10-4-4 D 28   KATËCHISMUS der BESCHOUWENDE voor mijne ONGELEERDE en JONGÉ LANDGENOOTEN, door H. van WAEtDEIBUIG. TE ROTTERDAM, BijJOHANNES POLS, Boekverkoop*1, 1790.  Het geen de begierende hand der Maeder is, voor ha-eren kleinen wankelenden Lieveling: is ook de Reder.kur.de voor het menschlijk Ferfland.  VOORREDEN. "V 7 oor U fchrijf ik, mijne achtingwaerdige LandV genootcn , die, hoewel op aenwinning \an kundigheden wacrlijk verliefd, echter befluiten kon om de' voorhanden zijnde faemenfïcllen derRedenkunde aen het knaegend gewormte ten pröoi te gccven. Hoe! zou ik U aen het voorhoofd van een klein werkje reeds beleedigen! Neen , ik weet dat het geen Gij in dit opzicht deedt op reden ileunde. Deze reden werd mij Czonder den ohilervcl ijken Lof van die arbeidzaemen te betwisten, die, onder het opdelven en zuiveren van deze Weetenjcbap, de Leugen even gelukkig deeden tuimelen als de Waerheid vestigen} uit de monden van eenigen Uwer dikwijls medegedeeld: Men zei „ De vlugt „ derRcdenkundigen, lèhoon overeenkoomltig hun „ doel, is voor ons, dje in de lacgte zweeven, j, te zeer aen die der Arenden gelijk." Ziet en vergelijkt nu wat ik deed; de Winter, dien begunftiger van den groei des verftands, koomt. *En Gij, dierbaere Jongelingfchap, waerom zouden de naebuurige Volken zich tegen u beroemen ? Immers is Uwe eer, de eer der Natie, met de werkdaedige liefde tot de letteren naeuw verbonden. Gij kunt flechts in zoo ver gelukkig weezen als Gij verftandig zijt. Wat! zonden redcnlijke wezens naeder aen de Dieren blijven, daer zij naeder aen de Engelen kunnen koomen! * a LIJST  L Ij S T der AFDEELINGEN en LESSEN. Van de Redenkunde in V gemeen. V. AFDEELING. i. Les. Van de Bevatting en Denkbeelden. li. Les. Van de Voorwerpen der Denkbeelden. ui. Les. Van deverfcheidenheid der Denkbeelden. iv. Les. Van de uitwendige Voorftelling der Denkbeelden. v. Les. Vak de Bepaeling en Onderfcheiding. II. AFDEELING. i. Les. Van het Oordeel en Voor ft el. li. Les. Volmaeking van het Oordeel en Voorftet. in. Les. Van de Hoegrootheid der Voorftellen. iv. Les. Van de Eenvouwige Voor ft ellen en derzelver Saemenvlechting. v. Les. Van de Saemengeftelde Voorftellen. vi. Les. Van de Omkeer ing en Tegenftelling der Voorftellen. III. AFDEELING. i. Les. Van de Redeneering en Sluitreden. li. Les. De algemeene Regelen van Bewijzen. in. Les. Van de Hoedaenigheid en Hoegrootheid der Sluitredenen. iv. Les. Van de Gedaenten der Sluitredenen. V. Les. Van de SChijnbaer onvolmaekte Sluitredenen. vi. Les. Van de Onvolmaekte Sluitredenen. vu. Les. Van de Drogredenen. vin. Les. Van de Waerfchijnlijkheid. ix. Les. Van de Onmiddellijke Zekerheid. x. Les. Van de Middellijke Zekerheid. KA-  KATECHISMUS DER Beschouwende REDEN KUNDE, Van de REDENKUNDE in V GEMEEN, AENLEIDING. Vondt Gij kunnen gelooven dat iemand re<*t zal waerdeeren 't geen hij niet regt kent ? b Vraeg. Dit kan ik niet gelooven; het waerdeeren van eene zaek is immers e'ene daed van het oordeel en het oordeel, als het geregeld werkt, volst altoos het verftand ? Antwoord. Gij wilt zeggen, het Oordeel is tot het regt waerdeeren van eenig onderwerp buiten ltaet, zoo lang het Verftand niet eenige denkbcel den van zaeken vergaederd en onderling vergeleeken heeft: Men zegt dat zeven griekfche Steden hevig twistten en elkander de bezitting der beenderen van dien Homerus misgunden, wien zii te yooren gebrek aen leevensmiddelen lieten lijden' Waerom waerdeerdenze den leevenden Homerus niet hooger? Zij kenden hem niet regt V. Wat is toch wel de bedoeling van deze Uwe vraeg? A. Waerom wordt de Reden, die, hoewel van de zedelijke volmaektheid misdaedig beroofd, dooide goedheid van den Regeerer der waereld, aen den A Mensen  < 1 > Mensch, boven de Dieren t een waercn luister geefr, niet regtmaetiger gewaerdeerd ? Waerom wordt zij niet gelukkiger gebruikt? Waerom wordt derzelver Geever,vah de verfchuldigde erkendtems, zoo onedelmoedig beroofd ? Waerom anders , dan om dat ze niet algemeen en regt gekend wordt. V. Gij treft mij ; maer laet mij mijn geval zeggen: ik had meermaelen redenkundige Saemenftehen in handen, maer ik vond dezelve booven mijn bereik en befloot dat de geëerde Opftelleren dezelve voor mij niet berekend hadden; en een andere geleegenheid, om meer naer mijne vatbaerhcid in deze wectenichap onderweezen te worden, heeft mij tot hier toe ontbrooken. Ben ik dan te befchuldigen ? A. Ik zal, zonder het laetfte te beantwoorden * U liever vraegen, wanneer ik deze geleegenheid thans aenbiede, of ik dan niet beeter zou kunnen beoordeelen of Gij waerlijk te befchuldigen zijt? Wat zal ik nu hooren! V. Ik houde U bij Uw woord, terwijl ik mijne oplettenheid tea loon van Uwe moeite, vrij willigen ftandvastig, zal zoeken leevend te houden. Maer eene bedenking! Hoe zal ik het aenvatten ? A Gij hebt mij flechts te volgen: ik zal U geduuïig acnleiding tot vraegen geeven en nu de Redenkuude eerst bcpaelen, dat is, zeggen, waer in dezelve beftaet. . ■ V. Hoe wordt de Redenkunde dan bepaeld i A. „ Verftaet 'erdoor, de kunst om onze ver„ ftandsvermoogens, noopends het geene jn en " buiten ons waerheid is, regt te gebruiken." Let hier V. Waer op moest ik letten? A. Inzonderheid op het regt gebruiken van onze' verftandsvermoogens, want daer door wordt het  € 3 > het eigenlijke oogmerk en nut der Redenkunde iitP gedrukt: Ieder gezond mensch heeft een natuurlijk gebruik van zijn redenvermoogen , doch onbefchaefd; maer de Redenkunde befchaeft de bevatting, het oordeel in de redeneering en verfchaft als middel, de bekwaemheid, om dezelve, selijk hen behoort, van een natuurlijk goed of regt gebruik te doen weezen; fa ö V. De niet onderweezene heeft geert flechter redenbeg.nzel dan de geleerde man ,& maer het is dan gebrek aen befchaeving dat hij zoo geregeld niet denkt en fpreekt ? 6 8 A. Dat is zoo eil hier bewijst Gij het waeré doelwit der Redenkunde, welke men in geene Weetenfchappen orttbeeren kan en welke we nu verdeden zullen, te vatten. F. Hoe wordt de Redenkunde verdeeld? A m de befchouwende en de beoeffenende, van welken wij de eerfte alleen behandelen. V Wat doet de Befchouwende Redenkunde? A. Deze onderftelt geene ervaerenheid en be-s SenvoeTenï " 611 dan dc wiJze ™ • Re^nWe'ofer? V°°r Be0eff-ende A Om hen, die de befchouwende onderzocht, hebben, m de mtoeffêning derzei ve, door gepaste regelen, te beftuuren. %T V. Maer hoorde ik U niet zeggen van flechts de eerfte te zullen behandelen ? A Ja, want hebt Gij de Befchouwende Redenkunde, op welker ovcrweeging we ons nu toe', leggen, U behoorlijk eigen ge'maekt, dan zal de fleoeffenende, in andere uitmuntende Saemenftelleü der Redenkunde voorkoomende , buiten twijffel . onder Uw bereik weezen. J A * ÉÉR.  < 4 > EERSTE AFDEELING. EERSTE LES. Van de BEVATTING en DENKBEELDEN. AENLE1DING. De Mensch, die voornaemlijk door zijn onftoflijken geest van een Dier verfchilt, heeft, van 't geene in, aen en om hem gebeurt, Bewustheid of Bevatting ; en deze Bevatting is de eerfte aenleg deiDenkbeelden. i Vraeg. Wat is Bevatting ? Antwoord. Verbeeld U, voor de eerftemael, in een vreemd Land te weezen, en van verre een Tooren, een vlucht van Vogelen, te zien: een Gefchreeuw, een Gezang te hooren: den Wind of de Koude te voelen, dan zult Gij, door de eerfte eq eenvouwige daed van Uw verftand, denken en in zoo verre weeten, Ik zie, hoor en voel dat. En deze werking van het verftand noemt men Bevatting, a V. Is de Bevatting niet aenftonds een Denkbeeld ? ~A. Dit zal ik U'zelf eens laeten beoordeelen, herinner U het voorgaende antwoord: Men vroeg U dan eens oogenbliklijk naer de waere gedaente van dien tooren, het foort dier vogelen, den aert van dat gefchreeuw, den inhoud van dat gezang, de ftreek van dien wind en den graed der koude, welken Gij wist dat uwe zintuigen hadden aengedaen, wat zou wel Uw antwoord weezen! 2 F. Mijn geheele antwoord zou weezen: „ Ik weet het niet." Ook zou mijn verftand dan geen kleinen fprong hebben moeten doen: WatduuktU? A. Dat is zoo, 'er behoort meer tot een eigenliik gezegd Denkbeeld, en de eerfte eenvouwige J " ■ Be-  < 1 > Bevatting heeft, in ons verftand, dikwijls geen duurzaem verblijf, zet zich meermaelen in het zelve niet vast genoeg, om een denkbeeld te worden. 4 F. Van waer koomt dat? . A. Dikwijls zijnwe te onvcrfchillig; wanneer we enkel aendacht moeften weezen zijn we, door onoplettenheid, in een foort van bedwelming. Echter gebeurt het ook dat &è\ door toevallige beletmiddclen, in het verkrijgen van Denkbeelden, Verhinderd worden. 5 F. Gij noemde de Bevatting den eerften aenleg der Denkbeelden? A. Dit deed ik om dat het verftand, door de bevatting, de eerfte gronden daer toe legt, zoo dat het zeker gaet, daer geen Bevatting is zal ook geen Denkbeeld koomen. 6 F. Uier had ik wel een opheldering hoodig? A. Wanneer men een Kind, voorde eerftemael^ de letteren van het A, B, C, aen wijst, zullen, bij liet zelve, de Denkbeelden der letteren zeker nog pntbreeken, nochthans bevat het kind wel dat men het zekere reekenen heeft aengewcezen, wanneer riu deze aenwijzing, geduurig en behoorlijk, wordt herhaeld, dan zullen deze teckenen langzn'em dieper in het verftand gaenj het kind zal zich, buiten het boek, de gedaente van een of meer letteren vertegenwoordigen en , dezer wijze , van dezelve' Denkbeelden verkrijgen. 7 F. Wat is dan een Denkbeeld ? Ai „ Eene vertegenwoordiging van eenige zaek j, aen ons Verftand, ook dan, wanneer de zaek „ zelve afwezig is." Zoo dat we ons dcszelfs gedaente of gcfteldheid van nieuws te binnen brengen, 8 F. Mij dunkt de voorbeelden zijn leerzaërfl en' te'rmaeklijk ?' • A 3 A. We1  < 6 > > 4. Wel nu, geduurende het onlangs gedaert Amfteldamsch reisje hebt Gij immers daer het ltadhuis en andere merkwaerdigheden gezien, terug gekoomen zijnde , ftelt Ge u de gedaentèn der beichouwde dingen meermaelen nieuwlings voor, en dat is 't geen ik een Denkbeeld noem. 9 V Door welke middelen verkrijgen we onze oorfpronglijke of nieuwe Denkbeelden? A. Door de Zintuigen, zoo als dezen in verband 'ftaen met en bcftierd worden door onzen geest. 10 F. Deze nieuwe Denkbeelden worden dan eigenlijk niet gevormd door de Zintuigen oo zich zei ven ? ü A. Niets minder dan dat; onze Zinnen, fchoon uit de fijnfte ftoffe beftaende, zijn echter ftoflijk cn bezitten in zich zei ven vohlrekt geen Denkvermoogen; maer zijn alleen gefchikte werktuigen, door welken onze geest zijne waerneemingen naer buiten doet. 11 V. Maer werkt de laetfle dan nimmer onaf bangelijk van de Zinnen ? A. Zeer dikwijls; want hij b::ffl- in de herroeping, ontbinding, vergelijking, faemenvoeging, en tegeniteihng der denkbeelden, eene vrijwerkende oorzaek. TWEE-  < 7 > TWEEDE LES. Fan de VOORWERPEN der Denkbeelden. AENLEIDING. Gelijk een begonnen Verftand, zoo vooronderftelt ook een begonnen Denkbeeld de Schepping eri Schepzelen , van welke genoegzaem alle onze Denkbeelden zijn ontleend. Deze worden, in de Redenkunde , Voorwerpen genoemd en worden naeder, in zelffiandigheden en hoedaenigheden, onderfcheiden. ïFraeg. Wat is een Voorwerp, in onderfchcidiug van een Onderwerp? Antwoord. Een Voorwerp is een perfoon, zaek of gefteldheid die befchouwd, beoordeeld, bewerkt wordt en, in zeker opzicht, ontvangt; maer een Onderwerp is de perfoon of zaek die bezit: gelijk zoo het Yzer als voorwerp wordt bewerkt, door de aentrekkenskracht van welke de Zcilftcen het onderwerp of de bezitter is. i F. Wat moet men door de Zelfstandigheid der voorwerpen verftaen ? A. ,, Hun afzonderlijk beftaen, door 'twclk zii, „ op zich zei ven, een volkoomen geheel uitmaeken." Zoo is een Dier, een Gewas, of een Steen een ondeclig geheel, en heeft, om dit te weczen, geene facmenfteiling met iets anders noodig. Deze Zelffiandigheden nu kan men zich vertegenwoordigen in gedacht en in foott. 3 F. Wat wordt onder het Geslacht der zclfftandigheden begrecpen ? A. Wanneer men zegt, het menschlijk Gedacht, dan bevat men, onder deze benaeming, alle menfchan, van welken lanilaert die ook zijn: door het Gedacht der Dieren tevens alles, wat, tusfehen nicnfchen en gewaslèn, een roerend leeven bezit. Ad. 4 F. Wat  < 8 > 4 V. Wat is dan het Soort der zelfstandigheden ? - A. Deze benaeming is bijzonder en bepaeld „ tot zeker deel van het Geflacht." Zoo zijn vaste Starren niet alle , maer flechts de lichrgeevende Harren; de Rusfen zijn niet alje menfchen, maer een foort van menfchen, in tael en gebruiken onderling overeenkooincnde; zoo zijn Schaepen een lbort van dieren en de Perzikboomen een foort van boomen. Gij ziet.dan dat het woord Geflacht veel ruimer beteekenis heeft dan het woord Soort. $F. Maer ik denk wel eens aen 't geen niet beltaet? A. Met bepaeling; men denkt wel eens aen 't geen, op zekeren tijd, in onze gewesten, niet beflaet, zoo denkt men, des Zomers, aen vorst en fneeuw, des Winters, aen blocijende roozen en anjelieren. Of aen 't geen niet beflaet, in gedrochtlijke faemenftellingen: gelijk de afgoden Janus, met een dubbel aengezicht en Pan, met boksvoeten. Of aen Heilige Hoedanigheden, welken niet op zich zeiven, maer wel in zelfiftandigheden gevonden worden, gelijk Wijsheid, Liefde en Edelmoedigheid. Of aen Beroovingen: gelijk Onrechtvacrdigheid, Duifternis en Blindheid. 6V. Wat zijn nu Hoed aenigheden? A. „ Geftcldheden of wijzen, op welken de zei f„ ftandigbcdcn beftaen." Zoo is het Licht ecne hoedaenighcid van het vuur; de Vleugelen ecne hoedacnigheid der vogelen en de Gedacnteverwisfeling cene hoedanigheid van zijwormen, rupfen en meer gekorven diertjens. En noopends deze Hoer daenigheden moet men opmerken .... 