door het kolyk van Poitou, waar door zy meenigmaal het gebruik hunner ledemaaten verliezen, is niets zoo nuttig dan het gaan op zee ; en ik was gewoon alle gelegenheden waarteneemen om 'er zulke manfchappen, die 'er oogenfchynlyk voordeel van hebben zouden, heen te zenden of in hun eigen fchip, of iri eertig ander dat uitgong. — Door dit middel herftelde een aantal van manfchappen , die, met in de Hospitaalen te blyven hangen, verloren zouden geweest zyn. — Zoo 9 het



HOSPITAALEN.
6t
het gebeurde, dat zy zonder geneezen te zyn, te rug kwamen, werden zy, op verzoek by den Opperbevelhebber,, by de eerfte gelegenheid naar Engeland gezonden, het zy dat gefchiedde met een Konings- of met een Koopmans - fchip.
De menschlievenheid kan niet beter uitgeoeffend, en 'er kan geen wezenlyker dienst aan het publiek gedaan worden, dan met eene zorgvuldige oplettenheid te gebruiken om het leeven der Zeelieden te bewaaren, door hen uit WestIndifche Hospitaalen. te.ontdaan , wanneer zy waarfchynlyk voordeel zullen ontfangen , voor dat de geduurige wederindortingen in die ziekten, die hun gaan naar zee noodzaakelyk maaken, hen zoo ver verzwakt en ontdeld hebben, dat hunne herdelling zeer twyffelachtig zy.
Men heeft in dit te doen fomtyds moeijelykheden ontmoet; maar niets is zoo gemakkelyk dan de vastdelling van eene fchikking, die dezelve krachtdaadig zou wegneemen; en van hoe veèl belang zulk eene fchikking zyn zou , is klaarblykelyk voor een ieder , die eenigen tyd in de West'-Indien gediend, en gezien heeft hoe veele manfchappen in eenen zeer verzwakten daat uit de hospitaalen naar zee gezonden zyn , en die gezond en wel van een kruistocht zyn terug gekomen, nadat zy eenigen tyd op zee geweest zyn,
E 4 XI,



èi BESCHFvYVING van de
XI. AFDEELING.
Fan de Geneeskundige Officieren in een Hospitaal.
De Geneeskundige Officiers, die in een KrygsHospitaal gebruikt worden, zyn Doctoren, Chirurgyns, en Apothekers.
Niemand behoort tot Geneesheer of Doctor van het leger of van een Krygs-Hospitaal aangefteld te worden, dan na vooraf tot Medicinae Doctor op eene gewettigde Academie gepromoveerd te zyn, ten einde niet dan bckwaame perfoonen daar toe zouden gebruikt worden. — En het zou niet dan nuttig zyn, dat zy, die,zich daartoe aandienen , door den Doctor Generaal opzettelyk over de Legerziekten geëxamineerd wierden (24).
De Heelmeesters of Chirurgyns behooren, voor zy daartoe aangefteld worden, het vereischte examen
(24) By de Armee van den Staat is geen Doctor Generaal, wanneer 'er geen Oorlog'gedeclareerd is , geiyk in 'de jaaren 1743 tot 1749, en als dan is 'er by de Hulp. Troepen Hechts een Veld-Doctor, die ook in het vaste Hospitaal moet dienen , nadat de Armee de winterkwartieren betrokken heeft, tot' zoo lang het getal der zieken tering geworden is , wanneer de overige zieken naar een garnizoen, hospitaal of naar hunne Regimenten gezonden worden. — Verder zyn 'er nog één of meer Doctoren by de vaste Hospuaaleu, die in het Najaar door de meenigte van zieken de hulp van den Veld • Doctor noodig hebben, omdat men geen andere Doctoren krygen kan , die voor een' korten tyd in een Hospitaal dienen willen.
De Doctoten by ons ondergaan na hunne Promotie op een Academie geen nader Examen , maar de Chirurgyns, Apothekers en hunne Fraters worden door 's Lancs Doctoren geëxamiueerd.



HOSPITAALEN. 6$
men te worden afgenomen door het Collegia der Chirurgyns; en zoo ook de Apothekers door de Dekens van het Apothekers-Gilde.
De Fraters of Onder-Chirurgyns moeten, voor hunne aanftelling geëxamineerd worden zoo wel in de Chirurgie als in de Pharmacie, vermits zy in beide die takken dienst moeten doen (25).
In het begin van den laatften Oorlog van 1755. maakte, Zyne Koninglyke Hoogheid de Hertog van Cumberland een Hospitaal-Raad, beftaande uit de Doctoren en Chirurgyns van de Armee, en dan de Proviantmeester , ter dier tyd Directeur genaamd, by welken alle de zaaken van het Hospitaal overwogen en beflecht werden. — Deze Raad droeg alle de perfoonen voor, die in ieder tak van het Geneeskonftig beftuur, of in eenigen dienst van het hospitaal moesten gebruikt worden. — Zulk een Raad zal altoos van het grootfte nut zyn in het ontwerpen en befchikken van Hospitaalen die in vreemden dienst zyn; doch wanneer de hospitaalen buitenlands reeds bellaan, moet de aanftelling en bevordering ovcrgelaaten worden aan hen, welke by hetzelve in dienst zyn; en alle recommandatien behooren te komen van de Doctoren en Chirurgyns, die de hospitaalen bedienen,waarin de vacante plaatfen voorvallen.
De beftuuring van alle Krygs - Hospitaalen behoort altoos toevertrouwd te worden aan de
Doc-
£25) Het zou niet ondienftig zyn, zoo 'er een Doctor Generaal by de Armee was, dat door denzelven eens of tweemaal 's weeks aan de Chirurgyn - Majors van de Regimenten les gegeeven wierd over de gefchoten wonden,enz., ai over de gemeende ziekten als koortfen, buikloopen, enz.
E 5



64 BESC.HRYVING van de
Doctoren, die tot de byzondere bediening van de hospitaalen aangefteld zyn.
Wanneer een Armee op het vaste land werkende is, en 'er verfcheiden Hospitaalen op verfchillende plaatfen zyn, moet de Doctor, die by de Opperbevelhebber geplaatst is, tot Doctor Generaal en Directeur van die Hospitaalen aangefteld worden , met behoorlyke reglementen; en alle de orders van Hoofdkwartieren behooren onmiddelyk door dat kanaal te gaan.
Alle de andere Doctoren der verfchillende Hospitaalen behooren alle die zaaken te beftieren , die het hospitaal betreffen , het welk zy bedienen , en hunne orders , moeten ftiptelyk gehoorzaamd worden ; en hy behoort een beftendige correspondentie te onderhouden met de Doctor generaal ; hem van tyd tot tyd kennis geevende van den ftaat des Hospitaals , en van het gene 'er in benoodigd is; ook behoort hy ftiptelyk in acht te neemen alle de orders, die hy van den Doctor generaal ontfangt.
Byaldien 'er afzonderlyke Hospitaalen zyn voor de Heelkonftige lyders, behoort de oudlte Chirurgyn alles te beftuuren in het Hospitaal dat hy bedient; en wanneer 'er iets voor zyn hospitaal benoodigd is , hetzelve ter kennisfe te brengen van den Doctor generaal (26).
XII.
(26) By de Hollandfche Armee is geweest een Hospitaalmeester , die naderhand den tytel van Intendant gekregen heeft, en de bezorging van alles had;zonder echtereenig bewind over den Doctor, Chirurgyn of Apotheker te hebben.
In geval van marcheeren der Armee is de trein der war gens van het Veld-Hospitaal onder het Commando en befchcrraing van den Commandant van de Artillery ; maar, wanneer eene Armee, na eene Bataille, by verhaasting retireeren moet, en de meeste bagagie, ook het onnoodi^e
van



