KORTE VERHANDELING,
OVER HET
HUWELYKj
Als de Onfchuldige trek der Mcnfchen, tot het Min* vermaak , en teffens ftrekkende tot verbinding van onderlinge Liefde en Hulpe.
Ten dientien van die geene , welke zig in de Huwelyken Staat willen begeeven,
Biierswyze voorgefteld. Uit 't Engelsch vertaald. UDC C X Ci
Word uitgegeven
Te Alkmaar by Hartemini , Amfterdam Bam, Brongers, Elwe, Kuyper , Drayert Langeveld, J. Roos, G.Rqos, van Vliet, Fermandel , Wynands, van Welven, Hout' graaf* Kryt enz., Arnhem Moeleman, Deventer Brouwer, Dord Bluffé, Krap, de Leeuw en PFanner, Gouda Verblaauw , Groningen Groeneberg, Haarlem Lootjes van Brusfel, Kampman en Tetmans , 's Hage Gaillard, Thirry en Menfing , Klis, Leeuwenflein , Munier en Gautier, Leiden Honcoop, Herding, Meerburg, Pluygers, Erve Does , Trap , van Tiffelen en Onnekink, Middelbu'g Keel, Rotterdam Bothal, D. Vis en van der Dries , Utrecht Wili, Emenes, de Waal, v. d. Brink, J. Fiscb, Tsfervfont en Siepkamp, Zaandam Quakkelfttin en J. Kool, Zutphen van Eldik en veele andere.






I 3
VERHANDELING
over het
H U V E L Y K
gpA&±AgaY- eifcht, Milord, dat ik Ü myne S^q^I gedagten over het huwelyk medeI Jf^^ | deele ; het onderwerp uit. zyne É/wrvm^ natuurlyke grond-beginfelen verklare , cn de algemeene regels aanwyze , naar welken de onvervalfchte Reden gebiedt eene Maatfchappy , zo heilzaam voor het menfchdom , en de grondflag tevens van alle anderen, in te rigten,
Ik beken rondborftiglyk, dat ik meer dan eens in bedenken heb gellaan , of ik Uwe vragen behoorde te beantwoorden en Uw verlangen te voldoen, of liever Uwe heufchheid Ai om



4 r
om verfchooning te verzoeken. Het ftuk is my altyd even moeilyk als teer voorgekomen , en om 'er wel over te fchryven, diende men tevens den Man van de wereld, den Gehuwden, der Vrouwe en den Wysgeer genoegen te kunnen geven. Wat middel om zo vele verfchillende belangen over een te brengen , en daar toe juift den gelukkigen middenweg te treffen?
Hoe zal men een ding beredeneren , waar van 't gevoel in den menfch, zo levendig, zo natuurlyk is, dat hetzelve alleen ten rigtfnoer fchynt te moeten- dienen. Kan men zelfs de Huwelyks-geheimeniffen, waaraan de duifternis en ftilte van den nacht geheiligd fchynen, zonder blaamwaardige onbefche-idenheid openlyk aan den dag leggen ? en mag ik my vleien die gelukkige wendingen en kiefche uitdrukkingen te zullen vinden , welken tevens zeggen en niet zeggen; der waarheid niet te kort doen , zonder de zedigheid in 't geringft te kwetfen ?' Wat vernuft , daarenboven , is foedig genoeg om iets nieuws aan den dag te brengen, over een ftuk, 't welk federt byna 6000 jaren beide gedeelten van het menfehdoni bezig houdt ; en wie in ftaat, om 'er bedaar-



% 5 #
daardelyk, en buiten eenig eigen-belang, rover te redeneren ? De Gehuwde befchouwt mhTchien den echten-ftaat van al te naby, om dien wel te kunnen kennen ; de Jongman is 'er te verre af, om zyne denkbeelden des aangaande met genoegzame juiftheid te vormen. Deze of Die nogtans moet 'er over redeneren.
Deze zwarigheden , Milord , ontftaan uit het onderwerp zelve , en maken deszelfs behandeling ongetwyffeld moeilyk ; dan of dit niet genoeg ware om my te belemmeren, dringen 'er verfcheidene anderen op my aan, die de moeilykheid merkelyk verzwaren. Hoe zal ik het Hellen met zo vele ftrydige gevoelens, nopens dit ftuk by de Wereld in zwang gaande, die allen op eene Oudheid boogen, welke dezelven even zeer eerwaardig maakt ?' Hoe zal ik my gedragen tuffchen den ftraffen en eigenzinnigen Zedemeefter, die, de natuur geheel» lyk uit het oog verliezende , de Min aan 't voorfchrift, hem eeniglyk door de knorrigheid ingegeven , wil boeien , en den minzieken Jongman , die in de Liefde geene andere wet wil erkennen dan de Liefde zelve?
Zo vele tegenftrydige begrippen met den
A 3 an-



% 6 £
anderen te willen plooien , gaat boven 't mogelyke; ik verkies derhalven dezelven thans ter zydc te zetten, en in 't geheel geenen acht te Haan, op 't geen de Wereld doorgaans denkt of voorfchryft, nopens 't Huwelyk en de Liefde. Sta my toe, Milord, tegenwoordig met die vryheid te redeneren, welke Gy aan Uwe Vrienden vergunt , en die hunne kout met U zo zoet en geneuglyk maakt.
Wat Jooden , Romeinen , Hcidenfche of Chriften-Wysgeeren over dit onderwerp gedagt hebben , of nog denken , Haat my derhalven hier niet te onderzoeken ; de Waarheid komt thans alleen in aanmerkinge ,. en Uw verlan^ gen ftrekt om te weten wat het gezond Vernuft ons des aangaande leert. In dezen met het gezag van eenen Lycurgus, of met het gevoelen van eenen Plato of Ariftoteles deftig voor den dag te komen, ten bewyze dat het Natuurlyk Recht of dus of zo gebiedt, is, regt uit gezegd, niets anders dan met de Wereld den fpot te fteken ; ook zal ik my wei wagten, in dit Huk met die Hoog-eerwaardige Leeraren van eene zekere Orde te rade te gaan, welken te veel achtbaarheids by 't Ge* meen verworven hebben , om met een* een-
yott-