7 V. Wat? A. Dat de Zelfftandigheden juist daer door verfchillende zijn; als ook, dat fommige Hoedaenigheden aen dczelven natuurlijk, doch anderen flechts toevalli? eigen zijn. 8 V. Wat  < 9 > 8 V. Wat moet men, door het Verschil der zelfstandigheden, verftacn ? A. „ Dat de eehe Zelfstandigheid, uit hoofde van „ bijzondere gefleldheden, niet overeenkoomt met, „ en zoodaanig is als de andere." Zoo blijft een hoop Aerde, zelfs tot het kegelachtige opgaende, ftaen, terwijl het Water gelijk wechvloeidt. Sommige Vogelen leeven op het land, anderen in het water en anderen in beiden. ()V. Wat zijn Natuur lijke hoedaenigheden? A. „ Zoodacnigen, welken, tot het wezen van „ cene Zelfstandigheid, onaffcheidbaer behooren." De Oneindige alleen bezit geene andere hoedaenigheden; nochthans bezitten alle Schepfelen, behaSven de toevalligen, ook zulke gefteldheden, welken tot derzei ver natuur onaffcheidbaer behooren. ioV, Mag ik eenigen van dezelven weetcn? A. HesDenken in een geest. Lengte en breedte aen een ligchacm. Plaetsverandering aen 't geen zich beweegt, of bewoogcn wordt, en diergelijken, ii V. Wat zijn Toevallige hoedaenigheden? A, „ Zulken, welken, tot het wezen van eene „ Zelfstandigheid, niet onaffcheidbaer behooren." Zoo maekt de fchooneTaeikunde niemand eerst een mensch, maer wel tot een geleerd mensch; fchoon de Boomen agter uw koepel niet befhoeid zijn, houdenze echter niet op boomen te weezen; of W^s het de Munt wel daer het Goud, goud wierd? Nu nog iets van het Bijvoegzel. ia V. Wat is het Bij voegzel? A. „ De faemenvoeging van twee of meer zelf,, ftandigheden welken anders zeer wel kunnen ge„ fcheiden zijn." Zoo voegt deVoenmsn dePaerden, met het Rijtuig, faemen; de Jager voegt met zich bet Roer, Buskruit en Hagel; doch, terug toornende, fcheiden deze beiden het genoemde van elkander. A 5 DER-  *C io > DERDE LES. Van de VERS CHEIDENHEID der Denkbeelden. AENLEIDING. Alle vertegenwoordigingen, van bewuste voorwerpen, aen het Verftand, zijn Denkbeelden; dan dewijl dit op verfchillende wijzen kan en moet gefchicden, zoo volgt, dat de Denkbeelden onderfcheiden zijn: nacrnlijk, in eenvouwige en facmengeftcldc, faemenvattende en afgetrokkene, volftrektc en betreklijke, klaere en volledige Denkbeelden. i Ff-aeg.Wu is een Eenvouwig Denkbeeld? Antwoord. ,, De vertegenwoordiging van cenig „ Voorwerp, het welk geene ontbinding of dceling „ toclaet." Het zij dan Zelfstandigheden, gelijk èen Geest, een ondeelbaer Punt en Stip. Of Hoedaenigheden en Toevallen, als Eenheid, Regtheid en een Oogenbiik. o.V. Dan is het Voorwerp ondeelbaer; maer volgt hier uit wel dat het Denkbeeld zelve ondeelbaer is? A. Ecne verkeerde vertegenwoordiging der Voorwerpen moet hier den regel niet weczen: wanneer het verftand, wegens de zacken, denkt, zoo als dezelven zijn, dan heeft het, van een eenvouwige zaek, ook een eenvouwig Denkbeeld. 3 V. Wat is een S aemengesïeld Denkbeeld? A. „ 13e vertegenwoordiging van ecnig Voor„ werp aen het verftand, 't welk voor ontbinding vatbaer is." Zoo denkt men aen eene Plant, een Boek, een Uurwerk en een Verrekijker. Wat is een Saemf.nvattend Denkbeeld? A. „ De vertegenwoordiging van eenig Voor„ werp, in degaelfs geheelen omtrek." Zoo denkt men  < II > men aen den Man, zijne geftalte, kundigheid, bedrijf en ftaet, aen de Stad, derzei ver omtrek, inwooneren, wegen en gebouwen: aen een Boek, deszelfs fchrijver, inhoud en fchrijfwijze. 5/^. Wat is een Afgetrokken Denkbeeld? A. „ De vertegenwoordiging van zeker gedeeldte „ eener faemengeftelde Zaek." Zoo denkt men, noopends een Schip, bij aftrekking, cemglijk op het Roer; zoo brengt men zich, van ecne Plant, bepaeld te binnen deszelfs Wortel en , uit een Redenkayeüng, het Werkwoord. 6F. Wat is een Volstrekt Denkbeeld? A. „ De vertegenwoordiging van een volkoo„ men Zaek, alleen of op zich zeiven befchouwd." Zoo denkt men aen een Wapen; een Kunstpiaet; etn Schilderij en een Jacht. ■jV. Wat is een B'etreklijk Denkbeeld? A. „ De vertegenwoordiging van eene Zaek, in „ opzicht tot derzelver maeker of bezitter." Zoo denkt men aen het wapen van Holland; een kunstpiaet van Vinkeles; een fchilderij van Rubbens en het jacht der Admiraeliteid. Deze onderfcheiden Denkbeelden kunt Gij immers niet £emaklijk vcrgeeten. 8 V. Mag ik daer tegen eenig hulpmiddel vraegen? A. Merk dan op, dat elk tweetal Denkbeelden, in rang volgende, juist tegen elkander overftaen, zoo dat Gij, weetende wat een eenvouwig Denkbeeld is, uit de tegenftelling, ligtelijk kunt opmaeken wat een saemenges te ld zij, en zoo vervolgends. Tot de volmaeking der Denkbeelden brengt men het Klaer en Volledig Denkbeeld. 9K Wat is een Klaer Denkbeeld? A. „ Eene vertegenwoordiging van eene zelfe, ftandigheid, in haere aengeieegenfle hoedaenig„ heden." ïo^.Wac .  < 12 > ïoV. Wat is het tegengeftelde yan een klaer Denkeeld? A. „ Een duifter Denkbeeld, of de vertegen* 'j, woordiging van eene zelfstandigheid, flechts in „ haere minst onderfcheidende hoedaenigheden." Men zou anders zeggen, in 't ruuwe. 11V. Wanneer dan iemand zich een Zee, aen zijn verftand, vertegenwoordigde, als een zeer uitgeftrekt en zout water; een Huis, als een wooning van hout en fteen? A. Dan bezat hij, van het genoemde, flechts een duifter Denkbeeld; maer heeft hij van de bepacldc uitgeftrekrheid,, van de engten , de gronden en voortbrengzelen van die Zee; heeft 'hij van de meeting, den uit- en inwendigen vorm van dat Huis zoo veel kennis, als noodig is^ om dczelven met geen andere zee en huis te verwarren, dan zijn zijne Denkbeelden van deze beiden klaer. Zou riien van eenige zaeken niet klaere Denkbeelden kunnen hebben, fchoon dezen, noopends andere zaeken, flechts duifter wacren? * A. Zeker, het aetttal van duiftere Denkbeelden overtreft, bij de verftandigften, altoos het aen tal der klaeren, maer, hoe meer'onze denkbeelden in klaerheid toeneemen, hoe meer we onze klaere denkbeelden naeuwkeurig vergelijken, hoe duidelijker of onderfcheidener en vollediger dezelven worden zullen. 13 V. Het laetstgenoemde doet mij vraegen i Wat is een Volledig Denkbeeld? A. „ De vertegenwoordiging van alies, wat in een Voorwerp te vinden is;" zoo dat het, met het voorwerp, volkoomen evenmactig zij. Doch zoodaenig Denkbeeld huisvest in geen mensch op de aerde en geen verftandig Wijsgeer zal zeggen: Ik heb ecnig Voorwerp geheel uitgeput." Wij Mijven, aengaende de wezens der zelfilandigfieden, zeer onkundig. VIE R-  < 13 > VIERDE LES. Van de uitwendige VOORSTELLING der Denkbeelden. AENLEIDING. Onze Denkbeelden kunnen aen anderen kcnbaer, noch voor hun nuttig worden, ten zij dezelven, door teekencn, voor welken hunne zintuigen vatbaer zijn, voorgefteld en daer door medegedeeld worden. i Vraeg. Door welke teek enen ftellen we onze Denkbeelden aen anderen voor? A. Door wezenstrekken en ligchaemshoudingen, gelijk men zijne gedachten, op deze wijze,wel aen dooven te kennen geeft, of de aeudoeningcn des gcmoeds openbacrt, of ook wel tot flegter einden; maer inzonderheid gefchiedt dat door de stem en het schrift. iV. Zijn 'er niet wel ftemmen aen welken verftaenbaere woorden ontbreeken? A. Ja, naemlijk het hoorbaer zuchten, fchreijen, lagchen, als ook het fchreeuwen; en dezen worden, ter onderfcheiding, de ongevormde of ipraeklooze Stem genoemd. 3 V. Wat moet ik dan door de Spraek verftaen? A. „ De menschlijke Stem, voor zoo verre men, „ bij verfchillende beweegingen van de tong en ,, lippen, door onderfcheiden klanken, de denk„ beelden van het Verftand uitdrukt." Welke klanken door de Spraekkundigen, trapsgewijze, tot geregelde woorden zijn gevormd. 4 V. Dit doet mij aen de herkoomst der woorden denken? A. En dit was ook mijn bedoeling ; niet orn in de Spraekkunde te treeden,'maer om, van den oor-  < H > oorfprong, het verfchil, gezag en de noodzacklijkheid der woorden, flechts iets te zeggen. 5 F Wat heeft men van den OoRSPRONG-dcr woorden te gclooven ? A. Het is ontwijfFelbacr dat de Schepper der Spraekdcelcn in, ook de eerfte Spreekmeester van de menfchen geweest is; maer dat het mcnschlijk vernuft en goedvinden, voor al nae de Spraekverwarring, dezelven veel veranderd en verrijkt hebben. 6 F Wat moet ik van het Verschil der woorden weeten ? A. Dat dezelven, in onze fpraek, gelijk in meer andere taelen, op negenderlei wijzen vèrfchillen: als, de Geflachtwoorden, welken manlijk of vrouwlijk of onzijdig zijn; de Naemwoorden, door weikon men de zelfftandigheden eii hoedaenigheden uitdrukt ; de Voornaemwoorden, welken de plaets der naemwoorden bekiceden; Werkwoorden, door welken men iets te doen, te lijden of te zijn te kennen geeft;Deelwoorden, welken hunne nuttigheid hebben, in het onderfcheiden van de deelen'des tijds, als het voorledene, tegenwoordige en toekoomendc! En deze vijf foortcn zijn veranderlijk. 7 F. Welken zijn dan de vier asdere foorten? A. De Bijwoorden, welken in toevalligheden; Voegwoorden, welken in faemenvoegingen; Voorzetfelen, welken in betrekking tot plaets, oorzaek, uitfluiting, tijd en faemenvoeging; Tusfchenwerpingen, welken in een redenvoering, als een drift of aendoening, gebeezigd worden. En deezen zijn onveranderlijk. Uit dit aental zullen we flechts opmerken.... SF Wat? A. Dat fommige woorden ietsftellcn, anderen iets ontkennen; fbmuiigen voor zelfftandigheden, an-  < 15 > anderen voor hoedaenigheden; fommigen eigenlijk en anderen oneigenlijk gebruikt worden. <)V. Welken zijn stellige en welken ontkennende woorden? A. Stellige woorden zijn die, welken aen eenig Voorwerp iets toekennen: als verftand, fpraek, braefheid, zichtbaerheid, lengte en kracht; üntkennenden zijn die, welken aen een Voorwerp iets onttrekken: als onkunde, fpraekloos, ontrouw, onzichtbaer, liefdeloos en krachtloos. 10 V. Welke woorden geeven zelfstandigheden en welken hoedaenigheden te kennen? A. Met de woorden zout, olie, aerde, water, hout, fteen en ftael, noemd men zelfftandigheden; met de woorden vlug, traeg, zwaer, ligt, hard en zacht, drukt men hoedaenigheden uit. ii^. Wat is 'er van het eigenlijk en oneigenlijk gebruik der woorden? A. Eigenlijk noemd men de eerfte of natuurlijke en oneigenlijk de tweede of geleende beteekenis der woorden; eigenlijk zegt men van een Mensch dat hij door zijne zintuigen iets waerneemt, dat hij zingt en handklapt; doch als deze zintuigen aen een geest, het zingen aen velden en daelen, het handklappen aen boomen toegekend wordt, dan merkt Gij dat men, oneigenlijk en flechts om eenige gelijkheid, tusfehen het eene en andere, zoo fpreekt. ia V. Wat moet ik, van het gezach der woorden, weeten? A. Dat verre de meeste woorden flechts een willekeurig verband met onze Denkbeelden hebben: Want verfchillende volken drukken dezelfde zaeken met verfchillende woorden uit; nochthans behoort men, bij een bijzonder volk, de gewoone beteekenis der woorden te volgen, ten zij men, van ecne buitengewoone,behoorlijk reden geeve en zich,in dezelve, vervolgcnds gelijk blijve. 13 lr. In-  < IÓ > i %V Intusfchea is mij de n o o d z a e k l ij k h e i d der woorden reeds duidlijk gebleeken; doch laet mij Uwe gedachten, desaengaende, hooren? A. Daer het menschdom, buiten dien, althans geene genocgzaeme middelen, ter mededeeling van Denkbeelden, zou bezitten, daer rijst het weldaedtge van de gift der gevormde fpraek verre boven onzen lof, geeft den mensch, boven de dieren, eene waere grootheid, en leevert de ftoffen, tot de faemenftciling van alle nuttige wectenfchappen. \itV. Ook dan tot de Reden voering? A. Dit is van zelfs duidelijk, doch dan worden de woorden termen genoemd en, in enkele en faemengevoegde termen, onderfcheiden. 15 F. Welken zijn enkele en welken s aemenge voegde termen? A. De cerften bevatten in een woord zeker voorwerp: als zon, maen, wolk, zee, rivier, land, ftad of mensch; maer de laetften beezigeh daer toe meerder woorden: als, de Natuur is bevallig, de Stad is woelig, dc Zang bekoort. idV. Gij hebt ook het Schrift genoemd? A. „ Verftaet 'er door zichtbaere en bekende „ trekken of teekenen, met welken men, in „ naevolging van de Spraek, de denkbeelden van „ het Verftand uitdrukt." 17/^.Wat is, in de voorftelling der denkbeelden, verkieslijker, de Spraek of het Schrift? A. Met opzicht tot het tegenwoordig gebruik, of plaetsUjk en bijzonder nut, de Spraek; doch in betrekking tot het toekoomftig en meer algemeen gebruik, het Schrift. VIJF-  < 17 > V IJ F D E LES. Fan de BEPAELING en ONDERSCHEIDING, AENLEIDING. Zal men, in het Voorftellen van denkbeelden, door anderen, wel verftaen worden en hun nuttig weezen j dan moet men het Onderwerp, van geIprek of gefchrift, juist bepaelen en, van 't geen tot het zelve niet behoort, naeuwkeurig onderscheiden, iFiaeg. Wat moet ik, door eene Bepaeling, verftaen ? Antwoord. „ Eene korte en duidelijke opnoeming „ van eenig denkbeeld." Welke altoos volgt op de vraegen, Wat is dat? Wat moet men daer door verftaen? Het woord bepaeling wordt wel, met dat van befchrijving , verwisfeld ; echter is het laetfte, daer toe, nist ruim genoeg. 2/^ Is er,"tusfchen de Bepaelingen, niet eeriig verschil? A.]s., dezen verfchillehj naer den aert der onderwerpen: welken zijn, een Woord of Zaek. %V. Wat is de bepaeling van een Woord? A. „ Het opnoemen der beteekenis van een „ woord". Gelijk dit, opzetlijk^ in een Woordenboek gefchiedt: zoo beteekent het woord Weldaed, een gunstbewijs; dat van Liefde, beminnen; en dat van Haet, afkeer; en, dewijl de bepaeling der zaek, met die van het woord, naeuw verbonden is, kan men hier niet te naeuwkeurig weezen. 4 V. Wat is de bepaeling van eene Zaek? A. ,, Eene opnoeming van het geen de natuuf v, der zaek uitmaekt." Zoo bepaeld men eene Wolk,als een damp van water, zout, olie, zwavel B na  < 18 > en aerdachtige deelen, in de beneden lucht opgefteegen; de Lucht, als eene zwaere, doorfchijnende, rekbaere, doordringende en, voor het bloote oog, onzichtbaere vloeiftof. 5 V. Hoe zal ik eene zaeklijke bepaeling leereu maeken ? A. Let dan eerst op het Geflacht, tot het welk de zaek, die bepaeld moet worden, behoort; dan op het Verfchil, 't welk, tusfchen de bedoelde zaek en foortgelijken, plaets heeft, en, dezer wijze, krijgt men de afzonderlijke geaertheid van dezelve onder de bevatting. 6 F.Dan zal de Bepaeling ook haere regelen hebben? A. Zij moet, zich met alles wat men van de zaek weeten kan, evenmaetig uitflrekkende, op de bedoelde zaek alleen toepaslijk weezen ; als ook kort en echter duidelijk. 7V. Mag ik den eerften Regel wat naeder kennen ? A. De evenmaetige uitftrekking is, dat men de zaek in de bepaeling, niet half of gedeeldtelijk, maer volkoomen influit; immers, wanneer men de "Wijsbegeerte bepaelde, als eene begeerte tot dè natuurkunde, zal dezelve veel te eng en dus gebrekkig weezen: dewijl dezelve influit, alle die weetenfchappen, voor welken het verftand, buiten de onmiddellijke Openbaering, vatbaer is. Ook moet ze niet te ruim weezen: dewijl zulk eene bepaeling, zonder verandering, dan ook op andere zaeken zou toepaslijk zijn; zoo is een Ovael niet een rond in 'tgemeen, maer een langwerpig rond. %V. Wat vórdert de tweede Regel? A. De bepaeling moet kort weezen , zoo dat men, in de opnoeming, geen noodeloozen omflag gebruikt; en zoodaenig kan zij alleen dan weezen,  < 19 > als nieri het naeste geflacht en verfchil in acht neemt. 9 V. Hoe beantwoord men aen den derden Regel? A. Wanneer de bepaeling duidelijk of juist onderfcheiden en dus verftaenbaer is: en^ daer toe, moet men zich niet van geleende, maer van eigenlijke, niet van vreemde, maer van bekende, niet vari bepaeldvvordende , maer plaetsbekleedende woorden, bedienen. Ook moet men eene zaek, niet van toevallige , maer van haere natuurlijke hoedaenigheden bepaelen en, bij moogelijkheid, altoos liever opnoemen wat de zaek al, dan wat dezelve niet is. \oV. Wat zegt het, niet van bepaeldwordende, maer plaetsbekleedende woorden ? A. Wanneer iemand, door U gevraegd zijnde, Wat is een Eiland? ten antwoord gaf: Een Eiland is een Eiland; dan zou het immers moeilijk zijn om emftig te blijven? En waarom? Om dat hij met andere woorden had moeten zeggen, wat eed Eiland is. 11 F. Nae de Bepaeling volgt nu de Onderfcheiding ? A. „ De Onderfcheiding beflaet in eene optel4, ling van verfcheidenheden, welken, in éenig „ Voorwerp, begreepen worden." En deze is, naer den aert van het voorwerp j de onderfcheiding Van een Woord of Zaek. 12 V. Wat is de onderfcheiding van een Woord 1 A. „ De optelling van de verfchillende beteeke- „ nisfen, in welken eenig woord gebeezigd wordt." Zoo beteekent het woord Rijm, een bevroozen damp, en tevens eene foort van dichtmaet; het woord Lam beteekent niet flechts zeker wollig dier, maer ook een foort van ligchaemsgebrek; en door deze onderfcheiding, kan men veel misverftand eri woordenftrijd vermijden. B t is^WsSÉ  < 20 > io,P. Wat is de onderfcheiding van eene Zaek? ^f. „ De optelling van verfcheidenheden, wel„ ken tot het geheel van eene zaek 6ehooren." Welke onderfcheiding op drieërleic wijze gebruikt wordt, naemlijk, tot eene onderfcheiding der Verdeeling, eene onderfcheiding der Hoedaenigheden en eene onderfcheiding der Reden.! 