ZAAKELYKE INHOUD
e n
VERDEEDIGING
e e n e TL
K E R K E L Y K E
REDEVOERING,
over. HE BR. II, vs. I4S, 15.
Op Zondag den 8«e July 1787 gehouden in de Lutherfche Oude Kerk te Amfleldam.
als ook
AANMERKINGEN
Op het Antwoord van eanige zich noemende Echte Eiuheraauen , ter verdeediging van hunne Befchuldiging tegen deze Redevoering.
van
CA REL PHILIP SAN DER,
Leeraar der Lutherfche Gemeente te Groningen , Honorair Medelid van het Hertogiyk Brunsiuyk'Lunenburgsch Genootichap te Heimfiadt, enz.
Te A MS TE L D AM, 33y A. M E N S , J ansz,
m O c c l x x x v i i,






VOORREDE,
Zr het niet onver antivoor de lyk , dat een Kerkelyk Leeraar , die door de menigvuldige Tredicatien die hy moet houden, en andere bezigheden die zyne talryke Gemeente hem veroorzaaken, verhinderd word, aan ieder zyncr Redevoeringen, met die oplettendheid en nauwkeurigheidtearbeiden, die zybillyk vorderen, gedwongen word, eene R edevoering, alken vcor zyne Gemeente opgefield , — eene Redevoering , die van zes, welke hy in negen dagen moest houden, de laatfte was, — eene Redevoering ■ die hy uit nood en by toeval ook voor eene andere Gemeente heeft gehouden , —— door den Druk gemeen te madken , en wel zonder Vryheid te hebben, wil hy een Eerlyk \man blyven, het minfte daarin te veranderen of te bejchaaven.
Het is bekend hoe de Lasterzucht tny ze der t eenige dagen heeft vervolgd, enwcl. * ke.



C « )
ke onwaarheden men in openbaars Gefchriften uitbreidde , om mynen goeden 'Naam, dien ik, God zy dank tot hiertoe heb ft aande gehouden , te'bejwalken, •—, eene handelwyze , die by zommige in deze dagen,
fchynd heerfchende Mode te zyn; hoe
men my gevoelens aanwryft die ik nooit verdeedigde, en %ich zelfs niet ontziet, in eest Weekblad , -van my gewag maakende , te verklaaren verzekerd te zyn : dac zulke veideedigers van Jefus Godlyke Eer en zyn Zoen eerdienst:, den Eeuwigen
Martel-dood fmaaken zullen. . Myn
God! welke ouchri/felyke Taal.' L
Nu beöordeele ieder onëenzydige , deze myne , onvolledige Redevoering , en zoeke of hy daarin de bewyzeu kan vinden voor de Befchuldigingen van W» Luykens, H Orerhulsman en C. Keyfer.
Meer kan ik van deze Redevoering niet leveren, en hoewel het zekeris, datik meer heb gezegd ter uitbreiding , dan men hier leesd, is God nochtans <myn Getuige , dat ik, het geen men hier leesd, te Amfteldavi
op



( III )
oJ> den Tredïkftoel der Ltitherfche Oude Kerk, den July 1787, heb gefproken, Myne T'oepasfingen , ontwerpe ik nooit breedvoerig, daarom ontfangt men hier ook waar den voornaamjïen Inhoud, en hetgeen ik in myne Toepasfing breedvoeriger hebgezegd , weet ik niet meer , en kan het dus ook niet mededeelen. —— Maar dat weet ik zeker , dat men daaruit niets tot nadeel van myne Recht zinnigheid zal kunnen tewyzen. — Het blykt dat tot hierroe^yne befchuldi<rers, noch niet over mvne Toepasfing geklaagd hebben , maar misfchien zal het nu welgejchieden, misfchien zullen zy nu hunne befchuldigingen , uit die Toepasfing zoeken te bewyzen , nu zy weeten, dat ik die Toepasfing niet opfehrift hebbe, en my dus niet zal kunnen verdedigen, — JVaartoe is een kwaaddartig niensch niet bekwaam ?
Ik verzoeke dat men alle Taalfouten verfchoone, want by den haast, waarmede dit gefchreeven en weggezonden wierd, waren * S



( IV )
zy ouvermydelyk. — jye menigvuldig? Taalfouten in de Schriften vanmyn Tcgenfarty, heb ik niet verbeterd, maar hunne woorden zo nauwkeurig afgcfchreeven ttii ik dezelve vond. — En afweezend van de Tlaats daar dit gedrukt wier d koude ik de Proeven ook niet nazien.
ONT-



ONTWERP
DEZER
REDEVOERING.
Text: Hebr. II: vs. Ub, i5«
Yworftel : Twee heerlyke voorrechten , waarmede de Chrifienen door den Dood van Jefus begunftigd worden.
i. Hy toééft hem , die het geweld des Doods had, deze magt ontwrongen.
0. Ons , die wy geduurende ons geheele Leeven moesten knechten blyven, de Vryheid bezorgd. ,
1. Jefus heeft hem , die het geweld enz.
ï. Jefus Leer openbaard ons te't genteen üeVoox'rechten der Chriftenen; ontdekt ons de Middelen , waardoor wy dezelve kunnen deelachtig worden; — en bczigd de fterkftebeweeggronden, om ons aantefpooren , deze middelen wél te ge. bruiken.
a. in 'tbyzmder leerd ;;y ons die voorrechten kennen, ' waarmede wy door den Dood van Jefus begunftigd worden; en onder deze , is dit geen der minfte, dat Hy door Zynen Dood , dien , die het geweld de-s Doods, enz.
* o n. Pau.



C vi )
Paulas heeft , aan de Hebreeuwen fchryvende hierby t oog op zekere Joodfche Vooroordeel
Jen , op hunnen Engel des Doods, en on
hun Scheol. op
Vooroordeelen, door Zynen Dood weêrlegde en uitroeide; want
K Hy ftierf met eene zodan.ge hbmedigheid waarmede hy onmogelyk, wanneer 't'jood! fche Vooroordeel aangaande den Engel des Doods gegrond was, had kunnen fterven- L_ en overgaf zyne Ziel „iet aka ^Jwdfcbe Scheol, maar in Gods Vader handen 3 Hy ftierf als Martelaar , en bevestigde met Zynen Dood , de Waarheid en Godlykhei^ Zyner Leere: dat God de lotgevallen van alle onze levensdagen , dus voornamentlyk die van onzen fterfdag beftuurd; — dat «-„ booze Geest eenige magt over ons heeft: dat onze Ziel onftervelyk is; — dat ons Hchaam weder uit 't ftof zal worden opgewekt7" Waarïleden » voor ons, zullen wy zon', der vreeze voor den Dood fterven, Van 'tuiterfte belang. 3 Hy flierf als onze Perlosfer.
« Gefteld ook dat de opgenoemde Joodfche Vooroordeelen, ooit gegrond waren , houdt de Dood nochtans voor ons Chriftenen op verfchrikkélyk te zyn , want Jefus heeft nu door Zynen Dood den Engel des Doods,
en



' , C vu )
en 't Scheol ontwapend, en ons, onder zekere voorwaarden , eene blymoedigheid in 't fterven verworven. iS. Hy heeft ons de vergceving van alle onze zonden verworven; want hy, die Heiligen onzondig was , ftierf niet voor zich zelven maar voor ons , heeft onze fchulden op zich genomen, onze ftraflen uitgeftaan, voor ons Gods wet vervuld, ons met God verzoend, en onder voorwaarde van geloof aan , vertrouwen op Hem , en verbetering van ons leeven, beloofd hy, dat dit alles ons zal te goede koomen , wy vergceving van alle onze zonden ontfangen , en niet noodig hebben , wegens onze ontelbaare overtreedingen , den Dood , die ons voor Gods llech. terftoel brengt, te vreezen. II. Ons die wy geduurende ons geheele Leeven , enz. i. Paulus fchryft aan Hebreeuwen , of uit 't Joodendom bekeerde Chriftenen. a. By Grieken en Romeinen was de knechtfehap zeer hard , en dus geeft ons de Apostel een treurig denkbeeld van den ftaat der Jooden buiten Christus. i. Deze; laatfte konde hy met recht als knechten, en tot eenen knechtlyken Godsdienstbeftemd, befchouwen, wegens 55 De Wet der Plechtigheden. 3 De vreeze voor den Dood , waaraan zy, vooral by de Wet der Plechtigheden onder-
wor-



C viït )
^rpe„ waren, en die door hunne Vooroordeelen noch fterker w^rd - Deze knechtfehap duurde kun geheek Leeven
en die verergerde hunnen fiaat 5 d' ^V'T^^^^nood waren de
^;s:dünibck^'--Ckneït:
N Van de Wet der Plechtigheden, op vc Je Vooroomeelen gegrond, die Tefus
lykeVrecze voor den Dood ^„o ^ dagen verganen. 1*1^^
Van onze Zonden, Jloin. VI: v« lS no 3 Jan den Vloek dep Wet. Gal. Ilï: ^ 7° J Van de Vreeze des Doods, te.t " de Verdoemenis. Rom. Vlil: vs. 1(
ZAAK E-



ZAAKELYKE INHOUD
E E N E K.
KERKELYKE REDEVOERING
ENZ.
VOORAFSPRAAK.
^^elfs de Seraph eerbiedigd zynen Maaker,ea de Eerdienst dien hy Hem bewyst, is een getuige voor die waarheid , dat hy zyne afhangelykheid van Deuzelven erkende : hoe veel te meer zal het onze plicht zyn , hen hierin nate-
volgen. Het gebed is een noodwendig
en voor ons ten uiterften nuttig ftuk van onzen Godsdienst, en ten aanzien van het zelve genieten wy zeer veele voorrechten, voor die onder den ouden dag leefden , en de befchouvving A • de-



i * 1
dezer voorrechten , een gewigtige plicht der Christenen, moet hun hart omtrend dien Jefus dankbaar maaken, die hen alle deze voorrechten bezorgde. Laaten wy ons dan ook onledighouden, op dezen Heiligen dag tot den Christelvken Godsdienst beftemd , met de overweeg van twee uitmuntende voorrechten , voor ons van het uiterfte belang, ten einde wy daardoor mogen opgewekt worden , geduurende ons ge heele leeven, door eene waare godzaligheid te bewyzen , dat wy geene onverfchillige maar dankbaare Christenen zyn. 0p da£ d£ze
onze byëenkomst hiertoe gezegend zy, roepee wy God om zyne onderfteuning aan $ enz.
T E X T.
H E B R. II: vs. 14, 15.
INLEIDING.
Geen wonder dat Jefus Leerlingen, naar Luc: XXIV: vs 17. toen zy, opjden dag van Jefuj; opftanding, na Emmahus gingen, treurig waren, dewyl zy hunnen Heer , hunnen Meester, hunnen W&ldoendei , door 4en dood , door
eenen



t s ]
eénen fmaitelyken en fmaadeïyken doodhadderi vèrlooren , al hunne Hoop verydeld zagen, en voor den rest hunner dagen, niets dan onaangenaamheden en vervolgingen konden voorzien.— Maar , hoe zeer wierden zy opgebeurd , toen zy van Jefus Opllanding -ten vollen overtuigd wierden.
Met welke benauwende gedachten , zouden wy deze VVacreld moeten verhaten, van onze Vrienden en Nabeftaande gefcheurd worden, alle onze genoegens met den rug aanzien , wanneer wy ons leeven in deze Waereld , voor heê hoogde doel onzer Schepping moesten houden, indien Jefus niet door zynen dood, onzen dood had prikkelloos gemaakt, hem zyne verfchrikkingen ontnomen, en ons door Zyne Opftanding dë verzekering gegeeven , dat niet alleen ook wy zullen opgewekt worden, maar dat zy alle , die hier naar de voorfchriften Zyner Godlyke Leer geloofden en leefden , voor eeuwig met Hem, onophoudelyk zullen gelukkig leeven. Onze Text zal ons gelegenheid geeven De volgende twee voorrechten , waarmede dê Christenen door den dood van Jefus begumtigd zv orden.,
nader te befchouwen.
A 2 u Je-



i 4 ]
I. Jefus heeft door Zynen dood, dien, die het . geweld des doods had , deze magt ontwrongen.
2 Ons, die zvy geduurende ons geheeleleeven, hadden moeten knechten blyven , de Vryheid bezorgd.
EERSTE DEEL.
Jefus heeft, door zynen dood, enz. Godlyke Godsdienst, mag met recht de Godsdienst van onzen Jefus genoemd worden , een Godsdienst, die ons in het gemeen , de verhevenlte voorrechten leerd kennen , welke den lrerkften invloed , op ons tydelyk en eeuwig welzyn hebben, en ons niet Hechts die middelen vertoond , door welker bepaald en getrouw gebruik, wy dedgenooten dezer voorrechten kunnen worden, maar ons dezelve ook door de krachtigde Beweeggronden aanpryst , om langs dezen weg vooral onze Eeuwige Belangens te bevorderen, en onze Gelukzaligheid , aan geeiie zyde van millioenen Herren te bevestigen.
Wanneer wy ook geene andere redenen hadrfen ? waarojtf'oas de Verlosfer duurbaar, zyn
Dood



[ 5 3
Dood eerwaardig moest zyn , en waardoor wy tot de levendigfte dankbaarheid verplicht worden , dan moest reeds deze Waarheid : Jefus heeft door Zynen dood, dien, die het gezueld des doods had, deze magt ontnomen, ons van de ver* fchrikkingen des doods verlosd, en eene waare en welgegronde gerustheid , in onze laatfte levensoogenblikken bezorgd , eene gerust - en blymoedigheid , die wy te vergeefs by de ftervende Helden onder den ouden Dag zoeken, — dan, zegge ik, moest reeds deze Waarheid, ons allen Eerbied voor dien Verlosfer inboezemen , Zynen dood gewigtig maaken, en de verplichting tot waare dankbaarheid ons altoos laaten Heilig blyven.
Geen Leeraar onder Mofes Wet, konde zo zacht over den dood denken , zich zulke begrippen van den dood vormen , niemand dezen verfchrikkelyken Held, zo bevallig kleeden , en met zo veel nadruk en gronden van de afgefiorve zeggen: zy faapen, als onzeGodlyke Jefus, die door Zynen dood , dien , die het geweld des doods had , deze magt ontnam. — En is dit laatfte niet een van die byzondere voorrechten , die ons de Godsdienst van Jefus leerdkenuen.
A q



C * 3
Be Apostel fpreekt in het i^. vers van on» zen Te*t, van de Freeze des Doods < waarvan Jefus ons bevryddé.
Deze weldaad hebben wy aan onzen Verlos» Ter, in meer aaneen opzicht te danken, en dem weldaad heeft Hy ons onder anderen ook daardoor beweezen , dat Hy zekere ongegronde Joodfche vooroordeelen weêrlegde , Vooroordeelen die zo algemeen aangenomen, als zeer gefciiikt waren , om den Hebreeuwen Vreeze voor den dood intcboezemen.
Van deze Vreeze voor de?i Dood, maakt de Apostel in 't 15K vers van onzen Test gewag en vermits hy dezen zynen Brief amdQ Hebreuwen , aan de , uit het Joodendöm bekeerde Christenen heeft gpfchreeven , wat is dus billyker, dan dat wy de voorden van onzen Text, ook met betre!:!:ing tot I èlê Joodjt he Vooroordeelen befchouwen , die , wanneer zy uit den weg geruimd en weêrlcgd zyn, zekerlyk den dood, reeds als dood, zyne verfchrikkingen ontnee-
Wie niet onkundig is in het oude joodfche Leerftelzel. zal weaten , dat wy merkelyk v<w dê*Jooden in gevoelens, vêrfchillen, en zyallerïy vreemde gedachten y3n den dPQd hadden,
AlI