A *
7 r
voüdigén Philofooph in gefprek te treden, en hem eenig onderwys te geven; Ik weet niet om wat reden deze verhemelde Mannen volftrekt een Verdrag van dezen aart , waar in de eeuwige zaligheid geen regtltreeks belang heeft, hebben willen heiligen, en zulks juift in eenen tyd, dat een gedeelte hunner zig van de vryheid , hun door de Natuur verleend > beroofde , om zeiven deze verbintenis aan te gaan. Dan 't zy hier mede zo 't wil, al wat tot de Vierfchaar dezer eerwaardige Luiden behoort , is voor my een, Noli me tangere. Ik eerbiedige heel zeer alle hunne gewysden, maar uit eerbied gebruik ik die met fpaarzaamheid.
Laten we, Milord , in plaats van dezen, de Natuur zelve ondervragen , hare leiding volgen , en langs dien weg zoeken te ontdekken , waar in eigenlyk de maatfchappy , onder den naam van Huwelyk bekend, tot welke de Natuur eenen zonderlingen trek heeft ingeplant, befta ; waar toe dezelve ingerigt, en welk haar hoofd-oogmerk zy. Om hier in wel te flagen , dienen we de gcftcldheid van den menfch te dezen aanzien , benevens zyne natuurlyke neigingen en tochten met eenige
nauw-



% 8 #
nauwkeurigheid na te gaan , ten einde daar uit af te leiden , of dezelven aan eenigeil hooger regel behooren ondergefchikt te zyn , en zo ja , welke die regel zy. MuTchien zulllen we , op deze wyze philofopherende, eindelyk tot iets dat vaft en wel beftemd is geraken, enten zelfden tyde dat wy de geheimfte verborgenheden der Natuur tragten na te fporen , reden vinden om de Wysheid van derzelver Maker te erkennen. Eén ding, Milord , zult Gy my gunftiglyk gelieven toe te ftaan, 't welk is, dat dewyl ik voor heb met niemand raad te plegen , maar my gehcellyk aan myne eigene denkbeelden over te geven, ik thans ook genen anderen voor mynen Rechter kenne , dan U alleen. Gy zult my weder op 't regte fpoor brengen, wanneer ik mogt mis hebben, en nademaal Gy in uwen perfoon twee hoedanigheden , beiden even noodzakelyk in dit ftuk, vereenigt , die namelyk van Minnaar der Jufferfchap en van een verftandig Man , ftelle ik met vermaak en zonder agterhoudinge myne gedagten aan Uw oordeel.
f Het eerfte , dat zig aan mynen geeft voordoet en op de treffendfte wyze in 't oog valt,
is



9 r
is die algemeene trek tot de vermaken der Liefde , welken ik aller Wege by alle menfchen aantreffe. Wanneer ik dezen trek wat nader onderzoek , bemerk ik eerlang dat hy tot het getal der zülken behoort , die den menfch natuurlyk eigen , onafhankelyk van zynen wille, een noodwendig gevolg van zyn gcftel, en het werk van den Schepper der Natuure zei ven zyn. Het onderfcheid der kunnen fchynt my hier van een doorflaand bewys , gelyk mede dat dezelfde natuurlykc oorzaken , die het leven onderhouden en bewaren, tevens onvermydelyk die tochten wekken , welken den menfch tot het vermaak en de Liefde noopen.
Maar dit is 't niet alleen. Die zelfde neiging , die natuurlyke trek des menfchen tot de zoetigheden der Liefde 5 is zo fterk ; werkt met zulk eenc hevigheid , dat zy den menfch tot de grootfte uitfpörigheden kan vervoeren , en niets , hoe mocilyk of hachlyk, ontziet om zig te voldoen; De dringendfte bewceg-redenen , het gezigt van het blykbaarfle gevaar , zyn nauwlyks in ftaat het ovcrheerfchcndc vermogen van vermaak en luft in teugel te houden. Denk , Milord , hoe B on-



10 f
onbcgrypelyk cie kragt, hoe groot de werkzaamheid dezer teelzugt , op zig zelve befchouwd , moet zyn , daar we in weerwil van alle de voorzorgen hier omtrent aangewend ; in weerwil van de ftcrkftc ketenen , om deze natuurlyke hevigheid en ongeftuimc drift aan band te leggen, gefmeed , dagelyks zo vele wanbedryven en ongeregeldheden zien plegen!
Laat ons by deze aanmerkingen een oogenblik ftil ftaan ; zy leiden my tot verfcheidcnc gewigtige bedenkingen. In de eerfte plaats, wilde ik deze natuurlyke neiging van den menfch tot liefde en lult , hoedanig ook by wylen derzelver uitwerkingen mogen zyn, niet als eene onvolmaaktheid of ondeugd der menfchelykc natuure hebben aangezien. Op 't ergft genomen , is 't fiegts een onvcrfchillig ding , dat niets kwaads in zig-zelvcn heeft, 't Geen ik even te voren gezegd heb , doet my dus denken ; dat, namelyk , deze trek, deze natuurlyke tochten door dezelfde oorzaken worden voortgebragt , die tot onderhoud des levens en der kragtcn werken , en dat, om kort te gaan , deze ingefchapen drift juift op dezelfde wyze in den menfch plaats heeft, als
't Ge-



*t Gezigt, dc Reuk , de Smaak en andere zinnen.
Doch nauwlyks heb ik eenen voet verzet, of ik zie my ffcraks gefluit door eenen barfeh Zede - Leeraar of gefronften Theologant. Men mag deze Luiden ontwyken zo men wil, men ontmoet hen overal. Laten we hen voor een oogenblik hooren. Deze trek tot liefde en vermaak , zeggen zy (*) , dien Gy tot een wezenlyk gedeelte van den menfch wilt maken , en eerder als eene volmaaktheid dan als een gebrek fchynt te befchouwen, is het gevolg van zyne natuurlyke bedorvenheid; 't verleidend lokaas van 't vermaak heeft dc deur geopend aan het kwaad en aan de zonde, en 't is onbetwiftbaar, dat zo' de menfch in zynen ftaat van onfchuld had volhard, hy eene volftrekte heerfchappy zou gehad hebben over deze bewegingen enz.
<j'~ tbtoTiM t 33 bnoi uö
Dit is ongetwyffeld , Milord , het fraaifte ftelfel dat men verzinnen kan ; niets fchoonfchynender. Ondertuffchen beken ik gaarnè niet te kunnen begrypen , hoe de ongelukkige appel, die onze eerfte Voorouders B 2 ia
CO Augufl. de Civ. Dei L. XIV. C. 20-.24.