14 V. Wat is de onderfcheiding der Verdeeling? A. Deze wordt gebruikt noopends faemenftellen, welken in verfcheiden zelfftandige éénheden beftaen : gelijk een Leger, in veele waepenrustingen, rangen en perfoonen," een Zangkoor, in verfchillende ïtemmen; een Burgerftaet, in eene meenigte van inwooneren, in onderfcheiden ftanden; en deze onderfcheiding is de grootfte. 15^". Wat is de onderfcheiding der Hoedaenigheden? A. Deze plaetst men tusfchen zelfftandigheden en haere wijzen of gefteldheden, om dezelven, als verfchillende voorwerpen onzer denkbeelden , niet te verwarren: Zoo onderfcheidt men de Kwik, in derzelver ftoffe en gefteldheden of eigenfchappen; en deze is de middelbaerc onderfcheiding. 16 V. Welke is dan de onderfcheiding der Reden? yf.Die haeren grond niet in de zaek zelve, maer flechts in onze bevatting vindt: Gelijk mendezer wijze, de eeuwigheid en onveranderbaerheid, in den Oneindigen, onderfcheidt. Eindlijk heeft de onderfcheiding ook haere Regelen. \-V. Welken zijn dezelven? A. Evenmaetigheid met de zaek; als ook haere Waerheid, Kortheid en Duidelijkheid, welker natuur Gij reeds, bij de Bepaeling, hebt leeren kennen. TWEE-  < 2r >" TWEEDE AFDEELING. EERSTE LES. Fan het OORDEEL en VOORSTEL. A E N L E I D I N G. Wanneer het Verftand twee of meer denkbeelden vergaederd heeft en dezelven te faemen vergelijkt, dan zal het, noopends de overeenkoomst of ftrijdigheid der vergeleekcn zaeken, beflisfing doen: deze beflisfende daed des verftands noemd men Oordeel, en, wordt dit oordeel uitgcfprookcn, dan noemd men het een Voorftel. i Vraeg. Hoe wordt het Oord bel bepaeld? Antwoord. „ Het is die daed des Verftands „ welke de overeenkoomst of ftrijdigheid, van on'„ derhng vcrgeleeken woorden of zaeken, beflist " * Vi VOrmd men een oordecl over Woorden ? A. Itoor te overweegen welke bcteekenisfen twee of meer woorden, in eerie tael, hebben en door vergelijking van die bcteekenisfen, het daer voor te houden, dat deze woorden onderlino- ov&een koornen of dat dezelven ftrijden: gelijk de woorden, Vlijt, Naerftighcid, IJver en Traeghefd! S/-Hoe vormd men een oordeel over ZaeW^ A. Door zich twee of meer zaeken te verte-en woordigen: gelijk we zoo denken aen PHrriPS den tweeden; Alva en de Nederlanderen: vergelijken we de wreedc maetregelen der twee eerst genoemden , dan zal ons verftand deze beflS doen: „ Die koornen overeen." Maer, vergelfi we de opmerken van Philips en Alva der Nedcrlanderen, dan is ons oordeel: „ Dezen „ zijn ftnjdig." " J-"-zcl^ B 3 4 r. Wat  < 22 > ^V. Wat is een Voorstel? A. „ Het is een uitgefprooken oordeel over eenige „ woorden of zaeken." Het welk naeder wordt pnderfcheiden, in een Onderwerp, een Gezegde pn de Koppeling. <,V. Wat is, in een voorftel, het Onderwerp? A. „Het woord of de zaek, omtrend' welke men „ zijn oordeel zegt." Gelijk het Rijtuig, de Teekening, het Weêrglas, het Schip, de Wijngaerd, de Brief. 6V. Wat is, in een voorftel, het Gezegde? A. ,, Het geen men, aengaende het onderwerp, „ bevestigd of ontkend." Gelijk prachtig , vohdoende, gereezen, getaekelt, geflaegt, gezegelt. 7 V. Wat is, in één voorftel, de Koppeling? A. „ Het bevestigend of ontkennend woord, „ door welk het voorftel eigenlijk een ftellende „ of ontkennende gedaente verkrijgt.". _ Gelijk is , is niet, in het enkelvouwigeyzijn, zijn niet, en meer anderen, in het meervouwige. Zie dit ïm, in de faemenvoeging van de genoemde enkelvouwiee Onderwerpen 'en Gezegden: het Rijtuig is prachtig; deTeekeniug is voldoende; het Weêrglas is gereezen; het Schip is niet getaekeld; de Wijngaerd is niet geflaegd; de Brief is niet gezegeld. Merk hier tevens op, dat de koppelwoorden ook wel worden wechgelaeten: als, de Zon lijst; de Maen wast; de Leeuwrik zingt; voor, de Zon is rijzende, enz. 8 V. Hoe doet men een bevestigend, en hoe een ontkennend Voorftel? A. Door eenig onderwerp eene kwaede gefteldheid te onttrekken, volgt nog niet, dat het voorftel bevestigend is : gelijk , Germanikus bezat de ondeugden van Tiberius niet;maer wel dan, wanneer men, aen een onderwerp, zekere goe-  < 23 > goede gefteldheid toefchrijft: als , de Kristallen in IJsland zijn uitmuntend; het Baeken is nuttig voor de zeelieden. Zoo ook, bij omkeering, door, aen eenig onderwerp, een gebrek toetefchrijven, volgt nog niet, dat het voorftel ontkennend is: gelijk, de Kruïsvaerten hebben Europa zeer ontvolkt ; maer wel dan als men, aen het zelve , eene goede gefteldheid onttrekt: gelijk, het Land is niet bebouwd; de Bloemknoppen zijn niet uitgekoomen. Verder, daer het, in de fluitredenen, zal te pas koornen, moest ik U nog zeggen, dat het Gezegde, in een voorftel, wel eens voor, en het Onderwerp agter aen wordt geplaetst: gelijk, de woonplaets der Beeren is het Noorden. B 4 TWEE-  < 24 > TWEEDE LES. VOLMAEKING van het Oordeel en Voorftel. AENLEIDING. Gelijk de Redenkunde de volmaeking van onze denkbeelden beoogt, zoo bedoelt ze tevens ook de volmaeking van oordeel en voorftel; waer toe zij Ons, met afmaening van alle valfche en ongenoegzaeme vertegenwoordigingen van zaeken , het toeleggen op de waerheid, overreeding en zekerheid, als de gefchiktfte middelen, aanprijst; i Vraeg. De Waerheid van ons oordeel en Voorftel brengt zeker haere belangrijkheid tastbaer mede, maer hoe moet men haer bepaelen? Antwoord. „ Waerheid beftaet in de overeen„ ftemming van ons oordeel en voorftel, met de „ gefteldheid der zaek." Tegen welke de Valschheid. overftaet. i'V. Wat is dan Valschheid? A. „ Valschheid beftaet in de ftrrjdigheid van „ ons oordeel en voorftel, met de gefteldheid der " 3 V. Ik wenschte beide deze bepaelingen, door voorbeelden, wel wat opgehelderd te zien ? A. De roomeinfche dichters , Ovidius en Virgilius , beflistten, elk voor zich zeiven, over de wording der Honigbijen: Ovidius, die, met oogmerk om zijne verdichte herfcheppingen eenigen fchijn te geeven, zijne tijdgenooten op de gedaentewisfeling der Bijen wees, plaetftc derzelycr wording overeenkoomftig de natuurlijke historie; terwijl'Virgilius meende, dat het rif van een geflagten ftier, door kasfie en tijm geholpen, dit foort van infekten hadi voortgebracht. Nu vraeg  < 25 > ik U, Waerom was het oordeel van Ovidius waer, en dat van Virgilius valsch? 4 F. Zeker, om dat het oordeel van den eerften met de gefteldheid der zaek ovcrecnkoomftig, en dat van den laetften daer mede ftrijdig was. Jammerlijk iiitusfchen misbruikte Ovidius deze waerheid, om verdichtfelen te bevestigen: want het wezenlijk beftaen der zaek kan immers eeniglijk den regel der waerheid van het oordcel weezen ? A. Dat is zoo; en daer het eene uiterfte dikwijls oorzaek is van het andere, heeft de ongerijmdheid der verdichtfelen moogelijk het gevoelen van hun, die aen alles twijiFelden, voortgebracht. 5 V. Wat zou ons tegen dergelijke dwaclingen wel kunnen behoeden? A. Men moet geene ftellingen voor waerheden aenneemen, alleen op gronden van menschlijk gezag, of om dat veelen het zelfde denken, of om dat eigen belang zulks fchijnt te vorderen , of om, door listige voorzichtigheid, wijs te heeten; maer alleen om dat de blijkbaerheid van de gekende en beweezen zaek onze eerlijke erkendtenis eischt. 6 /^".Wanneer men zegt: Een deel is minder dan deszelfs geheel; eu Paus Julius de tweede wierp de gewijde flcutelen in den Tyber; zijn dan deze waerheden elkander, in noodzaeklijkheid, gelijk? A. Zeker nier., want het eerstgenoemde kan, bij geene moogelijkheid, anders weezen, en brengt zijne blijkbaerheid , zonder bewijzen, van zelfs mede; maer het laetstgenoemde is een geval; het waere moogelijk geweest, dat J uli u s zich daer van onthouden, of dat een ander paus dit gedaenhadde; behalven dat het voorftel van dat geval ook bewijzen buiten zich noodig heeft. En, om deze voorftellen dan wel te ónderlcheiden, noem dan het eerfte noodzaekh'ik, doch het tweede toe^ 'B 5 vak  < 26 > vallig waer; tegen welken noodzaeklijk en toevallig valsch overftaen. Hoe worden de genoemde waerheden en valschheden dan bepaeld? A. Verftae door noodzaeklijk waer „ Het „ geen beftaet, buiten de vrije werking van tweede „ oorzaeken." Door toevallig waer „ Het „ geen beftaet, door de vrije werking van tweede „ oorzaeken." Door noodzaeklijk valsch „ Het geen geen beftaen, door tweede oorzaeken, „ kan verkrijgen." En door toevallig valsch „ Het geen, door tweede oorzaeken, het beftaen „ had kunnen verkrijgen , doch het zelve niet „ verkreegen heeft. %V. Mag ik U, van de genoemde Valschheden, eenig voorbeeld vraegen ? A. Breng dan, tot de noodzaeklijke valschheid, deze voorftellen: De Waereld gaf zich zeiven het beftaen; een Ligchaem beftaet, zonder uitbreiding; twee Ronden maeken een driehoek. Tot de toevallige valschheid,Hannieal heeft hetroomeinfche Rijk gefloopt; Drusus was teRoomen geen burgermeester; de Spanjaerds hebben de inwobneren van Peru niet omgebragt. De drie laetfte voorbeelden zijn ook valsch,maer hadden waer kunnen zijn, en daerom toevallig valsch. Nu volgt het redenkundig uitwcrkfel van een waer oordeel en voorftel. yV. Zoo als ik mij kan herinneren is dat de Overreeding? A. Ja, de Overreeding of „De toeftemmfng dat „ het geen gezegd en beweezen wordt, overeen„ koomt met, en de waere gefteldheid is van de „ zaek." En dan wordt hier, vooraf, vastgefteld, dat zoo wel hij die overreeden zal, als die overreed zal worden, kennis heeft, zoo van de gefteldheid  < 27 > heid der zaek, als van her overeenkoomftige der beflisfing, wegens dezelve; zoo dat, wanneer men in deze beflisfing mistast , de dooling ook tweeledig is. 10 F. Dan merk ik wel dat de Overreeding en Zekerheid twee dingen zijn ? A. Dat is zoo: de Overreeding wordt, daerom, zoo lang aen de gronden van dezelve de noodige vastheid ontbreekt, bewcegbaer genoemd ; maer wanneer, door reden en ondervinding, de waerheid klaerblijklijk of ontwijfFelbaer is geworden, dan is de overreeding onbeweegbaer vast; en dus is de zekerheid het toppunt der overreeding. \\F. Maer war wordt dan, in een voorftel, vereischt, om eene genoegzacme overreeding uit te werken? A. Niet flechts de waerheid: want het kan zeer wel plaets hebben dat een eerlijk, en anders vatbaer hoorer, door een, met de zaek overeenftemmend, voorftel, niet overreed wordt, naemlijk,, uit gebrek van duidelijkheid ; en dus moet het voorftel, van alle duisterheid en verwarring, ge-.' zuiverd,mer verftaenbaere en de zaek geuoegzaet» onderfcheidende woorden, gefchieden. DER-  < 28 > DERDE LES. Van de HOEGROOTHEID der Voorftellen. AENLEIDING. Voorftellen worden grooter of kleiner, naer dat de uitgeftrektheid van het Onderwerp, of ook van het Gezegde, ruimer of enger is; welke verfchillende hoegrootheid plaets heeft in onbepaelden en bepaelden, en, onder de laetften, in algemeene, bijzondere en enkelvouwige voorftellen. i Vraeg. Wat is een Onbepaeld Voorftel? Antwoord. ,, Het welk de uitgeftrektheid van „ het onderwerp niet beflist." Gelijk, Millioenen liggen in de zee begraeven: Weet men nu al hoe veelen ? De ZeMzaemheden zijn zorgvuldig bewaerd: Welken? daer kan men eens naer raeden. Wij hebben ons uitneemend wel vermaekt: Wie en hoe veelen zijn die ons? dat wordt niet gezegd. Gij zult echter niet gelooven dat de voorfteller, in de twee lactfte gevallen, zoo onbepaeld denkt als hij ipreekt. i F. Zijn oordeel zal die ongenoemde ruimten wel bevatten. Maer wat is dan een Bepaeld Voorftel ? . A. „ Het welk de uitgeftrektheid van het onder„ werp beflist." Alle zedelijke Plichtin zijn aengclegd tot het menschlijk geluk; Negen en dertig lieden worden, door den Paltzgraef, beftierd; Karthago moest eindlijk voor Roomen bukken. Gij ziet, het onderwerp wordt hier, indebepaelde ruimte, opgegeeven. 3 F. Dan zal een voorftel van de grootfte ruimte aeker het Algemeene weezen? A. Zoo  < 29 > A. Zoo is het: en dit algemeen voorftel bevestigt of ontkent iets, betreklijk de éénheden en foorten van het Geflacht, of de éénheden van het Soort. 4V. Hoe doet men dan een Algemeen Voorftel ? A. Alle redenlijke bewooners der aerde zijn Menfchen; geen Dieren bezitten de reden; alle Dwaelllarren worden bewoogen ; geene Aerdwormen hebben vleugelen. Merk hier op, dat, wanneer een algemeen Onderwerp niet verdeelender, maer vcrgaederender wijze gebeezigd wordt, het voorftel dan niet van elk derzelven, of volftrekt algemeen, gefchiedt. 5 V. Waerom niet ? A. Om dat men daer in de onderfcheiden éénheden en foorten, tot een geheel, vergaederd, en het dus meer behoort, of tot het enkelvouwige: zoo vormen alle Dieren het Gedierte; alle Boomen het Geboomte en alle tijdsverdeelingen den Tijd; of ook tot het onbepaelde: gelijk, De Spanjaerds hebben de Mooren uit Granada verdreeven. De Zeehandelaers hebben natiën rijk gemaekt. 6 V. Kan men dan de gefteldheden van een algemeen vergaederd onderwerp, op alle éénheden en foorten van het zelve, niet toepasfen? A. Neen: immers dan zou men de verdrijving der Mooren uit Granada, ook moeten ftellen op rekening van elk bewoener van Spanje; enhetrijkmaeken van natiën aenzoodaenigeZechandclaeren, welken daer aen weinig of niets hebben toegebragt. 