C 7 ]
Alles hangt, dus leerd de Heilige Schrift , en wy naar haar, —— alles hangt van dien God af, die het groote roer der Regeering in handen heeft , en alles word door Hem , naar de regels van Zyne Eeuwige Wysheid , onbeperkt Vermogen, en Vaderlyke Goedheid beftuurd. Doch van eene geheel andere zyde , befchouwden de Jooden , de zo algemeene als beflisfende verandering , die de mensen, in den dood ondergaat. Zich verbeeldende, dat God de Regeering van het Heelal in de handen der Engelen had gefield, konden zy, dewyl zommige van deze van een boosaartig flag waren , zekerlyk niet veel goeds van deze laatfte verwachten. In het byzonder geloofden zy , dat een zekere booze Geest, het algemeen lot der ftervelingen , hun fterven , beftuurde. Dezen noemden zy daarom nian yhft den Engel des Doods, en hadden hem noch met andere naaöien befièmpeld, waarvan wy Tobias III: vs. 8. een voorbeeld vinden. Deze Asmodi, Samnièl en ^atan was in dien tyd bekend genoeg; en wanneer men hem maar noemde, wist ieder het geen men bedoelde. Naar hun gevoelen verklaagde deze Satan (welk woord een Ferklaage" betekend.) de Menfchen by God , en eischte ten fterkften A 4 huQ"



I 8 ]
hunnen dood. Hyverfchynd, zo als 2y willen den ftervenden op het fterfbed in de verfchrik' *elykfte gedaante , laat hem den druppel doo, V6rglf in den mond vallen , en ontrukt hem,met geweld zyne Ziele. Hiervandaan ^den de ftuiptrekkingen haaren oorfprong tobben die men by de «ervende gewaar word, ook de bange zuchjen, en het benauwd geluid,
hoordenAmet Zdden in de kameren ^s' doods men de 7^aande den dood ™ Mofes, vindt
d-en Engel des nhU"nt ™#* > **
verfchrikkelvk ^fj100^ %eeken,hcm
Ikheid ! T ' n,et Zonder an^val.
ven d,\ B°de d£S D00ds e" h'etfcr-
wende D°0ds.als eenen bedaart befchon^<Je, die zo min het zwakfte seftel aJ<8 h
«. «« dek,, triUem)e £n do„dtegem„agingen. Hoetofcm„est , ™ ne vreeze voor den dood, eo voor hen, 2yn ,
dien



i 9 3
dien zy het geweld des doods in handen ga ven.
Moet niet een Schryver, die aan en voor anderen fchryft, zich naar deze fchikken, aan of voor welke hy fchryft, moet hy met woorden gebruiken die zy verftaan , moet hy niet uitdrukkingen bezigen die hen bekend zyn, en is bet niet de Plicht van hem, die na veeleJaaren, de woorden van dezen Schryver verklaard, zich zo veele Jaaren terug in de omftandigheden van dezen Schryver en zyner Tydgenooten te plaatzen , en desfelfs woorden niet in die betekenis te neeraen , die zy zo veele jaaren laater hebben, maar die zy toen hadden , toen deze Schryver fchreef. Behalven dat zyn de Oofterlingen vlug, hun bloed doorloopt hunne aderen met meer fnelheid dan het onze , en hunne gedachten en voortellingen zyn levendiger. Benadeelen wy hen dan niet , wanneer wy onze gedachten by
hen willen zoeken ? En, wie kan bewy-
zen, dat Paulus zich in onzen Text, niet naar zyne Hebreuwfche Natuurgenooten hebbe gefchikt, en dat hy niet verzekere : Jefus hebbe dien, van wien zy geloofden , dat hy de magt des .doods in handen had , deze magt ontwronA 5 gen,



C 10 3
gen , en zy behoefden dus niet langer voor eenen Engel des Doods te vreezen.
Niet gunftiger dachten de Jooden , over den Haat des doods , of die plaats, daar de afgefcheide Zielen, Godweet hoe lange, hun verblyf hadden. Eene donkere, ftille, akelige plaats, daar men het zonder bewust zyn, zonder aangenaame gewaarwordingen moest uithouden, eene plaats die zy Scheol noemden,
en die zeer veele overeenkomst heeft, met ons verdicht Ryk der Dooden Dat reeds deze plaats te denken, den Jooden verfchrikkelyk was, en het vooruitzicht, door den dood daar heen gebragt te worden , hen beangftigde, getuigen zo veele, van groote Mannen gebezigde uitdrukkingen , die ook bewyzen , dat zy zo wel als andere aan deze Vooroordeelen krank lagen. Leesd Ps. VI: vs. 6. Jef. XXXVIII: vs. 17-19. Gy zult daar en elders in het Oude Testament, fpreekwyzen aantreffen, die, wan. neer men deze Joodfche Oudheden, of niet weet, of uit het oog verliesd, zeer gedwongen moeten verklaard worden.
Oordeeld nu zelve, 0 Christenen! hoe ellendig die menfchen waren,welker geheeleLeeven
veel-



[ 8 3
veelal, door de Vreeze des Doods wierd vergald. Welke genoegens van het zelve konden de hunne worden, wanneer de gedachte van hun fvvart Scheol zich met de aangenaamheden hunner dagen vermengde , en hoe ellendig zoude het ook met ons zyn gefield , gekweld door vreeze, gegrond op verouderd bygeloof, wan, neer Jefus zich niet over ons had ontfermd,het licht der Waarheid ontftoken, en metzynGodlyk Amen bekrachtigd, Joh. VIII: vs. 51,dat de Christelyke Godsdiénst of zyne Leer , toereikend in ftaat zy , Dood en Scheol te ontwapenen , en ons zo wel over de verfchrikkingen van den Dood, als die van den ftaat des doods te doen zegepmlen.
Jefus is het, die naar het getuigenis van Pau* lus in onzen Text , deze vooroordeelen heeft weggenomen , en dien , die het geweld des doods had; dien duivel, deze magt ontnam (*),
Pau-
Cflk vinde het grondwoord x«r«f J/ïiV in onze en in de Scaaten overzetting , Ront. III S vs. 3 en 31. Hoofdfi. IV; vs. 14. door te niete doen of vernietigen vertaald; en dus vertaald ook de Sta3ter. overzetting dit woord in onzen Text. Heeft Jefus nu deze 'Joodfche Vooroordeelen vernietigd of heeft hy den duivel vernietigd ? omfcend men het
eer-



[ 12 ]
Paulus zoekt door deze woorden , de Joodfche Vooroordeelen niet voor gegrond te verklaaren , den eigentlyken duivel het geweld des doods toetefchryven, en den draad vanhetmenfchelyk Leeven, in de hand van eenen boozen Geest , van eenen Engel des Doods te leggen, om dien naar welgevallen , of uitterekken of te verkorten : maar hy fchikt zich naar zyne Hebreuwfche Natuurgenooten, en bedoeld die magt , die de Duivel van de ongegronde Verbeelding der Menfchen had ontfangen. Jefus
(wil
eerrte, dan diend men het laatfte wel te geiooven, m3ar ge. loofd men het laatfte, wat heeft by dan noch zu'ke yverige voorltanders noodig Zoude me„ j ^ ^
dezen Text , door h*$0Kot, den eigentlyken duivel ml verfla» , niet uit denzelven kannen bewyzen dat de duivel geftorven en door den dood vernietigd iS; want dus den letterlyk de woorden van onzen Texc in de grondtaal i op dat hy, door- den dood dien zoude vernietigen die het geweld (de magt , het gezaj;,) van den dood had' dat i,
den duivel Dns is de duivel vernietigd, wanneer
men hier aan den eiganlyken duivel wil denken hy is v nietigd, •tzymidat hy zelf is geftorven, 0f door den dao'd
van Jefus Wy vvito, hier den ^ duj
met zoeken, maar wel geiooven, dat Paulus van den dood van Jefus fpreekc.



C 13 ]
(wil hy zeggen,) heefc den Engel des Doods ontwapend , de Joodfche Vooroordeelen vernietigd, ofbeweezen, dat zy ongegrond en nutteloos waren , en dit gevaarlyk Gedrocht , dat niet meer dan fchaduwe was , het Mom afgerukt.
En dit groot voorrecht heeft Jefus ons door den Dood , door Zynen dood bezorgd , en om hiervan overtuigd te worden, zullen wy op de volgende Waarheden dienen te letten : Jefus ftierf met eene zodanige blymoedigheid , waarmede hy oninogelyk had kunnen fterven , wanneer het Joodfche Vooroordeel aangaande den Engel des Doods en het Scheol gegrond was; — Hy ftierf als Martelaar, en bevestigde met Zynen dood , de Waarheid en Godlykheid zyner
Leer; ■ Hy ftierf als onzeFerlosfer, die,
wanneer ook deze Joodfche Vooroordeelen ooit gegrond waren geweest , ons nochtans van de vcri'chrikkingen des Doods heeft verlosd , en onder zekere voorwaarden , zo wel eene blymoedigheid in het uur des doods , als de ver^ geeving van alle onze zonden verworven.
Wat het eerfte betrefd: Jefus ftierf met eene zodanige Blymoedigheid, waarmede Hy oninogelyk had kunnen fterven , wanneer het Joodfche



L H ]
fche Voorördeel, aangaande den &t*J W Doods en het Scheol gegrond was.
Door Zynen dood weérlegde hy het Vooroordeel aangaande den Engel des Doods ; want de omftaridigheden, die Zynen dood verzelden, overtuigen ons volledig, dat geen Engel des Doods dien bewerkte. — De Jooden gtlooïden , dat het eigentlyke Tydftip van ons fterven , van den Engel des Doods afhing - Jefus integendeel, na dat Hy gezegd had : Vader in Uwe handen beveele ik mynen Geest, neigde Hy het Hoofd, en blies den Geest uit, ten bewys dat Hy toen niet ftierf om dat hy moest" maar om dat hy toen wilde fterven j en om de' Waarheid van zyn gezegde te bevestigen • nie mand neemt myn Leeven van my, maar ik laat het van my zeiven, want ik heb magtmvnLeeven te haten , en heb magt het weder te neemen. Joh. X: vs.,7,l8. De geloofl den , dat de verfchyning van den Engel de. Doods, den ftervenden ontftelle, en fek. gendeel bleef gerust en blymoedig. De Jooden geloofden, dat de Engel des Doods, den Mensch met geweld zyne Ziel ontneeme, en Jefus zegd: Vader in Uwe handen beveele ik mynen
Door



E '5 1
Door Zynen dood floeg Hy ook aan het Joodfche Scheol den bodem in. Jefus, van de ongegrondheid van dit Scheol verzekerd , wist voor zeker , dat zyne Ziel , van het Lichaam afgefcheiden , nimmer zulk eene pnaangenaame plaats zoude bewoon en , en bewees , ten deele door zyne Blymoedigheid , waarmede Hy den dood te gemoet ging, ten deele door zyne laatfte Woorden , voor alle omfUnders , hiervan ' verzekerd te zyn. Zal bet noodig zyn , ter uwer overtuiging in het breede te bewyzen, dat het Paradeis 't welk Jefus den bekeerden der met Hem gekruisde Moordenaaren beloofde,en de handen van Zynen Hemelfchen Vader,waarin hy zynen Geest beveelde , onmogelyk dit verdicht Joodfche Scheol kunnen zyn.
Kan Paulus dus niet te recht zeggen : dat Jefus door Zynen dood, deze Joodfche Voorpordesr len vernietigde?
Doch Jefus ftierf ook als Martelaar , want dus word hy Openb. I: vs. g. ujtdrukkelyk genoemd , met een woord , waarvan het woord , Martelaar letterlyk afftamd, en bevestigde door Zynen dood, de Waarheid en Godlykheid Zyner Leere.
De Jooden wilden, dat God deRegeeijmgder
Wae-



\ [ 16 ]
Waereld aan de Engelen had overgegeven, en Jefus leerde, dat God als Beste , als Algemeene Vader, het welzyn Zyner Schepzelen behartigd. De Jooden wilden , dat ons fterfuur van den Engel des Doods afhing, en Jefus leerde dat God de Lotgevallen van alle onze Leevensdagen beftuurd , en voornamentlyk die van onzen fterfdag , want zonder Zynen Wil valt geen Vogel op de Aarde , dat is hy fterft, en hoe , zoude Cod by den dood der Menfchen
onwerkzaam en onverfchillig blyven P Op
deze Waarheden waarmede Jefus de Joodfche Vooroordeelen te keer ging, ftierf hy, en by gevolg, ook uit dien hoofde kanPauluszeggen: dat Jefus door Zynen dood, enz.
De Jooden geloofden, naar het voorbeeld der Chaldeën, dat de booze Geesten , den Mensch krank en ongelukkig maakten, en fchreeven aan dezelve zodanige werkingen toe , die het beperkt vermogen van eindige Wezens verre overtroffen. Jefus leerd dat de Vorst dezer Waereld geoordeeld is, en hy had het genoegen, dathy op de Prediking zyner 70 Jongeren, Luc. X., den Satan zag van den Hemelvallen, dat is, van zynen Troon gebonsd worden , zo eensklaps als de Blixem nederdaald. Hy wilde dat
de



£ v 3
de dwaaling, naar welke zekere Geesten magt 'over de Menfchen hebben , zoude uitgeroeid worden. Ten dien einde zogt hy de dampen, die deze pynigende duisternis veroorzaakten té verdeelen , op dat geen redelyk wezen langer door ongegronde vrees vóór den dood , of de verbeelding dat een booze Geest desfelfs flagter
zy , gekweld wierd: Deze Waarheden
verzegelde Jefus met Zynen Dood ; en by gevolg, hy heeft door den dood, enz:
De Jooden waren niet geheel onkundig in dé Leer van de Onflerv'elykbeid der Ziele , en zy wierd als in de Heilige Schrift gegrond , van veelen voor Waarheid aangenomen. Doch „ welke zeldzaame gevoelens , koesterden niet de Jooden en Heidenen , betreffende deze Leer. Van de zielsverhuizing der Pythagoristen , waren de Pharifeuwen niet vreemd , en de Schrift ten der Rabbynen bewyzen, dat zy de Ziel van Adam eindelyk in den Mesfias wilden wedervinden. Zo zeldzaam ook de Stoïcynèn en Platönikers over dit ftuk dachten , vond hun gevoelen nochtans desfelfs verdedigers, enz. enz. Jefus heeft deze Leer algemeen bekend gemaakt^ en door voorftelling van het geluk eener Zalige Eeuwigheid, dat eenLazarus,fchoon zyn lichaam B &o



C ï8 ]
zo wel als dat van den Wellustigen , begraven was, in Abrahams fchoot geniet, zogt hy den mensch te bewegen , zyne Leer te omhelzen, aan Hem te geiooven , op Hem te vertrouwen, en de van Hem gevorderde Chriftelyke Deugden, getrouw te beoeffenen. En om deze Leer buiten allen twyfel te ftellen , en ons een volledig Geloof aftevorderen , beriep hy zich zo menigmaal, op zynen Godlyken Oorfprong , en op zyne Godlyke Zending. Alle deze Waarheden , heeft Jefus met Zynen Dood bevestigd, en dus in de daad door Zynen Dood, 'enz.
O welk eene gerustheid voor den fterven den Christen , van zyn toekomftig Lot verzekerd, en dus ook van de Vreeze des Doods, veroorzaakt door eene diepe onkunde of bange onzekerheid , verlosd te zyn. Waarlyk het is
geen iedele fchrik, die op deze ongewisheid gegrond is : te fterven 'zonder te weeten , of het geheel met ons zal gedaan zyn, dan of wy zullen voortduuren ; of wy zullen voortduuren , zonder van ons zeiven iets te weeten, dan of wy een bewustzyn zullen hebben van onzen voorleeden en tegenswoordigen ftaat. — Dank zy U Godlyke Jefus! dat Gy ook in dit opzicht
voor