% ia ê
in bekoringe bragt, met zulk een werkzaam en doordringend vergift heeft kunnen befmet zyn , dat hy de gefteldheid der menfchelyke natuure ganfch en al heeft kunnen veranderen. Men moet een fterk brein hebben om dergelyke denkbeelden te kunnen verduwen; wat my belangt , ik kan geen befef maken van eene zq verhazende omkeeringe. Men zegge zo veel men wil (*) , dat onze goede Vader Adam , en Eva zyne Gade , indien zy in hunnen cerften ftaat volftandig waren gebleven , met dezelve koelzinnigheid en betlagtzaamheid aan de voortplantinge van het mcnfchelyk geflacht zouden gewerkt hebben, als een konftig Beeldhouwer aan 't bootferen Van, zyn konft7ftuk, my zal men dit nooit tlietsmaken. Zonder my derhalven langer hier mede op te houden, hervat ik den draad mylier vorige,bedenkingen.
Om rond te gaan, Milord , ik zie de natuurlyke. drift, waar van we fpreken , niet alleen als onfchuldig in haar zelve aan , maar begin zelfs te vermoeden , dat zy eene der dierbaarfte gunften is, welken de Natuur den
menfch
(*) Auguft. contra 2 Ep. PcJa?. L. 1. C. 5. Tom. X. De £:y, Dei l. XIV. C. 24. &c.



% 13 #
menfch heeft gefchonken. De verwonderenswaardige Wysheid , die in alle hare werken doorftraalt, leidt my tot deze gedagte, en ik zie geene reden om te gelooven , dat zy in dit ftuk zig-zelve vergeten hcbbe. Ik hoop zelfs , dat het vervolg myner redeneringen ons ongevoelig tot zulke grond-beginfelen zal leiden , waar uit we dit wat ftipter zullen kunnen betoogen. Dit, ondertuffchen, dienen we nimmer uit het oog te verliezen, dat hoe koftelyker, hoe aanzienlyker dit gefchenk •der Natuure is , hoe meer belang de menfch ■heeft om een goed gebruik van het zelve te maken ; ja zelfs is het van des te meerder aangelegenheid voor hem , hier in met de grootfte matigheid en befcheidcnheid te werke te gaan , om dat de dagelykfcbe ervarenis hem leert, welke eene reeks van rampen en deerlyke gevolgen de onbedagte involging van tien welluft onvermydelyk na zig flecpt.
Ik voorzie Uwe tegenwerping , Milord. Hoe kunt Gy U vermeten, zult Gy zeggen* eene neiging zo natuurlyk als hevig ; eene drift, welker betoverende aangenaamheid den menfch als buiten zig-zelven voert, aan eenigen vallen en bepaalden regel te willen binB 2 den?



% 14 #
den ? Zou het niet veel natuurlyker zyn te denken, dat deze neiging, deze drift zig-zelven ten regel moeten dienen , en dat de menfch zig vry en onbefchroomd aan dczelven mag overgeven, nademaal zy niet anders dan als eigen-aartige en noodwendige werkin? gen zyner natuure kunnen aangemerkt worden? Ik erken met U, dat men hier min of meer zwarigheid begint te merken ; latenwe echter zien of men niet met waarheid zou kunnen beweeren , dat hoe hevig Ook onze natuurlyke tochten mogen zyn, dezelven nogtans aan eenige regelmaat behooren onderwerpen te blyven. 't Geen my dit eeniger mate waarfchynlyk maakt is, dat ik alle menfchen, die eenigszins redeneren, hierjirjnizie famenHemmen, dat de eerfte van alle onze driften, de ingefchapen zugt die den menfch met zo veel geweld tot zyne eigene behoudenis dryft, en buiten twyffel de iïerkfte is van alle na* tuurlyke driften, het jok der Reden nogtans niet mag afwerpen, maar hoe natuurlyk, hoe geweldig zy ook zyn moge , in fommige gevallen voor plicht moet wyken. Dat' zo zyn* de , waarom dan zouden wy 's menfchen natuurlyken trek tot vermaak van dézen regel uitzonderen ?
Dit



% ï$ w
Dit brengt my als van zelve tot eene al* gemeene en hooger bedenking, die my voorts gcheellyk overhaalt. Ik begryp , namelyk, ligtclyk , dat by aldicn de menfch een enkel dier was, 't welk geen edeler nog verhevener bcginfel in zig-zelvc ontwaar wierd dan eene blinde drift, men alsdan met reden zou kunnen ftellen, dat hy geenen anderen regel had te volgen dan die drift, welke zig-zelve ten wet zoude flrekkcn ; maar dcwyl we in den menfch een volmaakter, verhevener en hooger leidend bcginfel vinden, mogen we, myns oordeels, met grond befluiten, dat dit beginfel het algemeene richtfnoer zyner handelingen behoort te zyn. Ik worde in deze gedagten beveiligd, wanneer ik gade fla, dat de Schepper der Natuure , die alleszins het nut en welzyn zyner fchepfelen heeft bedoeld, zulk eene treflyke evenredigheid in zyne werken betragt heeft, dat de ingefchapen drift, het eenige leidend beginfel by de dieren, gemcenlyk in hun met die mate werkt, welke hunne behoeften vereifTchen , en tevens met zulk eene behoedzaamheid, dat zy zelden ver- ~ der gaat dan tot het gene noodig is tot welzyn van het enkele wezen, en de in ffondhouding Van het Genacht. Met den menfch is 't anders



■
% 16 #
dcrs gelegen ; zyne luften zyn geduuriger en ongeftuimer ; zyn bederf onvermydelyk , in-» dien hy zonder mate zig aan dezelven over geeft. Van waar dit onderfcheid ? Zou dan de menfch , het pronk-ftuk der Natuure, in dit opzigt 'er erger aan zyn dan het domme Vee ? Neen, Milord; hy kan , wanneer hy wil , zyne hevigfte tochten inteugelen , en zo hy aan den eenen kant aan gevaren , den dieren onbekend, is bloot gefield , hy heeft aan den anderen de vermogens en middelen in zig-zelven , om 'er zig uit te redden en deze verhevenheid, deze heerfchappy, die hy over zyne geliefdfte driften voert , maakt ongetwyffeld zyne voornaamfte voortreflykheid en ware grootheid; lk befluit dan, dat hoe natuurlyk en fterk de prikkel der liefde, hoe brandend de luften in den menfch ook zyn mogen, zy nogtans altyd ondergefchikt behooren te blyven aan de reden, als de eenige regelmaat van welke hy nimmer kan afwyken , zonder gevaar van zig in zyn verderf te ftorten. Ik voeg 'er by : dat hoe feller, dit minne-vuur in den boezem blaakt , hoe meer de Reden op hare hoede moet zyn, om de onheilen , die 'er uit kunnen geboren worden, te voorkomen.
De