7 V, Hoe zal ik dan weeten of ik een voorftel volftrekt algemeen , of met uitzondering moet opvatten ? A. Daer toe is, behalven een naeuwkeurig acht gceven op het Voorftel zelve , geen gefchikter mid-  < 30 > middel, dan de bedoeling van den voorfteller naetefpooren: want, hij die zegt: „Alle menfchen „ verfoeijen de wreedheden van keizer Nero," zal immers die menfchen, tot welken het gerucht van Nero nimmer gekoomen is, uitzonderen; die zegt: „ Alle menfchen hebben vijf zintuigen," fluit zeker de zulken uit, die aen dezelven verminkt zijn. ZV. Wat is een Bijzonder Voorftel? A. ,, Het welk, aengaende fommigen van het „ geflacht of foort, iets bevestigt of ontkent." Als' dezen, Veele ongewijde Schriften der oudheid zijn verlooren. Meenigvuldige Bedriegerijen hielden den hetdenfchen godsdienst ftaende. Sommige Schilders leefden kluchtig. Weinige Jooden zijn vrijwillig eerlijk. Niet alleVisfchen hebben fchubben. Daer zijn Bloemen die geene geuren geeven. Eenige Pausfen Waeren geene vijanden der weetenfchappen. Leer hier nog, dat een Bijzonder voorftel wel eens onbepaeldgefchiedt; gelijk, Wettifche menfchen zijn onvriendlijk , te weeten, veelen. Mannen van verdienften werden niet gewaerdeerd; dat is, fommigen. gF. Wat is een Enkélvouwig Voorftel? A. „ Het welk een onverdeeld onderwerp heeft." Gelijk, Herakliet treurde immer; Demokriet treurde nimmer; Karel de twaelfde heeft zich berucht gemaekt;Mer kurius wordt zeer zelden gezien. Bij dit voorftel moet men opmerken, dat het, even als het Algemeene, het Gezegde tot het gehede onderwerp uitftrekt: gelijk, Alle Verfchijnfel heeft een oorzaek; de Regenboog heeft een oorzaek. VIER-  < 31 > VIERDE LES. Fan de EENVOUWIGE Foorfiellen en derzelver S AEMEN VLECHTIN G. AENLEIDING. Naermaete een Voorftel één of meer onderwerpen, of gezegden, bevat, is het eenvouwig of faemengefteld, en, naer dat een voorftel zonder of met eenige aenvulling gedaen wordt, is het niet of al Saemengevlochten. i Fraeg. Wat is een Eenvouwig Voorftel ? Antwoord. „ Het welk niet meer dan één on„ dérwerp en één gezegde heeft." Gelijk, Voltaire is geftorven; Feanklin is niet meer. Ook wordt een onderwerp , fehoon in meerder éénheden beftaende, doch in een vergaederenden zin voorgefteld, onder de eenvouwigen aengenoomen: gelijk, de Boomen ruisfchen; Alle Italiaenen beminnen de muzijk. iF. Hier tegen ftaet dan het Sae men geste ld Voorftel over? A. Dat is zoo: en dit voorftel wordt faemengefteld genoemd „ om dat het, of meer dan een on„ derwerp bevat." Gelijk, Menalkas en Dametas hebben om ftrijd gezongen; De Sardius en Onix zijn edele gefteenten „ of meer dan één „ gezegde:" als, Ene as is verre van zijne Stad en Vloot; Venus is de avond- en morgenftar „of „ meer dan één onderwerp en gezegde te gelijk." Klopstok en zijne Echtgenoote waeren voorbeelden van huuwlijksmin, en hadden zich der dichtkunfte toegewijd; Chaldeër, Perziër, Griek noch Roomer, kon den algemeenen rijksftaf behouden, maer tuimelde beurtlings. % V. Gij  < 32 > 3^". Gij hebt ook van een Saemengevlociiten Voorftel gefprooken, hoe wordt dat bepaeld? A. „ Als een voorftel, welks voornaenle inhoud s, en vorm, door invulling van eenigen term, eene „ verklaerende, bepaelende of bewijzende bedoe„ ling hebben." t 4.K Wat brengd men dan tot den voornaemen inhoud van het voorftel ? A. Het onderwerp en gezegde, anders ook de ftof genoemd. 5V. Wat brengt men tot den Vorm van het voorftel ? A. De koppeling, of faemeiivoeging van onderwerp en gezegde. 6F. Wat is, in het voorftel, een faemengevloehten onderwerp? A. Het onderwerp is, gelijk Gij weet, de beoordeelde zaek. ,, Door nu bij de zaek een tweeden „ term te zetten, wordt het onderwerp faemenj, gevlochten." Gelijk, de Dood, die onverbidlijk is, fpaert niemand; die onverbidlijk is, maekt den tweeden term uit, en wordt faemengevlochten met den Dood ; zonder denzelven zou men zeggen „ de Dood fpaert niemand." Nog moest ik U „ zeggen dat deze term ter verklaering dient. 7 V. Hoe wordt een onderwerp, door de faemenvlechting, bepaeld? A. Zoodaenig, dat het, daer door, eenige nadere befchrijving ontvangt: als, Kolumbus, die een Spaensch Bevelhebber was, heeft Amerika 'teerst bezocht; Eustatius, 't welk de markt der Wesindifche voortbrengzelen is, brengt zelf niets voort. Welk bcpaelend voorftel, het onderwerp ook wel naeder aenwijst, met hetzelve, door verdubbeling, in zekere betrekking, te kenmerken: gelijk, de tijd, als tijd, is niet Hecht; de dag- loo-  < 33 > looner, voor zoo veel hij een mensch is, ftaet gelijk met een Koning. 8 F. Hoe wordt een onderwerp, door de faemenvlechting, beweezen? A. Derwijze, dat het, daer door, éehig betoog van ontwijffelbaerheid verkrijgt: als dezen, de Waereld, welke een faemengefteld ligchaam is, moet ééns geworden zijn; de Aerde, Welke, ih zich zelve, geen licht bezit, moet van elders haar licht ontvangen. Ook geichiedt zulk eene faemenvlechting door het plactzen van nog meerder termen. 9 F Maer loopt de eenvouwigheid van het voorftel dan geen gevaar? A. Neen, óm dat het onderwerp, met dat alles, eenvouwig blijft: zie deze voorbeelden, de Kreits van Opper-Saxen, welke meer dan twee honderd vijftig fteden en vijf duizend dorpen bevat, isgroot^ de Zuurbron, bij Neder-Selters, welks water duur verkocht, alom verzonden wordt en onbedorven blijft, is een rijke fonds. io^ Hoe wordt zulk een faemehvlechtenden term, in de redenkunde, genoemd? A. Het invallend voorftel, dewijl het in onderwerp, gezegde en koppeling, plaets neemt, als ook om dat het, in vergelijking met den term van het bloote onderwerp, gezegde en koppeling^ van een minderen rang is. 11 V. Hebben de Voornaemwoorden die en welke, nevens anderen, bij het invallend voorftel, ook derzelver nuttigheid ? A. Ja, want als men aen het onderwerp een toenaem geeft: als, Dionyzius Halikarnasfus; Cesarea Philippi en diergelijken, dan is de reden van zulk een toenaem, daer uit, niét wel te kennen; maer zegt men Dionyzius, die van Halikarnasfe was; Cesarea, 't welk , doof C Phï~  < 34 > Philip pus de Viervorst, bij de herbouwing, naer Tiberius Cefar werd genoemd, dan blijkt de reden duidelijk. \iV. Waer in is het gezonde, van zulk een invallend voordel, geleegen ? A. In deszelfs waerheid, en, in dit geval, kan het ook alleen nuttig weczen; immers, hoewel het invallend voordel wel eens , flechts in een voorwaerdig verband, met het eigenlijk onderwerp , daet, gelijk, een Sacmenflel, 't welk, uit de natuur of door de kunst, ligter dan de lucht is, zal naer de hoogte ftijgen; dan blijft het invallende waerheid , al was zoodacnig faemenftcl in de wacreld niet. 13^. Nu wensch ik wel eens te weeten hoe een Gezegde wordt facmengevlochten ? A. Dit gefchiedt verklacrender wijze, als men zegt: De zeeëngte, welke tusfehen Amerika en Groenland is, wordt, naer John Da vis , Stract Davis genoemd. Bepaelender wijze, De Agaet is een fteen die , ondoorfchijnend zijnde , verfchillende gekouleurde trekken heeft. Bewijzende zijn deze, Dantzig is eene dad, welke, aen de zee liggende, tot den koophandel zeer gefchikt is, Saturnus is een dwaelftar, die, 't verst van de zon zijnde, zeer koud moet weezen. Hoe wordt de Koppeling van een voorftel • facmengevlochten ? A. Door, bij dezelve, zoodaenige woorden te plaetzcn, welken tevens den trap van bevestiging of ontkenning aentoonen: gelijk, Het is zeker dat de Nyl, zondereen wonderwerk, overvloeid; Het is onzeker, wie de eerfte fchrijver was; Het 'is waerfchijnlijk, dat Plato beter gedacht dan gefchreeven heeft; Het is onwaerfchijnlijk, dat elk lid der maetfebappij wijs zal worden. Ën hier bij  35 •> bij koomen nog, de facmengevlochten koppelingen, welken de faemenvoeging van onderwerp, op eene meer ingewikkelde 'manier , aenwijzen en daerom wijzigen genacmd. ï^V. Hoe doet men dat Voorftel? A. Dezer wijze, Dat een Overzetter taelkundig zij, is een noodzaeklijk vereischte. Dat een onkundig Koopman niet bedroogen wordt, is een toevallig onding. Dat een menschlijk Ligchaem vuur geeve, is een moogelijk verfchijnfel. Dat een fchraepzuchtigMensch vergenoegd zij, is eene onmoogelijke gefteldheid. Bij welken die van betaemlijkheid , vermoeden en anderen gevoegd worden. 16 K Wat is, in het voorftel van een faemengevlochten koppeling, dan eigenlijk het invallende?' A. Als men zegt, Meenig Oude dacht dat de ftaertftarren voorteekens van onheilen waeren^ dan is het invallende, meenig oude dacht; doch dewijl het voornaeme hier niet, als waerheid, bevestigd wordt, neemt de voorftcller het invallende flechts voor zijne rekening; het gebeurt echter, dat deze beiden, in ecnig voorftel, uit de woorden moeilijk te onderfchciden zijn , anders dari door de bedoeling van hem die 'tzegt naeuwkeuri» waer te nemen. to C a VIJF»  < 36 > V IJ F D Ë LES. Van de SAEMENGESTELDE Voorftellen. AENLEIDING. Voorftellen zijn, door vergelijking van verfchillende denkbeelden, veel al faeraengefield, doch daer de wijze van faemenftelling onderfcheiden is, brengen Redenkundigen dezelven tot het koppelend, fcheidend, voorwaerdclijk, reedengeevend, bctreklijk en fchiftend, zoo veel de kenbaerften; en tot het uitzonderend, uitfluitend, vergelijkend, beginnend, acnhoudend en eindigend voorftel, wat de minder kenbaeren betreft. i Vraeg. Wat is een koppelend Voorftel? Antwoord. „ Men field verfcheiden geheele één„ heden, door enkele voegwoorden, in deze voor„ ftellen , faemen." Gelijk, Antipater en Antigonus en Kassander en Seleukus en Ptolomeus en Lysimachus, deelden het Griekfche Rijk. Jeugt, noch kracht, noch fchoonheid, noch rijkdom, behoeden tegen den dood. Ook wel met wechlaeting van de voegwoorden; als, Ik heb alles naeuwkeurig waergenoomen, acngeteekend , bewaerd , beziet het, oordeelt dan. Maer men. moet hier zorgen van geene andere, dan gelijklijk waere éénheden faemen te voegen. s.V. Wat is een scheidend Voorftel? A. „ Welks termen worden faemengefteld door „ deelwoorden." Gelijk, De Beurtfchippers moeten op den geftelden tijd vaeren, het zij voor, het zij tegen den wind; de Brieven moeten wech, of met eene expresfe, of met de post, of met de fchuit. Hier moet de opnoeming volkoomen, en zuiver tegengeweld weezen. 3 V. Wat  < 37 > $K Wat is een voorwaerdelijk Voorftel? A. „ Welks gezegde rust op eene vooronder„ ftelde hoedaenigheid van het onderwerp." Als, Ingevalle men den Slaevenhandel ftaekt, zal men het natuurlijk recht beter eerbiedigen; bijaldien de Ligchaemen niet verlicht waeren, zouden ze ook geene kouleuren hebben; indien de verooveringen der Turken niet verhinderd waeren , zij zouden Europa overftroomd hebben. Hier blijft de gevolgtrekking flechts verantwoordlijk. 4/^ Wat is een redengeevend Voorftel? A. „ Welks eene gedeeldte de reden aentoont „ van het andere." Als deze, De Starrenhemel wordt gezien , dewijl hij onbewolkt is; geene Roozengeuren verfpreiden zich, om dat het winter is; Verftandigen voeren, jegens kinderen, kindertael, op dat ze verftaen worden. Hier moet ieder term waer, en het verband tusfehen dezelven juist weezen. $V. Wat is een betreklijk Voorftel? A. „ Welks termen in zeker verband tot elkan„ der ftaen." Gelijk, Die van den ftaet hunner zaeken veel verhaelen , kunnen zich over agterklappers niet wel beklaegen; Bijgeloof en Wreedheid zijn nacuw verwant; zoo ontaert Herodes was, zoo ontaert werd Mariaijne behandeld. Buiten twijffel is hier het waere der betrekking de deugd van het voorftel. tV. Wat is een schiftend Voorftel? A. ,, Welks termen als waerheden voorgedrae„ gen worden en echter een fchijnftrijdig voorko„ men hebben." Gelijk deze, Perfooneële karaktérs kunnen uit ééne goede of flechte daed, niet worden opgemaekt; Menfchen, fchoon zwaer befchuldigd, kunnen wel onfchuldig weezen; Stellingen, hoewel door de meesten aengenoomen , kunnen C 3 wel  < 38 > wel valsch weezen. De trap van ftrijdigheid moet hier wel eene gedaente, maer geen wezen of volledigheid hebben. Nu volgen de minder kenbaeren en nochthans uitlegbaere voordellen. 7 V. De eerfte van dezelven is immers het uitzonderend Voorftel? A. Ja, het uitzonderend voorftel „ 't Welk van „ allen, uitgcnoomen eenigen, iets bevestigt of „ ontkent." Alle Menfchen begeeren hetleeven, uitgezonderd zelfmoorders; alle inwooners teRoomen betreurden den brand, behalven Nero; alle Grieken waeren van de fchrijfletters nog onkundig, toen Kadmus hun dezelven bragt. %V. Wat is een uitsluitend Voorftel? A. ,, Het welk van een, of eenigen, in tegen„ ftelling van de overigen, iets bevestigt of ontkent." DeZelfmoorder alleen ontvlucht hetleeven; MerKyURius alleen ftaet zoo naebij de zon. 9V. Wat is een vergelijkend Voorftel? A. „ Het welk den trap van zekere gefteldheid, „ in een onderwerp, fielt, als meerder of minder „ dan dezelve gefteldheid in een ander, van het „ zelfde Geflacht." Gelijk , Goud is rekbaerer dan eenig ander metael; de Diamanten uit Aziën zijn zuivercr dan die uit Brazil. io V. Welken waeren ook de drie lactsta;enoemde Voorftellen ? A. De beginnen den „Welken den eerflen „ aenleg van eene zaek bedoelen." Als, Nae debouwing van Roomen, begonnen de historiefchrijvers eerst geloof te verdienen. Aenhoudenden „ Welken op de voortduuring zien." Als, Nog is de Oorlog de vriend des doods. En opiioudenden „ Welken het einde eener zaek te kennen gecven." Gelijk, De Vefuvius, heeft aen Pompeji en Hcrkulancum een einde gemaekt. ZES-  < 39 > ZESDE LES. Van de OMKEERING en TEGENSTELLING der Voorftellen. AENLEIDING. Door het onderwerp en gezegde in een voorftel te verwisfelen, keerd men hetzelve om; en door twee voorftellen van denzelfden inhoud , en te bevestigen en te ontkennen , worden dezelven tegengefteld. ' « i Vraeg Wat zijn dan omgekeerde Vooritellen i Antwoord. „ Welks termen, behoudens derzel- ver waerheid en hoedanigheid, zijn omgezet." Gelijk , Geene Troojaenen zijn grieken : geene Grieken zijn troojaenen; geene Boogen zijn pijlkokers: geene Pijlkokers zijn boogen. zV. Dit heb ik ook wel eens beproeft, maer werd zoo veel ftooting ge waer? A. Het gaet in alle voorftellen ook niet aen, om dat de "uitgeftrektheid van onderwerp en gezegde, niet altoos eene juiste evenredigheid hebben. '$V. Wanneer ik zeg: Alle Water is vloeibaer, dan voel ik wel dat ik dat voorftel niet zoo algemeen kan omkeeren, dewijl er, buiten het water, nog vecle andere vloeiftoffen zijn? A. Uw gevoel heeft U, in dit geval, niet bedroogen;op zijn plaets zal ik daer van hetnoouige zeïgen ; maer laeien we het met algemeen en enkelvouwig onrkennenden eerst, en clan met algemeen en 'enkelvouwig bevestigende voorftellen, eens beproeven. ó.V. Hoe keerd men een algemeen ontkennend Voor&l om? C 4 A. De.  < 4° > A. Dezer wijze , Geene Bergen zijn dalen; geene Dalen zijn bergen. Geene Dieren zijn planten; geene Planten zijn dieren. Bij deze omkeering lijdt de algemeenheid immers niets. 5 V Hoe wordt een enkelvouwig ontkennend Voorftel omgekeerd? A. In dezer voege, Eene Kei is geen fafier; een Safier is geen kei. Augustus was geen Brutus; Brutus was geen Augustus. 6 F. Hoe nu een algemeen bevestigend Voorftel? A. Alle Water is vloeibaer; iets vloeibaers is water. Alle Metael is fmcltbaer; iets fmeltbaers is metael. Hier ziet Gij, dat een algemeen bevestigend voorftel , bij de omkeering bijzonder wordt. 7 V. Nu zie ik waer het bij mij gehaeperd heeft; maer kan een bijzonder Voorftel ook niet omgekeerd worden? A. Ja, zie de volgende voorbeelden: Sommige Geleerden zijn zelfdenkers; fommige Zelfdenkers zijn geleerden. Sommige Pourtraiten zijn teekeningen ; fommige Teekeningen zijn pourtraiten. En dezen neemen geene andere, dan eene bijzondere hoegrootheid aen, en behouden dus hunne eigen uitgeftrektheid, ook wanneer ze ontkennen. SV. Hoe keerd men een enkelvouwig bevestigend Voorftel om? A. Op deze wijze, Thales was de eerfte griekfche wiskundige; de eerfte griekfche Wiskundige was Thales. Wolf dacht gelijk Leibnitz ; Leibnitz dacht gelijk Wolf. Newton dacht anders dan Deskartes;Deskartes dacht anders dan Newton. 