[ *9 3
voor ons hebt gezorgd , ons van de Vreeze dés Doods verlosd , en de verfchrikkingen van het Graf ontwapend.
Ook de Leer van de Opftanding der Dooden $ is door Jefus , die naar 2, Tim. 1: vs. io. het Leeven en de Onvergangelykheid , door het Euangelium heeft aan he« licht gebragt, in het helderfté licht geplaatst. De Leer van de Op*; ftanding der Doodert , is in de bladeren van het Oude Testament zo duidelyk en volledig geöpenbaard, dat dezelve door niemand j dan hem * die of deze openbaaring mist , of dezelve ver* werpt, kon worden in twyffel getrokken; Zy vöndt ten allen tyde haare vyanden, en deSaddüceën waren geene der minden. Deze yverden tegen deze Leer, en hun gevoelen gewon meer eh meer veld. Eene verkeerd begreepe Leerftelling i dat men nainentiyk verplicht zy, God zonder eenige hoop op belooning te dienen , was veelligt de grond van dit gevoelen, en hunne, naar hunne gedachten onoplosfelyke Tegenwerpingen , gebouwd op ohbeweeze verondér* ftellingen j bevestigden hen in hetzelve. Ten bewys hiervan beroepen wy ons op hunne VrouWj die zeven Broeders had tot Mannen gehad* Matth. XXIL



C 2© ]
Kan het my in het uur des doods onveffchillig zyn te weeten , welk lot myn lichaam eens
zal ondergaan ? dat het in't graf daald,
ftof en opgelosd word, leerenmy zo veele voorbeelden myner Broederen , die voor my het Toneel dezer Waereld verlieten: maar,zal dan eeuwig de fchaduwe der verrotting myn lichaam dekken ? ,— zal dit konstftuk van Gods Alvermogen , niet in de Eeuwigheid tot verheerlyking van zynen Maaker dienen? — zal dit myn wezendlyk Deel niet eens mede in de onftervelykheid myner Ziele deelen? — en, zal dit Lichaam waarin ik geloofde , en dat niet zelden het werktuig ter beöeffening der Deugd wierd , van de Voorrechten der Eeuwigheid altoos uitgefloten blyven , en maar de halve Ik gelukkig, maar de halve Ik zalig zyn.
Ook van de Vreeze voor den Dood , die deze onzekerheid moet veroorzaaken , heeft ons Jefus verlosd ; hy predikte en bewees de Op. ftanding der Dooden , Matth. XXII. Hy bevestigde deze Zyne Leer met zynen Dood, en ftierf in de volle verzekering, dat zyn Lichaam niet in het Graf zoude blyven ; en, wat zullen wy van Zyne eige plechtige Opfianding zeggen?
Doch



[ 21 1
Doch eindelyk , en dit voldingd de geheele zaak ,, Hy ftierf ook als onze Verlosfer , die, wanneer ooit deze Joodfche Vooroordeelen waren gegrond geweest, ons nochtans van de verfchrikkingen des Doods heeft verload, en onder zekere voorwaarden , zo wel eene blymoedigheid in het uur des Doods , als de vergeeving van alle onze zonden verworven.
Gefteld dus ook eens, de Duivel had ooit het geweld des Doods gehad, het gevoelen van den Joodfchen Engel des Doods was gegrond , hun ftaat des Doods zo verfchrikkelyk als men ons dién fchilderd , en de wooning der geftorvene zo akelig als zy moest zyn , omdoorhaarevoorftelling de noch levende te beangftigen , en de nadenkende eene hevige vrees aantejaagen: — gefteld dit alles was Waarheid , dan zyn wy nochtans , door Jefus Dood , zo wel van het eene als van het andere verlosd , (Paulus zegd dit duidelyk genoeg in onzen Text,) omdatHy als onze Verlosfer ftierf, die door Zynen Dood den grond legde, tot onze blymoedigheid , gerustheid en Zaligheid , in dit Leeven , in den jjood, en in de Eeuwigheid, en hierdoor is Hy voor den Dood een Vergif, en voor het Scheol Scb-eo1 ftaat Ho^ XiB : vs. 14O eene pestilentie geworden, B 3 Maar



Maar, billyk herdenken wy onze zonden waarmede wy onzen God en Weldoender zo fnood hebben beledigd, en , zoude het fterven ons dan niet verfchrikkelykzyn, dewylwy weeten , dat wy langs dezen weg tot den Recht* vaardigften Rechter gaan. _ Hoe menigmaal heb ik gezondigd, en niettegenftaande, alle vermaaningen die ik hoorde alle zegeningen, die ik zo onverdiend genoot, alle treurige voorbeelden die ik aan anderen zag, de Voorfchriften van Jefus Leer, die niet minder voor my verplichtend zyn, dan de, onder Donder en Bnxem op Sinaï gegeeve Wet, voor Israël was overtreeden, de Phchren die ik God, mynen' Natuurgenoot en my zeiven fchuldig was zo hgtvaardig gefchonden , en dus tydelyk'e en eeuwig* ftraffen verdiend; u- denke i hier aan , hoe kan ik dan gerust en blymoedig fterven , en hoe, zoude de dood voor my nijvericon,kelyk zyn? _ Ook van deze Vreeze voor den Dood heeft Jefus my verlosd. Hy
2& do^hniet ^or zich, want hy was onichu dlg, geheeI onzondig3 Hei%j maar
Rlèrf voor my j Hy heeft alle myne zonden od
m genomen. Hy heeft voor dezelve voldaan
yy.&töN elk ik had verdiend, uitgeftaan '
VPOf



C »3 i
voor my Gods Wetten vervuld, en onder voorwaarde , van geloof aan, vertrouwen op Hem, en verbetering van myn Leeven en Wandel, my beloofd , dat dit alles my zoude te ftade koomen, ik om deze Zyne genoegdoening, de vergeeving van alle myne zonden verkrygen , met God verzoend zyn, en voor God als onfchuldig worden aangemerkt.
Waar kan nu noch eenige Vreeze voor den Dood , in den boezem van waare Christenen huisvesten 9 waar bezit nu noch. het Graf eenige verfchrikking , na dar Jefus , door Zynen Dood , dien de magt heeft genomen , die het geweld des Doods had, den Duivel. Nu weeten wy , dat die Joodfche Vooroordeelen, die den Dood zo verfchrikkelyk maakten , ongegrond waren. Nu weeten wy dat God over ons het waakend oog houdt, en geen booze Geest over ons eenige magt heeft. Nu weeten wy, dat wy na den Dood van ons Lichaam voortduuren , en onze Ziel onftervelyk is. Nu weeten wy , dat ons Lichaam zal worden opgewekt , en het tegenswoordige de grondftoffe leveren tot het aanftaande. Nu weeten wy, dat wv door Jefus met God zyn verzoend, de vergeving van alle onze zonden kunnen ontfanö ö B 4



t H 3
gen ; en eeuwig gezaligd worden. r jsfy
is 'er geene Verdoemenis • voor dezulke die in Christus Jefus , dat is, echte Christenen zyn, die niet naar het Vleesch wandelen , maar naar den Geest.
O gelukkige Eeuw! waarin oude Vooroordeelen van tyd tot tyd worden uitgeroeid , en de Dood voor ons Christenen ophoud, dat te zyn , wat Hy voor onze Joodfche Voorvaders was ; moesten deze met vreeze en beeven den weg ten graf betreden , wy wandelen met blymoedigheid, in het dal des Doods, Zyn wy niet ten uiterften ongelukkig, wanneer wydoor duizende ongegronde gedachten , op het onbarmhartigfte gefolterd worden. — Een Jood zag het einde zyner dagen, met fnelle fchreden naderen, reeds ging hy ónder den last van veele Jaaren gebukt, zyne krachten verminderden, en alles voorfpelde hem zynen naby zynden dood. Nu voornamentlyk geloofd hy voor het Graf ryp te zyn , doch kan aan hetzelve niet denken zonder, afkeer. Hy word op het krankbed uitgeftrekt, het geweld zyner krankheid neemt de overhand, hy verbeeld zich , eene verfqhrikkelyke Gedaante, den Engel des Doods $ zien , en zynen wteeden aanval te gevoelen.



E 25 ]
Zyne arme Ziel zal hy van het Lichaam fcheu-* ren , en welk een treurig verblyf zal hy , God Weet hoe lange , in dat donker , akelig, fwart Scheol hebben. — God ! wie kan zo fterven, zonder onder het zuchten van zyne ftervende Natuur te befvvyken.
O Christenen > verëenigd U om geduurende uw geheele Leeven dien Jefus te danken, die u van dit alles heeft verlosd, die U dien God en Vader heeft leeren kennen , die alle uwe lotgevallen beftuurd , die U alle ongegronde vrees ♦ voor Dood en Graf heeft ontnomen , die door Zynen Dood, den Duivel het geweld des Doods heeft ontrukt, en u geleerd , hoe gy met eene welgegronde gerustheid , in de laatfte uwer levensöogenblikken , uwen Geest in de handen van dien God kundt bevelen, die onze door Hem, verzoende God en Vader is.
TWEEDE DEEL.
Van eene zeer onaangenaame zyde , worden ons dezulke voorgefteld, die door eene beftem dige vreeze des doods , of zal dit eene Hebreuwfche fpreekvvyze zyn, door eene doodely?
B 5 ke.



I s6 ]
ke vreeze beangftigd wierden, wanneer de Apostel dezelve knechten noemd. En, geen wonder , dat hy hunnen zeer ongelukkigen ftaat, ons als eene knechtfehap , onder Grieken en Romeinen , ten uiterften befwaarlyk en hard, voor oogen fchilderd. Als knechten leefd men onder eenen gedaurigen dwang, afhangelyk van de willekeur van eenen gebiedenden en veelal eigenzinnigen Heer, en de gedachte dat wy boeien draagen, vergald alle onze genoegensin dit Leeven.
Men diend vooral in het oog te houden , dat de Apostel het hier voornamentlyk met de He. Ircuwen , of uit de Jooden bekeerde Christenen te doen heeft, met de Nakoomelingen van Abraham, die niet alleen eene ongemeenevrees voor den dood hadden , maar ook door de zo menigvuldig herhaalde bedreigingen van Mofes Wet, die den overtreederen den eeuwigen dood aankondigde , noch fterker in het harnas wierden gejaagd j en uit hoofde van deze vrees, kunnen zy , die behalven dit aan de Levitifche Wet der Plechtigheden waren onderworpen, en dezelve moesten vervullen, met recht als knechten en tot eenen knechtelyken Godsdienst beftemd, befchouwd worden.



C *r 3
Zy waren Knechten, die in eene Wettelyfo Dienstbaarheid leefden , en aan welke veele Plechtigheden , ter flipte waarneeming , veelvuldige Wasfchingen , Vasten , Offerhanden, en diergelyke warenvoorgefchreeven, — Plechtigheden , tot welke zy zodanig verplicht, en waarmede zy zodanig omgeeven waren , dat hun vermogen , om zich van deze dienstbaar» heid en gehoorzaamheid vry te maaken , al te beperkt was.
Zy waren Knechten , door de Vreeze des Doods. De gedachte , door den Dood word myn Lichaam verftoord en opgelosd ; met den Dood houden alle myne betrekkingen in deza Waereld op9 de tederfte banden, door Natuur, Bloed en Vriendfchap geknoopt, worden op de onbarmhartigfte wyze gefcheurd; van alle myne Aardfche voordeden, die Gods Vaderlyke Voorzienigheid my hier zo mild toedeelde, worde ik beroofd; en na den dood moet ik voor de Rechtbank van den geduchtflen Rechter verfchynen , om myn Leeven en Wandel te verantwoorden , en myn beflisfend vonnis te ont-
fungen; reeds deze gedachte moet ons
eene natuurlyke vrees voor den dood inboezemen , en hoe hevig , hoe knechtelyk word zy
nietj



r *8 3
niet, wanneer zich met deze gedachte de Joodfche Vooroordeelen verëenigen , en wy ons de duizende gevaarén voor oogen ftellen , waarin zy waren, zich eensklaps den dood op den hals
te haaien. Bedenkt men nu, welke eene
juiste gehoorzaamheid , niet flegts de Wet der Zeden , maar ook die der Levitifche Plechtigheden vorderden ; hoe gemakkelyk men iets in het volbrengen van haare vorderingen konde verzuimen; hoe ligtelyk men door onvoorzichtigheid God konde vertoornen ; aan hoe veele afwykingen en overtreedingen men zich fchuldig maakte; en hoe zeer men dus, ieder oogen. blik, en by iedere omftandigheid in het gevaardes doods was , — kan het ons dan wel verwonderen , dat de Apostel de Jooden , buiten en voor Christus, als dezulke befchouwd, die door de Vreeze des Doods knechten waren.
En, het geen hunne knechtfehap noch verërgerde en meer befwaarde, was dit, dat deze hun ftaat, geduurende bun geheele Leevenvoonduurde. Zo lange de Voorouders der Jooden leefden, tot op de komst van Christus,duurde de Levitifche Godsdienst voort, aan de Wet der Plechtigheden waren zy ten allen tyde onderworpen, geen oogenblik verliet hen de Vree.



I 29 1
zé des Doods, en te recht zegtPaulus ! dat ook zyne Tydgenooten en wy door de Vreeze des Doods ,. geduurende ons geheele Leeven, hadden moeten knechten blyven , wanneer JefuS ons en hen, van de Wet der Plechtigheden, van den Vloek der Zedelyke Wet, van zo veele Vooroordeelen en van de eigentlyke Vreeze dés Doods niet had verlosd.
Paulus zegd : Christus zoude die geene Verlosfen, die door Vfeeze des Doods, in 'tgeheele Leeven knechten moesten zyn, enhybezigd in zyn Taal een woord, dat ook betekend , eene verandering onderneemen , voornamentlyk iemand uit de knechtfehap bevryden , en in de Vryheid verplaatzen , het welk ook door middel van eenen zekeren losprys konde gefchieden, die hier in den dood van Jefus aan de Godlyke Gerechtigheid wierd betaald , en by welken Dood, het fchaduwwerk der Voorbeelden, en de Wet der Plechtighedèn ophield ; want Christus zoude door den Dood, doof Zynen Dood, die Verlosfen, enz.
Dan , offchoon de Apostel in onzen Text voornamentlyk zyne Hebreuwfcbe Natuurgenoten bedoeld , zal het ons nochtans niet ongeoorloofd , maar zelfs in zommig opzicht onze
Plicht



C 30 3
Plicht zyn, ook aan onze Ferlosfing door Jefus
uit onze Knechtfehap te denken. , Wy zyn
ook knechten buiten Christus, en onze ftaat is niet minder onverdraagiyk , dan die van Israël was. Onder de Zonde als verkogt, aan de IVet onderworpen , verplicht dezelve in alle deekn te vervullen , en eene gerechtigheid te verwerven, dit alles vergund ons waarlyk geen blyder uitzicht dan de Dood , en dezen befchouwende als dien Gezant, die ons aan Gods Gerechtigheid en den Eeuwigen Dood overleverd, moet ons de vreeze zelfs voor den tydelyken Dood geduurende ons geheele leeven beangftigen , en de zoetfte rust onzer dagen, in de fmartelykftg onrust veranderen.
Doch door Jefus zyn ook wy verlosd en vry* gemaakt, en deze onze Vryheid is eene echte want zy is ons door den Zoon bezorgd , Joh, VIII: vs. 36". Is het dat u de Zoon vry maakt' zo zyt gy recht vry. Hy heeft ons vry ge¬
maakt door Zyne Leer, Joh. VIII: vs. 32. j)ê Waarheid zal u vry maaken; maar voornamentlyk door Zynen Dood , waarin Hy den losprys" voor ons betaalde , en ons het recht op deze Vryheid , onder zeer billyke voorwaarden verwierf. Aan deze voorwaarden moeten wy voldoen, en dan zyn wy waarlyk vry. Zy.i



