RAADGEVINGEN en MIDDELEN,
OM DE GEZONDHEID VAN DIE- MENSCHEN TE BEWAAREN , WELKE UIT EUROPA IN OOST-INDIEN , EN INZONDERHEID OP BATAVIA, AANKOMEN. '
door
C. T E R N E,
Med. Dottor, Leilor Examinator, in de Vroedkomt en Stads
V R O ED M E E S T E R
• te
L E T <D E N.
Gelukzalig is een Staat, waar in de verlichting een en zoo hoogen trap bereikt heeft > dat des zelfs Regeerders in (laat zyn om ie begryfen, hoe naauw de ■welvaart van den Burger met het heil van den .Staat verknocht is, en hoe zeer het keil van den Hegeerder van het keil van den Staat afhangt» ISELIN.
Te AMSTERDAM, T>y J. H. T R O P, Boekverkoper. M D C C L X C.



Ptfferunt pre ttMtura 7ocerunt geneva Medv.ht/t, et aïiué epus est Rom<e, aliud in JE^yfto , aliud « Gallia,
Celsus,
De vnortreffclyhe Maat/criappy geeft wel goede en hnlzaatne beverlen , occb vermits zy met h^f belm» Her RMienden fty'en', zo worden zy of za'T la.it , 'f, ion- uit de burst te fpreken,) gautsth uiet uitgevoerd.



RAADGEVINGEN en MIDDELEN,
OM DE GEZONDHEID TE BE WA AREN VAN DIE MENSCHEN, WELKE UIT EUROPA IN OOST INDIËN , EN INZONDERHEID OP BATAVIA, AANKOMEN.
INLEIDING.
Dc gezondheid is een van de voortreffelykfte en aangenanmfte gefchenken der Godiyke Voorzienigheid, welke een Mensch nuttig dient te gebruiken, dankbaar te bewaaren , en te befchermen , ja naast onze eeuwige gelukzaligheid , moet het een zeer voornaame zorg zyn der redelyke (tervelingen, om ziektcns en gebreken afteweuden: want ziektens en gebreken dompelen onze ziel in een naare en treurige verveeling, en beroven ons van die aangenaamheden des levens, welke geoorlooft zyn om met vermaak te genieten, :— Geen ftreelende indrukfelen van Natuur en Konst vermaaken een gevolterde kranken, geen gezelligheid , geen liefde , geen rykdornmen , geen fmakelyke fpyz'en kunnen zieken bekooren, en de tyd , welk een gezond mensch nuttig en met vermaak weet te flyten , is voor een zieken vervcelend, naar, en verdrietig orn door te brengen, ja hoe menigmaalen bekruipt hem het peinigeud ver^ wyt, ik ben myn eigen beul geweest, en myne onberedeneerdheid heeft roy een zee van rampen op A 2 den



4
INLEIDING.
den hals gehanlt, myne gezondheid gekraakt, en my van alle genugtens berooft.
De Maatfchappye en gezellige Waereld kan ook zeer wynig nut hebben van kwynende en ziekeJyke menfchen, en 'er is geen beroep of Itand , waar de gezondheid niet toe nodig is,om het zelve nuttig, en ten algemeene welzyn, behoorlyk te verrichten.
Van alle tyden heeft men ook dezelve hooggeschat, en God zelfs , zoo wel als een meenigte Philofophen , hebben hierom bevoolen om dezelve op een behoorlyken prys te ftelleu , en geen wonder: want zy fielt den mensch in dat aangenaam even wicht, het welk vereischt wordt, indien elk ding juist, naar deszelfs maate en betrekkingen, daarop zal werken. De waarheid van onze zinlyke kennis , cn onze juistheid van oordeel, wordt door ongelieldheid zoo wel geftoord, als de zuiverheid van ons vermaak.
Wierd de gezondheid op zyn behoorlyken prys geftelt, en wierd een beter leefregel betracht', een meenigte van ziektens zouden van de aarde verdelgd worden, en het getal der Doftoren zou niet alleen aanmerklyk verkleinen, maar de fterffelykheid zoude ook oogfcheiu'yk verminderen. Doch het
is ook tevens waar, het geen den Grooten Boerkaave zegt in zyne lint, Med §. 3. De beledigingen en veranderingen van de onvermydelyke en altoos noodzaakelyke lucht; de natuur van fpys en drank; de kragt van de invallende licbaamen; de werkingen des levens; en cmdelyk t zamtngeftel van 't menfikelyk lichaam-,
h'



INLEIDING. 5
fcebben "van elk eeuwen in de Menfehen ziektens te veeg gebrag:, zoo lang zy op die manier gekeft hebben, «Is wy. Wy menfehen hebben in ons zornmige eigenlchappen , welke ons voor ziektens vatbaar maaken, en daar en boven worden wy omringd van duizenden gelegenheid gevende oorzaaken, die wy altoos niet vermeiden kunnen , en ons op het onverwachts in ziektens dompelen. Verfatur homo inter res innumeras, fua fmgulas agendi potestate preclitas, multvmque perpeiuo variantes , quarum alias carire , alias evitare , aut pro erbhrio 'fibi accomnodare femptr non potest: zegt de Groote ziektehkenner Ö<»* Uur.
■ In welk land wy ons ook bevinden, en hoe gelukkig wy ook onze hartstochten kunnen breidelen , ja hoe voorzichtig wy ook in 't bellier.:!; van onze leefregel zyn, het is ons altoos niet mobge]yk , om alle gebreken en ziektens af te keuen.
Geen wonder derhalve is het, dat menfehen ,
uit zoo een verfchillend Climaat als de onze by Oost-lndiën is , aankomende , van meenigvitldige ziektens overvallen worden , ja zornmige zeer fpoedig bezwyken , de irijurien van de lucht en de veranderingen van den leefregel, niet dan ten kosten van hunne gezondheid kunnen verdragen , voeg hier by dat zornmige plaatfchen in Oost-lndiën , uit boofden hunner Randplaats , moerasfige gronden , fchadelyke en vochtige uitwaafemingen , ongezond en de baarmoeder van kwaadaardige rctziektens zyn.
Het is nochthans voor de Oost Indifche ComA 3 PaS"



^ INLEIDING.
pagnie , voor ons dierbaar Vaderland, en inzonderheid voor die geenen, welke zich daar na toe begeven , van groot belang , om de vyanden van hunne gezondheid van naby te leeren kennen, om 'er zich tegen te wapenen, en om hunne gezondheid zoo veel moogelyk is te leeren bewaaren, en de fterfJelykheid daar door te verminderen, ja die verfchrikkelyke verwoester der Natuur zoo veel menichelyk moogelyk is te keer te gaan, en daardoor de bronnen van welvaart der zinkende, en byna zieltoogende Oost-lndifche Compagnie, tebegunftigen.
EER-



JEWARING DER GTZONDH'ID IN OCSTIND'EN. 7
EERSTE AFDEELING.
H adelende over verfcker'e Inrichtingen en Verbeteringen, vaar door men de Menfehen', welke uit Europa in Oost IrJ.ln aankomen, kunne gewondheid zoude kunnen hwaaren.
rj&\ een Volk of een Ma^tfcbappyegelukkig geJL^ regeerd worden zoo moet de Kegeevder of Staatkundige vërftandig en eerlyfc genoeg zyn,om het algemeen weUyn te kunnen betrachten; en door het algemeen vvélzyn, zyne grootheid ,tnacht en rykdommen flevig te vestigen, is de waare Staatkunde. Bezitten de Staatkundige geen andere oogmerken en doeleindens, dan hun eigen belang en grootheid, arrnzaaltg is het dan met de algemeene welvaart gèfteid , en fchoon zulke Regeerders voor zich zelve wel rykdommen verzaamekn, met weinig zegen en vermaak m <ogen zy het noch* Thans genieten : want door óndenneining en v-rwaarloo/.i^g van 't algsmeen, gnat een Maatfcbappy ten gronde, die daar en tegen bloeijende zou zyn, wanneer elk in zyn kring, en ttani, zyn meest moogelyk geluk bewerkt wierd, zelfs bewerken kon, en door geen Tirannhdche ,flaaffche, en onmeufchelyke behandeling onderdrukt, en behandeld wierden, van hen, welke maar eenigzints meenen over hen iets te gebieden te hebben, en zich verheel en om met hc;t leven en de gezondheid hunner evtiimensch te fpeelen door on'^e-
al een Volk of een Maatfchappyegelukkigge-
regeerd worden zoo moet de Regeerder ot



5 BEWARING DER CEZONTHUD
taamelyke dienden te laaten verrichten , welke de menfchclyke Natuur onmogelyk leide'n kan, als met verlies der gezondheid. Geen Vorst, geen Generaal,, geen hooge Regeering, geen Commandeur, geen Capitein, of minder Officier hebben het recht om vrye menfehen , welke zich voor eenigen tyd in hnnne dienst begeven, en dat noch wel voor een gering loon, zoodaanig te regeeren , dat het onmogelyk is dat de Naruur begaanbaar is, om zulke ongeregelde dienften zonder te bezwyken ter uitvoer te brengen. Doch hier van nader. Die Vorst zegt den beroemde 'ZoesmUc'o handeld vërftandig, welk door het vermeerderen van zyne onderdaanen de vergrooting van zyne inkomften tracht te bevorderen. Hier om moet nimmer een vërftandig Staatkundige de gezondheid en welvaart van zynen, evenmensch uit het oog verliezen, maar begeert men het wel' zyn van zich zelve en van de geheele Maatlchappy te betrachten, zoo moeren die geenen, welke de macht hebben, door goede inrichtingen, al in 't werk (lellen wat voordeelig voor de algemeene gezondheid zyn kan, en tevens trachten af te wenden, wat nadeelig aan de gezondheid der menfehen kan (trekken, op dat de Burgers, Ingezetenen of Onderdaanen geen reden hebben om uit te roepen tegen die hen regeeren:
rit is het noodlot van den droeven Onderdaan, Zy leiden door het kwaad dat de Overften begaan.
Veele plaatfchen in Oost-lndiën zyn uit hoofden