9 V. Wat is nu de tegenftelling der Voorftellen? A. „ Wan,  < 4i > A. ,, Wanneer men den inhoud van eenig voor„ ftel bevestigd, en even het zelfde tevens ontkend." Eii dezen worden naeder in tegenftrijdigen, ftrijdigen en onderftrijdigen onderfcheiden. \oF. Wat is een tegenstrijdig Voorftel? A. „ 't Welk het algemeen bevestigde bijzonder, en het enkelvouwig bevestigde enkelvouwig ont" kent." Gelijk, AlleLigchaemen hebben breedte; fommige ligchaemen hebben geene breedte. De hondfche Diogenes was een ilechthoofd; de hondfche Diogenes was geen ilechthoofd. Gij ziet wel dat een van de tegenftellingen hier altoos valsch moet weezen. Wat zijn dan strijdige Voorftellen? A. „ Welken beiden algemeen het zelfde beves„ tigen en ontkennen, en wel beiden valsch, doch ,, niet te gelijk waer kunnen weezen." Als, Alle Starren zijn zonnen; geene Starren zijn zonnen. Alle Boeken zijn nuttig; geene Boeken zijn nuttig. 11V. Waerom noemd' men dezen ook niet tegenftrijdigen ? A. Dewijl de ftrijdige voorftellen geen verfchil wegens de hoegrootheid, maer flechts wegens de gefteldheden in de onderwerpen behelzen , zijn derzelver tegenftellingen ook van een minderen trap; beftrijdcn dikwijls flechts verbeelde hoedaenigheden ; maer nooit zelfftandige tegengeftelden. "i 3 V. Wat noemd men dan een onderstrijdig Voorftel? A. „ Welks deelen beiden bijzonder zijn en „ waerheid kunnen weezen." Gelijk, Sommige Helden waeren voorzichtig; fommige Helden waeren onvoorzichtig. Sommige Planten zijn voor de menfchen niet bèftemd; fommige Planten zijn voor de menfchen beftemd. C 5 DER-  < 42 > DERDE AFDEELING. EERSTE LES. Fan de REDENEERING en SLUITREDEN. A E N L, E I S I N G. Gelijk de eerfte daed van het menschlijk verftand is de Bevatting, en de tweede het Oordeel, zoo is de derde daed des verftands, de Redeneering; van welke de uitwendige voorftelling een Bewijs en Sluitreden wordt genoemd. i Vraeg. Wat is de Rcdencering? Antwoord. „ Die daed des verftands, in welke, „ uit eene bcgrcepen ftelling , door middel van ,, vergelijking, eene tweede'ftelling, of ontken„ ning wordt afgeleid." iF. Waerom'wordt deze daed van het verftand redeneering genoemd ? A. Zoo om dat het verftand zich daer in, als een rcdenlijk werkend vennoogen , meest doet kennen, als om dat het van eene eerfte ftelling, niet dah om reden, tot eene tweede befluit, en "t geen met dezelve ftrijdig is, om reden, ontkent. 3 F Hoe gefchiedt.dat? A. Iemand, die weet wat een wiskundigen nitmackt , ftelt vast dat , Alle vervaerdiger van wiskundige tafels is een wiskundige. Maer gevonden hebbende, dat Keil een vervaerdiger van wiskundige tafels was, zoo maekt zijn verftand het befluit, ÈCeil was een wiskundige. 4. F. Befluit het verftand niet'wel vaerdiger en eehter zeer juist? A. Het •  < 43 > A.Het oordeel beflist de overeenkoomst offtrijdigheid, van twee (tellingen wel zonder tusfchenkoomend middel; bij voorbeeld, om vastteftellen, Een geheel is grooter dan depzelfs deel. Door een Ügchaem kan "niemand heen dringen. Een doode is roerloos ; zal het op geene bewijzen peinzen, dewijl de klaerblijkbaerheid der zaek dezelven onnoodig maekt. Met alle {tellingen is 't nochthans zoo niet gclecgen. . 5 F. Van daer dan de noodzaekhjkheid der bewijzen, van welken ik U eene bepaeling verzoek? A. Een Bewijs of Sluitreden is, eene gevolg„ trekkende redenvoering , welke , in eene bc„ kende en toegeftcmde ftelling gegrond zijnde, „ gebruikt wordt, om de waerheid van ecne „ iactcre ftelling te bevestigen of te ontkennen. En daer de wacrdij der redenkunde voornaemlijk in de bevoordering der waerheid geleegcn is,moeten we ons verftand, voor al ook in dit opzicht, door haere regelen lactcn beftieren. 6 F. Op wélken van dezelven hebt Gij het oog ? A. Inzonderheid op deze twee onveranderbaere grondregelen , naemlijk „ Zoo verre twee ftellin„ gen met ecne derde ftrookeh, zijn ze ook beiden overeenkoomstig." En dan vormen dezen een bevestigend bewijs. „ Zoo verre één der twee: „ ftellingen met een derde ftrijdt, zijn die beiden „ ook met elkander onbeftaenbacr." En dan vormen dezen een ontkennend bewijs. 7 F. Hoe blijkt de eerfte regel in eene fluitreden ? A. Bij de vraeg: Bewijst eens dat de veidneer Kr as sus-een gïerigaert was? Alle fchraepzuchtige is een gierigaert. Krassus was een fchraepzuchtige. Derhaïven Krassus was een gierigaert. Hies  < 44 > Hier ftemmen fchraepzuchtige, gierigaert en Krassus overeen, en maeken het bewijs bevestigend. 8 V Hoe blijkt de tweede regel in eene fluitreden ? A. Bij de vraeg: Bewijst eens dat Krassus de handen der Parthen niet ontkoomen is? Geen onthalsde ontkoomt. Krassus is toen onthalsd. Derhalven Krassus is toen niet ontkoomen. Ontkoomen ftrijdt hier zoo veel met onthalzen, als met het lot van Krassus. Gij hebt tevens het getal der termen in eene fluitreden nu kunnen opmerken. 9 F. Ik heb intusfehen opgemerkt dat er tot eene fluitreden drie termen behooren, maer hoe onderfcheidt men dezelven ? A. In den min derterm of het Onderwerp, Den meerderen term of het Gezegde. En in den middelterm of de Vergelijking : welke laetfte, met de voorigen vergelijkbaar zijnde, van alles, wat met dezelven overeenkoomftig of ftrijdig is, kan ontleend worden. \oV. Leer mij deze drie termen in eene fluitreden , eens naeder kennen ? A. Bij de vraeg: Bewijst eens dat onze Aerde rond is? Al wat op deMaen eene ronde fchaduuw mackt is ro*nd. Onze Aerde maekt op de Maen eene ronde fchaduuw. Derhalven onze Aerde is rond. De mindere term, het onderwerp, is hier, onze Aerde De middelterm , of vergelijking, is, maekt op de Maen eene ronde fchaduuw. De meerdere term , of gezegde, koomt voor in de woorden, is rond. Verder worden uit deze drie termen, de drie voorftellen in eene fluitreden gevormd. ii y. Hoe onderfcheidt men dezelven? A. In  < 45 > A. In het meerdere, het mindere voorftel, en het besluit. Het eerfte voorftel wordt het meerdere genoemd , om dat het voorfchrift van vergelijking, nevens het gezegde van het befluit, in het zelve begreepen is. Het tweede voorftel is het mindere, om dat het aen den minderen term, het onderwerp, iets toevoegt, van 'twelk de waerheid nog naeder moet beweezen worden. Dezen, zijn de voorgaende voorftellen, neemen de naemcn der termen, in dezelven begreepen, aen, en zijn dan gezond, wanneer ze waer en duidelijk zijn. Het derde voorftel is het befluit, om dat het de mindere en meerdere termen faemenvoegt en wordt door de afleidende woorden, derhalven, dan of bijgevolg voorgegaen. ia// Mag ik U van de meest gebruiklijkfte plaetfing dezer voorftellen een voorbeeld vraegen ? A. De vraeg was eens, Hoe bewijst Gij dat prins Eugenius Generael was? Meerder voorftel. Alle hoogfte bevelhebber in een leger is Generael. Minder voorftel. Eugenius was hoogfte bevelhebber in het leger. Befluit. Derhalven Eugenius was Generael. 13./^. Nu ik van bewijzen hoor fpreeken valt mij in, wel van vooruit- en terugwerkende bewijzen gehoord te hebben; wat is er toch van die bewijzen ? A. Er zijn dan bewijzen van voorkn „ In „ welken men van het vroegere tot het laetcre, „ en van de oorzaek tot het werk befluit." Gel ijk, Van een goeden of verkeerden aenleg, tot eën goed of kwaed uitwerkfel van hetzelve; van een onbefchaefd verftand tot onbefchaefde bedrijven. Bewijzen van agteren zijn zoodaenigen „ Welken „ van  < 46 > „ van het laetere tot het eerdere, en van het werk „ tot de oorzaek bcfluitcn." Gelijk, Alle kunstmaetige verzen teekenen bekwaeme dichters. De Julia is een kunstmaetig vers. Derhalven de Julia teekent een bekwaem dichter. De laetfte bewijzen worden, om dat wij de zaeken flechts uit hunne hoedaenigheden en uitwerkfelen kennen, meest gebeezigd. TWEE-  < 47 > TWEEDE LES. De algemeene REGELEN van Bewijzen. AENLEIDINC. Uit vecle valsch beweezen Stellingen moet volgen, dat er veele kwacde Bewijzen zijn, aen welken eene klaerblijkbaere grondftclling, of een vergelijkbaer en zuiver derde, of eene wettige afleiding ontbreekt; daerom fchrijft de Redenkunde hem die bewijzen zal, de volgende regelen voor. i Vraeg. Daer deze regelen zeker van groot belang zijn, wil ik dezelven gaern leeren verftaen? Antwoord. De eerfte regel bepaelt, noopends een Bewijs, het getal der termen. De tweede den inhoud van het befluit. De derde de ruimte van het befluit. De vierde ontzegt aen den middelterm eene plaets in het befluit. De vijfde bepaelt een bevestigend bewijs. De zesde bepaelt een ontkennend bewijs. De zevende ontzegt een bewijzende kracht aen twee voorgaende bijzondere voorftellen. De agtfte bepaelt een bijzonder bewijs. i V. Hoe wordt de eerste Regel der bewijzen vcrklaerd? A. Een eenvouwig bewijs duldt niet meer dan drie termen, naemlijk, een onderwerp, een gezegde, en een middel van vergelijking: om dar, wanneer de middelterm, door welken de gepastheid van het gezegde op het onderwerp wordt aengetoond , ""faemengefteld of mcervouwig is, het niet blijken kan "dat die twee eerfte termen met een en het zelfde derde overeenftemmen, welke overeenftemming tot de deugdlijkheid van het bewijs onaffcheidbaer behoort; en hier uit volgt, dat eene meerderheid 'van middeltermen in een be-  < 48 > bewijs, met de eenvouwigheid van Jw a) i met de zoo noodde kor Zll j £,?T'e§ftuM 3 Doe mij het beoogde gebrek in P~n r„ •• etns hooren? &L°reK in een Bewijst Neb o oJT^Sr wZ'f brandftichter, en hrr iiw™j„ -, jje term anderen middelterm met her S ' maareenei1 ken;de eerfte middel erm blHft dl kW-rp VerPlee" de tweede heefr Z kr, J us bluten gebruik, met het Vze'de w ^'T overeenfternming zonder eefje^aeht US * het geheele bewiJ* Al|f J*' .naemIiJ'k dan, wanneer dezelve in een dubbelzinnig woord legt: seliik Ali7 «!i ? -Cn geweeren Sommige dLI^Ï'^ g£gW ■ ! ïoTs» ^Tren- HefduSdzmnS vooi te keomen , is, dat men in het meerde^ voer-  € 49 > toorftel den middelterm, onder duidelijke uitdrukkingen , algemeen neemd, en in het mindere voorftel den middelterm met dezelfde uitdrukking, foortlijk of enkelvouwig bij het onderwerp voegd. 5 F. Wat gebruik heeft de tweede Regel? A. Deze gedoogt niet dat uit de twee voorgaen- de voorftellen (welke eigenlijk de ftoffe van het bewijs uitmaeken) iets anders zal beflooten worden dan 't geen in dezelven begreepen is. Bij voorbeeld, Alle heerschzuchtige verdient beteugeling; Julius Cefar was een heerschzuchtige. Derhalven Julius Cefar verdiende vermoord te worden; Dit befluit is valsch, om dat het in het gezegde of den meerderterm niet gegrond is: immers, volgends denzelven moest het befluit weezen: Derhalven Julius Cefar verdiende beteugeling. Om dan dit gebrek te keer te gaen, moet men in het Befluit,volftrekt geen ander gezegde toelaeten, dan 't geen met den meerderterm, met welken het meerder voorftel eindigt, woordlijk het zelfde is. 6 F. De derde Regel, welke de ruimte van het befluit bepaelt, volgt immers nu? A. Ja, en deze wil niets meer en niets minder beflooten hebben, dan 't geene in de voorgaend» voorftellen is opgewonden. Wanneer men zegt, Alle bevoorderae'rs van den zeehandel zijn nuttig voor den Staet. Sommige Hollanders bevoorderen den zeehandel; Derhalven , alle Hollanders zijn nuttig voor den Staet, dan merkt Gij wel dat het befluit te ruim is: dewijl men dan de ruimte van den minderen term overfchreedt; bij tegenoverltelling,wanneer men zegt, Alle gevleugelden zijn vogelen. Alle Ravens zijn gevleugeld. Derhalven eenige Ravens zijn vogelen. Dan is het befluit te eng : immers , de mindere term eischt $ niet dat eenigen, maer dat alle Ravens vogelen zijnj D Bh  < 5Q > Jntusfcheii kunnen we hier opmerken , dat men dezelfde hoegrootheid , welke het onderwerp in het minder voorftel heeft, letterlijk in het befluit moet overbrengen: begint het minder voorftel met alk of fommigen, dan moet het befluit op dezelfde wijze beginnen. 7 V. Van welk gebruik is de vierde Regel? A. Deze ontzegt aen den middelterm eene plaets in het befluit; zoo dat het befluit niets meer dan het onderwerp, het gezegde en de koppeling bevatten moet. Zie hier, van het bedoelde gebrek, een voorbeeld, Alle listige christenhaeter is een gevaerlijk vijand. Julianus was een listige christenhaeter. Derhalven. Julianus, de listige christenhaeter. Julianus, de listige. Julianus, de christenhaeter was een gevaerlijk vijand. Deze befluiten worden hier alle drie afgekeurd: om dat den middelterm in dezelven geheel of gcdeeldfelijk herhaeld wordt en het befluit moet eenvouwig die blijven, Derhalven Julianus was een gevaerlijk vijand. %K Wat vordert de vijfde Regel? A. Dat, zijn de twee voorgaende voorftellen bevestigend, dan brengen dezelven ook een bevestigend befluit en bewijs voort: want, (temmen de minder en meerder termen met den middelterm overeen,dan behoeft er niets te worden afgeweerd, en dus is er geen ontkennend befluit noodig. Gelijk, Alle verflandige natuurbefchouwcr vereert den Schepper. Nieuwentyd was een verflandig natuurbefchouwer. Derhalven Nieuwentyd vereerde den Schepper. Het befluit is hier, nevens, de voorgaende voorftellen, bevestigend. gV. Wat begeert de zesde Regel? A. Dat, is een der voorgaende voorftellen in een bewijs, ontkeanend, dan moet ook het befluit ont-  < 5i > ontkennend weezen: want, zijn onderwerp of gezegde met den middelterm ftrijdig, dan is er een afweering , en dus ook een ontkennend befluit noodig. Gelijk, Geen Arabier heeft achting voor de turken. De Emir is een arabier. Derhalven de Emir heeft geen achting voor de turken. Merk hier bij tevens op, dat, in een ontkennend bewijs, een der voorgaende voorftellen bevestigend moet weezen; zoo dat, wanneer dezelven beiden ontkennend zijn, (geen befluit kan worden opgemaekt, dewijl de middelterm dan niet flechts met eene, maer met beiden de termen (onderwerp en gezegde) onvergeüjkbacr zijnde, niets te faemen voegt. Gelijk, Geen geveinsde volgt den regten weg. Geen opregte is een geveinsde. Wat zal men hier uit befluiten ? men kan immers niet beweeren, Dat geen opregte den regten weg volgt. io^[Dat zou klaerblijklijk valsch weezen. Maer wat beveelt de zevende Regel? A. Dat, daer den middelterm, in de voorgaende voorftellen, eens algemeen, en nooit dubbel moet genoomen worden, men uit twee voorgaende bijzondere voorftellen geen befluit moet willen opmaeken: want, een' van deze beiden zou dan het geval weezen, of de middelterm zou dubbelzinnig moeten zijn, of het zou aen ruimte van vergelijking ontbreeken. Als, Sommige menfchen zijn vrijmoedigen. Sommige bloodaerts zijn menfchen. Wat zal men hier uit afleiden ? Dat fommige bloodaerts vrijmoedigen zijn ? Wie gelooft dit! ii V. Wat wil nu de agtste en laetfte Regel? A. Dat, is een der voorgaende voorflellen bijzonder, het befluit dan ook bijzonder weezen moet: dewijl het zelve niet het grootfte of meerder, maer het kleiner en minder voorftel volgt. Gelijk, Alle Oppergebieders zijn vorften. Sommige Herders D a wae*  < 52 > waeren oppergebieders. Derhalven fommige Herders waeren vorften. Geen trotfche Beïlisfers zijn waere wijzen. Sommige vernuften zijn trotfche beflisfers. Derhalven fommige vernuften zijn geene waere wijzen. Gij ziet toch wel, dat het bijzondere wel kan begreepen zijn in het algemeene, doch niet het algemeene in het bijzondere. 