% 17 &
De algemeene grond-rcgel, rakende dit ftuk * is dus, zo ik vertrouw, gevonden; dan dat is niet genoeg. Wy hebben iets, dat meer byzonder en netter beftemd is, noodig. Het is niet genoeg den menfch te doen befcffen, dat hy in alle dingen de reden, als een algemeen richtfnoer, behoort te volgen; het komt 'er meert op aan, hem te overtuigen van de regelen zeiven , welken de reden hem voorfchryfe. Welken zyn die regels in het tegenwoordig geval ? Niets is gemaklyker dan dezelvcn op te fporen; men heeft te dien einde alleen na te gaan, welk het oogmerk van den Schepper der Natuure ge weeft; zy , toen hy den menfch dezen natuurlyken en geweldigen trek tot het plegen van dien welluft heeft ingeplant.
Het is middag-klaar, dat het hoofdzakelyke doelwit geen ander kan geweeft zyn, dan in de behoudenifle van het Menfchdom te voorzien. Allen fchepfelen , en den menfch in 't byzonder, is het gezet te fterven. Dit verlies heeft de Voorzienigheid willen herftellen, en daar in, 't geen opmerkelyk is , op zulk eene kragtdadige wyze en met eene zo heer* lyke milddadigheid voorzien, dat het, natuurlyk gefproken, onmogelyk is voor eene eeC ni-



% i8 &
nige foorfc, geheel en al verloren te gaan. De zwakfte telg is in ftaat om dezelve voor altoos weder voort te planten ; en dit is eene van die gelegenheden, Mi lord, waar in de Rykdom der Natuure zig met de edelfte kwiftinge vertoont. Hare middelen te dezen aanzien zyn onuitputlyk en oneindig. De enkele wezens gaan door duizend toevallen dagelyks verloren , maar het geflacht is onfterflyk. Dusdanig is de algemeene vaftgeftelde Orde der Natuure , waar in de menfch mede zyn aandeel heeft, maar met zekere bepalingen, die hem byzonder eigen en een noodzakelyk gevolg zyn zyner natuurlyke gefteldheid.
Het is in de daad niet gertoeg, Milord, dat de menfch de ingefchapcn drift, die hem noopt om zyns gelyken te teelen, poogt te boeten; hy moet zig van dit gcwigtig werk kwyten op eene wyze , die eenes rcdelyken en gezellige» Wezens waardig is.
Deze twee woorden fluiten veel in ; de zorg voor 't lighaam en de gezondheid, de onderhouding en volmaking der Ziels-vermogens, eene geftadige oplettendheid op de belangen d«r menfchelyke famenlevinge , het voeden
cn



% i9 ê
en optrekken der kinderen; dit alles is in dezë twee denkbeelden begrepen. Zou het, bid ik U, een redelyk en verftandig Wezen voegen, zig blindeling dermate door dc eérffce aanritfclingen der natuure te laten vervoeren, dat de vermaken, die hy zoekt, eene rykc bron van fmarte en kwellinge wierden; zyn ontzenuwd lighaam en matte cn kwynende Geeft hem in eenen erger ftaat deden vervallen, dan de dood zelve ? Wyders, zoude het den menfch , welke een deel van de Maatfchappy en voor dezelve geboren is, betamen zynen wclluft in te volgen ten nadeele van diezelfde Maatfchappy en van 't geen hy zynen medemenfehen fchuldig is? Gewislyk , de menfch heeft hier op meer dan één verfchillend belang te letten ; hy mag, dat 's buiten kyf, zynen lult zoeken te voldoen , maar nooit het belang en heil dier nieuwe fchepfelen uit het oog verliezen , die uit het plegen van zynen luit noodwendig geboren worden. Hunne behoudenis en volkomenheid is voor het menfehdom van zulk eene byzondere aangelegenheid , dat de onagtzaamheid of voorzorg der menfehen in dit opzigt, met reden mag aangemerkt worden als de naafte oorzaak van 't geluk of ongeluk der Maatfchappy in 't algemeen. Een weinig C 2 na-.



% 2° #
nadenkens, Milord, zal U doen befeffen, dat het ontwerp der Goddelyke Voorzienigheid on.wederfprekelyk alle deze verfchillende inzigten heeft bedoeld, en de menfch, gevolglyk, die als zo vele Voorfchriften heeft aan te merken, naar welken hy zig in het najagen zyner vermaken met omzigtigheid behoort te gedragen.
Het algemeene denkbeeld, derhalven, welk ik my van het hmvetyk maak, komt hier op uit: Ik befchouw hetzelve als de maatfchappy van één Man en ééne Vrouwe , die zig tot onderlinge liefde en hulpe verbinden, en elkanderen wederzydfch de geneugten der minne beloven, met oogmerk om kinderen voort te brengen , die te verzorgen cn op te voeden, op zodanige wyze als de natuur van den •menfch en het welzyn der famenlevinge vorderen. Alle deze verfchillende oogmerken zyn noodzakelyk met den anderen verbonden, en nadien zy uit de gevleidheid van den Natuurftaat des menfehen voortvloeien , en van elkanderen afhangen , kan men die niet fcheidön; of ten minfle, om algemeen te fpreken, Haat het den menfch, volgens de reden, niet vry, zig aan 't eene te houden, en de anderen ter zyde.te Hellen; wcshalven men het
Echt-