JN OOSTINDIEN , ENZ. I. AFDEEL1NG. 9
den van hunne moerasfige ligging ongezond, inzonderheid munt Batavia , Amboina en Banda daarin uit, en het is dus de plicht der Hooge Regeering om zoo veel moogelyk is daarin te voorzien, en ten minften te beletten, dat de Invvoonders door nalaatigheid de fchadelyke. uitdampingen verergeren.
De Rivieren en Gragten binnen Batavia waren eertyds vol fchoon water, doch naa de ongelukkige aardbeving van 't jaar 1699 is dit in zoo verre veranderd, dat men op zornmige tyden van 't jaar, veele grjgten droog ziet, waaruit een eislyke ongezonde flank opfleigerd en dus de dampkring bederft, waaruit kwaadaardige ziektens gebooren worden, als de Felris Catharalis putrida, 'Dyfinteria putrida, enz. want door de vochtigheid en ftank van de dampkring word de uitwaafeming belet; de pra&i pofitio tot bederving begunftigt; en door den dag wordt door de groote hitte de poriën der huid geopend, welke fpoedig zoo men zich niet in acht neemd , in de koele avonden en , nachten , zaröen getrokken worden, waaruit noodzaakelyk kwaadaardige ziektens ontdaan, welke duizenden Europeaanen van de Waereld rukt.
Zoodaftnig een lucht brengt ook hartnekki-
ge reumatieke pynen voort, en de zoogenaamde Benieri heeft niet zelden daarvan zyn oorfprong, als de Ba^ren zich niet meiden voor de verkwiktlyke avond lachten. De Hooge Regeering van Neerlands-Indiën zyn 'er altoos op uitgeweest , om de doortcgt van 't water door de RiA 5 vier



1© BEWARING DER. GïïONTHEIÖ
vier, en Cragten een beier circulatie te verzorgen, doch tot heden toe heeft men hierin op B*uvia niet gelukkig geflaagt.
De Mo idermoolën van den Heer Jacob Faas heeft aan de heilzaame oogmerken niet beantwoord. Üp btvel der Hioge Regtering zyn de Burgers vtrpji^t de Giaatm te laten uitbaggeren, doch het il\k en mud' r, op de G-a^ien g. legt Wordend, üeeft niet minder nadeeb, en door dien \ct\ Vidiis in de Graten en Kivier gJ'neeren word, en ooji van b. ven a'k mm j^kke. , .-uurt het zelden lans of dt zejfcte <ir>-ouheid hteit we*
der plants. Beter zonde bet zyn, door de
de flaavep ian de Compagi ie, by nacht in een Mocioerunuh , de Gragten te laten uitbaggeren , en a- ■ -0:-ds de Slyk en Mod Ier hui.'en de Stadie latca brengen, als 'er mede op de wallen te pronken. Ook behoorde de Wet om geen Vulnis of doode Krengtn in de Gragten te werpen ver-. Dieuwd te worden, en net een hooge bcetei de overtreeders geüraft te worden.
Ook diende men nauwkemig toetezien , dat de Burgers hier ïn niet overtreden, en de boeten ^vordert en betaald wierd , zonder aanzien van perzoon van de overtreders: want wat baaten wetten , als zy niet nauwkeurig gaade gtfiaaaen worden. D. verbetering omtrent het Moerasüg
voorland om Batavia, welke den door kundige lieer J. F. M-Her in 't der e deel van het Bataafs Genootfchap der Proef onder«irde!yke Wysbigeerte te Rotterdam, j?ag. ïéj. voorileld,
is



i t? o.ostindien, I. af deel ing. M
is niet te verwerpen. Ik zie het ook niet onmoogelyk, ofn de Rivier zoo verre te verlengen tot aan of over de bank.
Volgens den raad van den Heer Muller om het voorland met een Kaadyk in te dyken, en door Scheprad Molens te laaten droogmaken , zou de gezondheid van Batavia zeer bevorderen, en wanneer het droog gemaakt was, kon men het met hoornen beplanten, inzonderheid met Antjak en Warong boomen , dit zou inderdaad Batavia, zoo wel als de reede veel gezonder maken: want met de zee wind waaid al de flank over Batavia , en als men op de reede legt, heeft men nimmer te vragen of de land wind begint te waaijen; want aanflonsch word men de ongezonde ftank,. welke van Batavia, en van 't Moerasfige voorland komt, door den reuk gewaar. —Om de ftank en ongezondheid heeft men reeds de Amanus en Groninger Gragten verhaten, en misfehien is zulks mede oorzaak dat de Zand zee zoo ongezond is, en door weinig fatzoenlyke Menfehen bewoond word, zelfs begint men Jacatra te ruimen.
Het iudykeH en droog maken van 't voorland zou zeker aanmerklyke kosten beloopen , maar als men evenwel Batavia 'er mede gezonder maken kon, zoo zou het door den tyd voordeel genoeg aanbrengen, en verfcheide ongezonde Gragten en Huizen , die nu of gedoopt of ledig daan , zouden weder voordeel aanbrengen, voeg hier by,dat het een aanmerkelyke voordeel zoa aanbrengen door
het



12 BEWARING DER GEZONTKElD
het hout gewas , en ook als een borstweeri:;g en hinderlaag voor een Vyandelyke aanval konde ftrekken, als het 'er na aangelegt wierd, ook was het een gefchikte plaats voor een Kerkhof. De groote Rivier, welke uit den berg Pangeran' go, en de Rivier van Tangerang, welke uit den be/g Salak voortkomen , de bronnen waar door de Stad Batavia zyn water moet hebben, ftorten thans den Oceaan in: want door de aardbeving van 't jaar 1699 vielen verfcheide heuvelen van Pangerango en Salak af, en verdopten de R'vier. Is het in een volftrekte onmogelykheid, om aan de bron van die verftopping iets ter verbeetering der circulatie van 't water te beginnen ? Zou door den tyd aldaar niet van de ingedorte heuvels van den berg Salak uit den weg te mimen zyn, waar door tot de Rivier de circulatie bevordert wierd? Of zou het water eer het zich in Zee dort ook binnen de Stad te leiden zyn?
Alle deeze vragen kunnen de onderzoekers gelegenheid geven, of 'er ook iets met vrucht aan te ondernemen is, en verdrekt aan de Wel Edele Heeren Bewindhebbers, zoo ook aan de Hooge Regeering een dof van overwegingen de Maatfchappyen kunnen gelegenheid hieruit opmaken, om 'er prysvraagen van te maken, om 't al of niet moo-
getyke er uit afteleiden. De menigvuldige
afleiding van 't Rivier water na de tuinen , bui* tenplaatfen , en landeryen der Grooten, doen ook geen goed om de droom van 't water te verfnelkn. Waarom het te vvenfchen is , dat da
Hoo-



IN OOSTINMEN , ENZ. fc AFDEELING. IJ
Hooge Regeering en Heemraaden aan die afleidingen perk en paal ftelden. Denk myn Heerenl dat het een aller uitmuntende daad is, van zyn eigen iets op te offeren, en het in de fchoot van de algemeene welvaart uit te ftorten, doch men denkt veeltyds op Batavia, het zal myn tyd wel uithouden, als ik maar een goede beurs maak, en met diergelyk denken gaat onze Compagenie te gronden, en wy Burgers moeten daar weder geld om opbrengen, om de zinkende Maatfclnppy <e onderfchragen: want het is nimmer aan de verftandige Burger wys te maken, dat het verval der Oost-Indifche Compagnie enkel door de Engelfche oorlog zoude veroorzaakt zyn, voor dat die verfcheen, was dezelve al aan 't taanen, men kan hier over nazien het noodig bericht aan de Wel Edele Heeren Bewindhebberen der OostIndifche Compagnie te Amfterdam 1783 nitgegeven , en welk werkje zoo men zegt op Batavia verboden is, en geen wonder: want het ondtkt al te veel hoe fortuin zoekers ten kosten van de Compagnie fpoedig ryk worden, en onze Republiek daar ddor aan een byna onherttelbaar verval gebracht hebben, en verder brengen zullen, zoo men geen brave Mannen, die 'er zyn gebruikt, of 'er na toezend, die kunnen en willen het algemeen welzyn van de Compagnie en Vaderland
behartigen. Alle middelen , welke nu
in Raat zyn om een vryer doorloop van Rivieren en Gragten te beguntiigen pryzén wy aan, om de gezondheid der Europeaanen te bewaaren,
en



14 BEWARING DER GEZ0NTHE1D
cn hoe zoo een beter circulatie van goed water door de Stad te krygen is, laaten wy over aan de Wel Edele Heeren Bewindhebberen, Hooge Regeering van Batavia, en aan eerlyke uitvoerders van wel ingerichte plannen.
De Huizen op Batavia , en op veele plaatfen in Indiën, zyn meest gelyk met de ftraaten gebouwd, en daar door vochtig, zo dat de goederen en meubelen fpoedig uitflaan, befchimmelen en verderven, waar door een funfe en bedorven lucht door de Huizen verfpreid word; ook merken wy aan , dat de Hollandfche zinaelykheid daar niet zeer in acht genomen word, voornaamlyk onder de laage clajfis; ook zyn vnn veele Huizen de verifiëren bekrompen en te klein, hier by komt noch dat veele Huizen gebrek aan goede in de grond gemetfelde en uitlopende Secreten hebben, maar alken fiilktjes, die alle avonden om nel gen uuren uitgedraagen worden , en met den naam van negen Vtirsbloew.en genoemd worden, zie de befchryving van Batavia I Deel. pag. 133. Hier door word door de bewoonders geduurig de fchadelyke fiank ingeademt. Wanneer nu eens pynelyke en befmettelyke buikloopen , 0f rottige galkoortfen, heerfchen, zoo word niet alken fpoe. dig die ziektens verfpreid, maar maakt zeer fnel een gruwelyke flagting onder de aankomelingen, welke niet anders dan een verfche zee lucht gewend zyn.
, Het &emeene Volk, de Matroofen , neemen hunnen intrek daar en boven noch by den gemeenen Man,
aan