12 V. Met veel genoegen heb ik U deze Regelen hooren verklaeren, mij dunkt datze fchoon, en der flipte naervolging waerdig zijn ? A. Maer tevens ten uiterfte noodzaeklijk, om het waere van het valfche te' onderfcheiden, en om des van alle bezitters der Reden gekend en geëerbiedigd te worden. DER-  < 53 > DERDE LES. Van de HOEDAENIGHEID en HOEGROOTHEID der Sluitredenen. AENLEIDING. Gelijk de Sluitredenen uit de faemenvoeging der drie behandelde voorftellen gebooren worden, zoo volgt, dat de hoedaenigheid en hoegrootheid derzelven verfchilt, naer de voorftellen, welken de deelen der Sluitredenen uitmaeken. i Vraeg. Wat moet men door de hoedaenigheid van eene Sluitreden verftaen? Antwoord. Deszelfs bevestigende of ontkennende Gefteldheid, welke uit de overeenkoomst of ftrijdigheid van de minder en meerder termen, met den middelterm oorfprongljjk is. nV. Wat is de hoegrootheid van eene Sluitreden ? A. Deszelfs Uitgeftrektheid, welke Algemeen is, wanneer iets van allen; Bijzonder, wanneer iets van de meesten, veelen, fommigen en eenigen; Enkelvouwig , wanneer iets van één beweezen wordt. Enkelvouwige bewijzen hebben echter met de algemeenen deze overeenkoomst, dat ze beiden het geheele onderwerp bedoelen en bepaelen; en van daer is 't, dat de Redenkundigen de hoegrootheid der Bewijzen «flechts tot de algemeenen en bijzonderen , en dus tot twee uitgeftrektheden brengen. Verder worden hoedaenigheid en hoegrootheid der Sluitredenen faemengenoomen, derzelver wijzen of manieren genoemd, en op vierderlei wijzen onderfcheiden. 3 V. Hoe gefchiedt dat ? A. Men onderfcheidt dezelven in algemeen bevestigenden , algemeen ontkennende», bijzonder D 3 be-  < 54 > "bevestigenden en bijzonder ontkennenden, In hoedaenigheid koornen de eerfte en de derde; verder, de. tweede en de vierde overeen; en in hoegrootheid zijn de eerfte en de tweede, vervolgends de derde en vierde evenmaetig; en uit dit vierderlei verfchil, vormd men tien gebruikbaere bewijzen , van welken vier bevestigend en zes ontkennend zijn. Welk is lust eerste bevestigend Bewijs? A. „ Welks drie voorftellen gelijklijk algemeen bevestigen." Kenbaer aen Alle. Alle. D. Alle. 5/^ Welk is het tweede bevestigend Bewijs? A. „ Welks twee voorgaende voorftellen algc„ meen , en het befluit bijzonder bevestigen." Kenbaer aen Alle. Alle. D. Eenig. — Doch niet tegen den Derden regel. 6 V. Welk is het derde bevestigend Bewijs ? A. „ Welks meerder voorftel algemeen, maer het „ minder voorftel en befluit bijzonder bevestigen." Kenbaer aen Alle. Sommige. D. Sommige. 7 V. Welk is het vierde bevestigend Bewijs? A' „ Van welk het meerder voorftel bijzonder, „ het minder voorftel algemeen en het befluit bij„ zonder bevestigen." Kenbaer aen Sommige. Alle. D. Sommige. — 'Hebt Gij, noopends deze bevestigende Bewijzen , eenige bedenking? anders kunnen we voortgaen ? %F. Ik  < 55 > q V Ik begrijp nog niet wel, hoe men, behoudens "den Derden regel, bij twee algemeen bevestigende voorgaende voorftellen, een bijzonder befluit kan toélaeten ? A Zoodaenig befluit moet men dan met toélaeten, wanneer de ruimte van het zelve enger is, dan die van het onderwerp in den minderen term; maer wanneer men zekere gefteldheid algemeen bevestig van eenig geflacht of foort, 't welk met in dezet maer in een andere gefteldheid overeenkoomt met een ander geflacht of foort, dan is het befluit ten opzicht van het andere wel bijzondei-,maer_ ten opzicht van het eigenlijk bedoelde geflacht of fooi t 1S 5 r ïfuTeSip ik klaer dat het bijzonder befluit in dat'geval, op den genoemden Regel geen inbreuk maekt - Welk is het eerste ontkennend Bewhs 12 f. Welk is het vierde ontkennend Bewijs? A. „ Welks meerder voorftel algemeen ontkent, „, terwijl het mindere algemeen bevestigt en het „ befluit bijzonder ontkent." De merken zijn Geen. J Alle. D. Eenig. *3 V Welk is het vijfde ontkennend Bewijs'? A. „ Welks meerder voorftel algemeen ontkent „ terwijl het mindere bijzonder bevestigt en het 3, befluit bijzonder ontkent." De merken zijn Geen. Veele. D. Veele. 14 V. Welk is het zesde ontkennend Bewijs? A. „ Welks meerder voorftel bijzonder ontkent „ terwijl het mindere algemeen bevestigt en het „ befluit bijzonder ontkent." De merken zijn Sommige, Alle. D. Sommige. 15 V. In het vierde en zesde van deze Bewijzen koornen mtj de befluiten weer te eng voor 5 A. Herinner U 't geen ik, bij dezelfde bedenking tegen het tweede bevestigend bewijs, gezegd heb; het befluit is, in betrekking tot een ander Geflacht of Soort, wel bijzonder, doch met de ruimte van het eigenlijk bedoelde Onderwerp is pet evenmaetig. VIER-  < 57 > VIERDE LES. Van de GEDAENTEN der Sluitredenen. AENLEIDING. Naer de verfchillende plaetsfing van den Middelterm, in de meerder en minder voorftellen, neemen de Sluitredenen zelvcn verfchillende gedaenten aen; welke Gedaenten, bij de Redenkundigen, tot vier foorten bepaeld worden, van welken de ecrften echter meestal, doch de laetfte zelden of niet gebruikt worden. 1 Vraeg. Hoe wordt den Middelterm dan wel verplaetst ? Antwoord. Doorgaends is de Middelterm, in het meerder voorftel, het Onderwerp, en in het mindere het Gezegde, en deze is de eerfte gedaente. Somtijds is de Middelterm, in de meerder en minder voorftellen beiden, het Gezegde, en deze is de tweede gedaente. Somtijds is de Middelterm, in de meerder en minder voorftellen, het Onderwerp, en deze is de derde gedaente. Somtijds is de Middelterm, in het meerdere voorftel, het Gezegde, en in het mindere het Onderwerp, en deze is de vierde gedaente. 2 V. Hoe veelen en welke Bewijzen behooren tot de eerfte gedaente? A. In dezelve worden, van de tien wettige bewijzen, deze vier gebruikt, naemlijk, het eerfte bevestigend, het derde ontkennend, het derde bevestigend en het vijfde ontkennend. 3 V. Wat overeenkoomst en verfchil is er tusfchen deze vier bewijzen? A. Het eerfte en derde bevestigen, het tweede en vierde ontkennen, de twee eerften hebben eene D 5 air  < 58 > algemeene, doch de twee laetften Hechts eene bijzondere hoegrootheid. 4 F Mag ik U van deze vier genoemde Sluitredenen wel voorbeelden verzoeken ? A. De volgenden kunnen U daer roe dienen: C Al wat onftoflijk beftaet is ondeelbaer. Alg. bev. < Alle Geest beftaet onftoflijk. £ Derhalven alle Geest is ondeelbaer. Alg. ontk. Geen deel der Natuur is nutloos. Alg. bev. AlleRoofgedierte is een deel der natuur. Alg. ontk. DerhalvengeenRoofgediertcisnutloos. Alg. bev. AlleBefchaemers van het bijgeloof zijn vrienden van het menschdom. f Sommige Redenrijkers waeren be, I fchaemers van het bijgeloof üijz. bev. < rjej-haiven fommige Redenrijkers wael ren vrienden van het menschdom. Alg. ontk. Geene Voortplanters van het ongeloof zijn te vertrouwen. Bijz. bev. Eenige Zedenmeesters zijn voortplan- ter's van het ongeloof. Bijz. ontk. Derhalven eenige Zedenmeesters zijn niet te vertrouwen. 5 V. Hoe veelen en welke Bewijzen brengt men tot de tweede gedaente? A. In dezelve worden, van de tien gebruikbaere bewijzen, weer vier gebeczigd, naemlijk het zevende , vijfde, negende en zesde. 6 F. Heeft hier niet cenig gebrek in de orde van optelling plaets? A. Neen , dewijl de orde van Hoegrootneid gevolgd wordt. ^ ^  < 59 > 7 V. Wat overeenkoomst en vcrfchil is er tvssfchen deze vier bewijzen? A. In allen is het meerder voorftel algemeen; de middelterm, in de meerder en minder voorftellen, het Gezegde; allen zijn ontkennende; doch de twee eerften algemeen en de twee laetften bijzonder. 8 V. Mag ik deze gedaente, in de Sluitredenen zeiven, eens zien? A. Bezie dan de volgenden: Alg. ontk. Niets Oneindigs is bepaeld. Alg. bev. Alle Waereld is bepaeld. Alg. ontk. Derhalven geen Waereld is oneindig. Alg. bev. Alle Werktuig beftaet zonder wil. f Geene menschlijke Geest beftaet zonAi tV ' der wil. Aig.onuc.< jjerna]ven geen menschlijke Geest is L een werktuig. Alg. ontk. Geen Deugd befchaedigt haer bezitter. Bijz. bev. EenigeLiefde befchaedigt haer bezitter. Bijz. ontk. Derhalven eenige Liefde is geen deugd. Alg. bev. AlleEdelmoedigen doen anderen recht. f Sommige Rechtsgeleerden doen ant> • • , I deren geen recht. üijz.ontK.< Derhalvcn fommige Rechtsgeleerden (. zijn geene edelmoedigen. 9 V. Hoe veelen en welke Bewijzen vormen de derde gedaente? A. In dezelve worden, van de tien acngenoomen bewijzen , deze zes gebruikt, naemlijk het tweede, agtfte, vierde, derde, tiende en negende. 10 V. Wat overeenkoomst en vcrfchil is er tusfchen deze zes bewijzen? A.ln  < 6o > A. In allen is het minder voorftel bevestigend, de middelterm het Onderwerp, en allen hebben een bijzonder befluit, zoo echter, dat het eerfte, derde en vierde bevestigen, terwijl het tweede, vijfde en zesde ontkennen. ii V. Mag ik de gedaente van deze Sluitredenen nu ook eens zien? A. Let dan op de volgenden: f Alle Mensch is voor de eeuwigheid Alg. bev. I beftemd. t Alle Mensch fterft. Bijz. bev. Derhalven eenig ftervende is voor de eeuwigheid beftemd. Alg. ontk. Geen Nachtegael kan ipreeken. Alg. bev. Alle Nachtegael zingt. Bijz. ontk. Derhalven eenig zingende kan niet Ipreeken. Bijz. bev. SommigeTurken raedpleegcn deftarren. Alg. bev. Alle Turken beweeren den Koran. Bijz. bev. Derhalven fommige Beweerers van den Koran raedpleegen de ftarren. Alg. bev. Alle Kooplieden zijn handelaers. f Sommige Kooplieden zijn kunstmin- Bijz.bevJ rwf?' r • v J i jJerhaiven lommige Kunstmtnnaers L zijn handelaers. Bijz. ontk. Sommige Natuurbefchouwers doen geene proeven. Alg. bev. Alle Natuurbefchouwers beroemen Newton. Bijz. ontk. Derhalven fommige Beroemcrs van Newton doen geene proeven. Alg,  < 6i > Alg ontk, Geene Fabelheiligen zijn aenweziV Bijz.bev. Veele Fabelheiligen worden vSoronderfteld. Bijz. ontk. Derhalven veele vooronderftelden zijn niet aenwezig. izFLHoc veelen en welke Bewijzen worden tot de vierde gedaente gebracht ? A. In dezelve worden, van de goedgekeurde bewijzen, vijf aengenoomen. Doch dewijl de genoemde en verklaerde gedaenten , voor alle bewijzen genoegzaeme ruimte laeten, en de laetfte gedaente dus noodlooze , maer tevens moeilijke bewijzen bevat, zullen we ons met dezelve niet inlaeten VIJF-  < 62 > V IJ F D E LES. Fan de SCHIJNBAER onvolmaekte Sluitredenen. AENLEIDING. Gelijk de Voorftellen dikwijls met meerder of minder woorden gefchieden, zonder door het eerfte de eenvouwigheid, of door het laetfte de kracht te verliezen, zoo heeft in de Bewijzen tevens wel eenige invlechting, wechlaeting en woordenfchikking" plaets, zonder daer door van haere eenvouwigheid en kracht beroofd te worden; en onder dezen teld men de faemengevlo.chten, de ontblooten, de omgekeerden, de fchijnbaer ontkennenden en uitfluitende bewijzen. \Fraeg. Wat is een saemengevlochten Sluitreden? ' , _ Antwoord. „Bij welks onderwerp, gezegde ot , middelterm, een verklaereliden of bepaelcnden . term gevonden werdt, door welken het Bewijs " eenigen fchijn van faemenftelling ontvangt." _ i F. "Hoe dit in Voorftellen gefchiedt, kan ik mij herinneren; maer hoe doet men dit bij het Onderwerp in eene Sluitreden? A. Geene Twijffclaers zijn wijzen. De allesbetwistende Pyrrhonisten waeren iwntfclticrs, Derhalven de allesbetwistende Pyrrhonisten waeren geene wijzen. . t In dit voorbeeld dient de in vlechting (allesbetwistende) ter verklaering van het onderwerp, de Pvrrhonisren, als die, allestegenfpreekende en dus zelve niets Hellende, indedaed twijffelaers waeren. 3 F. Hoe wordt het Gezegde van eene Sluitreden facmengevlochten? ^  < 63 > A. Al wie de Zon acnbidt, zegt tot een fchepzel. mijn God. De Pérfiaenen hebben de Zon aen gebeden. Derhalven de Pérfiaenen zeiden, tot.een fchepzel mijn God. In dit voorbeeld is het ingevlochtene (tot een fchepzel) een algemeene bepaeling der Zon. A.T. Hoe wordt de Middelterm van eene Sluitreden faemengevlochten ? A. Al wie de leer der Brandfteenkracht verbeetert, bevoordert de weetenfchappen. Franklin heeft de leer der Brandfteenkracht verbeeterd. Derhalven Fr ank li n bevoordcrde de weetenfchappen. In dit voorbeeld is het ingevlochtene, der Brandfteenkracht , of, het vermoogen van elektricke ftoffen, eene bepaeling van die Leer welke door Franklin verbeeterd werd. 5 V. Hoe kan het flechts fchijnbaere van faemenftelling, in de genoemde Bewijzen, wel het duidelijkfte blijken? A. Als men er het invallende eens uit wcch neemt, want dan behoud men flechts een zeer onbepaeld, en dikwijls niets afdoend Bewijs, overig. 6 V Wat is, onder de facmcngevlochtenen, ceiie ontbloote Sluitreden? A* „ Welks meerder voorftel het gezegde van „ het befluit niet opgeeft." Gelijk: Minerva was eene afgodin. _ De Grieken hebben aen Minerva geofferd. Derhalven de Grieken hebben aen eene afgodin geofferd. Dit bewijs heeft veel kracht van betoog, echter fchijnt het faemengefteld, om dat het meerder voorftel van het gezegde des bcfluits ontbloot, en daer door,  < 64 > door, in opzicht tot het volgende, los is Naer de regelen nochthans kan men, zonder zaekliike verandering, zeggen: Al wie aen Minerva offert, offert aen eene afgodin. • De Grieken hebben aen Minerva geofferd Derhalven de Grieken offerdén aen eene afgodin, TV Wat is eene omgekeerde Sluitreden? A. „ Welks onderwerp en gezegde, door ver- „ jjMtusnng, met teritond te onderKennen ziin " Gelijk: J De zeekaertkunde voegt allen ftierman. Alle Loots is een ftierman. Derhalven de zeekaertkunde voegt allen loots Maer beezigd men eenige oplettenheid, dan kan men dit Bewijs dus omzetten: Alle Stierman behoort zcekaertkundig te weezem Alle Loots is een ftierman. Derhalven alle Loots behoort zeekaertkundig te weezen. " 8 V. Wat is,'onder de faemengevlochtenen, een Jchijubaer ontkennende Sluitreden ? A. „ Welks Middelterm , eenig ontkennend „ woord hebbende, aen het Bewijs een fchijnbaer ,, ontkennende hoedaenigheid geeft." Gelijk: Al wie niet meer leeft is van ftactszorgen ontheven. Freoerik de tweede leeft niet meer. Derhalven Frederik de tweede is van ftaetszorgen ontheven. Het ontkennende is hier flechts tot den Middelterm bepaeld, en kan (dewijl deze in het befluit niet koomO het Bewijs de bevestigende hoedaenigheid niet ontneemen. 9V. Wat is, onder de faemengevlochtene Sluitredenen, eene fchijnbaer gebrekige Uitfluiting.? A. „ Die  < 65 > A Die, welke de ruimte der uitfluiting wel in dén zin doch nietwoordlijk, opgeeft." Gelijk: " De Gezonde alleen is een genieter van zich zeiven. TOe zich aen ontucht verflaeft is met gezond. DèrhalveS die zich aen ontucht verflaeft is geen «ïJ ïweTbijzondere voorftellen geen ZelÉdeeeneSjonden zijn genieters Van zich zei- VCAlle Slaeven der ontucht zijn ongezond Derhalven geene Slaeven der ontucht zijn genieters van zich zeiven. E ZES-  < 66 > ZESDE LES. f*» & ONVOLMAEKTE Sluitredenen. AENLEIDING. Wanneer eene Sluitreden minder of meer dan drie denkbeelden of beWijstermen bevat, dan noemd men dezelve niet onbruikbaer, maer onvolmaekt: -dewijl dézen, in vergelijking met de gewoone gefteldheid der eenvouwige Bewijzen , aenmerkhjfe vëïfchilierl, gèlijk dè Ingekorte, Saemehgeftelde en Verfterkte Sluitredenen, welken nu onze onderwerpen zullen uitmaeken. 