HOSPITAALEN. e"5
XII. AFDEELING.
Van de Beftuurings' en Voorraad-bezorgingsposten der Hospitaalen.
De posten van de beduurihg- en voorraad-bezorging behooren nooit aan dezelfde perloon toevertrouwd te worden , nadien de bekooring om ryk te worden ten allen tyden, en in aüe dienden, aanleiding gegeeven heeft tot de grootde misbruiken, en deze hebben ook zeer veel nadeel toegebragt in den Krygsdienst, zoo wel als aan de arme gewonde en zieke foldaaten, en zy hebben veelen van hen het leeven gekost. •—> En even daarom behoort nimmer de Doctor generaal , nog eenige der Doctoren of Chirurgyns van het leger , of eenig ander perfoon die in de beduuring van Krygs-Hospitaalen zyn , den
post
van het Hospitaal, niet op eenigen afftand vooraf terug, gezonden is, loopt men groot gevaar van het geheele Hospitaal te verliezen , gelyk na de bataille van Fontenoy in den jaare 1745 het fataale geval geweest is; want de voerlieden hadden onder weg de ftrengen der paarden afgemeden, om met dezelve des te fpoediger te kunnen retireer ren, en lieten de wagens, met al wat 'er op was, tot buit aan den vyand over, het geene eene groote confuue gaf, omdat men van den geheelen Apotheek, alle de mftrumenten, den grooten voorraad van plukfel en bandages, alles wat tot ligging, verfchooning, enz. diende, en van alle de keukengereedfchappen op eenmaal ontzet was, en doordien den volgenden dag zoo veele, en de meeste door kanon en dus zwaare gekweste by het hospitaal aangebragt wierden. — Hierom behoorde onder de generaale orders voor eene bataille by den Generaal en Chef gefteld te worden, dat een Corporaal met eenige Ruiters gecommandeerd wierd om het Veld-Hospitaal te verzeilen , en de onderhoorige in orde te houden,



66* BES CHRY VING van de
post van Proviantmeester of Commisfaris waarteneemen ; ook behooren zy niets te doen te hebben met de rekeningen, contracten of verbintenisfen, of eenige andere geldzaaken, betreffende het hospitaal; en byaldien zy immer bevonden worden zich met die zaaken te bemoeijen , behooren zy terftond uit den dienst gezet te worden.
Ik kan niet voorby hier aanxeteekenen , dat deze kwaade praktyk, van eenige in geneeskonitigen dienst zynde perfoonen , tegelyk tot Directeur en Proviantmeester of in dergelyke posten zonder contra Boekhouder aanteliellen, in onzen dienst is ingekropen; en dat zy in meer dan eene gelegenheid van het grootfie nadeel voor de arme behoeftige foldaaten geweest is. — Want, nadien de Opperbevelhebber van eene armee, in den tyd van den dienst, altyd zeer veel te doen heeft uit hoofde van zyne eigen post, en dikwyls niet wel bekend is met den gewoonen flender van de befluuring der hospitaalen , verlaat hy zich in ieder ding daar toe beïrekkelyk op den Directeur; die, als hy niet door en door eerlyk en tegen de verzoeking beproefd is, bekwaam is om zulke ontwerpen (hoe fchadelyk zy ook voor den dienst zyn mogen) intevolgen, welke hem de grootfte gelegenheid geeven om het Gouvernement te misleiden, en voor zich een beurs te maaken; zoo wel in zyne hoedanigheid van Voorraadbezorger zonder Tegenboekhouder, als in die van Directeur. — En, gemerkt de Directeur gemeenlyk by de Hoofdkwartieren is, en het oor heeft van den Opperbevelhebber, zoo word iedere Doctor of Chirurgyn, die de hospitaalen bedient, als hy over Zulke begaane misbruiken klaagt, aan de Hoofd-
kwar-



HOSPITAALEN. 6?
kwartieren door den Directeur voorgedraagen als een kwelgeest, een onvergenoegde karei; en in plaats dat men op zyne klachten acht zou (laan, zoo word hy'welligt doorgehaald, omdat men het niet zoo vond , en vervolgens naar eenig afgelegen hospitaal gezonden, of tot een' onaangenaamer post verwezen, ten einde hy buiten de gelegenheid zyn zou -óm op de handelwyze van den Directeur verdere aanmerkingen te maaken.
Ik denk derhalven, dat de posten van voorraad te bezorgen, en van contracten aantegaan, geheel onderfcheiden behooren te zyn van den geneeskonftigen post. — Die in de eerfte zyn aangefteld behooren ftiptelyk te voldoen aan alle. de orders, die zy van de Doctoren en Chirurgyns ontfangen, om het hospitaal van al het noodige te voorzien; geregeld boek te houden van alle de manfchappen, die in de hospitaalen komen, en van die 'er uitgaan ; van tyd tot tyd van alle de manfchappen in de hospitaalen berigten te zenden aan de Hoofdkwartieren ; en hunne boeken en rekeningen behooren opgenomen en nagezien te worden door zulke perfoonen, als het Gouvernement daartoe gefchikt oordeelt.
Ook behoort hun nimmer toegeftaan te worden om den naam van Directeur aanteneemen, gelyk zy dikwyls doen, vermits die naam in ftaat is om de Krygs - Officieren te misleiden, en te doen gelooven, dat het Gouvernement hen tot dien post over het hospitaal, dat onder hunne bezorging is, aangefteld heeft.
XIIL.



63 BESCHRYVTNG van de
XIII. AFDEELING.
Van de oppasfing der Geneeskonflige Officieren op de Zieken.
Elk Doctor en Chirurgyn van een Krygs-Hospitaal behoort op geregelde vastgeilelde uuren de zieken te viilteeren, te bezoeken, en de Fraters of Onder-Chirurgyns moeten hen verzeilen, met hen rondgaan, en hunne orders ontfangen en uitvoeren (27).
Ieder Onder - Chirurgyn behoort een zeker getal van Lyders voor zyn deel te hebben, voor welke hy alle de medicynen moet gereed maaken, wier wonden of zweeren hy moet verbinden, en vervolgens volbrengen alle de orders die hy van den Doctor, Chirurgyn of Apotheker ontfangt. — En op dat de Onder-Chirurgyns hunnen post wel kennen en waarneemen zouden, dienen 'er tot dat einde gefchikte gefchreven orders in den Apothekers - winkel opgehangen te worden. — De volgende zyn die, welke ik gefield en gegeeven had voor alle de hospitaalen, die ik in Duitschland bediend heb.
Or-
(27) In de HoIIandfehe Hospitaalen gaat de Apotheker of zyn Frater mede, wanneer de Doctor de zieken vifiteert, om de middelen , die hy ordonneert optefchryven, en de zoodanige aftegeeven, die in voorraad klaar gemaakt zyn, en in eene mande rond gedraagen worden , als Braak- of Purgeer-poeders, enz. — Wyders gaat 'er mede een Frater der Chirurgyns, die het appliceeren van Spaanfche Vliegen , de aderlaatingen, enz. opl'chryft; en eindelyk een Oppasfer van de Kamer, die aanteekening houdt van het noodige eeten en drinken der zieken.



HOSPITA ALEN.
69
Orders voor de Fraters of Onder-Chirurgyns*
1. Dat zy alle morgen te agt uuren in den Apotheek moeten zyn, om de gewoone middelen van den dag gereed te helpen maaken, en om daar met de Doctoren en Chirurgyns in de hospitaalen rond te gaan.
2. Dat ieder hunner een boek by zich hebbe, om de voorfchriften of ordonnantiën der Doctoren optefchryven , het welk moet gefchieden in de volgende orde (28):
Eerst, aanteteekenen den naam en het Regiment van denLyder;dan den dag van zyne komst in het hospitaal en zyne ziekte; dan de voorfchriften van den Doctor, en na dat alles den dag van zyn ontflag, of van zynen dood. By voorbeeld:
Jan de klerk, 20A Regiment. —r Jann* 1, — Koorts, jfann' 1 V. S. unc x. — Infas. purg, — Emplastr. Veficat. op den nek , &c. Ontfagen of dood. Jann. 28.
3. Dat ieder Onder - Chirurgyn zelf gereed maake de voorfchriften voor zyne eigene lyders, en daarna rond ga om hen die te bezorgen en toetedienen , of 'er zyne lyders behoorlyk van te onderregten; dat hy zelf zyne eigene lyders aderlaate , en verbinde die eenige ligte zwee-
ren,
(^aS) By my waren twee Ordonnantie-Boeken , waarvan de Doctor een van den voorigen dag in handen heeft, ora te zien wat hy daags te vooren aan iederen patien: geordonneert heeft, het geene veel tyd uitwint, wanneer 'er veele zieken zyn; en het andere van een' vroeger dag, waarin de Apotheker of zyn Frater de middelen opfchryft,