SK OOSTINPISI». t *fi>EEI,!Vf!. 1$
aan 't vïerkuu, Javaanfche lu <"s, en kamera gei len verder als om 't Klok t; logeeren, daa? algemeen eikend word, dat de Stat op zyn ongezonds is.
Ook worden door de Z -evaarende Officieren Huizen gebuurd, welk* fpmtyds btogteëg geftaao htbben , en zoo lek als een Tamarinde mand zy* in den regen ty!.
Men zoude by bet opbouwen van nieuwe Huizen , dezelve uit den srond ku..nen timmeren, de vtrreM? n hoog en luch'ig kunnen maken, en de fchüifraamerï zoo naaken, djt i.iet alleen beneden lucht in konde komen, maar ook dat de b jvenfie raamen of pen konde gezet worden, of dat het fchuifraamen. waren, welke nederwaarts ges. feboven wierden, en om dus Van boven opening te hebben: want het is een beweezen zaak dat alle de dampen opwa lts fhgen, en op die wvs dan uitgang konde krygen , waar door de gezondheid der Huizen zonde verbeter' worden.
By de geringe Burger konde men het gebruik . der rotting namen weder invoeren. De Heer "Duurkoop ver nent hier over na-sre/.ien te worden , en 't jam nèrt mv, dit veele yoor^ejlingen door hem ye ia^n noch f;een ii vloed op 't hart der Ho^ge R wering gemaakt hebben, en na making van nnn P n n'e verhandeling my eerst o der hrt ooa kwam. Astngenaam is het nochthans . v-or my dat die H er in zeer v Ie zaake'n mét Oiy over een k > "f. De Huizen diende nok met goede gemetfelde S'iCtóÈen eu Regenbakken voorzien



16 BEWARING DER GEZONDHRifj
zien te worden, dan was het onnodig om daaglyks te ruimen, en met de negen uur bloemen door de Huizen te wierooken. Men zoude de Baaren de gezondfte plaatfen moeten aanwyzen om te woonen. De Compagnie Dienaars , zoude ook niet de eerst aangekomene Manfèhappen op de ongezonde plaatfen dienen te inquartieren.
De hoornen, welke op de Gragten geplaast zyn, geven inderdaad niet alleen een bekoorlyk gezicht, maar ook een aangenaam lommer om ons voor de brandende zon te befchermen, doch met dat al zoo blyven de dampen 'er in hangen , welke uit de Gragten en Huizen fteigeren, en door deszelfs wortelen worden de Huizen vochtig, ook verzaamelen 'er zich Infeéten in, welke tot een groot ongemak verflrekken. Ik zou 'er voor zyn om die plaatfen, alwaar de Huizen niet fterk aan de zon bloot gefield zyn, en een noodige lommer geen dienst kon doen, geene boomen te plaatfen als enkeld tot afweering van de Zee wind, welke over het Moerasfig Zee ftrand waaid. Door het plat fcheeren van de boomen kan men de lommer behouden, en tevens eene beter circulatie der winden te weeg brengen. De wegen binnen de Stad , welke onbeftraat zyn diende men te beflraaten, de Matroofen en Jongens loopen veel barrevoets, dat diende gemeid te worden: want daar door krygen zy die eerst aanlanden aller elendigst coliek en kramppynen.
De Hooge Regering kon verbieden, dat geen Europeefen barrevoets mogten loopen, en verzorgen



IN OOSTINBIRN , ENZ. I. AFDERLINO. 1?
gen dat zyfchoenen koridekrygen op hun maandgeld. Zornmige Fabrieken en Traflken maken door hunne fchadelyk flank ongezonde uitwaafemingen.
De Houtkap, alwaar men een meenigte hout verzameld, maakt door deszelfs uitwaafeming Batavia ook ongezond. De Mestftallen binnen de Stad agter de Huizen brengen meede het haaretoe 'om de Steden ongezond te maaken, het geen door
Tisfot grondig is beweezen. Het Begraven der
dooden binnen de Steden en in de Kerken is een uitgemaakte waarheid dat overal ongezond is, en het is een.bewys dat de Staatkunde der Nederlanders noch met domheid en verachting der waardige Burgers beneveld is, en tevens dat de Regenten noch niet genoeg verlicht zyn, om het algemeen belang der Ingezetenen te betrachten , maar listige Itreeken en eerlooze middelen om geld te bekomen by de hand nemen , om de Burgers uit te plunderen, en veelen voor gefielde middelen om't welzyn der Ingezeten te behartigen, onverfchillig aanzien, en die ge enen het leven zuur maken, welke voor de waare belangens van Volk, Vorst en Staat cordaat fpreeken enfehreiven. Doch ik heb my over die flof reeds genoeg geuit in myne verhandeling, te vinden in 't ia Deel vanhetZeeuwfche Geuootfchap, maar dat de betoogde waarheden op 't hart van zornmige Regenten geen invloed, heeft is nergens anders in te vinden, als dat zy voor zich en niet voor 't algemeen zorge dragen: want anders zoude men hierin verbetering maken, ten minfle de Burgers in Haat ftelB -en5



IS BEWARING DER GE'ZONTHElD
len, om hunne doode veilig en zeker te kunnen begraven. Dewyl in al!e Steden en inzonderheid het begraven in de Kerken, ziektens kunnen verwekken, hoe veel meer zal zulks gefchieden in heete Landen, inzonderheid op Batavia, alwaar daaglyks door de gemeene loop der Natuur veele Menfehen derven, en veele Menfehen door een kwaade directie van de VVaereld gefweept -worden, en* door de onkundige behandeling van onbekwaame Heelmeesters vermoord werden; zoo zelfs dat de begraaf plaatfen niet in daat zyn om alle de dooden te bergen , en men ora die reden vroeg tydig hrt orerfchot van de Menfehen genoodzaakt is met de kisten te verbranden. Welk een heerlylc bewys greft zulks niet aan de Inlanderen, om de Menfehen die zich Christenen noemen, als onmenfehen te houden, welke geen andere Reliegie bezi'ten als om te overheerfchen en hunne eigenbelang te bevorderen ?
Men zou Batavia gezonder kunnen maken, ten minden veele gelegenheid gevende oorzaaken uit den weg kunnen ruimen, door de Houtkap te verleggen , de Mestftallen niet binnen de Stad te permitteeren, de Varkenvokkeryen , Lederbereideryen, Kalkbranderyen en Arakbrandeiyen, enz. op een grooter afdand van de Stad te verplaatfen : 'er zyn in den omtrek op een verderen afdand van Batavia plaatfen genoeg om die te verleggen. Ik weet wel dat by de Hooge R geding die verleggingen nu en dan wel eens iu overweeging zyn genomen, maar dewyl zornmige aanzienlyke lieden
deel



IN 0OSTINDIEN , ENZ. L AFDEELING. 39
deel hebben in zornmige Trafieken zoo blyft het by die overweeging,en met confuleeren en dilibereeren gaat het Land naar de Maan.
Het begraven der dooden binnen de Steden en in de Kerken behoorde in geen Christenland gevonden te worden , en zoo lang zulks plaats heeft, is het een bewys dat wy geen Christenen zyn. De Heeren Bewindhebberen moesten uit het Vaderland order zenden , en volftrekt gelasten het verplaatfen van die fchadelyke begraaf plaatfchen. De Gouverneurs Generaals Zwaardekroon en Riehek , beiden zeer verdienftelyke Mannen , hebben zich. op de open kerkhoven laten begraven.
De Wél Edele Heer Adriaan - Moens ftigten buiten Cochim twee open begraafplaatfcn, het welk men op Batavia wel mogt navolgen. Indien de Wel Edele Heeren Bewindhebberen volftrekt belasten groote en nieuwe Kerkhoven op te richten buiten Batavia, tusfchen het Hoorndragerspad en den Zuiderweg, en tusfchen den weg van Ansjol en de Rivier de Sonthar, dan zou men die fchadelyke en fchandelyke gewoonte kunnen affchaffen, indien te gelyk order gegeven wierd om, als die Kerkhoven gereed waaren, in 't geheel geen dooden binnen de Stad en Kerken te begraven.
Ook moest het begraven in kiaten kisten verboden worden: want die duuren te lang. Misfchien kon men van Papier goede dood kisten maaken, en van het grove Rapier Manche, waarvan men goed koop fterke doozen maakt, zou men •ok dood kisten kunnen maken, welke fpoedig, g a door



20 BEWARING DER GEZONDHBID
door de vogtigheid met het inleggend lyk zouden verteeren, en, om 'er geen gebrek aan te hebben <, konde men dezelve in voorraad gereed maken van allerlei groote. De Matroofen en Soldaaten, welke de kosten niet konden betaalen van kisten, konde men in doek Embaleeren.
Indien men bevreest mogte zyn of een dood kist van Papier Manche wel genoeg in ftaat zou zyn om het lyk te houden, kon men 'er eyfere banden omleggen. Deeze Hof kan in overweging genomen worden, en de veel ondernemende Keizer Jofephus de ■ Tweede die zoo gaarne gezien hadt, dat de doode in geen houten kisten begraven wierden, zou in zyn land de proef kunnen genomen hebben om van Papier dood kisten te laaten maken.
Een Hospitaal^ is volftrekt noodig op Batavia, en de orders door de Hooge Regeering gegeven omtrend de oppasfing der zieken zyn lofiyk, beklaaglyk is het nochthans , dat 'er zoo veele menfehen jaarlyks in fneuveleu. De geweldigheid der ziektens, en de meenigvuldige zieken, maar inzonderheid de onkunde van Practici, doen 'er een meenigte menfehen jaarlyks over jasfenbrug repatrieeren.
Om voor by te gaan, dat de meeste Heelmeesters meerder werk maaken van hunne negotie, als van de zieken, zoo merken wy alleen maar aan dat van de meesten hunne inwendigePraftykbloot Empiries is, en op geen waare Rationaale en zekere^Geneeskundige gronden gebouwd is, en de groote Werkmeesteresfe, de Natuur kentmeninhaar
krag-