[ 3i 3
Zyn wy, gelyk ik reeds heb aangemerkt i knechten , wegens de Zonde ; Jefus heeft ons van dezelve verlosd, en de vergceving der zonden verworven. Rom. VI: vs. 18. Nu gy vry geivorden zyt van de Zonde , zyt gy Knechten geworden der Gerechtigheid; dit herhaald Paulus vs. 22. met deze woorden: Maar nu gyvande Zonde vry zyt, en Gods Knechten geworden, zo hebt gy uwe vrucht, dat gy heilig word.
Zyn wy , befchouwd als aan de Wet onderworpen , en Wegens den Vloek der Wet knechten: Jefus heeft Gods Wet volmaakt en volledig voor ons vervuld , ons die Flichten voorgefchreeven , die wy als Christenen moeten volbrengen , en ons dus ook van den Vloek van Mofes Wet verlosd. Gal. III: vs. 13. Christus heeft ons verlosd van den Vloek der Wet, toen Hy wierd een Vloek voor ons.
Zyn wy knechten buiten Christus , door de Vreeze -des Doods: Hy heeft ona ook daarvan vry gemaakt, naar het getuigenis van den Apostel Paulus in onzen Text, en naar zyne verzekering, 2. Tim. I: vs. 10. Jefus Christus heeft den Dood de magt ontnomen.
Zyn wy knechten buiten Christus , door de vreeze voor den eeuzvjgen Dood of Verdoemenis,
waar*



C 32 3
waaraan wy door den tydelyken Dood zouden overgeleverd worden: Jefus heeft voor ons voldaan , en ons ook van dit eeuwig verderf verlosd. Rom. VIII: vs. 1, Nu is 'er geene Vet. doemenis voor dezulke die in Christus Jefus zyn, die niet naar het vleesch wandelen, maar naarder» Geest,
Dit zy genoeg ter opheldering van onzen Text, dien wy meenden van deze zyde te moeten befehouwen. Gaarne zal ik gedoo-
gen dat anderen hem van eene andere zyde betrachten , want noch ligtvaardig te beöordeëlen, veel minder te veröordeelen , was ooit myne zaak*
TOEPASSING.
Willen wy van dit voorftel, nu, en ih onze laatfte oogënblikken, groot nut hebben, laaten wy ons dan dagelyks met de overdenkingen vah den Dood , die voot ons onvermydelyk is , en ons onverwacht kan overvallen, bezig houden, op dat wy hem van naby mogen leeren kennen, en dus niet voor hem , als voor eenen onbekenden ontftellen, enzw — Laaten wy wél onderfcheiden, tusfchen het geen de Dood fchynd te



t 3* 1
Kyn , en het geen hy indedaad is, enz. ——=•> Laaten wy nooit onze gedachten gevestigd houden , op de bykomende , akelige en fchrikverwekkende om Handigheden , waardoor men den
Dood in een Gedrocht veranderd, enz. ,
Laaten wy door een Godzalig Leeven en Wandel , onze dankbaarheid omtrend Jefus , die door Zynen Dood dien , die het geweld des Doods had, deze magt heeft ontnomen, en ons, die wy zonder Hem, moesten knechten blyven, ce Vryheid bezorgde, aan den dag leggen, enz» Laaten wy ons zeiven onderzoeken of wy ons zodanig gedraagen, dat wy ieder oogenblik
den dood gerust kunnen verwachten, enz.
Vinden wy het tegendeel., laaten wy ons voor God verootmoedigen, onze zonden oprecht bekennen, betreuren, haaten , en tot onzen Verlosfer onzen toevlugt neemen, om door Hemde vergeeving van.-alle onze zonden te verkrygcn, enz. — Laaten wy God om Zynen Gtest fneeken , ter verbetering van ons leeven , op dat een Ghriltelyk gedrag voortaan het kenmerk zy van ons echt vertrouwen op Jefus , enz. — Laaten wy hier medevooftgaan, tot dat de eeuwigheid ons wenkt, enz. —- Dan zullen wy, en alle die hunnen Verlosfer van Harte liefhebC ben,



C 34 3
ben , oprecht aan Hem geiooven , en in vooren tegenfpoed Hem getrouw zyn , in het uur des Doods door de aangenaamfte voorftellingen worden opgebeurd , het fterven als eene uitmuntende weldaad kunnen befchouwen , den Verlosfer in de laatfte oogenblikken van Zyn Lyden ons vertegensvvoordigen, de verfchrikkingen van Graf en Verrotting overwinnen , aanvangelyk "aar de Ziel, en ten dag der blyde Verryzenis, flaar Ziel en Lichaam eeuwig gezaligd worden, enz. enz.
God zy gedankt dat Jefus Dood Myn Dood van Prikkel beeft ontbloot: Hy ftierf, die my het Leeven gaf En my verfchrikt geen ak'lig Graf. Door Hem worde ik Gods kind genoemd, Op Hem vertrouwend' nooit verdoemd, Hem vreeze ik, maar geen Doods gezveld; Dien Satan beeft hy ne ér geveld. De Dood verliesd zyn fcherpe fchicht, 't Verdoemend Helsch vermogen fwigt, Niets is 'er daar myn Hart voor beefd: Ik weet dat myn Perlosfêr hefd.
AMEN!
V E R-



VERDEDIGING
der
VOORGAANDE
REDEVOERING.
Op
Maandag den 16. July 1787 , ontEng ik uit Amfteldam het 28fte Vertoog van een Weekblad , genoemd De Christen Vriend, en las op pag. 224. den volgenden Brief met het Antwoord, luidende letterlyk dus:
Myne Heeren den Christen Vriend! Daar wy, tot onze innigfte fmerte! op laatstleden Zondag-Avond , zynde den 8. July 1787. In onze Luthersche Oude Kerk ,
van den Groninger Predikant C. P. S
één Redevoering hebben hooren doen, waarin niet alleen, zyne Uitgekipte Schriftuur-Text;
C 2 (na-



L" 3* ]
fnarnelyk, Hebr. II: het .laatfte gedeelte van het 141e en het geheele 15^ Vers.) Op eene geweldige wyze is gemarteld, en verdraait.— Maar ook , de Eer van onzen Goddelyken Verlosser! in den zeiven is verduiftert, en zyn Volwigtig , en Eeuwig geldent verdienst voor Doemwaardige Zondaars, door den zei-
ven, den Christen is ontrooft geworden
En wanneer Uwe, daar by tegenwoordig zyn geweest, kan U dit alles niet onbewust zyn. — Zo is het dan , dat wy U Eerwaarde! Door dezen verzoeken, oro, wanneer U.' liet tegenwoordige Stuk, van Uw Ouderwerp hebt afgehandelt, dat Gy dan , deze zo Hemel fchreeuwende verdraaide Schriftuur Text, weêr in zyn geheele luister gelieft voorteftelJen. — Verblyve met alle Achting , Uwe Beftendige Leezeren.
Eenige echte Lutheraanen.
JNtB. Wanneer de Heeren! Onder het Gehoor van gemelde Predikant , niet zyn tegenwoordig geweest, verzoeken wy Vriendelyk, een klein Lettertje in uw Weekblad; dewyl wy als dan , die Zielverderffelyke Preek, Uw zullen toezenden.
NS.



C 37 3
NB. Wy verzoeken onze Geëerde Lezers ! dewelke ons dien bovenftaande Brief, hebben toegezonden ; dat zy ons , die Zielbederfelyke Preek toezenden , dewyl wy niet onder 'sMans gehoor zyn geweest. -! En beloven in 't vervolg,
aan hun verzoek te voldoen.
Men kan gemakkelyk nagaan, dat, op zulke eene wyze gemishandeld te worden, my zomin aangenaam als onverfchillig konde,zyn. Reeds ^ den volgenden dag , gaf ik eenen Brief aan eenige zich noemende Echte Lutheraanen in het licht, die by den Boekverkooper A. Mens, te
Jmfteldam te bekomen is. Op het einde
van dezen gedrukten Brief, was een P. S. geplaatst , waaruit die eenige Echte Lutheraanen beiloten, dat ik hunne naamen begeerde te weeten, en het gevolg hiervan was,datikopMaaudag den 30'ten July , van Amfteldam een Couvert ontfing met een groot en dik zegel, en dit opfchrift: Aan De Wel - Eerwaarde en HoogGeachte Heer ! C. P. Sander, Predikant der Lutherfche Gemeente , te Groningen. In dit Couvert was een, by johan Chrifloph Roeder, Boekverkooper op de Princegragt, by deEgelan~ C 3 ti£r'



C 38 3
praat, gedrukt Antwoord op mynen voornoemden Brief, een Antwoord naar eene geheel nieuwerwetfche Etiquette, in eenen nieuwen ftyl, en nieuwe taal, (hiervan in het vervolg nader) zo dat het wel laat in den avond was, voor dat ik hetzelve, na verfcheide ma^en uit de hand geworpen te hebben , om mynen tyd daarmede niet te verfpillen, geheel had uitgeleezen, en een Brief van den volgenden letterlyken inhoud:
Amfterdam Den 28 July i^gf.
Wel Eerwaarde, en Zeer
Geachte Heer!
Na dien Uyt Uw P. S. Welke Gy onder Uw Brief Geplaast hebt: Bleek, Dat Gy'Begeerig waart te weten; De Naamen van Hun, die Zig, onder den aan den Christen-Vriend! Gezonden Brief: Tekenen, Eenige Echte Lutheraanen! Zo is het, Dat Wy Hier in Gaarn, Aan Uw Begeerte Voldoen, En Onze Naamen , Uyt Naam Van Alle Onze Andere Mede Broederen : (Een Groot Getal Uytmaakende) UE Toezenden. DewylWy
ver-



C 39 3
vertrouwen , Dat de Waarheid in de Mond van twéé a Drie Getuygen Beftaa. Dewyl de Andere Naame Een Al te Groot Register Zoude üytmaaken:
Verblyve
Hier mede
Met Alle Schuldige Eerbied & Hoogachting
W. Luykens. H. Overhulsman. C. Keyfer.
Dat de eerfte van deze drie , door wien ook deze Brief was gefchreeven de Schryver is, van den Godloozen Brief aan den Christen Vriend, zal men welhaast ontdekken.
Intusfchen had ik de voorgaande Week, het ,2Qte Vertoog van den Christen Vriend ontfan. gen, en las in 't zelve pag. 229 boven aan: dat Jefus niet ftierf als Martelaar, en hierop, beneden deze noote geplaatst: Dit heeft verhaald onlangs de Heer C. F. Sander ; zvy heklaagen hem in ons binnenfie! wyl het onfeilbaar zeker is, dat alle zulke Verdedigers van Jezus Goddelyke C 4 Eer,



C 40 ]
Eer, en zyn Zoen ver dienst den Eeuwigen Martel, Dood fmaaken zullen. ■ Op dezelfde
Bladzyde word geleezen : dat een Martelaar fterfd, wyl hy niet verhinderen kan, dat hy door anderen word ter Dood gebragt, en op het einde van die Bladzyde leesd men , deze aanmerking : volgt hier uit nu niet, dat Sander, zulk een onmagtigen Jezus gelooft. (Hoe zoude het den Christen Vriend fmaaken , wanneer ik naar zyn voorbeeld zeide ; de Christen Vriend, noemd op pag. zz?. den Verlosfer , verfcheide maaien, flegt weg, den Mensch Jefus , by gevolg hy .oritkendt de Godheid van Christus.)°— En pag. 232 word deze fl-ichtelyke Noote geleezen , waaruit men niet alleen kan erkennen welke Landsman deze Nootemaaker, maar ook hoe flegt zyn Hart geplaatst is:Derhalven,moe. ten wy als ootmoedige Christenen , nochtans in naarvolging van Jezus , altoos yveren voor de Eer en den Dienst van Godt ! vooral dan wanneer dezelve ondermynt wordt. Jezus waar-* fchouwde zyne Hoorders : voor de valfehe Propheeten, die in fchaapsklederen koomen , maar inwendig grypende wolven zyn. Matth. Vli; vs. 15, Dit ook. moeten wy doen , en ze onze Broederen opentlyk aanwyzen. Jezus noemde



C 41 1
de verachters van zyn. Leer, Hangen en adderen gebroedzels. Matth. XXIII: vs. 33. Kinderen van den Duivel. Waarom.zoude dan een Christ de verachters van Jezus Godsdienst, de Rovers van zyn Eer , de vertrappers van zyn Vtrzoei-
ning , alzo niet mogen noemen. —■ 1 Wat al
fwarte Gal!
Ik kende niet e'énen der Schryveren van den Christen Friend , maar een van dezelve , ten minfte de maaker van de bovenftaande Nooten verraad zich nu zeiven, door zyne op elkander geltapelde beledigende uitdrukkingen, waarvan de eene altoos de andere moet overtreffen. Ik geloof dat ik al meer van die Natuur van hem heb geleezen , en vergisfe ik my niet, dan is hy die man , die my in het jaar 1783 zo veele eerroovende anecdotcn } en Familie ftukjes tot nadeel van eiken Eerwaardigen Ouderling onzer Gemeente te Amfteldam verhaalde , zo fterk op de oudfte Heeren Predicanten fchold, en by dien het reeds tot eene tweede Natuur is geworden, zyne Weldoenders te lasteren, en te beledigen. • Doch, hoe komt het, dat die
man ook my zo fterk aantast, en zelfs in de Eeuwige Verdoemenis werpt; ik weet my niet te binnen te brengen , hem ooit eene Weldaad beC 5 wee-



L 4» 3
weezen te hebben, behalven dat ik wel byzommige myner Vrienden tot zyn voordeel heb gefproken. -— Tot wat zoort van Christenen hy behoord , blykt niet flegts uit zyn , zedert % veele jaaren herwaarts bekend gedrag, maar ook uit zyne Nooten, die immers alles wat onchris-
telyk is , overtreffen. Vergisfe ik
my in den Schryver , dan heb ik , het geen op zyn Perzoon niet toepasfelyk is , niet gezegd, maar zyne Aanmerkingen zyn daarom niet minder onchristelyk.
Wanneer ik alle , tot hiertoe tegen my uitgekoome gefchriften wel befchouwe, vinde ik, dat men eene drieledige befchuldiging tegen my inbrengt: ten eerften dat ik mynen Text op eene geweldige wyze zoude hebben gemartelden ver. draayd ; ten tweeden , dat ik de Eer van den Godlyken Verlosfer zoude hebben verduisterd; en ten derden , dat ik zyn volwigtig en Eeuwig geldend Verdienst, voor doemwaardige Zondaars, den Christen zoude hebben ontroofd.
Ik had in mynen gedrukten Brief bewyzeti voor zulke eerroovende befchuldigingen gevorderd, en zo veel ik bemerken kan , zyn het de volgende : ten eerften , ik heb mynen Text op eene geweldige wyze gemarteld en verdraayd,
om



L 43 3
em dat ik door den Duivel die het geweld des Doods had, den Joodfchen Engel'des Doodsheh verftaan ; ten tzveedcn , ik heb de Lr van den Godlyken Verlosfer verduifterd, om dat ik gezegd heb , dat Jefus ook als Martelaar ftierf, en zyne Leer met zynen Dood bevestigde ; en ten derden , ik heb Jefus volwigtig e'n Eeuwig geldend Verdienst, voor doemwaardige Zondaars den Christen ontroofd , om dat ik zoude gezegd hebben , Hem als Verlosfer befchouwende, dat Hy ons maar had verlosd van den Engel des Doods.
Om de eerfle Btfchuldiging te keer te gaan, zal ik het bevvys voor dezelve ontzenuwen, door te toonen dat het geen ik zeide niet ongegrond, niet zonder voorbeeld, en voor myne Rechtzinnigheid niet nadeelig is. Ik zal drieïrly bewyzen: dat de Jooden dit gevoelen aangaande tLn Engel des Doods hadden; datverfcheideSchryvers van gedachten zyn , dat Paulus dit Joodfche Vooroordeel in het oog hebbe; en dat men, wanneer ook ik dit gevoelen omhelze, daarmede myne onrechtzinnigheid niet kan bewyzen.
Uit het 3ifte Vertoog van den Christen Vriend, 't welk ik op Maandag den 6. Augustus ontfmg, (en dat ook geheel tegen my ingericht is , en
niets