fo BËSCHRYVING van Bk
ren, hebben mogten, en welke niet vereisfcher) dat'zy tot het Chirurgyns-hospitaal gebragt worden.
4. Dat ieder Onder-Chirurgyn des avonds fond ga, om te zien, dat alles wel gedaan worde , en om berigt te brengen aan den Doctor of Apotheker, zoo '.er iets buitengewoons voor-' valt (29).
5. Dat twee van de Onder - Chirurgyns alle dagen in den Apotheek moeten blyven, om de zieken, die aankomen, te ontfangen , en hen behoorlyk te plaatfen ; om de medicynen, die zy daadelyk noodig hebben, gereed te maaken; om een havergort-foup voor ieder van hen te ordonnceren; en om, als 'er iets buitengewoons voor. komt, een gefchikt man te zenden om 'er den Doctor of Apotheker kennis van te geeven. — De Onder-Chirurgyns, wier beurt het is, moeten insgelyks voor de Officieren, of andere, klaarmaaken alle de voorfchriften, die den gantfehen dag aan den Apotheek gezonden worden.
Men gaf, op order van den Lord granb?, aan de Onder-Chirurgyns in de beurt, een ft.uk gebraden of gekookt vleesch voor het middagmaal, en een fles wyn, ten einde zy niet van hunnen post zouden gaan. — En, wanneer 'er gelegenheid was, liet men een Onder-Chirurgyn in het hospitaal flaapen.
De Apotheker behoort voor de medicynen zorgtedraagen; 's morgens , voor den tyd dat de Doctors komen vifiteeren , in het hospitaal
rond
Oq") De bezorging en bereiding der medicamenten gefchiëdt in de Hollandfche Hospitaalen, voor alle de zieken, door den Apotheker of zyne Fraters.



HOSPITAALEN. ?x
rond te gaan; te zien of de kamers in een gefchikte orde gehouden worden; of de ziekenmeiden en de andere bedienden hunnen pligt gedaan hebben ; te onderzoeken naar den ftaat der zieken; en te zien of de voorraadbehoeftens goed zyn; en van alle deze dingen een getrouw berigt te doen aan den Doctor, wanneer hy komt. — Daarenboven moet hy zorgen, dat de Onder-Chirurgyns 's morgens de medicynen gereed maaken, die op den dag gewoonlyk noodig zyn; en dat zy vervolgens getrouwlyk opneemen de voorfchriften van den Doctor. — Voorts moet hy ook 's avonds in het hospitaal rondgaan , om te zien, dat de zieken hunne medicynen behoorlyk gekregen hebben; en het zelfde moet hy ook des morgens onderzoeken.
De Apotheker moet altoos woonen naast het hospitaal, of digt by zyn winkel, om by de hand te zyn als 'er iets voorvalt, of 'er zieken aan het hospitaal komen.
XIV. AFDEELING.
Van de middelen die de Geneeskonflige Officiers gebruiken moeten, om zich zelve voor de befmettelyke ziekten te bewaaren.
"V^anneer 'er eenige llerk befmettende ziekten in de Krygs-hospitaalen zyn, kunnen de Geneeskonflige Officiers de volgende voorzorgen gebruiken, om zich zelve voor de befmetting te behoeden (30).
I. Nooit
C30) De behoedmiddelen, door my gebruikt, wanneer ik viüteerde, zyn geweest de volgende:
F I. Het



72
BESCHRYVING van de
1. Nooit de zieken met eene leege maag te bezoeken; maar een ontbyt te eeten eer zy in het hospitaal gaan.
2. Een pak kleederen te hebben, alleen gefchikt om het hospitaal te bezoeken , en een gewaschte linnen kiel of kleed om 'er over te draagen, wanneer zy in de kamers rondgaan; en hun linnen en kleederen te wasfchen en te verwisfelen zoodra zy uit het hospitaal gekomen zyn.
3. Voordat zy in de kamers gaan , te beveefen, dat zy wel gereinigd, met azyn befprengd, en daarna berookt , en door het openen der venfters en ventilators gelucht zyn.
4. Byaldien de befmetting zeer fterk is , een romer te neemen van de Tinctuur van kina, onmiddelyk voor zy in het hospitaal gaan.
5. Kleine rolletjes lint, gedoopt in den geest van campher, te fteeken in de neusgaten , en een pot of kom met warmen azyn, waar in campher ontbonden is , te laaten ronddraagen, en
digt
1. Het luchten der vertrekken geduurende een half uur, yootdat ik 'er inkwam.
2. Het berooken der vertrekken met Genever - besfen of wierook, om dèn onaangenaamen reuk der zieke menfchen verder wegteneemen.
3. Het gebruiken van een glas Brandewyn met een korst brood, voor het doen der vilites; het gene ik in het eerfte jaar, door vrees van in de gewoonte van het gebruik der llerke Dranken te zullen vervallen, nagelaaten had, en door welk verzuim ik moogelyk toen door eene allergevaarlyk* fta rotkoorts en roodeloop ben aangetast geworden; terwyl ik in de volgende jaaren van befmetting bevryd gebleven ben; edoch het is my meermaalen bedenkelyk voorgeko. men, of men door dezelfde fraetftoffe, gelyk in veele andere befmettende ziekten plaats heeft, wel voor de tweedemaal vatbaar is.



.HOSPITAALEN.
72
digt houden by de lyders, die zy onderzoeken.
6. In het onderzoeken der lyders, die van de Blutskoorts Qfebris petechialis), of eenige andere kwaadaartige ziekte aangetast zyn, op eenigen afftand te ftaan , en die vraagen te doen, welke zy noodig oordeelen , en als zy nader bykomen om de pols te voelen en de huid te onderzoeken , niet inteademen terwyl hun hoofd naby het ligchaam van den lyder is; maar, na van die onderzoekingen ten vollen voldaan te zyn , een weinig agter uit te gaan , en de verdere noodige vraagen te doen.
XV. AFDEELING.
Van den Militairen rang voor gemagiigde Geneeskonflige Officiers.
tiet zou zeer goed en nuttig zyn , dat men voor iedere gecommitteerde Officier in dienst van het Hospitaal eenen Militairen rang vastftelde, en tevens in hec Geneeskonflige dezelfde ondergefchiktheid bepaalde, als in het militaire departement. — Door deze middelen zou de dienst met meer orde, en met grooter voordeel voor de zieken volvoerd worden (31).
Het zou ook nuttig zyn, in tyd van Oorlog, in de Ordonnantie tegen de muitzucht een artikel in te voegen, om aan den Militairen Officier
van
(31) Gemeenlyk heeft men in de Hollandfche Hospitaalen te weinig gezach over de foldaaten en bedienden, en 'er ontbreekt een Perfoon , aan wien het oppergezaeh toekomt; het' geene wel eens aanleiding gegeeven heeft tos verfchillen tusfcheu den Doctor en Hospitaal - Meester.
F a



n\ BESCHRYVING van d;e
van het Hospitaal der herflellenden toeteftaatï om de gemagtigde Geneeskonflige Officiers op te roepen tot het beleggen van een Krygsraad, wanneer 'er geen toereikend getal van militaire Officiers in eene plaats zyn, om de herftellende foldaaten, die aan misdaaden fchuldig zyn , te recht te ftellen. — Want in tyden van dienst kan 'er geen genoegzaam getal van militaire Officiers gemist worden, om in de bediening van de verfchillende militaire hospitaalen te zyn; en opalle zulke plaatfen zyn de herftellende gemeenlyk zeer losbandig, wanneer zy weeten, dat 'er geen genoegfaam getal van officieren is om eenen Krygsraad uittemaaken, ten einde hun te ftraffen- _ Edoch, als 'er een vereischt getal van militaire officieren zyn , dan behoort geen Genesskonftig Officier als lid van den Krygsraad opgeroepen te worden.
XVI. A F D E E L I N G.
Fan de Militaire Infpecteur der Hospitaalen ; en de Officiers gefield tot dienst der herpellende.
De foldaaten zyn, in tyd van dienst, dikwyls zeer genegen om in en om de hospitaalen heen en weer te flenteren , en daar allerlei ongebondenheden te leeren, en alle vrees voop tucht te verliezen; en daarom, om de orde en welvoeglykheid te onderhouden, behoort 'er by ieder vastgeplaatst en by ieder groot militair hospitaal een militaire Opziender (infpecteur'), of Bevelhebber {commandant) , een Officier van bekende werkzaamheid en deugd te zyn, en tevens
een