IN OOSTTNDIEN, ÊNZ. I. AFDEP.LINO. 21
kragten niet in 't geneefen der inwendige ziektens, men verliest haar int het oog, of men heeft geen oordeel om dezelve in haar wonderbaarlyke werkingen gaade te flaan, of te beteugelen, of ter regter tyd onder de armen te grypen. De uitmuntende fchriften van Uippocrates, Areteus Cappadox, Celjus, Galenus, Sydenham , Boerhaave, -van Zjp.eten , Bojman en anderen zyn hun onbekend, en zy hebben dezelve nooit gekezen: want het grootfte deel van die Artfen hebben nooit gelegenheid gehadt, om Systematisch de Geneeskunde te leeren , en zyn van de Barbiers winkels tot Zee Chirurgyn, en zoo
verder tot Hospitaalmeester geavanceert. Men
zoude misfchien zulks kunnen verbeetercn , door eenige Doctoren, welke grondig ervaren waaren in «Ie Genees, Heel, Verlos en Kruidekunde te beroepen als Profesforen op Batavia, om aldaar goede en bekwaame Perfoonen aan te kweeken, en de Scheeps Chirurgyns grondig te onderwyfen , verder in de eenvoudige en waare Geneeskunde. De Heer Muller heeft reeds in zyne verhandeling ook die voorftelling gedaan, doch tot heden toe heeft men 'er geen gebruik van gemaakt. Andere landen zende bekwaame Perfoonen de geheele Waereld rond , om de Natuurlyke Historie en Kunften en VVetenfchappen daar door te verbeteren en uit te breiden , doch hier te land is zoo veel aan nuttelooze verkwisting noodig, dat voor de Wetenfchappen niets byna kan overfchieten. Wy , ten minden veele Overheden dellen waarlyk de Wetenfchappen en jonden op een te laagen prys, en maken van veeB 3 le



la BEWARING DER CtZONTHElD
le geleerde koppen geen goed gebruik, zoo zy tot geen Cabaal behooren; wy verzenden dezelve liever naar andere Mogendheden, en zedert dat wy zoo gek geweest zyn, om bekwaame Mannen als Profesforen af te zenden aan de Staatkundigs Catriva Keizerin aller Rusfev, verfcheinen 'er byna geen Rusfen op onze Academiën» myns bedunkens waar het Staatkundiger geweest zodaanige voorwerpen in ons land te houden, om voor ons eigen land nuttig te gebruiken.
Een Hospitaal op Batavia is volftrekt noodig, doch door de veele zieken , welke 'er in gebracht worden , wordt het te bekrompen en naadeelig voor de zieken, en het Hospitaal is al dikmaals de fterfplaatsch der Baaren. Myns bedunken was het niet kwaad dat men in 't buiten Hospitaal meerder zieken bracht, en zoo zulks te klein 'er toe bevonden wierd, zou men zeer gevoeglyk 'er na by een luchtige loos by kunnen opflaan, welke voor de zón bevreid was, door een hoog dak en met genoegzaame lucht gaaten voorzien, om de uitwaasfemingen naar buiten te voeren. VoordeZeevaarende zou men myns bedunkens eeu goed en wel ingericht nieuw Hospitaals Schip kunnen maken, dat van de eerfte bouw order af tot een Hospitaal Schip aangelegt wierd, men zouzoodaanig een Schip op de Kuiper kunnen maaken, en dien de grooter te zyn als een ordinair Schip. Men zoude zoodanig een Schip of Gebouw van alles kunnen voorzien, even als een Hospitaal aan de Wal, en door de luchtleidersof dooreenleyzeilvan
zui-



IN OOSTINDIEN , ENZ. I. ATDEELINC. a3
Zuivere lucht kunnen voorzien, en de onzuivere lucht ♦er uitjaagen. Men diende het zelve zoo verre op de reede te vertuyen, dat het van de fchadelyke landwind, welke over het moeiasüg voorland waaid,
bevreid was.
Hier door zou men Batavia van veele zieken bevreiden. Ook zou men daar door de zieken beveiligen kunnen om op 't Admiraal Schip, of het oude Schip te loogeerea : want daar heeftx geen goede inrichting plaats, en daar en boven legt het oude Schip op de ongeaoftdfte plaats vah geheel Oost-L.diën. De menfehen, welke op zoodanig een Schip kwaamen te derven zoude men gevoeglyk op de na by gelegen Eilanden als Purme. rend kunnen begraven. Ik geloof dat zoodanig een wel ingericht Hospitaal en van alles wel voorzien van zeer veel dienst konde zyn, maar men behoorde 'er een bskwaarnDoctor of Cbirurgyn op aan te dellen als Gezag hejjber of Regent, en andere Chirurgyns, om alles wel gaade te liaan, en daaglyks dieude de Vifnateur op alUs naauwkearifl agt te geven.
Ook 'diende de Compagnie voor al goede en een genoegzaame quantiteit Mediceinen te geven : want het is den Hemel geklaagt, zoo (legt als men op'de reede, en op de tochten naar de kleine Oost, de Scheepen van deugdzaame Mediceinen vorziet.
'Er zyn op Batavia veel Ambagts gasten als Scheepstimmerlieden, Smits, Zylemakers ,enz. die myns bedunkens volftrekt op Batavia niet noodig B 4 'P*



H BEWARING DER G E Z O N T H E l"D
zvn, en veel gezonder op Onrust, de Kuiper Purmerend of Edarn konde hun verblyf houden • want de Scheepen worden op de Bataviaafche Reede meest door Javaanen gecalvaat, en tot groote reparatie moeten zy naa Onrust, en men zou de kleine Vaartuigen zoo wel op Onrust of de Kuiper kunnen laten maken als op Batavia, en de transporten van de goederen kunnen zoo gcmaklyk van de Reede naar Onrust als naar Batavia gebracht worden. Misfchicn zegt men Onrust is fclyn en vol Volk, maar Onrust kan vergroot worden naar de Moolen aan de Zee kant, alwaar een fnsfche gezonde Zee wind waait, die aldaar zeer gezond is voor de Eilanders, en ook op Batavia zou zyn, als de wind niet over het Moerasfige voorland waaide. 5
Om de gezondheid van veele Baaren te bewaaren, zoude men die Compagnie Dienaars, welke ™en aan de pen wil gebruiken, en met of zonder bekwaamheid tot groote en lucrative Ampten veroordeeld heeft, eerst eenigen tydt op Japara, Samarang, Chenbon, Macasfar of elders op een buiten Comptoir kunnen emplojeeren , en dan op Batavia P'aatfchen, dan zyn zy beter aan de Indifche lucht gewoonten-, en fpyzeu gewend.
.» VZee7;irende zou me" ™ «Pin doenlyk is aan de wal laaten komen, en inzonderheid het gemene Volk: want zy baaien niets anders op den h!ls . s ziektens en elenden. Doch als men dezelve naar de *ai permitteerde, moest men hun een pas *ede geven, door de comjnandeerende Officier van
t Schip



IN 00ST1NDIEN , ENZ. I. AFDEELING. «S
't Schip ondertekend, waarin bepaald was voor hoe veel daagen zy vryheid hadden om aan de wal te zyn, en met die paspoort moesten zoo wel onder Stuurlieden , onder Officieren, als Matroofen voorzien zyn, en dan ook bevreid zyn van de presfers jongens: want door dit presfen worden veele menfehen, dan hier en dan daar heen gezonden, tot dat zy naar 't Hospitaal gebracht worden. De Militairen, welke op Batavia post
moeten houden, diende men zoo veel moogelyk is van zwaare vermoeijende Statieufe en Nuttelooze exercitiën te onthouden; want door complimenten kan men geen Vyand afbreuk doen, maar wel door een goede Krygskunde, order, beleid , en dapperheid. — Wanneer 'er geen drukkende omftandigheden zyn, zoo moeten de ongezonde posten metzeer weinig Volk beleid worden, en de bezetting van 't Kasteel is voor veele doodelyk, en is 'er nood , dan kan men fpoedig van de binnen posten meerder manfehap zenden, ook diende men het Volk zoo dikwils niet te verplaatfchen, en te gelyk vergunnen, dat die Menfehen, welk een handwerk kennen om winst voor hen noch wat verdienen, om dus een aangenaam en vrolyk leven te genieten.
Door veele flegte inrichtingen fterven deerniswaardig veelen Menfehen in Oost-lndiën, en veele Zeevaarende worden door flegte orders om 't leven gebracht, ja om geen compliment te maken onmededoogend vermoord. Europa pryst de waarde der Vryheid, en koopt Slaven niet alleen voor
B 5 zy-



*6 BEWARING DIR GEZONTHEIT».
zyne Colonien, maar behandeld vrye Menfehen ais veragte Slaaven.
Nauwlyks kumt een Schip met gezonde zielen op de Reede van Batavia, of de Heer Commandeur of opvolgers, komen aan boord, en zeggen het zyn gezonde gasten, zy zullen te pas komen. Het duurt niet lang of de Bootsman van de Ploeder komt, en prest 50 ja roo Man om op een ander Schip te werken , dat gelost of geladen moet worden. Het Volk moet als Slaven zoo als zy gaan en (laan, gekleed of ongekleed mede , en komen uit een llille rust aanftoirds in geweldige beweegingen, en moeten dag en nacht werken om te laden of te losfen zonder eenige verkwikking, als de Palimbanger over de huid , hun voedfel is drooge ryst met zout, flegt water en een (lokarak.
Nauwlyks is het Schip gelost of geladen , of men brengt het Volk weder naar*een ander 'Schip, alwaar de OuSt-Indifche nagtegaal (het takel) weder , dag en nacht zingt, en dus zwerven de Matroofen 14 en meer dagen op de Rede rond, (zoo zy niet in 't Hospitaal al leggen,) zonder op hun befcheiden bodem te komen, alwaar zy dan hun goed geltoolen vinden, hun kost geld is niet gekomen , of blyft in den Stuurmans zak en hebben geen verkwikking te wagten, maar moeten zonw tyds dan op hun befcheide bodem beginnen te losfen of te laden, zy dus worden droefgeestig, ziek en moeten naar 't Hospitaal alwaar veelen hun leven eindigen. Zoude hierin geen nuttige verbetering kunnen gemaakt worden, welke



IN OOSTINDIEN, EKZ. I. AFDEELIKtt. *7
fce de Compagnie zoo veel Volk niet ontroofden? ik meen ja! men kon tot zoodanig zwaar werk immers Javaanen en Chineefen gebruiken, en voot zoo een langen tyd het Volk van hunne Scheepen niet neemen. Het is immers aan de Opperhoofden bekend (onverwachte gevallen zonderen wy im) wanneer de Scheepen vertrekken, gelost en geladen moeten worden, het is onnoodig om de Scheepen zoo lang ft» tc laaten leggen, en dan alles op een fprong gedaan te willen hebben ; ja * heb meenigmaalen gezien dat een Schip met de laading veertien dagen fi.il lag, en dan op een oogenblik aan de eene zyde losfen, en aan de ande. re zyde laaden by dag en nacht, waar door men de beste manfchap kraakt, bederft, ziek maakt, ja wiskundig zeker vermoord. Aan U Wel Edele Heeren wiens gewigtige post het is daarin beter fchikking te maken laaten wy die zaak over, en gy zyt reeds veroordeeld zoo geen beter maatregelen genomen worden; want ik ben zeker, dat wanneer het presfen zoo ongereld en langduurig met was, en door overhaasting het Volk niet zoo geteisterd wierd, men 's jaarlyks honderden Matroofen en Jongens fpaaren zouden.
Het vaaren op de ronde Schuit *s avonds op de Bataviaafche Reede is ook een wreede beul voor de Matroofen, doet veel Menfehen fterveu, inzonderheid in de regen tyd, en zeldzaam ziet men een kloek Matroos , welke 'er veertien daagen gezond opvaart, maar moet naar 't Hospitaal, en geen wonder: want zomtyds zwerven zy als er