21 #
Ëchtgenootfchap niet moet aanmerken als eene maatfchappy , die zig eeniglyk bepaalt tot de vereeniginge van twee perfonen van verfchillende kunne uit hoofde van 't vermaak, maar veel eer als eene opzigtelyke maatfchappy , en , om zo te fpreken , voorbereidende tot die van vader en huisgezin.
Agtervolgens deze grondftellingen komt het my onbetwiftbaar voor , dat het wezen zelf van elke maatfchappy medebrenge , het belang van allen , die 'er in treden en een noodwendig deel van dezelve maken , evengelykelyk in het oog te houden. Alle maatfchappy , hoedanig ook , brengt het denkbeeld voor den geeft van eene vereeniginge van verfcheidene perfooncn tot éénzelfde einde , één gemeen nut; in allen , gevolglyk , heeft men voor het algemeenc nut van allen , cn voor dat van elk in 't byzonder , zo veel mogelyk , te zorgen. Dc Wet der billykheid vordert dit ; des ik uit alle deze aanmerkingen , filmen genomen, dit befluit trek : dat de regel, den menfch door de natuure en Reden , met betrekkinge tot het Min-en Huwclyks-vermaak, voorgefchreven , afgeleid moet worden uit het C 3 nut



% 22 &
nut van den Vader , van de Moeder en van de Kinderen, en dat het faamgevoegde voordeel dezer drie perfonen , verftandigl) k ten opzigte van elk hunner geregeld , en ten laatfte tot het welzyn der Maatfchappy in 't algemeen overgebragt , hier tot een eerft beginfel en grond-regel moet dienen.
Ik weet , Milord , dat Gy hier op zult zeggen : Indien de Schepper der Natuure eeniglyk de voortplanting en herftelling van het menfchelyk genacht heeft bedoeld , met dezen ingefchapen trek tot vermaak aan den menfch te fchenken , was het noodig aan deze drift zulk een overheerfchend vermogen te verleenen ? zou het niet zeer veel dienftiger geweert zyn dezelve in minder mate en kragt uit te declen? en dewyl dc Wyze Moeder de Natuur niets vergeeffch doet , geeft ons dit geene gegronde reden om te befluiten , dat zy aan de natuurlyke tochten van den menfch een' vrijer en ruimer loop gelaten heeft , dan die door U aangewezen?
Ik beken, Milord , dat deze zwarigheid gewigtig is , en wil U niet ontveinzen , dat ik derzelver kragt , zo wel als Gy , gevoeg



% 23 §
voele. Het is waarïyk wonderbaar , dat ds Natuur , die altyd langzaam en , om zo te fpreken, met zuinigheid te werke gaat; niets met geweld verrigt, en ftceds met regel en mate voort gaat, aan de natuurlyke tochten van den menfch zulk eene overgroote hevigheid gegeven , en tevens dezelven in zulk een eng perk heeft bcfloten. Waar toe die onophoudelyk wederkomende drift, indien de in Hand houding van het menfchelyk geflacht het eenig doelwit is, op welk alles moet uitloopen ? Welk eene overtollige kwifting , zult Gy ongetwyffeld zeggen , en des te verkeerder , naar 't fchynt , aangewend , om dat de menfch daar door dikwils in eenen ftaat van inwendige beroerte en ftryd met zigzclven geraakt, die niets minder is dan wenfchelyk.
Eén weinig gedulds , Milord ! Laten we ons beft doen om dezen knoop te ontwarren, en te dien einde de Natuur digt op de hielen treden , om dieper in hare verborgenfte werkingen in te dringen. Miffchien gelukt het ons agter haar geheim te raken, en door haar den fluier, waar mede zy zig bedekt, af te ligten , den fleutel te vinden van dit ge-
hee-



heele famenftel. Zeker doet de Natuur niets te vergeeffch; nopens dezen grond-regel ben ik het met U eens. Alles moet zyn gebruik hebben , alles uitloopen op het nut en zelfs op het welzyn van het fchepfel. Ook ben ik overtuigd, Milord, dat zy in dit geval, gelyk in alle anderen, dezen heerlyken en wyzen regel beftendig heeft gevolgd. Ik geloof , derhalven, dat het noodzakelyk was , aan de ingefchapen drift dat vuur, die zoetigheid te geven , welke zy werkelyk heeft; want behalven dat de menfch , als hy zyne reden wil gebruiken, zyne luften, in zo verre zy gevaarlyk .mogten zyn, Hgtelyk kan matigen , is het aan den anderen kant gewis, dat hy 'er aanmerkelyke voordeden uit trekt.
In 't algemeen, waar aan meent Gy, Milord , dat wy die aanminnigheden te danken hebben , welken wy dagelyks in den omgang met de Vrouwen vinden ? Hare natuurlyke Zagtaartigheid , de levendigheid van haren geeft, de kiefchheid van hare wyze van denken en voelen, werken daar toe onftrydig zeer veel mede, maar zyn evenwel de eenige oorzaken niet. Daar is eene andere , die hoewel meer verborgen, des niet te min kragtig
is



% 25 &
is in hare werkinge , en zelfs alle de overigen doet gelden.
Die geheime banden , die onderlinge trek der natuure, welken eene uitwerking van 't geitel zyn, hebben 'er voorzeker zeer veel deel aan ; van hier de ware oorfprong dier wederzydfche minzaamheid, dier verpligtende gedienstigheden , welken wy eikanderen bewyzen; van hier die befchaafdheid, welke ongevoelig het al te ruwe en fterke in der mannen inborft verzagtende, en het al te zwakke en vreesagtige in de geaartheid der vrouwen temperende", dus onbedenkelyk veel toebrengt, om deze twee gedeelten van het menfchdom te vereenen , en de banden der maatfchappy nauwer toe te halen.
Daar benevens, Milord, zoudt Gy kunnen gelooven dat zonder het perfTen van zulk eenen fterken en zoeten dwang , als die welke de beide kunnen by een brengt, de menfch vrywillig en van zeiven zou ondernomen hebben de herftelling van zyn geflacht te bevorderen? Wat my betreft, ik houde voor valt, dat zo men in 't geringft de gevoeligheid cn levendigheid der ingefchapen drift had verD zwakt 3



% 26- &
zwakt, de reden nimmer kragts genoeg zoude gehad hebben , om den menfch te bewegen kinderen te teelen, die den Ouderen fomtyds menigvuldige kwellaadje en bitterheid baren, en altyd vele moeite en arbeid veroorzaken. Niet zonder grond , derhalven , heeft de Voorzienigheid in dit opzigt de Reden , als jk zo mag fpreken , gewantrouwd , en het geitel en de natuurlyke drift te hulpe geroepen, welke den menfch zo lieflyk als kragtig aanprikkelt, om het verlies der maatfchappy te herftcllen, en daar door vergoedt het geen de bloote reden alleen zou hebben nagelaten. Aan den anderen kant, byaldien de Schepper der Natuure aan het min-vermaak die gematighéid en koelheid had gegeven , meent Gy, Milord, dat de echte-Itaat daar door niet oneindig veel van zyne zoetigheid zoude verloren hebben? Die verruklyke zoetigheid, een noodzakelyk gevolg van de uitftekende gevoeligheid, door de Natuur in dit opzigt aan den menfch gefchonken, is niet alleen op haarzelve een zeer groot vermaak , maar , om regt te fpreken , de natuurlyke en eigenaartige oorzaak dier tedere vriendfchap , welke de harten van twee Echt-genooten in één fmclt, en hunne famenlcving zo genoeglyk
en