HOSPITAALEN.
75
een toereikend getal van Officieren tot dienst der herftellende , om een Krygsraad uittemaaken , als zulks vereischt word.
De post van den militairen Opziender of Commandant, moet zyn, zorg te draagen voor alle de herftellende,. die gebilletteerd zyn; toe te zien dat de Officiers, die onder hem zyn, zich van hunnen plicht kwyten, en dezelfde geregeldheid en tucht onderhouden onder de manfchappen, die tot derzelver byzonder corps behooren, als of zy by hunne regimenten waren; dat de manfchappen op de parade en by het afleezen van de rol zyn; en dat zy altoos net en rein voor den dag komen.
Hy behoort, van tyd tot tyd, de hospitaalen te bezoeken, om te zien , dat zy fchoon gehouden worden; om te onderzoeken of de manfchappen zich wel gedraagen; of de kost en drank goed is, en of de Officiers, de zieken-meiden en bedienden hunnen plicht doen; en, zoo hy iets kwalyk vondt, om 'er kennis van te geeven aan de Doctoren en Chirurgyns van het hospitaal , of aan den Voorraad verzorger of Kommisfaris, of aan andere, tot wier bemoeijenis het mag behooren, ten einde het zelve terftond verbeterd worde; en indien hy vindt, dat de Opper-Officiers van het hospitaal zulke misbruiken door de vingeren zien, niettegenftaande zyne vermaaningen , om 'er terftond aan de Hoofdkwartieren berigt van te geeven.
Hy behoort een dier Officieren, die tot dienst der herftellende gefteld zyn, te gelasten om de hospitaalen dagelyks te bezoeken, om de bovengemelde onderzoekingen te doen, en hem daar van een gefchreven berigt te geeven.
De Voorraadbezorger of de Kommisfaris beF 3 hoort



f6 BESCHRYVING van de
hoort twee- of driemaal in de week hem een lysr te bezorgen van ieder man, die in de hospkaalen gekomen, of 'er uit oncflaagen, of'er in geltorven zyn, op denzelven aanteekenende den naam van ieder man, en de compagnie en her. regiment, waar toe hy behoort; en het zelfde te berigten aan de Officiers van de verfchillende brigades en regimenten.
De militaire Opziender behoort de macht te hebben om alle de Officiers en foldaaten in de hospitaalen van billetten te verzorgen; en de naamen van alle de manfchappen, die uit de hospitaalen zullen ontflagen worden, moeten aan hem gezonden worden den dag voordat zy 'er uit zullen gaan, ten einde hen van billetten te voorzien ; en den volgenden dag behooren die manfchappen te marcheeren van de hospitaalen naar de parade, om hunne billetten, en de orders van den militaire Opziender, en van de Officiers van de corps, waar toe zy behooren, te ontfangen.
De militaire Opziender behoort natezien, of 'er voor de gevveeren van de zieke manfchappen, en de gevveeren en kleederen van hen die fterven en in de magazynen geborgen zyn, behoorlyk zorg gedraagen worde, en of 'er op de krygsbehoeften der verfchillende regimenten behoorlyk gepast worde.
Nademaal de dienst het dikwyls by de hospitr.alen noodzaakelyk maakt, wanneer het getal der zieken groot is, dat men de herftellende foldaaten (*) gebruike als verordende manfchappen
en
(*) In de Franfche Hospitaalen is altoos een zeker getal van manfchappen, die hunne zieken, welke tot het hospitaal behooren , oppasfen , zoodat zy niet noodig hebben om hunne herltellende lyders 'er toe te gebruiken, gelyk
wy



HOSPITAALEN.
77
en "bedienden in de hospitaalen, behoort ieder man, die daar toe gebruikt word, van den militairen Opziender een byzonder verlof te hebben om zulks te doen; en geen der manfchappen moet in eenige hoedanigheid als bediende in het hospitaal gebruikt worden, wiens naam op dien tyd in de boeken als ziek opge'fchreven ftaat (32). —- Ook moeten alle de manfchappen, die men ten dienfte van het hospitaal gebruikt, eens in een week door den militairen Opziender bezigtigd worden , en zoo ook als een gedeelte der herftellende heen gaat om zich by het leger, of by hunne regimenten te vervoegen; ten einde niemant toegeftaan worde by het hospitaal te blyven, als hy bekwaam is om in zyn regiment te dienen.
Wanneer een deel van de herftellende manfchappen naar hunne byzondere regimenten gezonden worden, behoort altoos een of twee Officiers hen te verzeilen, om hen in orde te houden en hen te beletten- kwaad te doen. — Hunne marfchen behooren kort en gemakkelyk te zyn, en men dient eenige paarden en wagens met hen te geeven, om de bagagie te vervoeren en de zwakke manfchappen 'er op te neemen;
en
wy dikwyls verpligt zyn te doen, wanneer de zieken door Zieken-Meiden opgepast worden, die gemeenlyk foldaatenvrouwen, en niet zoo bekwaam zyn om zulk zwaar werk te doen als de mannen.
(32) Dit is ook in gebruik in de Hollandfche Hospitaa!en; maar de oppasfers zyn niet gemakkelyk te krygen, en ïlrekken tot' een merkelyk bezwaar in de kosten; waarom al veeltyds de herftelde foldaaten tot dat einde 'er in blyven, die 'er vry gereed toe zyn , voor de vrye kost en een gering daggeld, omdat hunne leeniug dan ondertusfehen voortgaat, en zy van den militairen dienst pntflagea zyn.
F 4



78 BESCHRYVING van dé
en als zy by hunne regimenten zyn, behoort men hen in de Hgtfte en minst vermoeijende dienHen te Hellen, totdat zy hunne krachten weder bekomen hebben.
Wanneer de militaire Opziender afwezig is, moet de oudfte Officier van het hospitaal der herftellende zynen post waarneemen,
Ieder Officier, die ten dienst der herftellende gezonden word, behoort, zoodra hy op de plaats, alwaar het hospitaal is, gekomen is, zich aan te dienen by den Commandant, of den militairen Opziener, om hem van zyne komst kennis te geeven, en om zyne beveelen te ontfangen. — Hy behoort vervolgens te gaan by het Officie van den Proviantmeester of Kommisfaris, om eenen lyst te krygen van alle de foldaaten, die in of omtrent het hospitaal zyn, en tot de brigade of het regiment, van welk hy gezonden is , behooren, waarin die van de billetteering onderfcheiden zyn van die in de hospitaalen. — Den volgenden dag moet hy alle, die op het billet geteekend ftaan, laaten paradeeren, om te zien of het getal der manfchappen overeenkomt met den lyst, die hem gegeeven is, en om te onderzoeken in wat ftaat ieder man is, en waartoe hy gebruikt is; en dan moet hy in de hospitaalen rondgaan, verzeld van een daartoe aangeftelden Sergeant, om alle de manfchappen in de hospitaalen opteneemen, en te weeten of de lyst, hem door hetProviant-officie gegeeven,goed is; en daarna moet hy alle dagen een' Sergeant of Corporaal zenden om de manfchappen in de hospitaalen te bezigtigen, en om hem berigt te geeven, als 'er eenige ontflagen worden of fterven.— Ook behoort hy aan den militairen Opziender te verzorgen een' verantwoordings-lyst van alle
de