*S BEWARING DER GEZONTHETD
veel Scheepen op de Reede zyn, ftormd en ree. gend, 'S avonds niet alleen, maarzomtydsdehaive en geheele nacht om de Scheepen. Ik Iaat het nu aan 't oordeel van alle Menfehen en inzonderheid aan de Geneeskundige over, of Menfehen lang gezond kunnen leven, welke in Oost Indien eerst aankomen, liegt gekleed of in 't geheel niets als een broekje aan 't lyf, en dan in de koele avonden en nachten in regen en wind om te zwerven, en als zy dan al te rug komen byna niets ter verkwikking hebben, en op Compagnies planken naakt en bloot op de ongezondfte plaatfen moeten hun verblyf houden. Indien het volflrekt noodzaakelyk was om 's avonds de raporten van Scheepen te haaien, daar ik aan twyfel, want daaglyks komt de Commandeur, en andere minder Equipagie Meesters aan de Scheepen , en dus kan men weeten wat 'er aan boord omgaat, maar zie zulks maar als een Oost-Indifche hoogmoed aan, om 't Volk te plaagen, het was te wenfehen , dat men een beter middel wist om de raporten van de Reede te haaien. Misfchien was , het zeer goed dat men van al de Scheepen de raporten verzorgde op het Admiraal Schip, van waar dan de ronde Schuit, dezelve konde haaien voor zon onder gang. Ja maar zal men zeggen de meeste Scheepen op de Reede zyn zonder Schuit: want die legt voor de Capitain; het is zoo, maar het was beter dat men altoos een Schuit aan 'r Schip hadt, om in tydt van opftand of ander ongemak, de nevens leggende Scheepen te
kun-



IN OOSTINDIEN, ENZ. I. AFDEELING. *9
kunnen waarfchouwen, en met zoo een Schuit konde men de»raporten op 't Admiraal Schip verzorgen , waarvan de ronde Schuit, dezelve op een bepaald uur voor zon ondergang konde afhaalen, en zeldzaam ftrekken de raporten langer als 's avonds 6 uuren, dan wierd door deeze geringe kosten het Volk geipaard om zoo op de Reede om te zvyerven, en de ronde Schuit was met den avond de Rivier binnen.
De Compagnies Dienaars, het zy Stuurlieden, Quartiermeesters of Matroofen, welke als Gezaghebbers op Schampangs met geloste goederen gezonden worden, zwerven ook zomtyds lang eer zy die goederen kwyt zyn. Myns bedunkens was de Quartiermeester van de Schampang alleenig genoeg om verantwoording van de ontvanging en losfing van de goederen te doen, indien mea fchriftelyk een ondertekende lyst hem liet pasfeeren, en 'er was geen Gezaghebber by noodig,{althans geen onkundige Baar: want komt de Quartiermeester niet binnen, hy laat de dreg vallen,en t gaat te kooy, en de Gezaghebber moet onder de bloote lucht Campeeren, en word meenigmaalen ziek en naar 't Hospitaal gebracht.
Achter het Schip laat men meenigmaalen in de Barkas een Mensch dag en nacht bly ven, in plaats dat hy alle wachten vervangen word, en in 'tjaar 1767 wierd een Matroos van 't Schip 't Huis te Byweg, welke eenige Maanden in de Barkas gelegen hadt verftyft 'er uitgebracht en ftierf als een flagt offer van een verkeerde directie. Gevoeglyk behoor-



JO BüVVARIKC DER G E Z O TJ T BEIg
hoorde men elke vvagt de boodleggerte vervangen, -en op togten de Boot en Schuit binnen boord haaien, dan zouden dezelve niet naar den grond gaan , gelyk met het Schip Compagnies U&vaaren gebeurd is, waar by twee Mannen verflonden wierden , ook verloor 't Schip V Veldkotn op dien zelfden tyd en plaatsch zyn Schuit, uit onagtznamheid van den Stuurman. Alle deeze zaaken kunnen door goede orders verbeterd worden , zonder dat de Compagnie aanmerklyke kosten heeft te doen , en zoo wy hoopen zullen zornmige zaaken in overweeging niet alleen genomen, maar ook ter uitvoer gebracht worden, of fchoon het ook waar is , dat men zomtyds wat doof is, als het geen middelen zyn, welke de fchatkist zichtbaar vermeerderen: want rechtvaardigheid moet dik wils voor eigenbelang zwigten, en zich tegen de handclwys der Grooten te verzetten, is de dood in de pot: want
De Grooten hebben altoos reclir. De Burger is een verdrukte knecht, Die boven zit laat zich groeten, En trapt de onderfle met voeten.
TWEE-



ÏN OOSTWMEN, ENZ E AFDMIINO. $1
TWEEDE AFDEELING.
• Bandelende ever de Leefregel, velke men in OostIndiih houden moet , stil men zyn gezondheid, bewaaren.
■xr ry hebben ons niet te verwonderen dat Men^ fchen, welke uit onze gewesten aankomen in Oost-lndiën veele ziektens leiden. De Lucht, de Moerasfige gronden, de Weelde, de verlokly^ 'Maaltyden, de bekoorlyke en aangenaarae Vruchten, de Vrouwen, de Arak en Wynen , en met een woord de ongebondenheid en het misbruik van de res non naturales ftorten veele menfchen op 't onverwagts in ziektens, waar voor zy zich zeiven zouden hebben kunnen bewaaren, indien een een beter Leefregel was gadegeflagen. Doch om dezelve voor te fchryven heeft zelden goede invloed , het gaat 'er meede als met de Zedekundtge lesfen, men leest dezelve, bewonderd 'er zich over, en veeltyds is het effect dat men noch roekeloofer-leeft als te vooren, ondertusfchen is het evenwel l yna onmogelyk, in welk gewest van de Waereld men zich ook bevind om tót een hooge ouderdom te geraaken, zonder een gefchikte Leefregel , een enkelde Jan Pfdtiifèér, ot een Espagno moogen met een flegte Leefregel, en daaglyks befoopen te zyn, zonder ziek te worden , boven de honderd Jaaren gefteigert zyn, 'doch wy zouden ons over zulke zeldfaame verfchynfelen, welke
met



33 BEWARING DER GEZONTHElfi
net de order der natuur firyd, niet zo zeer verwonderen, als het niet iets zeldzaam was, en uit zeldzaame gebeurtenisfen kan men geen algemeene fluitregelen maken. Eifchen alle Landen en Gewesten een behoorlyke Leefregel, hce veel te meer komt dezelve te pas in Epidemifche tyden, en in Landen, welke altoos een overvloed van ziektens geven, en duizenden van Europeaanen heb ik op verfchiüende plaatfen in Oost-Ind en zien omkomen, welke hunne vroege dood aan onvoorzichtigheid en ongebondenheid toe gefcbreeven moet worden. Tot voorkoming en gcneefing van veele ziektens en kwaaien is een ordentlyk en verilandig bellier der res nm raturaks volftrekt noodzakelyk, hierin is te vinden de eigehtlyke balfem des levens, en het waare eenvouwdige tegengift voor ziektens en de dood. De wreede en boordende pest van Menfehen en Vee, kan men daardoor afwenden, beteugelen en perk en paal zetten. RQpnrates, JEüus , Avhenna, HMamts \ Célfus Sydenham. LMroei, Boerhtave, Mertens en anderen hangen aan dit gezegde bun zegel, en de wyze Socrates heeft geen ander middel gebruikt om z.ch van de pest te bevryden, ja wy MenIchen zoude even zo gezond leven als de Dieren, zoo wy hier zulke droevige dwalingen niet m hadden, de lucht, fPys en drank, de beweegingen, rust, de gemoeds-beweegingen, de ophouding en ontlasting van het overtollige, en het waken en flapen wel te beftieren en te regelen zyn eigontlyk de waare geheimen om zyne ge!
zond-



ÏN OOSTINDIEN, ENZ. II- AFDEBLINC. 33
zondheid te behouden of verboren zynde om weder te herftelhn. Deeze noodza'aklyke dingen met het geen in de voorgaande afdeelinggezegtiswelen naauvvkeur'g gade gcllaagcn zynde, zu'lcn wonderen uitvoeren aan alle d;e geene, welken eerst inOqstIndiën aankomen of zich aldaar moeten ophouden , omtrent het bewaaren hunner gezondheid, wy zullen nu eens zien hoe deeze noedzaakelyke dingen of res ren natvrales, door de nieuwe aankomeüngen in Oo:t-In<iiën beftierd moeten worden, om hunne gezondheid te behouden of te bewaaren.
Het beroemd en vërftandig Crakel Celfus zegt zeer fraai Sanus homo et qui bene ualet, & fisce fpontis est ,, nullis fe obligare legibus debet; ac ncqtie medico neque jatrolipta egere, Hunc cportet -varium kabere viia genus; medo ruri esfe, modo m urbe, fapiusque in agro, navigare > venari, quiescere , interdum , fed frequent'ins Ce exercere , itullem ci^i genus fugere. Celjus Wil met deeze voortreffelyke woorden te kennen geevcn, dat een mensch van een gezonde gefteldheiJ, zich niet al te naauw keurig aan beftemde regelen bepaalen moet, en waarlyk indien wy van Jeugd af aan niet al te zeer gebon ien wierden aan weeklykheden en gemakken, wy zouden als eizere Menfehen de elementen- kunnen trotfeeren en verdragen, en hadden veele Geneeskundige regelen niet nodig, en in dit geval geld de fpreuk Medite vrvere
ut pes/ïme vei/ére: Want alle regelen welke
door Geneeskundige voorgefchreven worden, zyn voor Menfehen ingericht, welke of gebreken hebben, of door een gebrek in de natuur, gebreken C te