% *7 ?
en behaaglyk maakt. Maar zelfs'dit is 't niet al; zy is tevens een voortreflyk en zeker tegen-gift tegen alle de onaangenaamheden en ongcneugtcn , die nu en dan , en byna onvermydelyk , ontftaan tuffchen echte-lieden , welken anderszins volmaakt wel famen fchikken.
De menfch , 't is waar, is tot de famenlevinge geboren ; alle zyne vermogens , alle zyne neigingen leiden hem derwaards ; 't is ondertuffchen niet min zeker , dat menfchen die in zulke eene nauwe verbintenilfe met clkanderen leven , als die van twee echtgenooten , in menig opzigt in eenen ftaat van beproevinge zyn. Hoe nader men by eikanderen is , hoe meer gelegenheid men heeft om de gebreken van zyne Wederhelft te leeren kennen, en deze gebreken zyn des te aanftotelykcr, om dat eene onbepaalde gemeenzaamheid dezelven naakt en onbewimpeld vertoont. X)e redenen van klagte fb.an eerlang aan .weerskanten gelyk ; 't gemoed wordt eindeJyk verbitterd , en al 't verftand van de wereld heeft werks genoeg om de ruftc en den vrede weder te herftcllcn. Maar wat fpyt is zo vinnig, welke verbittering zo in: D 2 ge-



% 28 £
ge-ë'tterd , die uithouden kan tegen de aanhalingen en liefkoozingen van eenen Echtgenoot , of de betoverende lonken eener Echt-gcnoote , welke hare oogen en gelaat doet zeggen , wat de Zedigheid haar belet overluid te vragen ? Dezer wyze is de huwelyks-koets het graf der onluften en huiskrakeelen.
By dit alles mag' ik nog dit voegen , dat deze vuurigheid der ingefchapen drift , de ware bron is , waar uit die onbefeflyke tederheid der Ouderen voor hunne kinderen , ■tedere panden hunner liefde , voortvloeit ; eene tederheid zo gadeloos Iterk , dat alle andere aandoening voor haar moet zwigten , en geen ding ter wereld dezelve kan overmeeltercn.
Welken anderen grond Van deze Kinderliefde kan men met mogelykheid aanwyzen^ aangezien dezelve zig in volle kragt laat voelen , zo haalt een kind ter wereld komt, 't welk echter , op zig-zelve befchouwd , niets dan 't geen ongevormd , aanftotelyk en laftig is vertoont ? Hoe deerlyk zwak en onnoozel is de menfch ten tyde zyner geboorte !
Aan



% 29 £
Aan hoe vele behoeften, toevallen en geva* ren bloot gefteld ! Wat hulpe kan hy zig zeiven toebrengen ? Kei-men en fchreien zyn alle de vermogens die hy heeft ; maar wat zouden hem deze onvermogende wee-klagten nuttcn , zo zy door de kragt eener allerwyfte werktuig-kunde de ingewanden eener tederhartige Moeder niet beweegden , en haar drongen zig-zelve te vergeten om voor het onnoozele wigt te zorgen ? Wat denkt Gy, Milord, dat in dezen Hand der zaken van de kinderen zou geworden zyn , indien de algemeene Vader van 't Heel-al hen aan den redelyken menfch geheellyk overgelaten, en den dierlyken menfch niet te hunner hulpe had gezonden ? Hoe vele zorgen , hoe veel tyds, hoe vele moeite worden 'er niet vereifcht, eer een jong menfch tot dien trap van volkomenheid en rypheid kan gebragt worden , dien hy noodig heeft, zo ten aanzien van het lighaam als ten aanzien van den Geeft. Wat zoude by in dit opzigt van den menfch , die nooit dan uit eigen-belang werkt, hebben te wagten gehad , byaldien eene wyze Voorzienigheid geene byzondere zorg had gedragen, om hem al dezen arbeid op zig te doen nemen , door eene ingefchape D 3 zugt



)
% 3° #
zugt duizendmaal flerker dan de Reden ? Alle deze moeilykheden moeiten zelfs opgewogen worden , door zulke doortintelende en ftreelende geneugten , dat zy den menfch tevens fchadcloos Helden en op de kragtigfte wyze aanfpoorden tot het geen, waar toe hy uit zig-zelven , en door de bloote Reden alleen , zig nimmer zou hebben laten bewegen.
Het is zo waar, Milord, dat de Natuur eene foort van evenmaat gemaakt heeft tusfchen de vermaken van het huwelyk cn dc moeite , welke de Ouders verpligt zyn voor hunne kinderen te nemen, dat gelykerwys de dieren vroeger den byfland der genen kunnen mhTen, van welken zy het leven hebben ontvangen, dan de kinderen der menfehen, men desgelyks befpeurt, dat de min-vermaken in 't algemeen nog zo levendig nog zo aanhoudend zyn by de dieren, als by den menfch; Men ziet zelfs, dat, döor eene wonderbare fchikkinge van des Scheppers wysheid, by de gras-etende dieren de maatfchappy tuffchen het paar niet langer duurt , dan het oogenblik zelve van 't vermaak , en dit ongetwyffeld , om dat de melk der moeder alleen in Haat is
de



% 31 £
dc jongen te voeden, tot dat zy zeiven kunnen grazen. Maar ten aanzien van dc leeuwen, by voorbeeld, cn andere verfcheurende dieren , dewyl de moeder van hare prooi alleen de jongen niet genoegzaam zoude kunnen verzorgen, trekt het manneke mede voor hun op de jagt , en de maatfchappy onder hen duurt, zo lang het voor de jongen noodig is. Hetzelfde bemerkt men byna in alle vogelen. Is dit niet een taftbaar bewys, dat de Schepper den dieren eenen natuurlyken trek tot de geneugten der minne inplantende , tevens de mate der gevoeligheid geëvenredigd heeft, aan 't geen het welzyn en de behoeften van dc jongen der verfchillende foorten noodwendig vorderden , cn aan de moeite welke dc vader en de moeder te dien einde hadden te ondergaan ?
Ik vertrouw , Milord , dat het gezegde genoeg zal zyn, om U het geheim der Natuure te doen begrypen, cn U te doen merken welke voordeden de menfch trekt uit zyne natuurlyke gefteldheid , met betrekkinge tot het vermaak. Is dit niet toereikend om den Schepper te dezen opzigte te regtyaardigen , en den menfch te leeren , dat
zo