HOSPITAALEN.
79
de manfchappen van zyn Corps , die of in de hospitaalen toegelaaten , of 'er uit ontflagen zyn, op de dagen wanneer zulke lysten gemaakt zyn. — Hy behoort verder te maaken, dat alle zyne manfchappen van billet geregeld op de parade verfchynen by het opleezen der rol, en hen verpligcen zich zelve rein en hunne geweeren in goede orde te houden, en ook zynen vlyt aantewenden om dezelfde geregeldheid en tucht te onderhouden , als of zy by hunne regimenten waren. — En, als een deel 'er van moet gezonden worden om zich by hunne regimenten te vervoegen , behoort hy alle zyne manfchappen byzonderlyk onderzogt te hebben; en die manfchappen, die volmaakt herfteld bevonden zyn, moeten naar hunne regimenten gezonden worden (33).
Indien elk Officier tot dienst der herftellende aangefteld, overeenkomftig deze beftuuringen en inrigtingen handelt, kan geen eenig man buiten zyne kennis in of omtrent de hospitaalen opgehouden worden , nadien hy altyd weeten moet waar ieder man is, in wat' ftaat yan gezondheid hy is, en waartoe hy gebruikt word; en zoo doende zal hy ook ten alle tyden in ftaat zyn om een verantwoordings - lyst te geeven aan de brigade of het regiment, voor het welk hy in dienst is , van elk man , die in de hospitaalen toegelaaten, ontflagen, of geftorven is.
XVII.
*Het is oneindig beter, dat alle deze befchükïngen aan Officieren gedemandeerd zyn, en door hen ter uitvoer gebragt worden , dan door geaffecteerde by de HolTandfche Hospitaalen, die niet exact genoeg, noch aan de fubordonnantie niet naar vereisen gewoon zyn , en ook geen gezach genoeg hebben.
F 5



8o BESCIIRYVING VAN DE
XVII. AFDEELING.
Van de wyze , op welke de zieken verzorgd werden in Engeland, by het vaste Leger te Coxheath, in de jaaren 1778 en 1779.
In de jaaren 1778 en 1779 werden de zieken, van de twee grootfte legers in Engeland , te Coxheath en JVarley - Common , uitgezonderd die de kinderpokjes hadden, het meest bediend door de Chirurgyns van de regimenten in hunne eigen regiments-hospitaalen, aan ieder van welke zeven ponden en tien fchellingen 's maands toegeltaan werd, behalven het gewoone geneeskonftig loon , om een Hospitaal, de Zieken Meiden en andere dingen , die voor de zieken noodig waren, te verzorgen; en daar werd een Doctor en Chirurgyn aangefteld voor ieder leger, om die aan de kinderpokjes ziek lagen te bezoeken, in een hospitaal hetwelk tot dat einde, op eenigen afftand van het leger , gehuurd en onder hunne byzondere bezorging gefteld was ; en tevens om by gelegenheid de regiments-hospitaalen te bezoeken, ten einde te zien, dat zy behoorlyk beftuurd wierden; en om in byzondere gevallen hun advis te geeven, wanneer zy door Regiments-Chirurgyns daar toe gevraagd werden.
Op den 2Öften Juny 1778 kreeg ik order om by het leger te Coxheath te dienen. — Het Hospitaal gehuurd om hen , die de kinderpokjes hadden, te plaatfen, en het welk aan myne byzondere zorg toevertrouwd werd, was gelegen in de Noord-westen hoek van de Hey, omtrent een myl van het leger.
Na



HOSPITAALEN. 8t
Na het behoorlyk toegerust te hebben, werd het op de volgende wyze beftuurd.
Daar werd een Onder - Chirurgyn voor het Hospitaal aangefteld, die 'er digt by huisveste, en een beftendigen last had , om optemaaken welke geneesmiddelen voor de zieken noodig waren, om hen te aderlaaten, als zulks bevolen xverd , om toe te zien dat de Zieken-Meiden haaren plicht deeden , om toetelaaten en te plaatfen de zieken, die uit het leger gezonden werden , en om te volbrengen alle de orders, die hy van den Doctor of Chirurgyn ontfing.
Daar werd ook by het Hospitaal aangefteld een Sergeant, wiens post het was de foldy der manfchappen van hunne verfchillende regimenten te ontfangen, en 'er voor te koopen de dagelykfche provifie ; rekening te houden van al het geld dat hy tot gebruik van het Hospitaal uitgeeft, en deze rekeningen van tyd tot tyd aan den Doctor overtegeeven.
Men huurde ook een knegt en een genoegfaam getal van zieken - meiden om de zieken te bedienen.
De huur van het Hospitaal, de Sergeant, de Zieken-Meiden, en de Knegt werden alle betaald door het Gouvernement, gelyk ook de wyn, en andere dingen, die door den Doctor of Chirurgyn verordonneerd werden, en voor welke hunne foldy niet toereikende was ; en aan den Doctor was de macht toegeftaan om op den Opziendergeneraal te trekken voor het geld, dat hy tot die eindens noodig had.
De Doctor had in zyne Inftructien, dat hy in geval van buitengevvoone ziekte moest fchryven aan den Commandant-major, of den Secretaris van Oorlog, of den Opziender, om hem daar van
ken-



82 BESCHRYVING van de
kennis te geeven, ten einde een genoegfaam getal van Hospitaal-fraters of Onder- chirurgy ns, of zelfs gelaste Officieren, indien het noodig was, zouden toegezonden worden om voor de zieken te zorgen, en om zulke plaatfen voor de Hospitaalen te huuren, als hy dagt tot dat einde bekwaam waren, en noodig zyn zouden.
De gewoone diëet voor de zieken in dit Hospitaal werd geordonneerd dezelfde te moeten zyn, als die in het Regiments-Hospitaal in gebruik was, die ik aanftonds zal opgeeven.
By myne komsc te Coxheath, verzogt my de Luitenant-Generaal kef pel, die het bevel over het leger had, en op de geringfte artikels voor het welzyn van den dienst oplettende was, dat ik de Chirurgyns van de verfchillende regimenten zou doen weeten, op wat wyze men in dit leger voor de zieken zorgen moest, en om algemeene Inflructien te ontwerpen voor de beltuuring van de Regiments-Hospitaalen, ten einde zy op denzelfden voet gefield, en op dezelfde wyze zouden beftuurd worden.
Ingevolge deze order maakte men de volgende Inflructien, die aan elke Chirurgyn van de regimenten in het leger gegeeven werden.
insïe.üctien ,
Gegeeven aan de Regiments - Chirurgyns , betrekkelyk de Zieken en Hospitaalen van de verfchillende Regimenten.
Om de Chirurgyns van de verfchillende regimenten te doen weeten , op wat wyze men vastgefteld had, dat de zieken van dit leger zouden verzorgd worden, werd hen verwittigd:
i. Dat



HOSPITAALEN. 83.
1. Dat men vastgefteld had, dat ieder regiment zou zorgen voor zyne eigen zieken, en dat 'er geen algemeen Hospitaal zou geopend worden, dan alleen een klein voor de plaatfing van lyders aan de kinderpokjes; ten zy het door liegt weder, of eenige andere oorzaak gebeuren mogt , dat eenige der regimenten meer zieken zou hebben, dan de Chirurgyn en zyn frater zou kunnen waarneemen.
2. Dat men verwagte , dat ieder Chirurgyn zou verzorgen of huuren de ruimfte en luchtigfte plaats, welke hy voor een Hospitaal digt by zyn eigen Corps vinden kan.
3. Dat het gemelde Hospitaal zoo fchoon moet gehouden worden als mogelyk is, dat het tweemaal daags moet geveegd , en naderhand moet befprengd worden; en indien de vloer van hout zy, dat zy van tyd tot tyd moet afgefpoeld worden.
4. Dat meer of minder manfchappen in iedere zaal of kamer moeten geplaatst worden, naar dat zy min of meer luchtig , en hooger of laager van verdieping is ;■ de kamers met hooge verdiepingen laaten meer zieken toe, dan die laag van verdieping zyn. — En byzonder is het aanbevolen , dat de kamers niet met zieken moeten op* gepropt worden.
5. Dat de beddezakken voor de zieken moeten gelegd worden op ftroo , en het ftroo binnen planken, die agt of tien duimen hoog zyn, rondom de zyden van het bed gefteld.
6. Dat het ftroo van de beddezakken, en da* het welk 'er onder ligt, van tyd tot tyd met versch ftroo moet vernieuwd worden; en als 'er een man fterft, dat het ftroo moet verbrand en de beddezakken en beddegoed, waar op hy gele. .