34 BEWARING DER GEZONTHEIü
te wachten zyn en dus na de regelen des Geneeskiindigen verplicht zyn te leven , willen zy hunne geheele Natuur niet verwoesten. De Vogel die naar het fluitje zingt, zingt zyne verboren vryheid.
Onder de noodzaaklyke zaaken tot onderhouding der gezondheid en leven van een Mensch, is de lucht een der voornaarade, welke alle Menfehen nodig hebben. De lucht is een vloeiftoffe die onze aardbol omringd om dezelve heen vloeit daarop drukt, als mede door ons in en uitgeademd word. Indien de liichr al te veel vuur deelen in zich bevat, of de dampen met fchadelyke eigenfchappen voorzien zyn, of dat de veerkracht te veel of te weinig bevonden word, zoo is het nadeehg voor 's Menfehen gezondheid.* Geheel Oost-lndiën door, kan men dellen dat een warme luchtsgefteldheid plaats heeft, de eene plaats is nochtans heeter als de andere, en op alle plaarfen hebben ook goeden en kvvaadeu Mousfons plaats, of drooge en regen tyden. Op Batavia is de Ba, romeeter aan weinig verandering onderworpen en Haat meest op 29 duimen 'en 10 lyn. De Thermometer van Farenheith ftaargemeenlyk des nagts op 8e a 74 graaden en des middags op 84 graa. den, en in de boven landen 's morgens 59 gr en s middags op 92 graden. De daagen zyn dierhal. ven zomtyds verbaazende heet en de avonden en nachten koel. De nieuw aankomelingen moeten Z'ch dus van de groote hitte meiden , inzonderheid de koele nachten vlieden en zich niet reguleeren naar de Inlanderen.
Dc



IN OOSTINDIEN, ENZ. II. AFDEEMN6. 35
De drooge en verbrandende hitte, de aangenaüme en verkwiklyke koeltens en het onberedeneerd navolgen in kleediug en vermaaklykhedens der Itihnderen of die geenen , welke zich reeds lang in Oost-lndiën hebben opgehouden doen veele aankomelingen vroegtydig fneuvelen.
De aanzienlyke aankomelingen moeten hunne bezigheden voor elf uuren 's morgens buiten huis afmaaken, zonder zonnefcherm niet langs de ftraat gaan , zich inzonderheid wachten van Genever, Brandewyn j Arak en morgen dranken. Een Valandfche Boterham met KÓffy of Thee, 's morgens gegeeten verfterkt genoeg, om de beweeging goed te maaken. Wanneer men heete dagen heeft, denkt men zeer weinig om zich voor de koude te hoeden en dit geeft in Oost Indien zoo wel als in Europa gelegenheid tot Rheumatieke ziektens, verkoudheid, en de Berlberï, zo wel als ip fpastici coutractiones 'torpor* (die in Indten zeer gemeen zyn) veroorzaaken. De Inlanderen, en zy die zich eenige jaaren in Indien opgehouden hebben kleeden zich zeer luchtig, ik kan de Baaren niet aanraden zulks na te volgen: want hoe licht kan een koele tocht, en inzonderheid als de zee wind begint te waaijen de uitwafeming beletten , en daaruit een aanleidende oorzaak tot ziektens geven. Ik en houderde met my, hebben zich zeer wel bevonden om niet al te luchtig in den beginne zich te kleeden.
Menfehen van Studie, doen ook het best wanneer zy van 's morgens te zeven uuren tot tien en half elf zich in de Letteroeffeningen vermaaken,C % Ook



36 BEWARING DER GEZONTHEID.
Ook diend hun ftudeer , vertrek zoo om de vochtigheid te vermeiden, als om de gezondheid te bewaaren, boven te zyn ; nademiddag opengezet , voor den avond ge&6oten3 en het best is dat de morgen zon vermeid wordt. Ik heb by zeer veel lieden van fatfoen gezien, dat zy om de hitte van de zon te meiden 's namiddags van kamer veranderde. Van tien uuren 's morgens tot vier uuren byna , kunnen en moeten sanzienlyke lieden zich van vermoeijende bezigheden op de ftraat onthouden. Oe gemeene man, Soldaaten, Matroofen en Ambachtslieden, welke hun gemak noch kennen noch zoeken, noch gepermitteerd wórd fomtyds om voor hunne gezondheid te zorgen, maar zich voor hun fober beftaan^ ten dienden van 't mtnschdo.u moeten opofferen, zyn wezentlyk te beklaagen, en veele Matroofen worden door nacht en dag aan alle veranderingen van de lucht bloot gefield te zyn , zieken derven. Ue Ambachtslieden, evenwel genieten ook hunne rust uuren, op bevel van de hooge Regeering en Baafen: want hunne arbeid begint 's morgens na zus uuren en eindigd om half elf, en dan van half of twee uuren tot zon ondergang.
Deeze Auubachtssasten als Scheeps Timmerlieden, Smits, /ylemakers, enz. moeten naar evenredigheid van de hitte van 't Land zwaar werken , en uit hoofden van het zweeten zoo verrichten zy zulk moeder naakt , excepto een dun broekje en enkeld een Baaitje zonder mouwen.
Nie-



ÏN OÖSTIN'DIEN , ENZ. II. AFDEELIN'G. 3?
Niemant zal ontkennen, dat zulks voor de Baaren zeer ongewoon en ongezond is: want wie dnasd in Europa zwaare planken of verrigt zyn werk in de bloote huid. Dit is nochtans niet geroakJyk te veranderen of te verbeteren: want werken zy met een hemd aan, dat is aanftonds nat bezweet en dus noch nadeeltger, ondertusfchen raad ik de aankomelingen aan, zich 'er langzaam aan te gewennen en tnyri bedunkens was het niet kwaal dat door de Biafen gelast wierd, dat niemant zonder hemd ot baaitje te werk kwam, moest het al uit onder het werk, d la bmmtkeure, ' wanneer hun werk gedaan was, kon men gelasten het aan te trekken, om dus voor te komen dat de koele zee wind hun niet verkoude en de uitwafenring belette als zy na huis gingen. Ihfit eischt van de Landlieden, als zy gedaan hebben met werken , en bezweet na huis gaan , dat zy hunne klederen niet over de fchouder hangen maar aantrekken , om hunne gezondheid te bewaaren en op het zelfde voetfpoor doen wy zulks ook.
Van half elf, elf, of half twaalf nor is het mid^ dag, en tyd tot eeten en flapen en van adfifient tót'de gröotfte Beampten doen wemig, in die tusfchen tydt of noodzaaklyke Compagnies dienften moeten hen noodaaaken. Na vier uuren verreischt men , de koele zee wind waaid en inderdaad beleeft men de aangenaamfte tyd.van den dag, luchtig gekleed en een enkelde Cabaay aan, vervoegen zich de ingezeetenen aan de deur, men rookt zyn pyP en drinkt zyn Thee. De nieuwe C 3 aan*



38 BEWARING DER CEZ0NTHE1B
aankomelingen volgen zulks en ondertusfchen zyn zy 'er gevaarlyk aan: want op die tyden en een weinig laater ryzen de dampen uit den grond, de zon daald en de vochtigheid van de lucht vermeerderd, wanneer men nu roerloos in die buiten lucht' blyft zitten, word de uitwafeming belet , en hoe later op den avond, hoe meer men gevaar loopt, inzonderheid wanneer men naar zyn achtermiddag of avond wandeling, zich ongekleed in de koele nachtluchten vermaakt, en ftil zittende op zyn gemak onder te Tamarindeboomen, Kramp, Koortfen, Buikloop en wat meer is op den hals haald. Die eenige jaaren Indien doorgebracht hebben en 'er aangewoon zyn, doet het voor hunne gezondheid wel geen goed, maar zy die eerst in 't Land komen,kunnen zonder gevaar van ziekte zulks niet navolgen. Ik raad de Nieuwe aankomelingen, zoo zy begeeren gezond te leeven, zich niet ongekleed en Uil zittende in de • koele avond lucht te vermaaken, beter is het voor hen, welke zyne omflanden zulks toelaaten door een matige beweeging en wandeling het bekoorlyke der avond ftonden re genieten, hier door behoud men de ongevoelige uitwafeming, de omloop van 't Bloed vertraagd men niet, en de Secreties en Xxcreumes begunltigd men, 't welk zeer veel toebrengt om de gezondheid te bewaaren. Ik zou alle myne gezegdens door een groot getal Schryvers kunnen bevestigen, doch daartoe is deeze verhandehng niet ingericht. De Ambachtslieden, Soldaaten en Matroofen moeten ook met leggende
on-



IN 00STINDIEN, ENZ. II. AFDEELÏNC-.' 3?
onder de Boomen of op 't dek en de epen lucht de avonden en groot deel van de nacht doorbrengen. Veel beter is het, dat zy met een beweegend fpel en jokkernyen hunne ledige avonden flyten of met een nuttig handgebaar de avonden kort maaken, zoo zullen veele aankomelingen en die 'er zich eenigen tyd al opgehouden hebben, hunne gezondheid kunnen behouden, voornamelylt als zy by hunne eerfte aankomst in Oost-indien op de gezondfte Comptoiren geplaatst worden.
Het tweede ftuk der res **» ^aturaüs tot het onderhoud van gezondheid en leven, is in de fpys en drank te vinden. De nattigheid in fpys en drank zeg ik met een woord, is het waare geheim om in Oost-lndiën gezond te leven en men Ichryft het leeven der Brachmannen toe, om dat zy noch vlees noch wyn gebruhten, en den raad van Sirach moogen alle aankomelingen wel betrachten, als hy zegt Cap. 37- ?™f »*t u Lichaam gezond is, e?t -zie wat 't zehe ongezond ts,< geeft hem dat niet, »«* allerley dónt elk een niet, ov*rlaad u -Jet met allerlei lekhmey en fpyten, en eet Plet te gulf?, want i'eel eeten maakt krank en een onvevzaadlyi vruHt krygt kt buik vee, -veele heiben z;ch dood gegeeten, maar -wie mcatig is, leeft des te lmger- Te kiezen wat voordeelig en te vermeyden wat naad«elig is, beveel ik alle aan, denk dat de beste voedfelen nadeelig kunnen zyn, om dat men 'er niet aan gewoon is. Naar een reis van zes, zeeven of agt en meerder maanden land men in Oost-lndiën, geduurende de reis heeft men over Ca, ul*