1 Praeg. Wat is bené ingekorte Sluitreden < Antwoord. „ Die, welke flechts uit een minder voorftel en befluit beftaende, het meerder voorT, ftcl verzwijgt." Gelijk: _ _ Mithridates fprak vierentwintig taelen. Derhalven hij was een zeldzaem mensch. Pizarro kon naeuwlijks leezen. Derhalven hij was ongeletterd. Het valt echter niet moeilijk om optemaeken wat in zulke Bewijzen het meerder voorftel zij; immers weet Gij nu dat het gezegde van het befluit met dat van het meerder voorftel het zelve is- laet mij dan nu eens hooren welke meerder voorftellen Gij bij de genoemde voorbeelden voeeen zoudt. a V. Bij het eerfte plaets ik , Al wie vierentwintig taelen fpreekt is een zeldzaem mensch; en bh' het tweede, Al wie naeuwlijks leezen kan is 01geletterd. Zou het zoo in orde weezen? A Zoo is het juist. Maer ik moet U zeggen dat er nog korter Bewijzen gebruikt worden. - V. Blijven het dan wel Bewijzen? • 'A Oordeel zelf. De edelmoedige Scirio verdient lof. De Wijze heeft een doelwit. Geen OTER-  < 6? > Sterveling woont hier eeuwig. De Zdrf behoeft geen licht. ±V. De toevoeglijken ert eigen naemen bewiizen zeker de gezegden. Wat moet men nu door s a e men ges telde Sluitredenen verftaen ^ A. ,, In dewelken twee of meer eenvouwiee „ bewijzen zijn faemengevoegd." En hier toe *S&1l£S5^ • dc « reden? ^ * ^ voorwaeRDelijke Sluitvf. „ Welks meerder voorftel bij wijze van be. „ ding of onderftelling gefchiedt.»' Gelijk dit bevestigend : J De Indien Milton het Paradijs verlooren zelf fiferf* An bezat hiJ toen »°§ kn gezicht gefclreev'en1"0" ^ ^ veSooren zelf _ Indien de Plantaedjefpuiten van roosters voorzien waeren, dan zouden ze het water verdeelen Maer nu zijn de Plantaedjefpuiten van geene roosters voorzien. s ne Derhalven zij verdeelen het water niet Bij deze Sluitreden moet men waerneemen.. . 6F., Wat moet men bij dezelve waerneemen? ^. Dat, m het bevestigende, de twee leden vari het meerder voorftel, even zoo wel ondeSTs met het naestvolgende voorftel, i„ een juist verband behooren te ftaen, eer men een goéd befluit kan opmaeken: Milton moet tot he efgenhanS fchnjven van zi n boek eerst zijn gezicht noodl p\b-e"i Z°? jf' dan moec het ^g'zeker Weezen of hij dat boek eigenhandig gefchreeven heeft- en is dat waer, d is het belluit wettig:ffioï moet op dien tijd nog in het bezit van zijn geJck E 2 ge.  < 68 > «eweest zijn. Tevens blijkt, dat in de voorwaerdelijk bevestigende Sluitreden , het minder voorftel en befluit gegrond'zijn in de waerheid van het meerder voorftel. Anders is het met een voorwaerdelijk ontkennende Sluitreden geleegen, want het meerder voorftel van dezelve is gegrond in de waerheid van het mindere, derwijze, dat, zijn de Plantaedjefpuiten van geen roosters voorzien, dan vervalt het meerder voorftel oogenbliklijk. 7 V. Maer zijn deze Sluitredenen wel zeer in gebruik ? A. Men gebruikt dezelven zeker, maer wanneer er geen faemenftelling van verfchillende onderwerpen in gevonden wordt, dan kan men met weinig moeite, gelijk de bijgebrachte voorbeelden zullen toonen', zoodaenig Bewijs ftellig maeken. 8 V. Laet mij intusfchen vraegen wat is een stellig Bewijs? A. „ Het welk de waerheid van het gezegde des meerderterms vastftelt." Gelijk: Al wie eigenhandig een boek fchrijft moet zijn gezicht hebben. , , ., Milton heeft eigenhandig een boek gefchreeven. Derhalven Milton moest zijn gezicht hebben. Geen fpuit zonder rooster verdeelt het water. Alle Plantaedjefpuiten misfen roosters. Derhalven geen Plantaedjefpuiten verdeelen het water. _ gV. Wat is, onder de faemengeftelden, eene scheidende Sluitreden? A „ Welks meerder voorftel twee of meer zaeken bij fchifting opgeeft." Gelijk dit bevestigend: Het geld der Spartaenen was Goud, of Zilver, of Koper, of Ijzer. Maer het was noch Goud, noch Zilver, noch Koper. Derhalven het was Ijzer.  < 69 > Of die ontkennende: Het voetftuk is of van Mahognij-, of van Ceder-, of van Nooten-, of van Eikenhout, Maer het is van mahognijhout. Derhalven het is noch van Ceder-, noch van Nooten-, noch van Eikenhout. Deze Sluitreden is gemaklijk te bevatten, om dat de meerder voorftellen, zoo in de bevestigenden als ontkennenden, dezelfde zijn; alleen worden in het minder voorftel der eeiftcn, op één nae alle de opgenoemde deelen ontkend, om het eene uitgezonderde deel in het befluit te bevestigen: en in het minder voorftel der ontkennenden wordt een deel bevestigd, om het overige in het befluit te ontkennen. ioV. Wat is, onder de faemengeftelden, het optellende Bewijs ? A. „ Welks befluit algemeen bevestigt het geen „ vooraf bij deelen was toegeftemd." Gelijk, De zeven vereenigde gewesten zijn, Gelderland, Holland , Zeeland , Utrecht, Vriesland, Ovcrjjsfel en Groningen. Maer Gelderland is eene provintie , als ook Holland, Zeeland, Utrecht, Vriesland, Overijsfel en Groningen. Derhalven het zijn alle provintien. Tn deze Sluitreden moeten alle de deelen in ™clijkc betrekkingen ftaen, dezelven moeten bij^de deelen worden aengeweezen, en dan eerst kan het befluit algemeen worden opgemaekt. 11 V- Wat is eene versterkte Sluitreden? A. „ In welke eene opvolging van deelen dient „ om aen dezelve meerder 'klem of vastheid te ,, geeven." Onder dezen behooren de Geftapelden de Bekleeden en Tvvecledigfcheidenden. ' ii V. Wat is , onder de verfterkten , eene gestapelde Sluitreden? E 3 A. „ In  A. „ In welke het Gezegde van het eerfte voor„ ftel, in het. tweede voorftel ten onderwerp ge„ noomen wordt en zoo voortgaet, tot dat het „ laetfte gezegde in het befluit , op het eerfte „ onderwerp wordt toegepast," Gelijk: Alle Geest is onftoflijk. Al wat Onftoflijk is heeft geene uitbreiding. Al wat geene Uitbreiding heeft kan niet in meer„ deren ontbonden worden. Al wat in geen meerderen kan ontbonden woiv den is voor geene voortteeling vatbaer. Derhalven geen Geest is voor de voortteeling vatbaer. In deze Sluitreden zijn drie eenvouwige bewijzen begreepen, welken zeer wel afgetrokken en, uit de voorgaende voorftellen, van een befluit kunnen voorzien worden; en doet men dit ftellig, dan befluit men van vooren af; maer doet men het beweerender wijze, dan klimd men van het laetfte tot het eerfte op, 13 V. Mag ik het laetstgenoem.de eens hooren? A. Al wat in geene meerderen kan ontbonden worden is voor de voortteeling onvatbaer. Een Geest kan niet in meerderen ontbonden worden. Derhalven een Geest is voor de voortteeling onvatbaer. Al wat geen uitbreiding heeft kan in geene meerderen ontbonden worden. Een Geest heeft geene uitbreiding. Derhalven een Geest kan niet in meerderen ontr bonden worden. Al wat onftoflijk is heeft geene uitbreiding. Een Geest is onftoflijk. Derhalven een Geest heeft geene uitbreiding. 14 F. Wat is , onder de verfterkten, een bekleede Sluitreden? A. Welks  < fl > A. Welks deelen beredeneerd worden alvoo- re'ns'men tot het volledig befluit koomt." Gelijk: " Die het Christendom zelve, met de bijkoQmende toevalligheden verward, redeneert niet eerlijk, dewijl de toevalligheden niet uit den aert der zaek, maer van elders oorfpronglijk zijn. _ Maer de Vrijgeesten verwarren het Christendom zelve , met de bijkoomende toevalligheden, dewijl ze het eerfte naer de laetften heoordeelen. _ Derhalven de Vrijgeesten redeneeren niet eerlijk. 15 V. Wat is , onder de verfterkten , eené tweeledigscheidende Sluitreden ? A. „ Welks befluit de waerheid van het voorgaende algemeen ontkent, na dat het onbeftaen- „ baere van het zelve bij deelen was aengetoond," Gelijk: . , Indien het vonnis des Konings is uitgevoerd, dan is de Graef of de Gravin Nitsdale ter dpod gebracht. Maer noch de Graef is ter dood gebracht, wan: hij is in het gewaed zijner vrouw uit de gevaugenis ontkoomen;' noch de Gravin, want zij werd pra dit bewijs van huuwlijkstrouw wettig onrflacgen. Derhalven het vonnis des Konings is niet uitgevoerd. Dewijl deze Sluitreden zeer misbruikt kan worden, moet men op de regelen van dezelve naeuwkeurig letten. 16 V. Welken zijn die? A. Men moet de onderwerpen volledig en onbewimpeld opnoemen; het verband, in 't wejkg dezelven met het voorwaerdelijke ftaen, ftiptelijk op het oog houden; en de gezegden moeten op blijkbaer genoegzaeme redenen flemen , pp dat men, bij ecne valfche omkeering van het Bewijs, het gebrek vaerdig en op de regte plaets kan aentasten. E 4 ZE-  < 72 > ZEVENDE LES. Van de DROGREDENEN. AENLEIDING. Dewijl de waerheid maer één, en de overeenftemming zelve is, zoo moet volgen, dat, wanneer men zich ter bevestiging van eenige ftelling van redenen bediend, welken met de natuur der zaek of ftrijdig of buiten verbindtenis zijn, men dan van die redenen gebruik maekt , welken bij de Redenkundigen onder de naemen van Drog- en Strikredenen bekend ftaen, en van welken wij de twaelf volgenden overweegen zullen. i Vraeg. Welke is dan de eerste Drogreden? Antwoord. De eerfte en tastbaerfte is ontleend van het Gezach : wanneer men, iemand tot het aenneemen en vasthouden van eene ftelling of het verwerpen van eene ontkenning zoekende. te beweegen, de bewijzen neemd van de groote meenigte die zulks doet, gelijk Demetrius het vasthouden van Diana's eerdienst aanklemde, met zijne hoorers te beduiden, dat gansch Aziën en de geheele waereld dit deed. Of van de oudheid, de onheugelijke tijden herwaerds dat men de zaek zoo begreepen heeft, gelijk de Wijsgeeren, welken , van voorouderlijke jaeren, de eeuwige vergeetelheid der geftorven ligchaemen was overgcleeverd, reden genoeg in het nieuwe en vreemde eener Opftanding meenden te vinden, om dezelve te ontkennen en te befpotten. Nog erger is het, wanneer men dit met dreigementen en ftrafoeffepingen aenbindt, even als of de zaek zelve daer door wettig beweezen werd. i V. Wel-  € 73 > bV. Welke is de tweede Drogreden? A. Het dubbelzinnig gebruik eens Middelterms: zoo dar men in een volgend voorftel aen denzelven een geheel andere beteekenis hecht, dan men in het voorgaende deed. Even als of Sokratesde wijsgeer, en Sokrates de historiefchrijver; Diogenes de gelchiedfchrijvermetdenflordigen; Holland met Nieuwholland; twee Eugeniussen en twee Euklidessen dezelfden waeren. 3 V. Welke is de derde Drogreden? A. De Woordentwist, wanneer men dezelfde zaek om ftrijd anders wil genoemd hebben. Indien de een zegt, De Haezen in het noorden zijn wit en de ander beweert dat ze bruin zijn; maer de eerfte bedoelt de kouleur van dit wild aldaer, in den winter, en de laetfte, die van den zomer, dan beezigen zij een drogreden door gebrek aen de noodige onderfcheiding. Met dezen woordentwist moet men echter geen zaeklijk verfchil vermengen. 4 V. Welke is de vierde Drogreden ? A. De Misvatting van den ftaet des gefchils. Zoodaenig zou hij doen, die willende beweeren dat alle Tartaren heidenen zijn, ten bewijze bijbracht, dat fommigen hunner paerdenvleesch eeten. Of dat Pelagius zeker regtzinnig moet gedacht hebben, dewijl hij vrij ingetoogen leefde. Welke is de vijfde Drogreden? A. Het Befluit op een bloote onderftelling gegrond. Van dit foort zijn de volgende redenecringen: Dewijl geen mcnschlijk ligchacm in de lucht kan opftijgen, zoo is Blanchart zeker een toovcraer. Dewijlwe duidelijk zien dat de Zon bewoogen wordt, zoo is het leerfteKH van Koternikus buiten twijffel valsch. Dewijl dc E 5 Acr-  < 74 > Aerde op vaste fondamenten rust, zijn de reizen rondom dezelve, loutere verdichtzelen. - 6 F. Welke is de zesde Drogreden? A. De Cirkelreden: in welke twee onderfteHingen gebruikt worden om elkander wederkeerig te bevestigen. Gelijk, Dat Kalvin dwaelde blijkt, uit het veriaeten van de kerk; en dat hij de kerk verliet blijkt, uit zijne dwaelingen. Dat de jefuitifche Orde heilig was bleek uit haere bevestiging door Paulus de derde; en dat Paulus de derde heilig was bleek uit de bevestiging der jefuitifche Orde. 7 V. Welke is de zevende Drogreden? A. De verandering van Onderwerp. Zoo dat hij die bemerkt, dat hij 't op de begonnen wijze niet kan volhouden, ongevoelig, gelijk men zegt, van batterij verandert. Wanneer iemand ernstig willende bcweeren dat de Troojaenen de Grieken hadden overwonnen , onderhands van de neederlaeg der Grieken door de waepenen der Roomeinen begon te ipreeken. Of terwijl men voorgaf de geleerdheid der oude Germaencn te zullen betoogeu, ondertusfehen de oplettenheid der partij zocht te vervoeren naer de fchoolen van Athenen. %V. Welke is de agtste Drogreden? A. De vermenging van noodzaeklijke en toevallige Gevolgen. Gelijk, De zedenloosheid van fommige Christenen is het natuurlijk gevolg van hunnen Godsdienst. Het bijgeloof heeft onder gevoel van rampen wel eens gezegd : Ach die Komeet! of bij een fterfgeval: lk dacht het wel toen die hond zoo huilde. gV. Welke is de negende Drogreden? A. De valfche bepaeling der Oorzaeken. Zoo hield men de ligchaemen lang voor de oorzaeken 4er kouleuren; een grooteren afftand der zon van de  < 75 > de aerde, voor de oorzaek van den winter; en een kwaeden God werd, door fommige oosterfche Wijsgeeren, gehouden voor de oorzaek der ftoft lijke dingen. 10V. Welke is de tiende Drogreden? A. De vermenging van het bijzondere en algemeene Getuigenis. Als of Ka rel de twaelfde, om dat hij een onderneemend en ftoutmoedig vorst was, nu alle vorstlijke hoedaenigheden bezat; of dat men alle engelfche dichters naer Milton en Young moest beoordeelen. En bij omkeering, de vermenging van het algemeene met het bijzondere. Als of het handeldrijvend Tyrus, dan ook tabak en thee verkocht had. ii V. Welke is de elfde Drogreden? A. De vermenging van het Verdeelde met het Vergaederde. Als of, om dat de Zon licht bezit, alle Starren dit met dezelve gemeen hadden. Cirus was edelmoedig , dan was dit van alle perfiaenfche Koningen waer; Spinoza dwaelde, dus dwaelden ook alle Wijsgeeren. iaV. Welke is de twaelfde Drogreden? A. De gebreekige Optelling. Even als of men, het Oosten, Westen, Zuiden en Noorden genoemd hebbende, alle windftreeken ; met de Wolken, Regen, Hagel en Sneeuw, alle luchtverbevelingen; en met Leeuwen, Tijgers, Beeren, Wolven en Vosfen al het boschgedierte had opgeteld. AGT-  < 76 > AGTSTE LES. Kan de WA ERSCHIJNLIJK HEID. AENLEIDING. Noopends Zaeken , welker hoedaenigheden wij door middel van redenecreh alleen kennen kunnen , koomenwe meest al trapswijze, en dus langzaem, tot de Zekerheid; terwijl onze overreeding, voor de bereiking van de zekerheid, flechts totdc-hoogte van waerfchijnlijkheid opklimt; welke Waerfchijnlijkheid in ecne minder en meer overreedcnde ondcrfcheiden wordt. i Vraeg. Wat moet men door de Waerfchijnlijkheid, in den eerstgenoemden zin, verftaen? Ant woord. ,, Zoodaenige redenen voor eene „ zaek, welken in aenmerking koomen, en noch„ thans tot de zekerheid ongenoegzaem zijn, zoo „ datwe in dezelven niet berusten kunnen." iV. Wat moet men door de Waerfchijnlijkheid, in den la et sten zin, verftaen? A. „ Zoodaenige redenen voor ecne zaek, wel„ ken onze overreeding meer tot de bevestiging dan tot de ontkenning doen overhellen." 