84 BESCHRYVÏNG van de
legen heeft, gereinigd en wel gelucht worden, voordat zy op nieuw gebruikt worden.
7. Dat de venfters en deuren van het hospitaal geduurende het warm weder den gantfchen dag moeten open gehouden worden; en als het weder koel word, dat zy een tyd lang, twee- of driemaal daags, moeten open gezet worden om de lucht van het hospitaal te vernieuwen.
8. Dat, zoo 'er een fchoorfteen in de kamer is, dezelve altoos open moet gehouden en nooit moet geftopt worden, gelyk d^it dikwyls des zomers in byzondere huizen gefchiedt; want de fchoorfteen is een van de beste Ventilators, die een kamer hebben kan.
9. Dat de zieken, ten minften tweemaal in een week, gefchooren en verfchoond, en de handen en het aangezicht van ieder man alle morgen gewasfchen moet worden; en dat tot dit einde de zieken-meiden behooren rondtedraagen een emmer vol water met zemelen of havergort-meel, of zeep, en een handdoek voor die zieken welke te bed moeten blyven; en met een natten hoek van een doek de handen en het aangezicht van die lyders te wasfchen, welke te zwak zyn om zulks zelve te doen.
10. Elke twaalf of veertien lyders, door koortfen genoodzaakt het bed te houden , behooren een zieken-meid te hebben om hen op te pasfen.
11. Ieder regiments-hospitaal behoort een gemak of fecreet te hebben, zoo ver van het hospitaal , dat het 'er geen nadeel aan toebrengen kan; en iemant, die in ftaat is om uit te gaan, behoort niet by het hospitaal , maar in het fecreet zyn gevoeg te doen. -— Wanneer 'er geen
ge-



HOSPITAALEN. 85
gefchikt fecreet omtrent het hospitaal is, moet 'er een put gegraaven, en een zit 'er over gemaakt worden, even als in een leger, en daar moet over de mest van tyd tot tyd aarde gewor« pen worden; en als het noodzaakelyk is, moet men een nieuw maaken, en het oude opvullen.
12. Dat niets zoo Iterk behoort aanbevolen te worden, aan hen die de zorg over de hospitaalen hebben , als de zieken, en alles wat omtrent hen is rein te houden , en de kamers wel r,e luchten.
13. De kleederen der foldaaten, welke in de hospitaalen flerven, behooren in een rookhuis gebragt, en eer deeg berookt te worden, en daarna wel gelucht en geborfteid, voordat zy in het regiments-voorraadshuis gebragt worden.
14. Alle de herftellende manfchappen moeten tweemaal in een week befchouwd, en zy, die tot den dienst bekwaam zyn, naar het leger gezonden worden; en indien 'er veele zieken in het hospitaal zyn, welke voor den dienst te zwak zyn, moeten in den zomer geplaatst worden" in de tenten der herftellende, totdat zy hunne krachten weder gekregen hebben.
15. Dat die manfchappen, welke eene kwaade druiper (Gonorrhea) of andere venerifche ziekte hebben , dienst in het leger doen mogen, doch dat het hen toegeftaan zy alle morgen om advis en medicynen by den-Chirurgyn te gaan.
16. Dat de Officiers van het regiment kennis moeten hebben van deze Injiructien ; en dat een Officier van ieder regiment dagelyks het hospitaal moet bezoeken, om toetezien dat 'er goede orde gehouden en behoorlyk zorg voor de zieken gedrsiagen worde, en om aan den bevelhebbenden Officier te berigten, in wat ftaat hy hen vindt,
17. D&ê



85 BESCHRYVTNG van de
17. Dat voor het gebruik der zieken in het regiments-hospitaal de volgende diëet word aanbevolen; zynde die zodanig dat men die voor de foldy van één foldaat bekomen kan. •
Ontbyt en Avondmaal.
Een pint havergort- of ryst-pap. En in koortfen of andere byzondere gevallen, brood gemaakt toi een brood-pap (panade), met 'er wat bruine fuiker bytevoegen , en in byzondere gevallen waar in men het nuttig oordeelt, een of twee lepels vol wyn.
Middagmaal.
Vleeschnat , of foup gemaakt met vleesch, waar by moeten gedaan worden peen, knollen 4 of andere groentens, en een weinig gerst, of ryst, van die met welke het gerfte- of ryst-water gemaakt is.
Een pint van dit vleeschnat met brood mag aan ieder ziek of zwak man gegeeven worden; en behalven dit, kan men een half pond van het gekookte vleesch toeftaan aan ieder der herftellende, voor welke de Chirurgyn het zal toefchikken.
Drank.
De gewoone drank van het hospitaal moet zyn gerfte- of ryst-water, met by voeging van een weinig bruine fuiker ; waarby men voegen mag een weinig citroen-fap of Cremor Tartari; en in gevallen, waar in de Chirurgyn het dienftig oordeelt, een weinig brandewyn, of dergeIvken wyn.
In



HOSPITAALEN. 87
In koortfen, waar in wyn noodig is, raag men meest witte wyn of cyder gebruiken, fchoon in fommige zeer verzwakte lyders goede oude roode wyn beter is (34).
In het jaar 1779 had de Luitenant-Generaal pi eRs o n het opperbevel over het leger te Coxheath, men bezorgde de zieken op dezelfde wyze als in het voorige jaar, uitgezonderd, dat men, in hec begin van September, wanneer'er eene doorgaan-
ö de
(34") Het Plan , in deze Afdeeling vervat, behaagt my zeer, omdat het zoo min omflagtig en zoo dienftig voor de zieken voorkomt; maar het zou in fommige opzichten naar den eetregel van onze Natie dienen veranderd te worden.
Het verwondert my, dat er niets in voorkomt van het keveren der uit- en inwendige medicamenten. — By ons werden, in het begin van den Oorlog, niet alleen,de medicamenten voor den Hospitaal Apotheek, maar ook een kist volgens eenen lyst voor eiken Chirurgyn-Major van een regiment door de 's Lands Apothekers in 's Hage ge-
leeverd. Doch een der 's Lands Doctoren had een
Neef, die mede in den Haag Apotheker was , maar niet had kunnen verkrygen om 's Lands Apotheker te worden.
In het volgende jaar werd by den Raad van Staaten
befloten om aan ieder Chirurgyn - Major voor de medicamenten te geeven 60 gulden, die dezelve dan konde koopen waar hy wilde , en in de keuze en bereiding der medicamenten zyn zin volgen, 't geene tot een voorwendfel van de gemelde Refolutie genomen werd. — De medicamenten , door het Land voor het Veld - Hospitaal geleeverd, waren oneindig beter dan die van den Aanneemer in de vaste Hospitaalen bezorgd werden.
Men heeft altoos geklaagd, dat by ons de aanneeming van vaste Hospitaalen ongelooflyk veel geld aan het Landk gekost heeft, dat de zieken 'er flegt by gevaaren zyn, en de Aanneemers niet ongemeen veel voordeel 'er by gehad hebben, het gene ligt te begrypen is, te meer omdat het 'er ruw toeging en veel verwaarloosd wierd , dewyl men genoodzaakt was in veele opzichten, door kaarigheid op des fpys en medicamenten enz., de fpaarzaamheid te betragtan.
G