4? BEWARING DER GEZONTHEID
't algemeen voedfel gebruikt, 't welk in onze vloeiflofle een overhelling- tot. een rottige fcherpte te , weeg brengt. De weinige lichaams beweging geduurende de reis, is oorzaak in veele Menfehen dat zy een obductie of intarctie der ingewanden hebben, 0f dat de drek ftoffe in de'dikke darmen hierin elders blyft zitten, welke by de aankomst m Oost Indien, door de verandering van de lucht en leefregel ontbonden en los gemaakt word ,zomtyds op zoo een geweldige en fchielyke wyze, dat de natuur er voor bezwyken moet: waarom ik zouden aanraaden, dat men om zulks voertekomen, by de aannadering in Oost-Indien zeer naauw^eurig alle de fcheeplingen te onderzoeken, of 'er ook een gebrek in de eerde wegen plaats hadt. De Long, de Adem en het onderzoek van de onderbuik zyn daartoe, voor een oordeelkundig Artz de weg wyzers, verflopping van fmces en ophouding in de bannen plaats hebbende, word zulks door maatiger dieet. Rbabarber en Middelzonten overwonnen, en wanneer men daarop, naar behoorlykezuivering een goed vfnun, medkatum geeft, verdekt men het Ugl.aam, op deeze wyze zou men die verfebrikkelyke bu.kloopen kunnen tegen gaan, welke door bedorvene Opdoffen en fcherpe drek in de Darmen geproponeerd worden, en als een-gelegenheid geeveiice pérzaak 'er by komt, dezelve doet gebcore worden Neutra.^ zegt gauiuus ProducLo
PPfit'ofi alest.^afo „on„0c.t: „ vicisfim /prtrds. fW» ab occffm, (aveSj caves . morht Em dwa_
liiig



IN 00ST1NDIEN , ENZ, II. AFDEGLING. \l
Jing en verandering in de leefregel zal dan zoo fchadelyk niet zyn. Wanneer ouderzoek gedaan word vooraf eer de Schepen op de Reede in Indien aankomen, zoo zal men bevinden dat zomtyds eenige volbloedige Perfoonen een Aderlaating ^ noodig hebben, eenige niet als een goede, andere een flapper dieet,en eenige, welke geen verandering of verbeetering noodig hebben: want buiten een goede leefregel, heeft een gezond Mensch geen Geneesmiddelen noodig om zyne gezondheid te bewaaren.
Met zodaaülg een goede gefteldheid voorzien zynde , moeten de aanzienlyke , welke aan de wal zich begeeven hen meiden voor de prachtige en bekoorlyke maaltyden, en haaten als Horjus de Perfiaanfche gerechten, waar op niets anders als een ongezond Lighaam te haaien is. Waarom Diogents een Jongeling, welke na een Gastmaal ging van üe ltraat opnam , en dezelve weder by zyn vrienden bracht, even als of hy dezelve Uit een doodlyk gevaar gered had. De prikkelende Astiar Bantoes , kerrie foepe , en ingelegd vis, dient men in den beginnen omzichtig mede te zyn : want door de fcherpe risjes, prikkelende ingrediënten, moet men niet, als met een groote veelheid reist dezelve gebruiken. Het best is dat men door hoender foepe, hoenders, reist en eenvouwdige fpyze in den beginnen zich prajferveerd, vlees en fpek zyn niet zeer aan te raden. Het best is dat men gelyk de Tythagoristen met moeskruiden , welke ln de Indien in groote meenigte C 5 Se"



at BEWARING DER CEZONTHEla
gevonden worden in den beginnen zich vergenoegd. Alle de vruchten, welkers heerlyk gezicht en be-, koorlyke fmaak de nieuwe aankomelingen, dikvvils door het overmaatig gebruik in de Loop, Perfie en Colyken ftorten, moet men zeer omzichtig mede te werk gaan. Het maatig gebruik na een goede maaltyd zal geen fchaade te weeg brengen, en de aangenaame vruchten moeten met brood of reist gegeeten worden. De onfchadelykfte vruchten zynde Maugostan en Pifang. De waterlimoenen Anasfen en Pompelmoofen, vooral indien zy niet volkomen ryp zyn, geeven een bytende fcherpte in de ingewanden en veroorzaaken buikloop, waarom men dezelve als geneesmiddelen voor de dorst zeer maatig moet gebruiken, en vooral geen koud v.ater 'er op toe drinken. De gemeene Man, Ambachtslieden , Matroofen en Soldaaten zou men waarlyk inzonderheid op de Scheepen een beter voedfel kunnen geeven, inzonderheid zomtyd&Soepe met Moskruiden. De Schilpadde Soep is vooreerst om zyn vetheid en ten andere om dat de Galfïoffe 'er te veel door aangezet worden, niet zeer dienflig voor de Baaren, doch door een matig gebruik worden ongezonde voedfelen heilzaame middelen' en het onmatig gebruik bederft de beste voedfelen en Anackarfu zegt zeer wel, dat 'er geen dier den Mensch fchadelyker is als de Mensch zelve, om dat hy heerfchende over alles, zich zelve niet kan regeeren, noch zyne begeerlykheden in den teugel houden en Hippocrates zegt. fiquis p .„„ edat et pauca bibat, mllum in de morbum ttferietur > Nihil magnh
ad



ÏN OOSTINDIËN, ENZ. II, AFDEELINC 43
ad jamtatem fiat «uam non fatiar, cibis et infigrum esfi ad labores, modieus cibï, medicus fib,. De maag moet door geene vrugten der onmatigheid overladen, het bloed door geene geestryke dranken verhit noch aangezet, de leden door geene, vadfichheid ontzenuwd noch verminkt, en de bronnen der voorteeling door geen misbruik vergiftigd worden.
Geheel Oost Indien door, word door 't zweeten en ongevoelde ukwafeming een groot deel vanonze vochten daaslyks uitgewaafemd, en devloeiltotfe zoude een bytende fcherpte aanneemen en de Gal zoude fpoedig ontaarden, zoo niet door bekwaame drank dezelve verzacht, verbeterd en de dorst getemperd wierd. Wa«r is een ftenficur» funmum tegen de dorst en een voervogt voor alle geneesmiddelen. Het is nochtans waar, dat het water in Oost-lndiën en inzonderheid op Batavia voor de aankomelingen raauw gedronken dikwils fchadelyk is, ook is het water daar niet van t beste. Men moet vermeide het raauwe koude water, sekookt en Thee 'er in getrokken, even warm is de"beste drank voor die geenen welke daar eerst aan landen, en ik heb de gewoonte gehad om altoos een gorgelet met Theewater gereed te hebben, om voor den dorst te drinken en aan de wal kunnen Ryken en Gemeene zulks bekomen en men zal'er zicht veel beter by bevinden als by het geduurig Pons drinken. De arme Matroofen zyn dikwils te beklaagen en na zwaar gewerkt te hebben en zeer bezweet te zyn vallen zy aan de leggers, pompen zo het koude Water, in haar mond, waar door
vee-



44 BEWARING DER GÏZONTHElD
veele hoest, pleurisfen, ontfteeking in de Darmen, Lever enz. krygën. Het was te wenfchen dat men hen dan een Jaauwe dronk Theewater gaf, en dat zelve hunne kost geld beReeden om voor zich het noodige te koopen om behoorlyk hun van Koffy en Thee te voorzien Misfchien zou daarin voorzien kunnen worden, door aan de Bakmeester eemg geld van hun kost geld uit te keeren om zulks re verzorgen, en hen dus bevryden om niet altoos koud Water te drinken. Jk heb honderde maaien een Caüt&im kruiden aan de Matroofen gegeeven van Vlierbloemen , Camilbloemen , Althee en Hoevebladen met wat Zoethout om een warm keteltje te maaken, en 's morgens en 's avonds te gebruiken in plaats van Koffy en . Thee inzonderheid als zy roeringen in de buik hadden.
Zyn de Maaltyden gevaarJyke vyanden van Menfehen men houd dezelve niet zonder geestryke vochten en de Wyn, Bier Gennever, en Arak kost de Compagnie Jaarlyks honderde Menfehen; zich daarvan te onthouden ten minften maatiger te gebruiken is myn raad, en dezelve als Medicynen te nemen, is het waartoe ik de zelve aanprys, en gezonde hebben geen Geneesmiddelen nodig.
Het onmaatig gebruik van Arak, is een bron van zeer veel onheilen, en de groote meenigte welke in Oost-lndien gebrmkt word, gaat alle reden te boven, indien men nu eens raeaat, dat dezelve van re-st geftookt en door quallen en kiabben aangezet een zeer heete drank geeft, waarvan Bont getuigd, dat zy de voowaamlte corzaak van de
loop



IM OOSTINDIEN , ENZ. H. AFDEELINO. dg
loop is. In de Befchryving van Batavia vinde ik aangetekend dat 't wenschlyk was om de meenigvuldige fchielyke fterfgevallen zodanig een drank op het llrenglte verboden yyierd. Ik zegaat het wenschlyk was, dat de Menfehen deaelve niet gebruikte als dra. k, maar als een Geneesmiddel en zoo heeft de Genever ook als Geneesmiddel zyn heilzaame uitwerking, mm voor een daaglykfche drank is het voor de gezondheid vergift, een zeldzaame en goede teug moge den bezweken geest, even „lyk den vervallen eetlust, weder verlevendigen» ;,aar de drank, als drank is te heet, om tot gednurig gehmik te vertakken. Het Vaderlandfche Bier ^moet door een Baar niet gébruikt worden of hy loop gevaar van een Cholera en ciiarrhcea te kry-en, als men eens nagaat dat het zelve reeds 9 Maanden in 't Schip gefchommeld heeft, de heete keerkringen gepasfeerd is, en tot een geestryke vogt gefermentreerd is, welke by het fchenken nog in volle werking is, zoo is het niet moeijelyk te befeffen. dat 'er oproer van in de Dar-ren komt.
B'er is in Indien tafcely* hoog van Prys, doch het waare te wenfchen dat het zelve nog veel hooger in prys was, dan zou men zoo ge^en 'er niet mede zyn om te fchenken.
De Wyn waarvan Cardanus zegt zeer fraai, j» une hoi hquore tot falutaria recondtta remedta fint, ut *uid *«id, fahbcrrtw. T'm -virium natura emtem » Plantis inJiM, ïlhd ornne fictllirna partïdpatione ^no A. -oim honmi ad diverfisfma vdetudinum gerera nn^pr alle Geneesmiddelen is «useommumcavent i onaer aue ucu^ fchien