C 44 ]
niets betekenende Aanmerkingen op mynen ge. drukten Brief behelsd, die ik niet denke te beantwoorden,) daar de Schryver my op pag. 224 verzekerd , dat myne Leerrede niet van Geleerden gebillykt en goedgekeurd is , moet ik beduiten dat myne Antagonisten, (choonmttverftandige (want die onderfcheid de Schryver duidelyk van de Geleerden) nochtans Geleerde Lieden zyn. En in het antwoord op mynen Brief by Roedcr gedrukt, zegd de Schryver of Schryvers (want men kan *er niet wys uit worden) pag. 5. Het fchynt als of de Verflandige alleen maar met uwe Verklaaring te vreede geweest zyn. Be Geleerde fchynen het daarentegen niet te weezen !! ( Dat was een zet; daar mogten
wel tweemaal, de zo geliefkoosde, en van den Schryver te pas of onpas zo naarftig gebruikte Tekens, geplaatst worden) daaruit befltiite ik dat VV Luykcns, H. Üverhulsman, en C. Key. fer, ook niet met myne verklaaring te vrede zyn, (want de Geleerde zyn 'er niet mede te vrede) msgelyks niet onder de Verflandige, maaronde»
de Geleerde Lieden behooren. . £n in de
ze veronderftelling zal ik niet noodig hebben ' alles, wat ik uit andere Schryvers aanhaale, te' vertaalen.
Ik



C 45 ] '
Ik diene alzo te bewyzen, dat de Jooden indedaad bet gevoelen van eenen Engel des Doeds hadden. Men zal misfchien met my niet tevreden zyn , wanneer ik my op Tob. lil: vs. 8. beroepe , daar gezegd word : dat een booze Geest, Asmodi genoemd, zeven Mannen, na elkander had gedood. Ps. LXXXIX: vs. 49. ut in het Chaldeuvsch dus vertaald : waar is hy 3 die den Engel des Doods niet zal zien ? Hab. IV:
vs. 5. Hy zondt den Engel des Doods. ■
Buxtorf zegd in zyn Lexicon Chald. Talmud et Rabbin. dat de Jooden geloofden, dat deze Engel des Doods op den tweeden dag was gefchapen : In Jdammedenu , fe&ionc nt3!2n DN Pip. Scriuitur, Eum creatum, ejfe feciindo die, qm'a dicitur GWl b'j "j'#m # tencbrae ereint, J'uper faciem abyjfi. Gen. I : vs. 2. Hic nemps eji Angelus Mortis , qui tenebrofos reddit oculos
creaturarum. «■ Rabbi Kimchi noemd naar
het getuigenis van dezen den tweeden dood , NIYlÖI den Engel des Doods. — De
Jooden vernaaien van den Engel des-Doods, dat hy vol oogen zy, en wanneer het laatfte oogenblik van den krankennaderd, aan het hoofdeind van het bed ftae , met een uitgetogen fwaard in ie hand , aan het welk een druppel gal of vergif



i46 i
gif hangt. Dat, dc kranke , zo dra hy aezm Engel ziet , verfchrikke en den mond opene. Van deze gelegenheid maake de Engel des Doods gebruik , om den kranken dien druppel gal, in den mond te laaten vallen , waarvan hy ftexft, Hinkend en bleek word. Men zie Buxtorfi Lex. Chal. Talmud, &c. Jub. voc. DID «ma , en de eige Woorden uit oen Talmud, kan men vinden in het Talmudisch Travaat Avoda Sara, met eefle Latynfche verwalin» uitgegeeven door Georg Eilczcr Edzara, Hamb
170.5. Cap. I. pag. 163 De beroemde
Joh. Lightfoot, in zyne Horae Hebraicae et Talmudicae, merkt aan op Lac. XI: vs. 15 dat de Jooden drie Daemonen , For/len der Daemoneu hebben genoemd , % onder deze, den Engel des Doods , die genoemd wierd , Q-jaan V'D tVKI de Forst van alle Saians. Elieh had* debhanm Rabb. fol. 3cc. 2. en wel , gelyk Wy in het vervolg vinden : cm dat by alle menfehen ■ nkmand uitgezonderd, doodt. Zy geloof¬
den, dat God de Waereld in 70 Natiën had verdeeld, die hy onderworpen had aan het beftiuir van 70 Engelen • boven deze Engel - Vorlkn, Hellen zy eenen, |ie boven de^e alle uitmundt, eo dien noemen zy Samaël den Engel des Doods,"
den



[ 47 3
den Aartsduivel, vid. Lightfoqt in Joh. XII: 31. Bemidbar Rabba, fol. 277. 4. toen de Wet wierd gegeeven , zeide God tot den Engel des Doods: de geheele Waereld zy in uwe magt, behalven dit Volk (Israël) dat ik voor my heb verkoozen. In het Targum van Jonathan leesd men Gen. III : vs. 6. en de vrouw zag KrYlD VxüDIV Samaël, den Engel des Doods, en vreesde. Ontelbaare maaien, komt deze Engel des Doods onder de benaami.ng van Samaël by de Rabbynen voor. Lightfoot loc. cit. Deze Samaël, de booze Engel en Qverfte der Duivelen , wachtte met ongeduld op den Dood van Mofes, als pp een voor hem gewenscht en vrolyk oogenblik, ziet Saurin Betrachlungen über die wichtigfien Begebenheiten des A. und N. T. deel I. pag. 961 en volgende. En , begeerd men te weeten welke gevoelens de Jooden aangaande den dood van Mofes hebben, men leeze Saurin loc. cit. Schmidt DiJJert. Theol. Exeget. de Morte' Mo fis. Helmft. 1703. PfeijferiDubia vexata fcript. loc. XLIV. de morte et fepultura Mefis.
Ook de Turken geiooven , dat 'er een Engel des Doods zy , en tellen dezen onder de vier, van God boven andere begunftigde Engelen.
Zy



C 4» 3
Zy «oernen dezen Engel des Doods , die de Zielen der Menfchen van hunne Lichaamen afit.-nt.idL, Jzraëi. Men vindt van denzelvengewag gemaakt in dtn Koran , Hoofdft. 16. en HoOwWi, 32. ■ ::. ( ■ .
Met deze getiiigeni.Men van Mannen,die reeds voor. vede Jaaren by de Êeilferdi Waereld in achting waren en noch zyn, zal men , zo als ik hoope te vrede zyrC Meer getuigenisfen aantehaaien oordeele ik onnoodig te zyn , ten deele om dat het Geloof niet berust op de menigte maar op de geloofwaardigheid der getuigen, en ?en deele om dat de Schryvers, -die vangedachleö zyn, dat Paulus in mynen Text, het Joodfche Vooroordeel aangaande den Engel des Doods bedoele, ook als Getuigen voor dit Jood. fcüe gevoelen kannen worden -aangemerkt.
Nu zal ik met eenige voorbeelden dienen aantetoonen, dat 'Ma-wen ivel bsdreeven in de Uit' legkundt , biet la met my van een gevoelen zyn, of ik valser met hen. Chrifiüf h. Cartwright, zegd in zyn MelL'ficium Hebraicttm , Lib. III. Cap. 6. ter opheldering van Hebt: II: vs. 14. Ut per mortem aboleret eum qui mortis imperium habet, hoe eil, Dia'bolum. Ut Diabolus bic diatur habere imperium Mortis , ita ab He*
braeis



[ 49 1
hraeis fokt appèllari rfl&fi *]wSö Angelus raoftis &c. In de bibl. Crit. Tom. IX. merkt de groote Huig de Groot op Hebr, II. vs. 14b. het volgende aan : Samaël, id est Diabolus, dici" tur Hebraeis habere imperium mortis. Habes hoe in Talmude Baba-Bathra, in libro Caphtor, in libro de morte Mo/is , apud Maimonidem Di' retloris dubitantis 3. 22. In Poli Synopf. Crit, Tom. V. worden niet flegts de zo even opgetekende woorden van Grotius , ter ophelderingvan onzen Text aangehaald , maar ook het gevoelen van Joh. Owen , die zegd : Diabolus, Hebraeis Samaël di&us, et Angelus Mortis , ut in Targ, Jon, ad Gen. III: vs. 6. et alibi-, di~ citur Hebraeis habere imperium mortis. Joh. Lightfoot fchryft in zyne Hor. Hebr. inEuangl. Joh, Cap. XII: vs. 31. Angelus Mortis è Kgelras
Hebr. II: vs.
14. — Deze Schryver meend ook dat de Apoftel 1 Cor. X: vs. 10, door de uitdrukking Verderver , zinfpeele op den Joodfchen Engel des Doods, en haald zyne bewyzen , in de opa heldering van die plaats uit de Joodfche Schriften. Joh. Chrifte Wolf zegd in zyne zo algemeen geroemde Cur. Philolog. & Crit. op dezen Text : T*rt?i, rev /3oAov) Ita Satanam Ju» D daei



ï 5° 3
daei möïT]K^Ö ■> Angelum Mortis appellant, b$?2D a^as vocatum. Vide loca öp«iStarckium in Notis Jeleciis pag. 16. Schoetgenium pag. 935. et Erfenmengerum inJudaismodetetloParte 11. pag. Mii fq. - F. S. Zickler ver¬
klaard deze onze Textwoorden , onder de bevvyzen tot de Dogmatique Theologie behoorende , en zegd in het deel, pag. 48. dat deze Duivel, van welken Paulus hier fpreekt, by de Jooden fcfl^ "]i6t2 de Engel des Doods word genoemd. Joh. Andr. Cramer merkt aan, in zyne Verklaaring van den Brief van Paulus aan de Hebreeuwen, in 't ffte deel , op onzen Text: de Duivel heeft het geweld des Doods,... Daarom word hy ook in de oude Joodfche Theologie, de Engel des Doods genoemd, in welke ock geleerd wierd, dat hem in de dagen van dm Mesfias, dit geweld zoude ontnomen worden. —
Nu zal ik noch de woorden van eenen Schryver aanhaalen , die , de fpreekwyze , geweld hebben verklaarende , zich dus laat hooren • Hebr. II: vs. 14. word deze uitdrukking gevonden , die de Grieken ook gewoon zyn , van de Opperbevelhebbers , zo voel in den Staat als in het Veld te gebruiken ; by voorbeeld Horodotus, in 't 9 <e Boek , bladz. 529. van de Londonfche
uit-



C 5i 3
uitgave, Maradonius had het Oppercom¬
mando. Doch, het geen noch hier heen behoord is, dat deze geheele fpreekivyze, gelyk reeds wel* eer de geleerde Predicant te Haarlem Alberti, in zyn Grisksch Woordenboek heeft aangetoond, de letterlyke Vertaaling van den Naam Asmodi ist zuaarmede men den Engel des Doods beftempel* de, van welken Tob. Jil: vs. 8. word gewag
gemaakt ter algemeen vatbaare opheldering*
voege ik ''er noch het volgende by. . Naar het gevoelen der Jooden , dat zy geduurende hunne gevangenis onder de Chaldeë'n hadden aangenomen, was de Duivel de Asmodi, de Opperbevelhebber over den Dood ; daarom was de Dood hen noch eens zo verfchrikkelyk ; daarom luas het naar hunne gedachten eenerly , den Vloek der Wet of den Asmodi vreezen. t
Op dit gevoelen heeft Paulus by deze gelegentheid het oog , beoordeeld de gegrondheid of ongegrondheid van hetzelve niet, en toond maar in het gemeen , dat zy voortaan geene redenen meer hadden , de flrajfen des Doods, in Mofes Recht op elke afivyking van de ui ter lyke inftellingen bepaald en gedreigd , te vreezen , om dat Jefus, door het affchajfen van deze, ook tejfens den Engel des Doods had vernietigd 7 en hen van dit D a zoort



L 5* 1
soort van beftendige vreeze voor den Bood Verlosd. By gevolg word hier in het geheel niet ge/proken van de algemeene wee der Stervelykheid , maar van de byzondere oorzaaken der Vreeze voor den Dood, die de Jood had. En, waarom zoude Paulus zich niet naar de Jood. fche Vooroordeelen mogen fchikken , daar Je" lus zich wel Luc. XVI: vs. 22. naar dezelve fchikt, en van eene oude Overlevering der Jooden, dat namentlyk de Zielen derVroomen, van de Engelen in het Paradeis wierden gedraagen, gebruik maakt.
Maar volgd dan nu hieruit, om dat ik deze Virklaaring ook omhelze , dat ik onrechtzinnig zy ? waarin zal deze onrechtzinnigheid te vinden zyn ? dat ik dezen Text niec zo verklaarde als zy, die van gedachten zyn, dat onze Voorvaders alleen het Privilegie hadden recht te zien en te verklaaren ; dat wy in laatere dagen niet mogen onderzoeken, noch met onzeeigeoogen zien; dat wy ten kosten van onze redelykheid onze Zielsvermogens niet mogen gebruiken; dat wy niet mogen geiooven dat geene waarvan wy overtuigd zyn , noch voor Waarheid houden het geen wy daarvoor erkennen, maar het geen men ons heeft voorgefchreeven ; dat wy, wanneer



[ 53 3
neer wy vinden dat onze Voorzaaten niet juist genoeg of verkeerd zagen , zulks niet mogen aantoonen en verbeteren , zo lange tot dat een ander ons overtuigd dat wy ook óiisfen of ons verbeterd ; dat wy in honderde Jaaren in kundigheden niet mogen vorderen, maar by de vorderingen van onze Voorouders mueten (laan blyven, en dus in die honderde Jaaren niet verder koomen , dan zyn in weinige Jaaren kwaa-
men. Geeft het ouderdum , of dat men
Jaaren lang, niet naar eigen onderzoek, maar in navolging van anderen een>.n bchriftuurtm op deze of geene wyze verklaarde, aan de Verklaa-
riug zelve wel eenig gezag? Ik ben met
Paulus i Cor. III: vs. 10 en 11. van gevoelen, dat men den gelegden grond moet ongel'chonden laaten , en de grondwaarheden van het Christendom Heilig houden , maar voor het overige heeft men Vryheid , op dien grond , dat te bouwen, waarvan men overtuigd is , dat het 't beste en Waarheid zy.
Waarin zal ik dan onrechtzinnig zyn? ik kan niets vinden dan misfchien daarin , dat ik door den Duivel hier den Engel des Doods veritae. Maar behoord het Leerituk van den Duivel dan ook tot de grondwaarheden van het ChristenD 3 dom. ——



i 54 3
dom, -*—~ ls het reeds onbetwistbaar zeker dat de Apostel Paulus in onzen Text het woord Duivel heeft gebruikt ? dat hy aan de Hebreu, wen in de Criekfche Taal, en niet, zo als Clemem van Alexandriën, tufebius, Hieronymus, Chryfostomus , Theodoretus en anderen willen, in de Hebreuwfche of Syrisch-Chaldeuzvfcbe Taal, heeft gefchreeven.?
Doch , gefteld ook Paulus fchreef Grieksch, Paulus bezigde het Woord Duivel, ontkenne ik dan met myne Verklaaring het beftaan van den Duivel, en zoek ik denzelvn uit bet Ryk der Schepzelen te verbannen ? en ben ik daarom onrechtzinnig, en heb mynen Text op eene geweidige tuyze gemarteld en verdraayd 9 den eio-emlyken Duivel immers , hielden de Jooden voor den Engel des • mds, gelyk duidelyk genoeg uit de aangehaalde Schryvers blykt, en dus word het beftaan van den Duivel by myne Verklaaring niet ontkend, maar in tegendeel veronderfteld.
Misfchien zal men zeggen : de Chriflelyke Duivel, moet in dezen Text gevonden , 0f hy befchouwd worden, niet in zo verre de Hebreuwen hem voor den Engel des Doods hielden maar in zo verre hy dat is, waarvoor hem veele Qhrismen houden, Doch, men bewyze