88 BESCIIR. van de HOSPITAALEN.
de koorts onder de troupen kwam, en fommige van de Regiments-Hospitaalen te zeer met zieken opgepropt waren, een klein algemeen Hospitaal bekwaam om vyf-en-twintig zieken te bergen (zynde de eenige plaats die men bekomen kon) oprigtte, waar in men de manfchappen die koortfen hadden plaatfle, uit die Regiments-Hospitaalen, die te vol waren; en dat men ter zeiver tyd eenige manfchappen, met Venerifche ziekten en die de kinderpokken gehad hadden, uit die Hospitaalen nam en in het Hospitaal der kinderpokken overbragt, alwaar toen gevallig twee - en - twintig bedden open waren. — Dit nieuwe Hospitaal werd op dezelfde wyze beftuurd als een voor de kinderpokjes gefchikt.
De Luitenant-Generaal pierson, wiens oplettenheid en menschlievenheid voor de zieke foldaaten niet genoeg kan geprezen worden , keurde de Inflructien aan de Regiments - Chirurgyns, in het voorige jaar gegeeven, volkomen goed, en had dezelfde in dit jaar in zyne order^ herhaald.
LYST



LYST
Van ènkeldë en samengestelde
GENEESMIDDELEN
voor een
VËLD- of HOSPITAAL- APOTHEEK.
Wanneer een leger te veld zal trekken , is vooral noodig dat de Apotheeken der Hospitaalen en de kisten der Regiment-Chirurgyns van de vereischte en goede Medicamenten voorzien worden. Tot dit einde is zeer dienftig, dat men eene behoorlyke Lyst hebbe, naar welke men in dien voorraad voorzien, dien regelen en de byzondere medicamenten examineeren kan. — De volgende Lyst heb ik opgemaakt in navolging van die, welke men vindt in het meergemelde Werk van monro , en naar eenige aanmerkingen , welke de Hooggeleerde Heer de mo-nchy my daaromtrent medegedeeld heeft. — In 't algemeen moet men omtrent dezelve aanmerken:
Dat men vooral niet zuinig behoort te zyn in het medeneemen van die medicamenten, welke het meest gebruikt worden en van het meeste nut zyn; en dat men inzonderheid voor eene genoegzaame quantiteit van Medicamentei heroica behoort te zorgen; want dat andere, die minder noodig zyn, wanneer dezelve ten einde gebruikt zyn, ligtelyk in nabygelegen Steden kunnen aangekogt worden; doch dat de Cortex Peruyianus , Radix Serpentaria Virginiana, Rheum, Sal Polychrestus 'er zelden goed en altoos duur zyn, wanneer men dezelve moet koopen;
G s Das



po VELD- of HOSPITAAL-
Dat men derhalven, by het; opgeeven en examineeren der medicamenten , die aan eene Armee of in een Regiments-kist mede gegeeven worden, minder te letten hebbe op de verfcheidenheid, dan wel op de deugdzaamheid cn hoeveelheid derzei ve;
Dat men by gebrek van zulks in achtteneemen doorgaans te weinig medegeeft van die Simplicia of enkelde geneesmiddelen, welke veel gebruikt worden, en daarentegen te veel van die gene, die zelden in de Hospitaalen te pas komen;
Dat ook daar van gemeenlyk de kisten der Regiment - Chirurgyns van verre de meeste medicamenten nog zoo vol zyn, wanneer zy wederom gebragt worden, als toen zy afgezonden zyn; zoo de Chirurgyns dezelve niet verkoopen;
Dat men in het begrootcn der hoeveelheden, en ook in de keuze der mede te neemene medicamenten , zich regelen moet naar de grootte der Armee en Regimenten, naar het Saizoen en naar de Landftreek en gelegenheden, waar in zy komen zullen; — En dat het ook een wezenlyk onderfcheid in den voorraad eri keuze maakt, of eene Armee over zee gezonden word, dan wel aan land blyft;
Dat men ten aanzien van de keuze der medicamenten wel moet bedagt zyn om 'er geene mede te neemen die versch behooren te zyn, wanneer zy gebruikt worden, en ook geene, die door heet weder of in heete luchtftreeken ligt bederven , gelyk confectiones, confervae, fyrupi, electuaria, en groote hoeveelheden van poeders, die door lang te leggen krachteloos worden;
Dat men alle de medicamenten, die men medeneemt , wel behoort in te pakken en te verzorgen,



APOTHEEK.
5>i
gen, pm dezelve voor hitte, vochtigheid, infec» ten, enz. te bewaqen;
Eindelyk, dat men in de bepaaling van de hoeveelheden en keuze der medicamenten, omtrent derzelver verzorging en vervoering, altoos behoord te raade te gaan met des kundige en ervarene lieden.
SIMPLICIA
OF
ENKELDE GENEESMIDDELEN.
RADICES. Akhaeae. Contrajervae. Gentianae. Glycyrrhizae. Julapii. Ipecacoanhae. Raphani rusticani. Rhabarbari. Sarfaparillae. Squillae.
Serpentariae Virginianae. \\'
Simarubae.
Tormentiilae.
Zingiberis.
CORTICES. Auramiorum.
Canellae albae. Cjnnamomi. Granatorum. 1 Peruvianus Cortex.
• FUNGI. Agaricus et Gallae Qnerci.
LIGNA. Guajaci cnm Cortice. Sasfafras.
HERBAE. Abiinthii. Akhaeae.
Menthae Vulgaris folia. Malvae folia. Salvae folia. Senae folia.
G 3 FLQ,



9*
VELD- of H OSPITAAL-
FLORES. Chamaemeli folia et flo-
res. Crocus.
Lavendulae fjores. Rofa rubra.
FRUCTUS, BACCAE, ATQUE SEMINA. Amygdalae dulces. Hordeum. Juniperi baccae.' Tamarindi. Lini Semen.
• GUMMI. Gummi Arabicae.
Kino.
«, Tragacanthum.
RES1NAE. Refina alba atque flava. Pix Burguudica, Thus,
GUMMI RESINAE. Aloë Socotorina. Gummi Ammoniacum. Asfa foetida. Gummi Guajacum, Myrrha.
Opium. Scammoneum. Terra Japonica,
BALSAMA. Balfamum Copaiva.
■ Peruvianum,
Terebinthina.
SUCCI INSPISSATL Glycyrrhizae Succus. Manna, Mei.
Saccharum.
OLEA ESSENTIALIA.Oleum Baccarum.
Juniperi.
Menthae.
■ Nucis moschatae,
Rutae.
Camphora.
ANIMALIA ET PARTES ANIMALIUM.
Cantharides. Moschus.
Oculi & Cheli Cancrorum praeparati.1
OLEA,



APOTHEEK. 93
QLEA, UNCTUOSA. Oleum Olivarum. Axungia Porcina. Cera alba acque flava.
OLEA EMPTREU-
MATICA. Oleum Cornu Cervi. Animale.
VINA ET SPIRITUS. Vinum album atque ru-
brum. Spiritus Vini. Vini Rectifica-
tus.
SALES. Sales acidi. ]
I Z\e de vol-
1 alcalini. V gende Apo-
I theek.
neurn. j
Aluinen.
SAPONES. Sapo Venetus vel Albus. . Niger mollis.
SULPHUREA. Sulphur.
Flores Sulphuris. Hepar Sulphuris.
METALLICA. Lapis Calaminaris prae-
paratus. Tutia praeparata. Argentum vivum. Antimonium. Sulphur. auratum An-
\timonii. Aerugo Aeris. Vitriolum coeruleum. Lithargyrus praeparatus. Cerusfa.
Saccharum Saturni. Ferri Limaturae. Vitriolum viride.
— album.
Bolus armenis. Magnefia alba. Calx viva.
G4 COM-



94 VELD- of HOSPITAALCOMPOSITA
of
SAMENGESTELDE GENEESMIDDELEN, ACETUM.
Acetum lithargyrii , vel Aqua g o u-"| plrrma_
LARDI, r" copoeia'
Acetum Scilliticum. . j hagana'
AQUAE SIMPLICES ET SPIRITUOSAE. Aqua Cinnamomi.
Menthae,
—— Pulegii,.
Men kan anders deze en foortgelyke waters ten allen tyde fchielyk bereiden, door dc Olea esfintialia van die planten te vvryvcn met twaalfmaal de hoeveelheid van fuiker, en deze Elaeofacchw ra aftemengen met eene genoegfaame hoeveel' heid water of ligte Brandewyn,
Aqua Calcis, Ph. Ilag.
Melisfae Magifiralis. Ph. Ilag.
Rofarum. ~)
Sapphirina. |
—- Stiptica. j>Ph- Edinb' Vitriolica. j
BALSAMA. Balfamum Arcaei. ^
Opodeldoch, J>Ph. Hag.
*—!— Vitae. J
Cau-