% 32 £
zo hy aan den eenen kant redelyker wyze mag zoeken zynen luit te boeten, hy zulks tevens met eene befcheidene matiginge behoort te doen ; dat de fterke aandrang dezer natuurlyke drift hem niet kan wettigen, om regel nog maat in dit ftuk in acht te nemen , nademaal hy , zyne reden behoorlyk gebruikende , dezelve kan intoomen, en de Natuur , daarenboven , tot geheel verfchillende einden die ongemeene vuurigheid en geneugte daar mede heeft verknogt ?
Welk eene verwonderens-waardige Wysheid , Milord, wordt men in deze geheele fchikkinge ontwaar ! welk een vermaak, welk een genoegen fmaakt de redelyke menfch, wanneer hy de kennis der Natuure be-oeffent! Had ik geene reden te vermoeden , dat het lighaamlyk geftel en de ingefchapen drift een der dierbaarfte gefehenken zyn , welken de menfch van de milde hand zynes Makers heeft ontvangen ? Dit is thans geene bloote gis, fmg meer ; de zaak fchynt my baarblykelyk. Maar wat zult Gy zeggen , indien ik myne aanmerkingen voortzettende U doe zien , dat behalven de voordeelen , ftraks gemeld, de gefteldheid van den menfch ten aanzien van
't ver?



% 33 &
't vermaak , daarenboven , een der natuur-' lyke grondflagen is van de Maatfchappy in 't algemeen , en eene wezcnlyke oorzaak varj de Gezelligheid.
Het Huwelyk is , in de daad , niet ah leen de kweek-hof, om zo te fpreken, van het Menfchdom , maar neigt daar benevens den menfch by uitstekendheid tot Gezelligheid. Die tedere liefde der Ouderen voor hunne kinderen is oorzaak , dat de menfch, Vader wordende van een huisgezin , tevens veel gefchikter wordt om de pligten van Burger te betragtcn. Zo menig kind, zo menig ander zelf ; het zyn looten van eenen zelfden ftam die met hem één geheel uitmaken , en in welken hy op 't minft zo veel belang neemt als in zig-zclven. Ook toont de ervarenis, dat, alle andere dingen voor 't overige gelyk geiteld zynde ,- zy die Vaders zyn van verfcheidene kinderen by verre veel beter Burgers zyn , dan die ongehuwd leven. De reden is , dat de eerft-gemelden met veel meer banden aan de Maatfchappy .valt houden , 't geen eigenlyk op eene uitbreiding van Eigen-liefde uit komt , zo dat men des aangaande reeds met zekerheid mag È ftefr



34 ê
Hellen , dat de natuurlyke gelteldheid vari den menfch ten aanzien van 't vermaak , de eerfte zaden der gezelligheid in zig bevat.
Ik durve zelfs zeggen , dat de natuurlyke neiging tot vermaak, in 't algemeen befchouwd , aan de ziel eenen plooi , eene vorming van zagtheid en minzaamheid geeft, welke de Reden alleen nimmer zou hebben te wege gebragt. Alles wat de menfchen tot onderlinge afhankelykheid van eikanderen brengt , met betrekkinge tót hunne vermaken , doet oneindig veel om hunne zeden tot tederheid en minzaamheid , zo noodig Voor 't geluk der Maatfchappy in 't algemeen, te buigen ; ook heeft men eenparig opgemerkt , dat die van de Natuure onbegunItigde ftervelingen , welken ,- om zo te fpreken , in 't oogenblik hunner geboorte Iterven , of door eene wreede hand van 't beginfel zelve van" gevoel en welluft beroofd worden , van alle menfchelyke Wezens de ongezelligflen zyn ; hardvogtig , wreed , ontvatbaar voor mededogen , on< genaakbaar voor teêr-gevoeligheid. De hardlte , de woeftfte ge-aartheden , daar tegen , worden gelenigd , menfchelyk , handel-



% 35 #
dejbaar , zo ras men dit gevoelig en teder gedeelte in hun kan aan 't werken brengen. Al dit heeft men aan te merken als zo vele gelukkige uitwerkfelen van 's menfchen lighamelyke gefteldheid en neiginge tot vermaak , die , wel is waar , op eene verborgene en onmerkzame , maar des niet te min fteeds even kragtige en overheerfchende wyze werkt.
Wilt Gy ten flot , Milord , dat ik voorbeelden bybrenge , om dés te meerder kragt aan myne aanmerkingen te geven ? Konde Koning David , in de hitte van zyne gramfchap tegen Nabal , ten tyde als hy gezworen had deszelfs geheele huis te zullen verdelgen, en op weg was om zyn befluit ter uitvoer te leggen , de nedrige vertoogen en fmeekingen van Abigaïl wederftaan ? Konden de Sabynen , doodelyk gehoond door de Romeinen , die tegen het Recht der Volken en der Gaftvryheid hunne vroüwen en dochters hadden gefchaakt , in hunnen regtmatigen toorn volharden en hunne wraakzugt koelen , toen diezelfde Vrouwen voor hunne oogen verfchenen en hen fmeekten hunne woede te beteugelen ? Men was E 2 reeds