C 55 1
asy, dat in alle Schriftuurplaatzen , waarin wy het woord Satan of Daivèi vinden, aan den eigentlyken Satan en Duivel moet gedacht worden.
Wy hebben zekerlyk veelal de gewoonte, dat wy aan de Vertaaling van den Bybel blyven hangen , zonder de zaak daarin voorgefteld , verder te overdenken. Had Luther maar niet het woord Atojiftri dat zo wel goede a's kwaade Geesten betekend, of A«</uwoy door Duive-' vertaald, misfehien waren wy nooit op de gedachten gekoomen, dat eigentlyke Duivelen ooit den mensch lichaamelyk bezeten hadden, en had Luther Luc. IX: vs. 52. het «yysAoi Engelen, niet doorBoden vertaald, wy zouden zeker met kracht en geweld zoeken te bewyzén, dat Jefus eigentlyke Enge 'en had voor zich heenen gezonden, en ons beroepen op Hebr. I: vs. 14.
Wanneer men die Schriftuurplaarzen nauwkeurig befchouwd , waarin het Hebreuwfche Satan, of het Criekfche Duivel, of diergelyke woorden worden gebruikt, zal men vinden, dat iu dezelve niet altoos van den eigentlyken Dm. vel word gefproken, maar dat onder anderen dege benaamingen zomtyds ook gebezigd worden van menfehen , en niet zo wel een Perzoon of D 4 zelf-



E 0 3
zelfftandigheid, als veeleer derzelver gedrag aanduiden , by voorbeeld , het woord Satan i $am. XIX: vs. 22. Matth. XVI : 23. (waarom is in beide plaatzen het woord Satan , dat Tegenparty betekend, niet vertaald?) dus is het ook gelleld met het woord Duivel, dat een Lasteraar en Achterklapper betekend, by voorbeeld Joh. VI: vs, 70. In het meervoud word dit woord nooit van de booze Engelen , maar wel van menfchen gebruikt, by voorbeeld , 1 Tim. JII: vs. 11. hunne Vrouwen moeten geene Laste? raaresfen zyn; naar het Grieksch: zy moeten gee. ne Duivels zyn ; dus ook Tit. 11. vs/3. 2 Tim. III: vs. 3. —- Is het niet billyk , dat in alle zulke Schriftuurplaatzen , de grondwoorden in de overzetting niet wierden behouden, maarbe-
hoorlyk vertadd. Eu, wanneer Luther in
Hebr. II; vs. 14. het woord Duivel, door Verïfeagèr of' Befchuldiger had overgezet, zouden wy dan niet meer algemeen, aan den Joodfchen Engel des Doods hebben gedacht, van welken êt Jooden beweeren, dat hy den mensch onophoudelyk by God verklaage,^ en niet ruste, voor dat God. hem Vryheid geeve, denzelven te dooden.
Zotke ik nu den Duivel uit hei Ryk der Schep-



[ 57 ]
gelen te verbannen ? waarin beftaat dan myne onrechtzinnigheid , of waarin heb ik misdaan, wanneer ik de woorden van mynen Text, woorden aan Hebremven gefchreeven, door de Joodfche Oudheden, zoeke optehelderen P
Eene tweede tegen my ingebragte Befchuldiging is deze : dat ik de Eer van den Godlyken Verlosfer zoude hebben verduifterd. Dit zoekt men daaruit te bewyzen, om dat ik heb gezegd, dat Jefus ook als Martelaar ftierf, en Zyne Leer met Zyne?i Dood bevestigde • want hieruit befluit de Nootemaaker in 't <2q<*e Vertoog van den Christen Vriend, dat ik niet alleen eenenonmagtigen Jefus geloove , maar ook voor dit myn gezegde, den eeuiuigen Marteldood zalfmaakt. •,
en hiervan is hy onfeilbaar verzekerd.
Die menschlievende Man, hy beklaagd my toch nog in zyn binnenftel —— God zy dank, dat hy myn aanftaande Rechter niet is, want ik geloof dat ik op zyn medelydend Hart weinig rekening zoude kunnen maaken ; hy verdoemde my voor eeuwig , liever heden dan morgen. —
Deze zyne ongunftige beöordeeling en liefdes looze veröordeeling is gedeeltelyk gegrond, op zyne onbeweeze befchryving die hy van eenen Martelaar geeft, waarby hy fchyndteveronder» D 5



r & i
/lellen , dat nooit iemand als Martelaar ftierf, die den dood wel had kunnen ontgaan, maar om de uitbreiding van het Chriftendom, inzyn gemoed oordeelde verplicht te zyn , geene gevaaren te ontzien. En hoe dikwyls was dit het geval by de Apostelen.
Ik denke dat hy den naam van eenen Echten Martelaar verdiend , die buiten zyne fchuld lydt , om de Belydenis der waare Leer word vervolgd , en des noods op de Waarheid en Godlykheid dezer Leere fterft. . £>e beroemde Buddeus zsgd: ad Martyrem proprie fic diclum requiritur primo , ut non criminis cujusdam caufa, fed tantum ob fidei et do&rinae christianae profesfionem , duriora i/la fata fubeat ,• deinde, ut illud faciat lubens, laetusque, hilari animo atque dlacri ; et denique , ut non faU tem cruciatus quosdam aut afflicliones perpetiator, vel mortis imminentis metum fufiineat, fed ut mortem ipfam fubeat.
En waarom zoude ik Jefus niet als Martelaar voorftellen, waarby ik niet ontkenne dat hy ook . voor ons geftorven is, om ons met God te verzoe, nen , gelyk hier en daar duidelyk genoeg uit myne Redevoering blykt. Wierd Jefus niet om zyne Leer gehaat, hebben zy hem niet om dezelve



[ 59 1
zelve vervolgd, zogten zy hem niet om deze te dooden, hebben zy hem niet wegens deze zyne Leer aangeklaagd , ja zelfs ter dood veroordeeld. —— Stierf Hy niet op die Waarheid dat Hy Gods Zoon, en God zyn Vader zy, bevestigde Hy niet zyne Leer met zynen Dood,heeft Hy niet, naar i Tim. VI: vs. 13. eene goede Belydenis betuigd, @f van de waare Leer getuigenis afgelegd , en gebruikt Paulus op deze plaats niet het woord ^«^^ew , waarvan het woord Martelaar afftamd?
Word de Eer van den Godlyken Verlosfer verduifterd, wanneer men zegd dat Hy als Martelaar ftierf ? Het woord Martelaar is niet oorfpronkelyk Nederduitsch , maar afkomflig van het Griekfche pta,frv^ Martyr, dat weleigentlyk een getuige betekend , maar ook overgenomen is om zulk eenen getuigen aanteduiden, die om de belydenis der Waarheid ftërft, en word Jefus niet uitdrukkelyk Openb. I : vs. 5. de getrouwe Getuige, of, om' het grondwoord te behouden , de getrouwe Martelaar genoemd; — men vergelyke hiermede Hoofdfi. II: vs. 13. en wy zullen in de grondtaal, en In de overzetting dezelfde uitdrukking gebezigd vinden, van Antipas, die gedood is; ook van Stephanus word
het



[ 60 ]
het woord u#?ruf Hand. XXII : vs. 20. gebruikt. Dus heb ik met Jefus Mandaat
te noemen Bybehch gefproken.
Maar ik heb ook Luthersch gefproken , en volgde hierin, oude en hedendaagfche van onze Godgeleerden, die tot hiertoe daarom noch niet op de ketterrol zyn geplaatst.
Chrifloph Starke , in zyn Synopf. Biblioth. Exeget. in N. T. (een Bybelwerk zo orthodox als 'er by mogelykheid een kan zyn) zegd in zyne aanmerkingen op Openb. I: vs. Er (namentlyk Jefus) ist der Hauptzeuge , der al. len übrigen Zeugen mit dem Zeugniffvorgegangen; Jef. LV: vs. 4. 1 Tim. VI: vs. 13 der treue und beftanlige Zeuge , der mit dem Zeug. nipT bis in den Tod treu gezvefen , und dasfelbe mitfeinem Blute verziegelt haf. der Hauptmartyrer (de Aarts- en voornaamfte Martelaar~) und Blutzeuge , der mitfeinem Exempel alle getreue Nachfolger in diejem Buche zur Bejidndigkeitin 4en ihnen bevor{lebenden Leiden ermuntert, und ihnen die Martyrkrone verheiffet; Cap. 11: vs. 10. der Zeuge , desfen ganzes Evangelium von
ihm heipjet das Zeugnifll Jff IV : vs. 33.
Dus fchryft een oud Lutherfche Godgeleerde, die door het Nieuwe Licht dat de Brief-
Jchry*



C 61 ]
fchryvers en Christen Vrienden fchyneri te bedoelen , gewis niet befcheenen wierd , en niemand heeft ooit dezen Bybel Tolk verketterd.— De voorzeker gemoedelyke en rechtzinnige Dr. Seiler Prof. te Er tangen, een man van het edelfte charaéter , en met het beste Hart voorzien, fchryft in zyn Werk das wefent/iche der Christliche Religion zum gebrauch der niedern Schillen, a^e uitgave 1777. pag. 130. Christus hat endlich durch viele grojfe Wunder bewiefen, dapper nicht
nur von Gott gefandt, - fondern der ewige
Sohn Gottes feye , und diefes hat er auch durch einen gewaltfamen Tod befiegea.
Eindelyk zal ik hier noch by voegen de woorden van den beroemden Hoogleeraar J. C. Doder ein , in desfelfs Christlicher Religions Unterricht &c. ite deel. pag. 186. Endlich follte nach der Verficherung Jefu felbst fein 'lodeine Befldtigung feines Anjehens und feiner Ferbin. dung mit Gott werden. Joh. VIII : vs. 28. Wenn ihr des Menfchen Sohn werdet von der Erde erhöht, am Kreutz aufgeftellt und erhöht haben, dann werdet ihr erst erkennen, daff icli es bin , dajf ich der Meffias fey , und nichts eigenmachtig thue , fondern lehre, was mirmein Vater lehrte. Sehr fonderhar, wie es fcheint:
wis



L" 62 ]
wie bürgt der Kreuzestod Jefufür fein Anjeben? wie beweifet diefe Mis/"handlang, diefe Hinrich* tungfeine Göttiiche fendung? fehr fiegend* wie ich g'aube. Es ist der Tod eines Martyrers, der urn der Wahrhsit willen , der auf das Bek.nntniff duffer Gottes Liebling und Bevollmüchtigter, ist , ftirbt , und für dieje Wahrheit, die niemand J'o wijjèu konnte , wie er , für diefe Gefchichte fein blut aufopfert. &c.
Nu zoude ik ook noch de derde Befchuldi» ging dienqn te weêrleggen , daarin beftaande, dat ik den Christen, "jefus volwigtig en Eeuwig geldend Ver dienst voor doemwaardigs Zondaars zoude hebben ontroofd , doch deze zal wel door myne Redevoering zelve weérlegd worden. De Schryvers van den Eerroovenden Brief, in 't sStte Vertoog van den Christen Vriend geplaatst meenen deze Befchuldiging in hun Antwoord op mynen Brief, pag. 13. daarmede te bewyzen dat ik zoude gezegd hebben , Jefus zy maar in zo verre een Verlosfer , dat hy de Jooden van hunne Joodfche Vooroordeelen, verkeerde begrip pen en dwaalingen verloste , enz. van den Duf vel! den Engel des Doods l in die vreefelyke en fchrikkelyke gedaante ! — Daar behoefde zy nu niet meer voor te vreezen, daar had Jefus
hun



E te ! ,
hun van verlost. ' En dan vraagen zy:
of dit nu niet is de Schriftuurtext martelen en verdraaijen ? of dit niet is de Eer van Jefus vei duifteren ? of dit niet is den Christen zyn Zoenverdienst ontrooven ? dit laat ik over aan het oordeel van alle weldenkende. En zyt gy
f^ominé nu te onregt verdagt en zo zeer beledigt^ oor dat men U Preek een zielbederfelyke Preek noemt.
Hoe leugenachtig dit bericht zy, zal ieder inzien die hetzelve met myne Predicatie vergelykt, en dat, het geen ik in mynen Brief vrees, de , dat men namentlyk myne voorgeftelde zaaken uit het verband zoude rukken , en hier en daar een brok van myne Redevoering bezitten niet ongegrond was.
Niejnand van die Echte Lutheraanen zoude my tegengefproken hebben , wanneer ik maar had gezegd : deze Duivel is de ei gent lyke Duivel, en van aezen Duivel heeft ons Jefus verlosd: Wel, deze Duivel, en de Engel des JJoods is één, en by gevolg ik heb geleerd, dat Jefus ons van den eigentlyken Duivel heeft verlosd. — Maar zult gy zeggen , dat ik geleerd heb , dat deze Duivel niet het gevoeld des Doods hebbe gehad, maar dat dit flegts een Joodsch Vooroordeel %vas. Dit



C 64 3
Dit laatfte is waarheid, en gaarnebekenneik, dat ik onmogelyk die ongereimde, en nooit door' Gods Geest geleerde gevoelens van veele Christenen , aangaande de magt , het vermogen en de werkingen van den Duivel kan aanneemen, die men verdeedigd , om dat men daarby zich zeiven , wanneer men zondigd , kan verfchoonen, en de fchuld op den Duivel fchuiven, zonder te bedenken , wat Jacobus , die ook door Gods Geest gedreeven is , Hoofd/}. I: vs. 14,
15. zegd. Eene geheele menigte vafl
zulke ongereimdheden en werkingen die men aan den Duivel toefchryft , om hem maar het geweld des Doods ih handen te geeven, kart men vinden in deLatynfchePredicatie van Casp. Strefo over Hebr. II : 14 , 15. en dan zal mén zien , hoe deze myne Text op eene geweldige Wyze gemarteld en verdraaid wierd, om uit denzeiven dat te bewyzen, wat zommige ook gaarne in onze dagen daaruit willen beweezen heb* ben.
Hoe kan men by mogelykheid van my eisfchen , gevoelens te omhelzen door welker verwerping ik in de hoop op de zaligheid , niet benadeeld worde, gevoelens , die God in zyne Eer te kort doen, en voor onze Zeden zeer gevaar-



[ 65 ]
vaarlyk zyn. Kan ik den Duivel, 't ge»
weid over den mensen toefchryven , of geiooven , dat hy onmiddelyk ons tot alle zonden die wy bedryven , verlyde , zonder hem Alvermogend , Alweetend en Alomtegenwoordig te maaken, enz.
Doch het is 'er zeer verre van daan dat ik Jefus, als Verlosfer befchouwd, niet van eene geheel andere zyde zoude hebben voorgefteld. —1 Wanneer men eene Waarheid verdeedigd, ontkend men dan eene tweede , die zeer wel met de eerfle kun beftaan P En wanneer Jefus door Zynen Dood, het Joodfche Vooroordeel aangaande den Engel des Doods heeft weèrlegd, 1
wanneer hy als Martelaar ftierf en met Zynen
Dood, Zyne Leer verzegelde, volgd
dan daaruit dat hy niet als Verlosfer der Men* fchen (naar de rechtzinnige Leer onzer Lutherfche Kerk en van onzen Kerkhervormer) konde fterven. Wanneer ik ook van dit laatfte in 't geheel niet , ter gelegentheid dat ik Hebr. II: vs. 14b, 15. verklaarde, had gefproken, konde men dan wel, indien men geen nader bewys van myn gevoelen had, zonder onbillyk tezyn, hieruit befluiten, dat ik de Leer der Verzoening
van onzen Go dl y ken Jefus verwierp. God
E be-



C 66 1
bewaare my hiervoor! Doch nu heeft men
bewyzen voor het Tegendeel op den SCe July gehoord , en nochtans zoekt men my by de Waereld en myne Geloofsgenooten te doodverwen.
Ik eindige met plechtig voor God en de Waereld te betuigen , dat ik zo lange ik leeve voor de eer van den Godlyken Verlosfer zal ftryden , en dezelve op geenerly wyze zoeken te verduisteren ; dat ik nooit Zyn volwigtig en eeuwig geldend Verdienst , voor doemwaardige Zondaars den Christen zal ontrooven; enalsLeeraar zyner Gemeente , nooit het Heilig Woord van God zal martelen noch verdraaien , maar naar myn beste inzicht en overtuiging, en naar de Regels eener gezonde Uitlegkunde zodanig verklaaren , dat de verklaaring van het eene Gedeelte der Heilige Schrift, in een ander Gedeelte van dezelve zal gegrond zyn , en nooit daar tegen ftryden.
Voor het overige mogen deze myne vyanden voortgaan, met my te lasteren, tebefchuldigen, en andere eenvoudige en misfchien noch Christelyk denkende Geloofsgenooten tegen my optezetten , 'k zal alles grootmoedig verdraagen, my niet meer verdeedigen, maar in het bezit
van



[ 3
van een zuiver Geweeten gelukkig, myne zaak, ook aan dien God overgeeven , die recht oordeeld, die myn Hart en Gevoelens in den Godsdienst het best kendt, en een Verdeediger i* van de vertrapte Onfchuld.
E a EENIr



EENIGE
AANMERKINGEN
OP II E T
ANTWOORD
van W. Luykens , H. Overhulsman , en C. Keyfer , gedrukt by J. C. Roeder te Am> . fteldam , op mynen gedrukten Brief van den i?d. July, a. c. uitgegeeven byA. Mens, Boekverkooperte Amfteldam.
Dit geheele antwoord is van die Natuur, dat zich een Leeraar moet fchaamen , zulk een gefchrift tegen hem in het licht te zien , en ieder die het leesd verwonderd ftaan over den heldenmoed , of laat ik liever zeggen over de onbefchaamdheid der Schryveren. Myn voornee.