3 V. Maer wanneer men voor bevestiging en ontkenning evenveel redenen vindt , wat wordt daar uit gebooren? A. De Twijffeling, welke zich, door redenen voor en tegen, buiten ftaet bevind, om het oordeel te bepaclen, zoo dat de Stelling tusfehen aennecmen en verwerpen ftaet. , 4 V. En wanneer de redenen van bevestigen tocnecmen of door de opheldering hun gewicht verkrijgen, wat dan ? A. Dewijl 'er dan geene gegronde reden van ontkenning overblijft, koomt zulk eene ftelling in den rang der middellijke zekerheid. 5 V. liet  < 77 > 5 Het gebeurt immers wel dat men op loutere waerfchijnlijkheid af beslist? A. Dat gebeurdt; maer dan geeft men zoodaenig-e beflisfingen of bepaelingen van het oordeel, overeenkoomftig de zwakheid der gronden, op welken dezelven rusten, ook den algemeenen naem van meening , onder welken het vermoeden , de gisjing, het vermoedelijk vertrouwen en de onderJlelling behooren. 6 F. Wat is, onder de mceningen, het vermoeden? A. „ Wanneer men, op zeer losfe gronden, meest „ al tegen het belang van anderen, iets befluit." Op zulk een los vermoeden deed Her odes de groote, Mariamne en andere bloedvervvandten ombrengen; misfehien met wat meer reden hielden fommigeroomeinen, Tiberius, Plancina en Piso , wegens den dood van Germanikus, verdacht. 7F Wat is, onder de meeningen, de gissing? A. „ Wanneer men uit eenig ongenoegzaem „merk het overige of het geen ontbreekt opmaekt." Dit had meermaelen plaets bij het vinden van gefchonden Hukken, of overblijfzelen der oudheid wanneer men, uit gebreekig beeldfchrift en letters' iets befloot. De Reeder gist naer den ftaet van zijne fcheepen, maer is wegens moogelijke toevallen onzeker. SF. Wat is, onder de meeningen, het vermoedelijk Vertrouwen? A. „ Wanneer men, om redenen van gebruik, „ welleevenheid, gewoonte en betacmlijkheid, op „ iets ftaet maekt." Dit gebeurde wel bij het. aengaen van niet genoeg gekende en bepaclde verbindtenisfen en onderfèhrijvingen; maer dezelven waeren niet altijd nutloos. 9 F. Wat  < 78 > 9^1 Wat is, onder de meeningen, de onderstelling? A. ,, Wanneer men zekere onbeweezen ftelling „ aenneemt en gebruikt, om eene zaek op te helderen". Deze kan men, noch in de bewijzen, noch in de faemenleeving misfen, alleen blijft het noodig, datwe dezelve regt waerdeeren en met voorzichtigheid gebruiken , om aen de zekerheid dienstbaer te zijn.  < 79 > NEGENDE LES. Fan de ONMIDDELLIJKE Zekerheid. AENLEIDING. Naermaete onze overreeding vaster gegrond is, zal men, aengaende het geen men als waerheid bevestigd en als valschheid ontkend, des te zekerer weezen ; maer dewijl de bronnen van zekerheid verfchillen , zoo wordt dezelve , bij de Redenkundigen,in de onmiddellijke en middellijke onderfcheiden; van welkenwe de eerfte nu overweegen zullen. i Fraeg. Hoe wordt de redenkundige Zekerheid bepaeld? Antwoord. „ Als die onbeweegbaere overree„ ding, welke uit eene duidelijke kennis van de „ overeenftemming des oordeels, met de natuur „ der zaek, ontftaet." i F. Deze Overreeding heeft immers op eens de volmaektheid niet? A. Neen , maer even gelijk de Denkbeelden, koomt dezelve trapswijze tot de moogelijke volkoomenheid, wanneer we van tijd tot tijd de verkeerde vertegenwoordigingen van zaeken leeren onderkennen en verwerpen, en de overreeding de noodige helderheid en vastheid bezorgen. 3 F Welk is wel het eerfte en voornaeme Beginsel der zekerheid? A. De voorraed van onmiddellijke Waerheden, welken haere eigen merken van geloofwaerdigheid medebrengen, en des de overreeding, uit haeren eigen aert, verfterken. 4F. Wat zegt het, dat de onmiddellijke Waerheden, uit haeren eigen aert, de overrceding verfterken? A. Dat  < 8o > A. Dat het bij dezelven noodloos is eenig middel van vergelijking te gebruiken, zoo dat de kennis van het Onderwerp op zich zelve genoegzaem is, om de overeenkoomst of de ftrijdigheid van het Gezegde, te bevestigen of te ontkennen. 5 V. Ik herinner mij, bij de eerfte les over de Redeneering,eenige onmiddellijke waerheden gehoord te hebben; maer wil dezelven, als ommiddellijk overreedende, wel wat naeder kennen? A. Gij weet dat een Voorftel, in een onderwerp, gezegde en koppeling, of faernen voeging der twee eerstgenoemden, beftaet: Wanneer nu de bevatting van het Onderwerp het Gezegde zelve influit, dan behoeft men geen derde of middellijke kundigheid , om het gezegde op het onderwerp toe te pasfen. 6V. Hier heb ik nu wel een voorbeeld noodig? A. Gij zult 'er vcrfcheiden hooren, let eerst op deze bevestigenden: Alle facmenftelling heeft een faemenfteller. Zoo drae iemand bevat, wat faemenftelling of bij een brengen en voegen van deelen is, dan kan hij niet naelaettn om tevens aen de oorzaek der faemenftelling te denken. Al wat leeft heeft beweeging: Immers , dewijl leeven, werkzaemheid zelve is, zoo zou iemand, die weet wat leeven is, zich geweld moeten aen doen om, op dat onderwerp, de beweeging, als het gezegde, niet toe te pasfen. Denk zelf op het onmiddellijk zekere van de volgenden: Alle gewigt heeft zwaerte. Alle tiental beftaet in tien éénheden. Dingen, welken elkander verwoesten, zijn ftrijdig. Denkbeelden zijn verfchillende. 7 V. Gij hebt mij aenleiding gegeeven om ook naer onmiddellik zekere ontkenningen te vraegen? A. Zoo is 't, en tot dezen behooren de volgenden : Geen mensch is te gelijk overal. Die be-  < 8i > bevat wat een mensch is, denkt aen een wezen St SkS "^Sm ligchaem, van eene f-n rif • Ultbreidl"g? iaemengefteld, en-dan kan de kennis van deze bepaelde uitbreiding, en van de ruimte ui welke dezelve, nevens de verbaezende hoeveelheid van anderen is, niet boogen te denken, dat deze ééne uitbreiding de at neele ruimte vervuld. Van dezelfde onmiddellfk Sfimamet'r^^^^V Geen «hbereiS Het ,Ten z 'chG^n j^vcnloos ding heeft een wil. vloelbfer rLl ^n.ho°? lae^ zetten is niet vloeibaer Geen getal is onbepaeld. Dezen ziin onoeweegbaere Grondftellihgen, in welken geen bedrog .of dwaeling plaets kan'hebbeTi , zoo min a s n die der ondervinding, van het geen S&E bmnen ons omgaet. WlJVViilit> 8 F, Wat brengt men zoo wel tot de laersf. genoemde onmiddellijke Zekerheden ™ zeke'rhe'd-Tt621^ ï d^k °P ^onmiddellijke zeJteitieid; ± begeer dezelve te kennen • het fair tot eenige perfooncn of zaeken if U hui vc ten" 2^ta?Z ^k-eIi^ *« menhTekeSrtCof Vaste en onmiddellUke gronden vSerheidt^ F TIEN.  < 82 > ' TIENDE LES. t¥m de MIDDELLIJKE Zekerheid. AENLEIDING. De middellijke Zekerheid wordt, door het gebruik, zoo der Zintuigen, als der GelijkvormHieitï en Getuigenis, en. uit dezen, door Redeneernig ycrkreegen. 1 Vraeg. Wat moet ik door de middellijke Zekerheid verftaen ? Antwoord. „ Die onbcwccgbacrc Ovcrrccdin"-, „ welke uit een regt gebruik van vcrgeliikende en „ ophelderende middelen ontftaet ? 2 V. Dan heeft men tot de middellijke zekerheid, aen de bevatting van het Onderwerp niet genoeg, om het Gezegde op het zelve veilig toetepasfen ? A. Juist zoo, om dat het gezegde in de bevatting van het onderwerp, of niet, of niet duidelijk genoeg begreepen is, zoo wordt een middelterm noodzaeklijk om dat tweetal, 't welk nu nog los jg, of, als overeenkoomftig faemen te voegen1, of, als ftrijdig voor onbeftaeiibaer te houden. Maer dan begrijpt Gij wel dat er veel van de keus en het gebruiken van dit middel afhangt. 3 F. Ik herinner mij dat het dan op de waerheid en vergclijkbaer- of gepastheid van den Middelterm inzonderheid aenkoomt. Maer welken weg moet men inflaen om hier niet mistctastcn ? A: Dan moet men, zoo veel moogelijk, gebruik maeken van de onmiddellijke waerheden of Grondftellingen, in de naestvoorige Les behandeld; en naest dezen van de middelen, welken ik in de aenJeiding heb opgegeeven. aF. Hoe worden de Zintuigen bepaeld? A. Ver,  < 83 > A. Vcrftae er door „ Het Gevoel, 't welk door „ vier werktuigen, tot het zelve behoorende, de „ gefteldheden der ftoflijke dingen, welken onder „ dcrzclvcr bereik zijn, door middel der zenuuwen „ en hersfenen, tot het verftand brengt." 5 F Wat wordt tot de deugdlijkheid van dit middel, ter zekerheid vereischt ? A. Dat de zintuigen onverminkt, en dus gezond en volkoomen moeten zijn; de afftand der voor-' werpen van het gezicht moet niet wijder wcezen, dan ecne naeuwkeurige befchouwing toelaet; tusfchen het gezicht en voorwerp moet niets hinderlijks geplaatst weezen; de voorwerpen moeten volkoomen wacrgenoomen, en een verouderd gezicht moet door kunstglazen geholpen worden. 6 F. En dat zoo zijnde ? A. Dan zijn de zintuigen, wel ver van misleidend of bedrieglijk te weezen, uitmuntende werktuigen, ter verzaemeling van natuurlijke, biftori, fche en zedekundige Denkbeelden ; werktuigen, door de hoogfte Goedheid , ter verkrijgin» vftti vaste overreedingen, ons bedeeld, welker gebruik' door de hoogfte Wijsheid zelve, als uitneemend nuttig wordt a'engepreczen , 't geen ook bij de ondervinding volkoomen bevestigd wordt. 7 F. Dan ftfag men bij het regt gebruik der zinnen zeggen, Ik heb het gehoord of gezien, bijgevolg, ik ben 'er van verzekerd ? A. Gewis, was dat zoo niet dan zouden we immers in eene eeuwige bedwelming verkeeren ? wat wijze beftemming zouden deze'Ychoone !>1 wrochten der fchepping dan kunnen hebben'? zouacn wij dan de fchuld van onze dwaelingen wel immer rechtmaetig kunnen draegen? waer" zou de veiligheid en uuoefFemng van' gerechtigheid dan ooit post vatten? F 2 8/". Wat  < 84 > SK Wat moet men door de Gelijkvormig* heid verftaen? A. „ De onderlinge Overeenkoomst van zaeken, ,, uit welken men van de eene tot de andere befluit." 9 F Wat wordt tot de deugdlijkheid van dit middel, ter-zekerheid vereischt? A. Datwe de natuurlijke en toevallige gefteldheden der zaeken wel onderfcheiden , ondatwe, 't geenwe door een tusfchenkoomend middel , moogelijk eens of tweemaclen, in zekere hoedaenigheid ontmoeten, niet zonder genoegzaeme gronden voor eene wet der Natuur houden; of het foortlijke tot een geheel geflacht uitftrekken; of overeen koomften van enkelvouwigen tot faemcngeftclden, of van faemengeftelden tot enkelyouwigen overbrengen. \oK En wanneer dit in orde gefchiedt? A. Dan is de Gelijkvormigheid eene milde bron van kennis en zekerheid, dan worden, naer de regelen der fchoone overeenftemming, duizend belangen, met een ontwijffelbaer vertrouwen, ingericht en met de gewenschte uitkoomften bekroond: Op de flandvasdg geregelde beweeging der hemelfche ligchaemen, de gezette wederkoomst der jaergetijden, fteunt de Wiskunde, de Landbouw, de Koopvaerdij en verdere handel. De Genees- en Heelkunde beezigen dezelfde middelen met gelijke uitwerkingen; zoo is het in de Werktuigkunde en in het Huislijk Leeven. 11 V. Dan mag, bij voorbeeld, de Zeeman, op de ftandvastige aenwijzing van het noorden door het Kompas; en de Kruidkenner op den aert en uitwerking van een plant of een wortel, welken bij dikwijls herhaelde proefneemingen bekend zijn, yejlig rekenen ? A. Uta  < 85 > A. Uitgenoomen eenige, doch door ervaerina weer bekende en gelijkvormige afwijkingen van her eerstgenoemde, ja, dan kan" men op deze gefteldheden onbekommerd, en dus met zekerheid rekenen. izF Wat moet men door het Getuigenis verftaen ? A. „ Een voorftel of redenvoering van iemand „ tot ons, 't welk wij, voor zoo veel het op „ deugdlijkc redenen fteund, gelooven." 13 F Wat wordt tot het deugdlijke van het getuigenis, ter zekerheid zoo al vercischt? A. Dat de getuige aen de zekerheid van zijne ovcreenftemming, met de natuur der zaek zelf geen twijffel hebbe; hij moe: in de gelegenheid geweest zijn om het getuigde te weeten; hij moet de zaek met oplcttenhcid en bedaerdheid hebben waergenoomen; hij moer in zijn getuigenis geen voonngenoomen partijdigheid mengen, en derhalven , flechts eerlijk en duidelijk fpreeken. 14F. Maer hoe zullen wij, tot wien hij fpreekt. dit .alles onderkennen ? A. Wij moeten, nae datwe hem met oplettenneid hebben aengehoord , ons zelvcn vraegen, hangt het gedaene voorftel faemen ? Is de zaek moogelijk ? Heeft hij wat bewcezen ? Bewijzen dezep net geene bewcezen moet worden? En is de getuigenis een liefhebber der waerheid bekend? .1SF En wat, wanneer dit alles beantwoord? A. Het meenigvuidig en belangrijk nut der Getuigenis is dan zeer verplichtende; Gij weet, de eerfte kundigheden onzer jeugd kunnen alleen door dit middel verkrecgen worden; daer door weetenwe wat federt een reeks van eeuwen in Waereld en Kerk voorviel; daer door weeten wij, die flechts een klein gedeeldte van den Aerdbol bewoonen, wat rondom denzelven gevonden wordt en. gebeurd; F 3 ook  < 86 > ook zijn onze uitzichten in de eeuwigheid louter op een welbeweezcn Getuigenis gegrond. 16 K Nae dit alles overwoogen te hebben, is het, dunkt mij, moeilijk te gelooven, dat er menfchen waeren die aen alles twijffelden ? A. In een der faemengevlochten Sluitredenen hebbenwe echter zoödaenigen genoemd, die onverzetlij k de twijffeling aen'alles vasthielden. 17^ Maer was het zinneloosheid of ondeugd? A. De Pyrrhonisten waeren zeker fchaedelijke leeraers der onweetenheid; maer laetenwe, om het ons eenigzins begrijplijk te maekcn , opmerken, dat deze menfchen te midden onder het gcraes van de tastbaerfte verdichtzelen1 en bijgeloovighcden leefden; datze dit inzagen; maer afkeerig van deze ongerijmdheden , floegenzë tot het tegengeftelde uitterfle over, en fchortten nu hun oordeel voor alles op; even gelijk de bijgeloovigbeid der röomfche Kerk verfeheiden Vrijgeesten heeft voortgebracht. En hier uit kunnenwe intusfchen lecren dat het bij de verwerping van eenig wangevoelen, juist dan de tijd is om op ons z'elven te letten, en zorg" te draegen datwe in het waere midden blijven. rfffi Wat zou men tegen deze Twijffelaers hoofdzackiijk kunnen aenmerken? A. Datze louter bijkoomende toevalligheden aengreepen, om er het wezen der Zaek mede ach re vallen: eene■ onrechtvaerdfgheid, welke nog dikwijls gcbeezigd' wordt. Datze anders deeden dan ze zeiden: Wantze twijffelden immers niet ofze wel twijffelden. Anderen dwaclden; wel hoe konden zij dat bcfiisfen? Anderen fpraeken elkander tegen; wel dan hielden zij tcgcnfbraek immers voor icgcnfpvaek? En zeker kon eene geheele maerfchappij van volftrekte twijfTbiaerS niet beftaen: want zij maek-  < 87 > maekten zich zoo voor het algemeen , als voor het bijzonder belang, volgends deze beginzelen, volflaegen onbruikbaar, 19 V. Moogen wij onze Zekerheid van zaeken echter wel algemeen noemen? A. Ik heb U bij de volmaeking der Denkbeelden reeds het tegendeel gezegd: neen zeker, onze onbcweegbaere overreedingen hebben derzelver waerheid , maer zijn bepaeld en wel op te tellen. 20 V. Maer van waer koomt het, dat men, op de behandelde gronden van zekerheid, niet algemeencr het zelfde denkt? A. Eene voornaeme reden van deze onvolmaektheid moet gezocht worden in het veronachtzaemen van de verbeetering der verftandsgebreken ; en daerom raed ik U het gebruik der beoefïenende Redenkunde, in andere Saemcnftellen voorhanden, ernffig aan.