APOTHEEK. 95
Caufticum commune acerrimum. ï
■ ' mkiuS- iph. Edinb.
> Lunare.
Cinnabaris facticia. j Collyrium Saturninum. 1
Vicriolicum. <" I *e voorgaan-
)>de Tafel van GeConfectio Cardiaca, j neesmiddelen.
. Japonica. J
Conferv. Rofarum Rubrarum. . Ph. Hag.
DECOCTA.
Decoctum Album. 1 . ..
—* Akhaeae vel Pectorale. 1
Commune pro Clystere. >Ph. Edinb.
Hordei. J
Lignorum. j
ELE CTUARIA. Electuarium Cardiacum. 1
—: Japonicum. j
_ Lenkivum. , >ph< Edinb>
—, Thebaicum .
feu Theriaca Edinburgenfis.
ELIXIRIA.
Elixir. Proprietatis. Ph. Hag.
Paregoricum. . "^Ph Edinb
Vkrioli acidum. (
G 5 EMUL.



96 VELD- of HOSPITAAL-
EMULSIONES. Emulfio Communis. "p Arabica. >Ph- Edinb-
EMPLASTRA. Emplastrum Commune. ~)
Adhaefivum. (Ph* Edinb-
vel
' Diapalmae. pj,. jia(T>
' Commune cum Gummi. Ph. Edinb.
vel
Diachylon cum Gummi. Ph. Hag.
Defenfivum roborans. Ph. Edinb.
vel
"—' Defenfivum rubrum. Ph. Hatr.
Commune cum Mercurio. Ph. Edinb.
vel
Ranarum cum Mercurio Quadru-
plicato. Ph. Hag.
' ■ De Labdano. Ph. Hag.
vel
■ de Laudano.
; de Cicuta.
Sapone. Ph. Edinb.
Stomachicum. Ph. Hag;
' Veficatorium. Ph. Edinb. vel Hag.
Die ui: de Edinburgfche Apotheek zyn veel minder famengefteld , en verdienen daarom , myns oordeels, de voorkeur.
ü EX-



A P O T H E E K. 97
EXTRACTA. ' Extractum Corticis Peruviani. . '
Foliorum Cicutae.
Gentianae.
Hellebori nigri. .
Ligni Campechenfis.
Kermes Minerale*'
Lapis infernalis , vel idem quod Caufticum Lunare.
Laudanum liquidum Sydenhami. Ph. Hag.
vel
Tinctura Thebaica. Ph- Edinb-
LINIMENTUM VOLATILE.
fy. Olei Olivarum unc. iij.
Spiritus falis Ammoniaci dr. vj. M.
Liquor anodynus mineralis Hoffmanni.? Mei Rofa'rüm rubrarum. j Mercurkis praecipitatus albus dulcis.-j
, ruber. j ;
•— Sublimatus corroiivus. Edinb-
dulcis fublimatus.
Mucilago Gummi Arabici.
Tragacanth.
Oxymel Scillicicum. ph« Hag.
PI-



98 VELD- of HOSPITAAL-
PILULAE.
Pilulae Aloctica'e. "]
Cocciae. I
Ruffi. I
Mercuriales. . .. I Pfa< Edinb'
Plummeri. j
Tonicae baccheri (*).
PULVERES. Pulvis Cornachini. pn. Hag.
■ Concrajervae Cornpoiuus.
Cretaceus. ^
' Diaromaton live Species Aro->Ph. Edinb.
maticae. J
Pul-
(*) Nadien deze Pillen 'tegenwoordig met zeer veel nut gebruikt worden in de waterzucht QHydrcps), byzonder in de Buik-waterzucht (/iscites), en vooral in dat foort het welk een gevolg is van eenen verzwakten en werkeloozen itaat der ingewanden, en het welk niet zelden by de krygsliedeo , na zwaare ziekten doorgedaan te hebben , voorkomt , heb ik goedgedagt dezelve hier te melden en de.bereiding 'er van, zoo als die door den Heer kichard is gemeen gemankt, optegeeven. — Zy beilaan uit het Ex. tractum Hellehori nigri, het welk bereid word doorzie wortels van die:plant eerst te weeken in de Spiritus vini alcoholifatus, en daarna met besten Rhynfchen wyn te trekken; waarna het Extractum , in water ontbonden , op nieuws verdikt of genoodzaakt word tot een klomp famenteloopen door 'er een weinig besten Brandewyn bytevoegen ; vei> volgens word één once van dit Extractum gemengd met even zo veel Extractum Myrrhae aquofum en tien fcrupeis van het Pulvis Cardui benedicti , en daarna de masfa in de lucht gedroogd, en dan worden 'er pillen van gemaakt van een half grein. De dolis is van 8 tot 15 pillen driemaal daags.



APOTHEEK. 09
Pulvis Diatragacanthi Frigidus. Ph. Hag.
e ja-lappa Compofitus. 1
Stypticus. >ph> Edinls
Sudorificus five Dbveri. j
Rob Sambuci.
SALES ACIDL
Acida Minerelaria.
Spiritus Vitrioli fortis. PRAEPARATIO-
tenuis. NES.
Nitrjt Spiritus Vitrioli dulcis.
Salis marini. Nitri
Salis
Acida VegetaUlia. Acetum.
—— deitillatum. Succus Limonum.
Aurantiorum,
Cristalli Tartari.
SALES ALCALINL Alcalina Fixa, Sal. Abfynthii. ——Tartari.
Alcalina Volatilia.
Sal. Volatilis Cornu Cervi. Salis Ammoniaci.
SA-



ioo VELD- of HOSPITAAL-
SALES NEUT RL Sal. AmmoniaCus. —— Mirabilis Glauberi.
Nitri.
■ Polychrestus.
—- Prunellae.
Spiritus Minderen*.
vini Camphoratus. 7
Melisfae Magiftralis. ]Ph' HaS-
Sulphur. Antimonii auraturfl.
Tartarum emeticum. (ph. Edinb.
Theriaca Edinburgertfis. *>
TINCTURAE. Tinctura Amar'a.
Benzoes.
Cordcis Peruviani.
-—■ Winterani.-
Japonica.
Martis.
-—■ Melampodii. ~)
Myrrhae.
. Rhei.
— ' Sacra. /
Saturnina. Ph' Edi»^
Sennae compofita. I
■ Serpentariae.
mmmm—. Thebaica. J
UN-



APOTHEEK* xo*
UNGUENTA.
Unguentum album. 7™ ^ ,
n a >Ph. Edmb. — Bafilicum flavum. (
Coeruleum fimplex. Ph. Hag.
e Lapide Calaminare. Ph. Edinb.
Emolliens. "}
Epispasticum. >Ph. Edinb.
Mercuriale. J
Mixtum. 7
Nutritum. |PL HaS'
■ Saturninum. 7
Tutiae. ^Ph. Edinb.
VINA.
Vinum Amarum. 7
Antimoniale. \Ph' Edinb'
VINUM CHALTBEATUM.
Limaturae Ferri pp. unc. iy. Cinnamomi. Mucis al unc. jj. Vini Rhenani lib. iv.
Macera fine calore per menfem, faepe interim agitans, dein cola.
Vitrum Antimonii Ceratum. Ph. Edinb.
Oordeelkundige Doctoren en Chirurgyns kun« nen deze Lyst van Simplicia en Compofita naar goedvinden verminderen of vermeerderen , en
wel-



io2 VELD- qf HOSPITAAL- APOTHEEK,
welligt, voor fommige, anderen in plaats neemen , en voorts uit die officinalia- hunne Remedia magiftralia of Geneeskundige voorfchriften "er naar regelen en opgeeven.