C 69 3
neemen was in het eerst, dit gefchrift niet meer dan eenmaal te leezen , dewyl dit eenmaal my zo veel gedulds had gekost ; doch de voorftelling dat deze Hélden zich zoms mogten verheel" den eene volledige Zegepraal op my behaald te hebben , en daardoor noch veele Harten misleiden , las ik dit gefchrift nochmaals en tekende het volgende aan:
Pag. 3. byna op 't einde , ftaat : Maar ik vraag Dominé ! of hy wel kan geiooven, dat het ons Doehvit (ten minfte het myne niet) is om zyne Eer te rooven: nog ook niet om zyne gehouden Redevoering der Waereld van eene geheel verkeerde zyde voortefte'.len.
Wien bedoelen zy met dit Hy of Zyn ? eenen derden dan my? Is het eerfte, dan verfta ik hun brabbeltaal niet, en is het laatfte, danbefluitik hieruit, dat de Schryvers dienstbaar zyn , en wel van een zodanig Caliber, dat hunne Patr 00nen hen, met den Tytel Er (dien men in Duitschland gebruikt wanneer men tot een mensch van het gemeenfte flag fpreekt) ge-
meenlyk begroeten; . en ik antwoordeop
hunne Vraag: Neen! dat kan ik niet geiooven, want door daaden hebt gy my van het tegendeel overtuigd.
E 3 Pag.



[ 7° 1
Pag. 4. Men zegd myne Leerrede zielverderffelyk genoemd te hebben , om dat ik mynen Text gewei tig heb gemarteld en verdraaid, en de Eer van den Godlyken Verlosfer &c.
De waarheid van dit alles moest eerst beweezen worden voor dat men myne Leerrede zielverderffelyk noemde.
Op dezelfde Bladzyde : Men fchynt over 't algemeen, uit ons fchryven nog al te kunnen verftaan, wat wy zeggen willen.
Ik waarlyk in dit gefchrift niet.
Noch: Gy zegt dan: dat gy niet kan ontveinzen , dat deze Echte Lutherfche behandeling, uw in den beginne zeer vreemd voorkwam 3 devjyl gy verzekerd waard, enz.
Hier is myn Brief deerlyk gemishandeïd.
De Vrienden kunnen noch niet eens goed copiëeren.
Pag. 5. Het fchynt, als of de verftandige alleen maar met uwe Verklaaring te vreede geweest zyn. De Geleerde fchynen het daarentegen niet te weezsn! !
De Heeren zyn alzo niet verflandig maar geleerd , want de Geleerden zyn met myne Verklaaring niet te vrede , en de Heeren ook niet. — Welk onderfcheid is 'er tusfchen Verflandig
en



[ 7J 3
en Geleerd? — en wat is beter verftandig dan geleerd te zyn ?
Noch : {Ik heb gezegt , dal het my in myne Ziele fmert , dat gy u door die zo Jchynfchoone Naam van Nieuw Licht hebt laaten voorinneemen.)
Welk Licht is dat toch wel?
Noch: Ik /preek van zulke , die het valfche van het waare onderfcheiden kunnen^ enz.
Best, —— de Heeren zullen voortaan Keurmee/Iers van het Lutherfche Geloof zyn.
Noch: Dat de bevreemding verminderde, enz.
Hier ontbreekt de volzin, men leeze
maar
Noch: Dominé noch meer: kunt gy die Menfchen ook, die naar u zeggen ^waardige Leeraars aanranden en lasteren ?
Neen Heeren! ik kan ze niet. — Welke domme Taal!
Noch op 't einde van die Bladz : Hoe kunt gy, die uw beroepsbezigheid te Groningen waar moet neemen, hoe kunt gy zeggen: dat die Leeraars waardige Mannen zyn , die te onrecht belasterd worden.
Hier word toegeftemd, dat die Leeraars, van welke ik als van waardige Mannen iprak , te onE 4 recht



[ /a 3
recht belasterd worden, (Heeren is dit geen be» wys dat zy Waardige Mannen zyn?) en veron." derfteld, dat men. van niets echte berichten kan ontfangen , maar ieder gebeurtenis , waarvan wy kennis zullen hebben , in perzoon moeten bywoonen.
Pag. 6. Ja zult gy zeggen : cit is my alles bericht geworden. Dit kan waar zyn Dominll waar doch niet door oneenzydige.
Dit laatfte is zeer wel mogelyk, want ik heb de berichten, reqnesten en gefchriften, van de Befchuldigers der drie jongde Heeren Predicanten geleezen. — Uwe berichten aan den Christen Vriend zyn van eenzydige, met vooroordeelen bezette lieden , en behelzen leugens , ten minftcn men heeft noch niet beweezen , dat die berichten waarheid zyn.
Noch: Nu Dominé ik vraag U : of gy een eenig woord van fcheiden , raazen en liefdeloos beöordeelen , in den Brief aan den Christen Vriend gezonden , kunt aantoonen. (Want die alleen raakt U ! en noch alleen uwe (lellingen maar.)
Dat is te zeggen : om dat men in dien eerroovenden Blief op my- of maar op myne Hellingen fcheld , raasd a my myne Eer zoekt te ontnee-
men s



[ 73 3
tnen , en my en deze {tellingen liefdeloos beoordeeld , is 'er in dien Brief niet een eenig woord van fcheiden , raazen en liefdeloos be.
öordeelen. Hy ftaat hier vooren in myne
Verdeediging , men leeze hem eens oplettend.
Noch : En zuat de onfchuld van de door U genoemde zuaaraige Mannen aangaat, en het zeggen van de Befchuldigers dier Leeraaren3van een Cabale, daar daag ik U opentlyk op uit, om ti toonen de onfchuld dier Leeraaren, en de Be. fchuldigers derzelve, een. Cabale te wezen • fpreekt gy van fcheiden , raazen , lasteren en liefdeloos öordeelen , lees dan de Toets van Dominé Sterk , enz. en alle de overige fcbriften welke voor de party der Heeren befchuldigde Predicanten zyn in 't licht gekomen. — Dan zult gy , wanneer gy zonder Vooroordeel dezelve befchouwd, hiervan volkomen overtuigd wor* den.
Hebben deze woorden eenen zin , dan is het -deze: wanneer ik zonder vooroordeel de Toets van D?. Sterk, en alle, voor de party der Heeren befchuldigde Predicanten , in 't licht gekomen Schriften leeze , dan zal men volkoomen overtuigd worden van de onfchuld der befchuldigde Leeraaren, en dat derzei ver Befchuldigers E 5 eenq



C 7* 3
eene Cabale zyn. Het is ook zo , ik
heb ze geleezen, en ben daarvan overtuigd.
Noch: Ja Dominè , dit vraag ik U af ah Mensch, enz. Is dit befiaanbaar, om hun, die naar U eigen zeggen dwalende zyn, vsor eene Cabale uittemaaken.
Daarvan verfia ik geen woord.
Pag. J. Ja hun zelfs noemende flangen, adde~ ren gebroedzels.
Dat gy, om dat Jefus deze woorden gebruikte , nieend een recht te hebben , ons flangen, adderen gebroedzels, kinderen van den Duivel te noemen , heb ik* reeds in eene Noot, op pag. 232. van den Christen Vriend gezien.
Noch : Wat gy. nu hebt Dominé gaat ons niét aan, namelyk: wanneer gy te weeten kwam,dat gy te Amflerdam zoud prediken , en dat gy, van een in uwer Gemeente gehoudene Leerrede gebruik gemaakt hebt, zal U niemand betwisten, noch U hierover (ten minftc van onze kant) niet werden aangefproken.
Taalkundige Mannen!
Noch : Of Leeraars der Publicque Kerk in Groningen, zo veel gelegendheid hebben , om by eene andere Gezindte te Kerk te gaan, als wel in
hu?me eige , dit en weet ik niet. Ik zeg
Leeraars!) ■ Hier-



[ 75 1
Hiervan verfta ik geen woord.
Noch: Ja Dominé , ik zie wel dat- gy hard fchreeuwt over mishandeling, maar ik weet noch niet waarin dezelve beflaat.
Men leeze uwen Brief achter het 28 N Vertoog van den Christen Vriend geplaatst, dan zal men zien waarin mishandeling beftaat.
Noch : Zyn dan die Menfchen die met den Helm geboren zyn , zo eerlyk niet, dan andere Menfchen ?
Ik wil u uwe Eerlykheid niet betwisten, maar ik geloof niet, dat alle Naamen op Uw berucht Request, Naamen van Eerlyke Lieden zynrgy diendt wel voor eenen , die gewis niet op het
Bed van Eer ftierf, te recruteeren. En ,
of uw gedrag omtrend my gehouden , een Eerlyk gedrag is, mag uw Geweeten bellisfen.
Pag. 8. Ik hoorde nu en dan al eene uitdruk' king, en zelfs in de beginne.... Ziet Dominé! dit was het geen dat ik gaarne wenschte te booren.
Ja zekerlyk wenschte gy dat te hooren , dewyl ik , al moest ik in dit oogenblik voor God verfchynen, my niet weet te binnen te brengen, in het begin iets gezegd te hebben, dat mex. algemeen gevoelen onzer Kerke en Leeraaren is.
Noch:



[ 76 ]
Noch: Nu zegtgy: de Grondwaarheden van den Chriftelyken Godsdienst U altoos heilig te zyn, en de Leer der. Lutherfche Kerk. NB. In de Heilige Schrift gegrond volgt gy getrouw en naauwkeurig.
Het NU. het punctum achter het woord Kerk, en het groote I. op het NB. volgende is uw
maakzel. En welke liefdelooze gevolg.
trekkingen. . Men bewyze , dat myne
woorden, zo als ze in mynen Brief ftaan , niet deze betekenis hebben: dat de Leer der Lutherfche Kerk in de Heilige Schrift gegrond zy.
Doch , wanneer ik ook in onze Symbolifche Schriften, niets te verbeteren vinde, zal ik my wel wachten , dezelve voor onverbeterlyk te houden, en in alles met Gods onfeilbaar Woord gelyk te (tellen. — Wanneer ik eens uit uwe woorden op pag. 6. dit vraag ik u af als Leer-
aar? wilde beiluiten, dat gy u aanmaa-
tigd een Leer aar te zyn: wat zoudt gy dan zeggen? ,
Noch: De leer e der Geesten, vanhunnefchadelyke werkingen op Aarde, onder de Menfchen. ■——•> Dit alles vervat in onze Symbolifche Schriften , geloof ik volmaakt met Gods Woord overëenteflemmen.
Ei!



C 77 3
Ei! hebben de Geesten zulke fchadelyke werkingen op Aarde, onder de Menfchen, dat zyn zekerlyk de goede en kwaade Engelen , en de Menfcheiyke Zielen, verder wil ik niet gaan.— Ik voor my ontkenne niet het bejlaan van den Duivel en de kwaade Engelen , maar ben daarom niet zulk een Voorftander van den Duivel, en zyne fchadelyke werkingen op Aarde onder de Menfchen, als gy zyt.
Noch op het einde : En ik voor my , en kan geen andere Leere der Lutherfche Kerk, da?i die met Gods Woord overeenftemt.
Hier moet volftrekt noch een Werkwoord by. gevoegd worden, zal 'er een volzin zyn, of Aan is weêr geen kan.
Pag. 9. Maar dit zal ook waar zyn Dominé!
dat in uwe andere Gemeente. niet goed be-
greepen ?
liet door de Vrienden bedoeld gefchil, geduurende myn Dienstwerk te Woerden , diende zeer tot fchande van dien Predicant en andere die my wilde verketteren, waarvan ik de ft ukken en blyken, Brieven van onze voornaamfte Godgeleerden in dit Land, en van de Clasficaale Gemeentens te Woerden noch in handen hsb, maar niet tot fchande van my , en myne toen
" , ge-



L 78 ]
gebezigde en zo verketterde uitdrukking, kunnen de Heeren, meer dan eenmaal, indefchriften van den Zaligen J. J. Rambach vinden.— Nu zal die waardige Man misfchien ook wel verketterd worden.
Noch: Dm fchynt gy noch al wat onvoorzichtig in uwe uitdrukkinge te zyn. —
De Hoog Geleerde Heeren zullen my voortaan de voorzichtige uitdrukkingen leeren, — niet waar ?
Noch: Dus zou het heel wel kunnen weezen, dat wy U ook verkeerd ver/laan hebben!!! .
Dat was een zet ! daar zyn drie Favorietjes by. — Zeker is het, dat gy my verkeerd hebt verftaan , of ten minftén hebt willen verdaan.
Noch : Maar vraagt gy : „ Moeten dan alle , grondwaarheden uit eiken Schriftuurtext, en
. tri elke Predicatie beweezen worden f
Dominé! Ik zeg ja! wanneer de Schriftuurtext
daarvan handelt.
Dit antwoord op myne vraag is zo dom , als het by mogelykheid kan zyn, —- dit was immers de vraag niet, — en naar uwe gedachten handeld ieder Schriftuurtext van alle grondwaarheden.
Noch:



C 79 1
Noch: Maar Dominé! bewees U Schriftuurtext Hebr. II. geen grondwaarheden P Ik meen wel deeglyk van ja.
Naar myne gedachten bewees hy dat niet , wat gy daaruit met geweid wildt beweezen hebben.
Het overige van die Periode op die Bladzyde, verdiend geene Aanmerking. —— En ik zegge: dat, wanneer men eenen Schriftuurtext als een onvoldoend bewys voor eene zekere Waarheid verwerpt, men daarom niet onrechtzinnig is, maar wel, wanneer men die Grondwaarheid zelve , of zo gy wildt, dien Geloofsarticul verwerpt.
Pag. 10. Om dat wy door onze IVerken , door onze Goede Werken , niet vermogen Godt te behagen.
Wel dat is ongelukkig , dat wy door onze Goede Werken niet vermogen God te tebaagen.
Noch : Maar Dominé t zegt my eens, waardoor toonen wy onzen Verlosfer te onteerenP waarin verloochenen wy zyne Leer%
Dat gy den grooten Verlosfer ontëerd , en zyne Leer door uw gedrag verlochend, behoeve ik niet te bewyzen, want de bewyzen zyn (God betere het!) maar al te zichtbaar. Uw gedrag
in



t Sa ]
in de Gemeente te Amfleldam , uw vuiiaartigd Brief aan den Christen Vriend, enz. zyn ftuL jes , waaraan gy niet moest denken zonder te bloozen.
Noch: Indien wy wat meer Tolerantswaren, dan zouden wy dit wat minder hooren moeten. — Gy moogt ons wel van wat partydigheid, maar nooit van Tollerantie.... befchuldigen.
Heeren! de twee // in uwe woorden Tollerants
en Tollermmie ftaan daar zeer gevaarlyk
Op eene betaamelyke wyze Tolerant te zyn is
Deugd, maar partydig te zyn, altoos ondeugd, het eerfte zyn de Heeren niet, maar het laatfte wel, naar hunne eige Belydenis. Er^o.
Noch op 't einde van pag, 10. en boven aan pag. n : Daar gy uwe Natuurgenooten , de Schaapen over welke Jefus U als Herder! 'mede gefteld heeft, en welker Zielen op U Ziel mede gebonden zyn, en die volgens Uzeggen : uit onver ft and y ver en, dat Gy die gaat uitmaaken voor Cabale enz.
My word kwalyk genomen, dat ik myne Natuurgenooten, de Schaapen , doch die zich als ftootende Bokken gedraagen , over welke Jefus enz. eene Cabale noem , en zy , die Schaapen zullen een Recht hebben, my, eenen openbaa-
ren



C si 3
ren Leeraar van Gods kerk (zy willen ik zy ook hun Herder en Leeraar) voor eenen Schrift* ver draaier, Textmartelaar, Eerroover van den Godlyken Jefus , die op éene hemelfchreeuwende •wyze de Heilige Schrift mishandeld, Zielverderffelyke Predicatien houdt, uittekryten.
Pag. n. Ja ik was zelfs met eene myner Vrienden te raade , dat wy ons in tegenwoordigheid van U Perzoon, vervoegen zoude, om daar met U! over uwe gehoudene Redevoering tefpreeken. Maar onze andere Vrienden aan wien wy dit voorftelde , rade ons dit af, en lefloten toen maar een Brief aan de Schryver en van den Christen Vriend! te zenden.
Hadden de Vrienden dit maar gedaan, waren
zy maar by my gekoomen, ik kan hen
verzekeren, dat zy van my niet alleen vriendelyk zouden ontfangen , maar ook ten vollen overtuigd zyn, dat zy zich, in het geenzy van my dachten, zeer bedrogen hadden.
Noch : En aan het tydftip , waaraan Gy ons herinnerd, hebben wy juist gedagt, dat wanneer wy voor onzen Verlosfer! verfchynen , wy daar Rekenfchap van alle onze daaden en handelwyzen zullen geeven moeien, en zeker alsdanftrafbaar bevonden zvordett, wanneer wy ons niet van onzen F fli-gs



fligigekweeten hadden. —— En daarom Do-, miné, zyn wy hierin zo gerust, al moesten wyin korte uuren, voor den Rigterftoel van Jefus ver* fchynen, en rekenfchap van onze handelingen afleggen , omtrent de Befchuldigingen van £7, en Van onze andere Leeraaren.-
O Vrienden! bedriegd u mennet uwe gerustheid , die indedaad onverfchilligheid en zorgeT loosheid is. •—— Ach! dat Tydftip is zo geducht. — Laaten wy ons toch niet met eene ongegronde hoop ftreelen , noch door de verf beeiding dat onze handelingen goed zyn , dat wy dezelve voor God wel zullen kunnen verantwoorden , misleiden. -,— Wy hebben dik» wyls zeer verkeerde begrippen van onzen Plicht, en noemen niet zelden dat Plicht, 't geen wy gaarne doen. —i— Ik voor my, kan u voor Gods alweetend oog verzekeren, dat 't geen gy my in uwen Brief aan den Christen Vriend te last legd, nooit myn oogmerk is geweest, nooit van my gedacht wierd, ook niet van my den
B*s July gefchied is. God weet dat ik
Waarheid fpreek. — Kuhdt gy nu noch zo gerust fterven , en uwe-befchuldigingen tegen p?y, voor God verantwoorden, fag, |g, van boven tot byna beneden : Dog
nu



[ a3 ]
nu zal het op de zaak aankoomen,.... dat Jefus ( die Hy voor zynen Borg houdt) een Martelaar is?
Deze Bladzyde zoude de Hoofdzaak bevatten , en bewyst niets ; want myne Predicatie vinde ik daar deerlyk gemishandeld. — Ik heb de Geloovige en Godvruchtige Israëliten onder den Ouden Dag niet laaten fterven als het Vee: want iemand kan wel zalig fterven , offchoon eene pynlyke krankheid zynen Dood voorafgaat.
Ik heb gezegd dat Jefus de Onftervelyk-
heid der Zielen heeft geleeraard, maar ook, dat deze Waarheid , als in de Heilige Schrift gegrond, toen reeds bekend was. ——- Ik kan Jefus eenen Martelaar noemen, en zeggen, dat Hy met Zynen Dood ook Zyne Leer bevestigde , (dit hebben veele rechtzinnige Leeraars vóór my gedaan) zonder Hem zyne Eer te ontrooven , en dit kan en mag in Luthers Kerk doorgaan.
Pag. 13. Maar hoe was Jefus een Verlosfer?
Dominé zeide dat Jefus hun ■ (de Jooden....
Daar behoefde zy nu niet meer voor te vreezen, daar had Jefus hun van verlost.
Ik heb, toen ik Jefus als Verlosfer befchouyde, vry meer gezegd, dan dat Hy ons van den F 2 En-



t 84 ]
Engel des Doods heeft verlosd; men raadpleege den Zaakelyken Inhoud myner Redevoering.
Noch : Of dit nu niet is de Schriftuurtext martelen en verdraaien? of dit niet is de Eer van Jefus yerduifleren.,.. Ik vertrouw dat alle 011e'enzydige toehoorders , dit voor u niet bewyzen kunnen , fchoon gy U nog zo zeer op denzelven beroept.
In deze geheele Periode verondèr (tellen de Vrienden weer , als reeds beweezen , het geen noch eerst beweezen moet worden. (De Heeren zullen wel weeten WzteenePetitioPrincipii
zy.)
Pag. 14. Dominé hier herinner ik my iets: Ik vraag U , wanneer wy Qofter ingen zvaren , en dat het Bloed in onze aderen zeer vlugtig was zoude wy dan mve Preek met hebben kunnen na.
fcbryven ? Na uwe grondflelling geloov'e
ik ja! ——
Hoe fraai kunnen deze Geleerde Heeren beSluiten: wanneer het Bloed in onze aderen vlug
is, dan kunnen wy ook fchielyk fchryven. - .
Is dit Waarheid , dan wenschte ik ook wel een Oosterling te zyn.
Noch : Maar noch iets Dominé f Is de Brief aan de Hebreen gefchreeven door in*
geer



E % ]
geevïnge van Gods Geest ? gy zegt ('vertrouw ik ) Ja! Nu , dan zal.... der Volken aan wieri hy fchreef.
Om dat Paulus door ingeeving van Gods Geest heeft gefchreeven, mogt ik niet zeggen, dat hy , zouden de Hebreen hem verftaan, zich naar de denk- en fpreekwyzen zyner ïydgenoo* ten, en van die, aan welke by fchreef, moest fchikken. — Heeft niet zelfs Gods Geest zich naar de Heilige Schryvers gefchikt, waar van daan dan die verfchillende fchryfftyl in de Boeken der Heilige Schrift?
Noch: Maar ik vraag hier maar alleen , alt de Apostel in die ze ve Taal, het tegenovergepi'elde van hunne Dwaaiingen fchreef, of zy hem dan niet konde verflaan en begrypenwathy meende ? Ik denk voorzeker ja ! even zo wei als men het in deze dagen ver ftaat, wanneer men in een leesbaare Taal iets tegen een ander zyn gevoelens ie berde brengt.
Paulus heeft het tegenovergeftelde van hunne Dwaalingen gefchreeven, maar gy wildt het niet geiooven , en wildt hem iets anders laaten zeggen, namentlyk uw gevoelen. —
Noch: Ja Dominé, dit is 't juist, .het welk in ons die verhevt Eerbied gewerkt heeft , en F g waar-



[ §6 ]
waardoor wy om verbonden hebben , om , in al len gevallen ons van onzen pligt te kwyten , en hun alle die divalende zyn , tegengaan, en hun
wederom zoeken te regt te helpen.
Gy hebt zeer zeldzaame begrippen van uwen Plicht, en deze zoekt gy door uwen voorgewenden Eerbied voor God te verdeedigem Leesd en overdenkt toch naarftig de Les van Jefus Luc. VI: vs. 37 tot 45.
Noch: Nu zegt Dominé Codt! tot een getuige van zyn onfchuld , omtrend onze liefdelooze BeJchuldigmg aanteroepen. — Het fchynt Dominé, als of Gy wil'bekennen , uit onkunde dus gepreekt te hebben.
Wanneer ik God tot een getuige enz. aanroepe, hoevölgd dan hieruit, dat ik wil bekennen,
uit onkunde, dus gepredikt te hebben?
Neen , ik wil hiermede verklaaren , dat gy u ten opzicht van my onverantwoordelyk hebtgedraagen, om dat het aan God en myn Geweeten bekend is, dat ik my, aan de, door u my aangetygde misdaaden , niet heb fchuldig gemaakt.
Pag. 15. Ik kan niet denken, dat wanneer del Christen Vriend! U van een gegronder en beter ge* voelen zoud zoeken te overtuigen, dat gy dezelve
zoud aanneemew. . Immers dan was de Ver-
klaa-



r_ 8? ]
klaar ing over uwe Schriftuurtext onrechtzinnig.
Ja! niet wanneer de Christen Vriend my van een beter gevoelen zoude zoeken te overtuigen $ maar indedaad overtuigd, dat eene andere verklaaring van Hebr. LI: vs. 14'', ij. echt is, dan zal ik van de myne als van eene onechte afzien, zonder in aanmerking te neemen, wie my
overtuigd. Doch, dit zegge ik te vooreri,
dat , wil de Christen Vriend, maar de oude gronden voor uw gevoelen (dat my niet onbekend is) opwarmen, deze voor my niet voldoende zyn. —— Hy doe zyn best om my door betere gronden te overtuigen. ——
Uwe laatfte woorden : Immers dan was de Verklaaring over uwe Schriftuurtext onrechtzinnig , verfta ik weêr niet. Wiens Verklaaring zoude dan onrechtzinnig zyn ? die van den
Christen Vriend of de myne ? Doch mis-
fchien wildt gy hiermede zeggen : dat ik, wanneer ik de Verklaaring van den Christen Vriend, als echt en. beter .omhelze , de myne voor onrechtzinnig moet verklaaren. m Verre van
daar Vrienden ! wanneer ik myne Verklaaring verwerpe , is zy daarom noch niet onrechtzinnig. )
F 4 Noch:



. Noch: Maar nu zegt gy Dominé! „ dat 0 j$ öpèntlyk in uwe Redenvoering hebt gezegt, m dat 0 het niémand zal kwalyk neemen , die „ dezen Text van eene andere zyde befchouwden
„ anders verklaard." Dat is waar Do •
miné, dat hebt gy gezegd, na dat gy de Text op uwé wyze verklaard hadt. —-
Hier is myn Brief weêr gemarteld. Naar
de gedachten van de Heeren , moest ik 't voor de Predicatie gezegd hebben : dat ik het niemand zoude kwalyk neemen, enz. — Zeerwel Heeren! wanneer uwe Oratorie eerst van deskundigen is goedgekeurd.
Noch: Gefteld eens, ik hoorde in onze Kerk, door een Leeraar (om maar een voorbeeld te noe* men) een Predikatie doen , over de woorden t
Joh. V: vs. co Jefus Godheid te ver de*
digen ? Immers neen /
Men omhelze myne Verklaaring van Hebri II: vs. 14b, 15. of de uwe , ik denk niet dat onze Zaligheid daar onder lydt, en dus ftaat de inhoud van mynen Text niet dien van 1 Joh. V: vs. zo. niet parallel.
Noch : Dog ik hebbe hier wat veel tegen , vianneer men een ftelfel wil verdeedigen buiten onze Kerk.
Men



C So 3
Men fchynd te geiooven dat ik een ftelzel buiten myne Kerk wil verdeedigen. Maakeil
de Vrienden wel een onderfcheid tusfchen die Leerltukken , die wy met andere Gezindheden gemeen hebben, en die, waardoor wy ons van andere Gezindheden onderfcheiden. — Wanneer ik een van de eerfte verdeedige , dan verdeedige ik zeker een ftelzel buiten onze Kerk; niet waar Heeren?
Noch: Dit is in myne oogen wat al te Tollerants ge/leid. Gy zegt nu : „ dat men
lange wagten zal eer dat iemand door U ver„ ketterd word." Dif is fchoon Tollerants Dominé!
De Vrienden zouden my wel zoeken te overreeden, dat htx verketter en, een Christen Plicht, de Plicht van eenèn Leeraar zy.
Op Pag. 16. als de laatfte Bladzyde , willen de Ifeeren recht Chrifïelyk handelen , maar in het voorbygaan door DitiEëENEN God ! met groote letters te laaten drukken , half en half te verftaan geeven , dat zy geiooven , dat ik dit
Leerftuk ook ontkenne. Voorts bedanke
ik de Heeren , ten deele voor de goede gevoelens die zy van my hebben : want zy zullen God bidden , dat Hy my log meer en meer zuil fterken
en



G 90 ]
en bevestigen in het waragtig Geloof in Jefus Christus ! ('t geen daarop volgd verfta ik weêr niet) en veronderftellen dus , dat ik in 't waarachtig Geloof aan Jefus Christus zy. (Maar, waarom my dan aangetast als iemand die juist het tegenovergeflelde is.) en ten deele voor hun gebed voor my, waarmede zy fluiten, dat God wille verhooren.
En hier mede neem ik van deze Heeren affcheid, en verzekere Hun Ed. dat ik my in het vervolg niet meer zal kwellen met het weerleggen van deze Hunne zo ongegronde als beledigende Befchuldigingen , met het beantwoorden van hunne Brieven , of met aanmerkingen op Hunne Gefchriften te maaken.
Jk zal God bidden dat zy betere begrippen van hunnen Pdicht mogen verkrygen , en met een liefderyker Hart hunnen medemensen voortaan beöordeelen. Zoeken zy de geftoorde rust in de Amfleldamfche Gemeente te herftellen , zoeken zy Hunnen Leeraaren het gebruik der Redelykheid niet te betwisten, zoeken zy overtuigd te worden , dat een onbefuisde iever in den Godsdienst, altoos Godslasterlyke gedachten van het Opperwezen ten grond heeft, ——■ dan ben ik verzekerd, dat zy voortaan God met
een



[ 9i ]
pen beter hart zullen dienen , de verhevenfte denkbeelden van Jefus en Zynen Godsdienst hebben, en niy zal 't aangenaam zyn , wanneer Hun Ed. my met derzelver vriendfchap gelieven te verwaardigen.
EINDE*