% 36 0
reeds van alle kanten hand-gemeen geworden en het gevegt zeer hardnekkig , zelfs in 't midden van Rome , wanneer de Sabynfche Vrouwen zig midden in den drom der vegtenden wierpen ; hare gebeden en tranen hulden plotslyk de wederzydfche hevigheid; eene geheime en onweerstaanbare tover-kragt doet de wapenen uit de handen van den Krygsman vallen , en door een' aller-onverwagtlten ommezwaai worden de twee Volken vrienden , op 't oogenblik zelve dat zy gereed ftonden eikanderen te vernielen. De Romeinfche gefchiedenis geeft my. nog een ander merkwaardig geval , betreklyk tot dit onderwerp , aan de hand , 't welk ik niet wel met ftilzwygen kan voorby gaan ; dat, namelyk van Koriolaan. Gy kent, Milord, het karakter en de lot-gevallen van dien fleren Republikein. Hy was een ingetogen en onbaatzugtig man , onverbreeklyk gehegt aan het onderhouden der Wetten, dapper zonder weerga , maar tevens onbuigzaam , heerfchzugtig , ftreng jegens anderen , gelyk tegen zig-zelven. Gy weet hoe hy, na zig openlyk tegen de ondernemingen der Gemeens-luiden verklaard te hebben, eindelyk door het Volk tot eene altoos-duurende ballingfchap werd
ver-



% 37 #
veroordeeld. Hy koos zyne wykplaats by de Volsken , en na hen de wapenen tegen de Romeinen te hebben doen opvatten, rukt hy met hun in 't grond-gebied der laatlt-gemelden. Alles buigt voor hem , zelfs Rome beeft en ziet zig in gevaar. Men zendt Afgevaardigden aan Koriolaan, om hem te bidden den vrede aan 't Vaderland weder te geven , maar te vergeeffch. Eene tweede bezending valt even vrugteloos uit als de eerfte. De Raad verflagen en ontzet , befluit ten derde maal Afgevaardigden aan den onvcrbiddelyken Veldheer te zenden , en om beter te Hagen , benoemt daar toe de Bedienaars van den Godsdienst; dan deze derde pooging was niet gelukkiger dan de vorigen. Koriolaan, steeds even onbuigzaam , wyfl hunne voorstellingen van de hand en laat zig niet vermurwen. Ten laatfte , als 't jongste middel in den dringenden nood , worden de Moeder en Gemalin zeiven van Koriolaan , begeleid van eene groote menigte der aanzienlykile Roomfche Vrouwen , aan hem afgevaardigd. De Veldheer, verwittigd van hare komft , bereidt zig om haar met al den eerbied, haar verfchuldigd , te ont, vangen , en verders niets ter wereld in te E 3 wil-,



% 38 #
willigen ; dan hier rekende hy op eene ongevoeligheid , die zyne kragten te boven ging. Zyne fiere ziel , welke twee bezendingen van den Raad niet hadden kunnen fmydigen , op welke de Bedienaars zeiven der Altaren niets hadden kunnen verwerven, werd week zo haait hy zyne Moeder en Gemalin , en al dien treffenden ftoet van Roomfche Vrouwen in 't oog kreeg ; de wraakzugt zwigtte voor de aandoeningen der Natuure , en dezelfde man , die pal geftaan had tegen de aanzoeken en gebeden van de aanzicïdyklten in Rome , kon geen oogenblik uithouden tegen de zugten en tranen dezer Vrouwen. Dus werd Rome en de geheele Republyk bevryd van 't gevaar, dat haar dreigde , door de verrukkende en al-verwinnende aanloklykheden , en die ingefchapen neigingen der Natuure welken zo veel * vermogen hebben op 's menfchen harte. Zie daar de gezegende uitwerkfelen van 't Geitel, en deszelfs lieflyken invloed op het heil der Maatfchappy. Dit zyn ongetwyffeld de oogmerken , die de Voorzie* nigheid zig had voorgesteld. Kan men ontkennen dat zy allen der Goddelyke Wysheid waardig zyn ?
Dus



% 39 #
Dus veel, Milord , had ik op de Vragen , door U geopperd , te antwoorden. Vergeef my , zo ik my wat al te breedvoerig over deze algemeenheden heb uitgelaten. Ik oordeelde het noodig de eerfte grond-beginfelen, nopens een zo gewigtig onderwerp , klaar en duidelyk te ontvouwen , en zal Uw geduld niet misbruiken , met over byzondere vragen , rakende het Huwelyk , verder uit te weiden. Een woord is U genoeg , des Gy-zelve gemaklyk de toepaffing dezer alge* meene beginfelen zult maken.
Ik ben enz.



By den Drukker" dezes, zyn nóg eenigé Exemplaaren van de volgende fraaije Werkjes te bekomen.
De bepaalde Leeflyd , of Natuurlyke Levens-loop 'der Menjchen, ter Zaliger Voorbereiding tot de Dood ^ voorgefteld. Benevens de Zorgvuldige Waoht op dé kóm'fte van de Heere Jesus : door den Wel Eerw: Heere Jan Sluiter, in zyn leven Predikant te Raalte: benevens het Vernederd Nederland over de fterffe vaiï het Rundvee : in 8vo. de prys is ƒ : - 6 - :
De Wysgeerige Landman of Jacob Gouyer , eert Landbouwer en Wysgeer te Wermetschweil , naby Zurich , in de beftiering zyner Landeryen en Huishouding , de Opvoeding zyner Kinderen , zyn Godsdienft en zedelyk Karakter, gefchetft door Dr. Hirzel, eerfte Geneesheer van de Republyk Zurich. Uit het Franfch. naar de tweede uitgave vertaald, in 8vo. f : - 16 - :
De Predikant van Wakefield. Naar 't oorfpronkelyke Handfchrift uitgegeven door Ou vier Goldsmith. Naar d_en derden druk uit het Engelfch vertaald. Sperate mifen, cavete felices. 2deelen, in 8vo. ƒ i - 12 - :
Ernfiige en Leerzame Briefwijfeling tuflehen Theodosius en Constantia , federt hun eerfte Kennismaking tot aan het vertrek van Theodosius* door John Langhorne , uit het Engelfch vertaald , en vermeerderd met een kort dog fraai vertoog over het Vermaak , en deszelfs goed en kwaad gebruik; gevolgd naar het Engelfch van Dr: Bolton , Deken van Carlisle , in 8vo. ƒ : - - 12 - :
Reizen van een Pbilofooph. Üit het Franfch van den Heer Poivre , in 8vo. 1770. ƒ : - 11 - ;
Nog beeft dezelve op de Pers: Mondor en Charideme , of onderlinge trek dei- eenftemmige Zielen. En, de Huichelaars of de ware en' valfche Deugd, Zedelyke Vertellingen, uit het Franfch van den Heer Mercier.
Zedekundige Proeveri, meed van den Heer Olivier.' Goldsmith , uit het Engelfch. Met een keurlyk aanliangfel over de Zedelyke Opvoedinge , getrokken uit FEducaüon morale.