4$ BEWARING DER GEZONDHEID
fchien de Wyn het voortreffelykfte, jammer ig het, dat de frervelingen dezelve niet meer voor Medicynen gebruiken, maar men gebruikt dezelve om te verhitten, te bedwelmen en-Maag en Darmen mede te fpoelen, even ah of het Water is, en in geheel Oost-Indien is men 'er veel gemeender mede als op veele plaatfen in Europa. By veele in Indien is het gebruiklyk, 's morgens borrele, 's middags Vaderlands Bier en Wyn over 't tafel, en'savonds 'er ryklyk van in te zwelgen. Nicuwlingen, welke eerst uit 't Vaderland koome, raad ik zulks niet na te volgen, want hun gezondheid en leeven zal van korre duur zyn. Uit den beker der vreugd moet men nooit den laatfte droppel begeeren, zich geheel van Wyn te onthouden is onnoodig, en Sirocb zegt vat is het leeven zonder Wyn; maar laat men dezelve maatig gebruiken om zyn Maag te verkerken, de dorst te maatigen en zyne afgepeinsde kragten en denk vermogen op te wekken , dan zal men voor zyne gezondheid 'er de heiJzaamfïe uitwerking in Oost-Indien van hebben. De raad, welke reeds uératïui aan de Jongelingen gaf om hun fortuin te maaken en hunne gezondheid te bewaaren pryzen wy alle Oost-Indiésvaarders aan.
Qui Studet optatum curfu contingere rnetam". Multa tulit fecitque: fudavit & alfit Abfinu.it venere et vin,;.
En Hippocrates zegt in zyn boek de Diceta, Mulii corrumpurt corpus fuum, et quod Deus dedtt aptum, fecuint ineptum idque labefaZar.t, 0tio 3 fimnolentia,
vixo ,



ÏN OOSTINDIEN, ENZ. & AEDEEUNG. 4?
vino, ac imod,ca md'me' .?erbal"
ven rryzen wy de behoorlyke maatigheid aan, wil men in Oost-Indien zyn gezondheid bewaaren e„ houden, ten dien einde kunnen de liefhebbers van hunne gezondheid leezen. Cby~. Ueynm en inzonderheid «#r« hier mede zullen wy dit Diaetifche deel fluiten na het zelfde vonnis over de pons geveld te hebben.
De derde en vierde noodzaaklyke zaak, om m Oost-Indien gezond te leeven is de beweeging en rdst wet teilen, en behoorlyk te flaapen en
De Oost-Indifche Compagnie heeft geen luiaarts in zyne dienst nodig, doch heeft ook het regt niet om Menfehen, welke vrywHlig zich m zyne 'dienst begeeven door onverdraaglyke en langduu i-e'-arbeid hurme gezondheid te benéemen wy h=oben reeds daar al iets van aangehaald, en herhalen zulks, ons bedunkens moet men inzonderheid met de gemeene Man, verflandiger en menschlyker te werk gaan, wil men hun fpaaren.
De verrichtingen en beweegingen moeten vroegtvds en in de namiddag en tegen den avond gebieden en zodanig ingericht zyn, dat zy genoegzaam zyn, doch niet al te geweldig de les van Seneca is voldoende: want de hitte van t Land en de gefteldheid der Lucht en de fterke uitwaafeming, kunnen geen fterke Lighaams beweegingen van de Europeaanen leiden. Voor aanzien y e liede is het reiden, wandelen buiten de Steden een heilzaam middel, om obftruaiones ventris en
in*



4* BEWARING DER GEZONTHEÏB
inzonderheid een der beste en gefchikfïe middelen om wes coBrkes, welke altoos in heete gewesten minder is, te begunftigen en de zogenaamde koek af te wenden. De Ambagtsgasten hebben hunne beweeging en tyden van vermaak en de Matroofen en Soldaaten kon en diende men ook niet te ongeteld te laaien werken en hunne uitfpanning vergunnen.. Wat het flaapen en waaken aangaat", ik oordeel dat de nacht her beste daartoe is, doch «iemand moet in de koude natht Lucht onder de bloote hemel gaan flaapen, en een meenigte Menfehen heb ik door die onbezonne daad het leven zien verliezen. ; De middag flaap keur ik niet af, doch hy moet zo lang riet zyn, dat de nachtrust 'er door belet word, ook moet men vroegtyds te bedde gaan en niet door brasfen en lange maaltyden zich ontrekken de verkwiklyke flaap", welke de verloorne krachten betiteld.
Ten 5de Het ontlasten van het overtollige en de ophoudirg van 't zelve is zeer noodig om een beflendige gezondheid te houden. Het zweet, de ongewaar wordelyke uitwafeming, de afgang en ontlasting der Urine, word het best door een ge regelde beweeging en goede leefregel onderhouden, wanneer dezelve afwykt, moet men vroegtydig een Geneeskundige Raadplegen, welke of door verandering in de leefregel 0f des noods door Geneesmiddelen de ongeregelde natuur te hulpe komt Groote dwaalingen begaat men hierin door dien men met eigene huismiddelen welke' men uit het Vaderland medebrengt zich aan 't pur-
gee»



ÏN 00STINDIEN, ENZ. II. APDEELING. 49»
geeren brengt, als de zon genaamde Paapfche pillen en andere Aloetka en Catbolic*. Deeze middelen zyn alle veel te heet, en door die kwaade liandelwys vervallen zy, die eerst in Oost-lndiën aankomen aan buiklopen en aan lastige en gevaartyke umsmu Hut veiligfte middel om te laxeeren is de Rhabarber, en Celjus zegt zeer fraai fimm» mediana efr non uit medkam'eutis en Hipfi zegt Ad bouam valeiudinem covfequendm, oimiia prius te;.ta>:da esfe , quam corpus pharmacis opernfe commovendum.
Niets is zekerder, als dat door het ontydig gebruik van Geneesmiddelen, en geen juiste welingerichte indicatie te furmeeren , duizenden in O >scIndiën omkomen, en hierin 't Vaderland fterven de aanzien'y.<e Menfehen meest aan die geleerde dwaaling.
tin'ehk zoo moet men in Oost-lndiën zyn harst ochten be 'wingen en zich wachten voor oproerige driften. De liefde, toorn, vrees, blydfchap, het vuur van eerzugt, wraak en neid doen 'er veelen omkomen , welke anders noch lang zoude hebben kunnen leven. Meide U gy iongelingen en aankomelingen in Oost Indien voor de verleidende pnkuifche Vrouwen , terwyl zy u ftrèelen en vleyen, knagen en byten zy u Lichaam en Ziel ten verderven; I) alle Landen zyn ligte Vrouwen gevaarlyke Meubels, doch nergens gevaarlyker nis in O >st Indien, Lichaams en Ziels krachten putten zy niet alleen uit, en maaken den mensch onbekwaam om fortuin re zoeken, maar welke eislyke ziektens, worden 'er niet uit die D on-



50 BEWARING DER GEZONTHElD
onbedagte verkeerïng gebooren. De meenigvuldige leiders, welke in 't Hospitaal met de Venusziekte befmet komen en ftsrven, toonen genoeg hoe gevaarlyk de lichte Vrouwen in Oost-Idien zyn. Om de middelen te verzwygen, waarvan my eenige bekend zyn, welke de Vrouwen in Oost-Indien gebruiken om de Mannen te vergeven en aan 't kwynen te brengen: want myn Vaderland word zoo flegt, dat ik vrees men zou die ontaarde kunstgreepen navolgen. Mind gy Reifigers u leven en gezondheid, denkt aan de woorden van Celfit, een zeldzaame byflaap verkwikt, maar te veel verteerd, Raio coïtus excitat, freyiens fohit. Kiest ter rechter tyd een braave Vrouwe, welke u geluk en fortuin Jn Oost-fndien niet alleen begunftigen kan, maar ook een deugdzaame moeder zyn kan, om de kinderen een goede opvoeding te geven en dus nuttige leden der Maatfchappy aan te kweeken: want aan die kinderen, buiten den echt, geteeld, word al zeer dikmaals de opvoeding verwaarloost.
Dikwils zyn de nieuwe aankomelingen onderworpen aan de Heimzucht of Landziekte. De Zwitfers en Hollanders zyn uit hoofden van hunne Republicaanfche zucht, het meest aan die gebreken of hartstochten onderworpen. By veelen neemt dit gebrek ook zyne oorfprong uit een terug denken van hun flegt gedrag, waar door zy verplicht zyn geweest om naar Oost-Indien te reifen en zich te bukken en krommen voor hen , welke men in 't Vaderland nauwlyks wilde aanzien: betreurende dut bun Vaderland en verlooren Vryheid. Men vind
Men-



IN OOSTÏNDIEN , ENZ. E AFDEELING. gt
Menfehen, welke volftrekt niet aarden kannen in Oost-IoJien en in andere Landen, en die hunne geboorte grond als het aangenaamde fchatten , en buiten die lucht nergens kunnen duuren , zoo dat zy ui' het gemisch van hun natuurlyk gewest, ut een dioefgeestige Heiouiekte vervallen Vee e redelooze Dieren zelfs kwynen in een vreemd land, geen wonder, dan dat die zucht valt in verftandlge
weezens. . V
Gemak, vermaak, rykdommen en een genoeglyK leven kunnen dien tedere en vermaaklyke trek naar wieg en bakermat niet uitblusfchen , de natuur „eigt ziel en zin , en is met geen knuppels 'er uit te Haan. Wy zien zulks niet all.en in woeste volken, maar een meenigte ryke Oost-indienvaarders xepatrieeren uit Oost-lndiën en verlaaten een Land , daar zy als Vorsten geëerd en zodanig ten toppunt van luister waaren geklommen, dat het onbegrypelyk is hoe zy zulk een Land kunnen verbaten dewvl zy in 't Vaderland geen occaf.e hebben om "hun geld te vermeerderen , ja dikwils met kommer moeten verteeren en geen meerder aanzien te wachten hebben , als geldgevende burger, u van hunne dienstbooden en bediendens afhangvkzyn, daar zy in tegen deel over een meenigte Menfehen in Oost-lndicn trotfchelyk heerschten en van hunne flaaven als Goden gedient wierden
Men handeld dikwils in Oost lndiën verkeerd met die Menfehen, welke aan de Heimziekte kwynen , lor hen te befpouen , kwalyk te trect Ter,,,ozoo bet de gemeene man is door gellrengheid het V



52 BEWARING DER GEZONTHEID
ven noch zuurder te maken. Niets is onver»
ftandiger dan^zoo te handelen, aangenaam hun leven te maaken en de bronnen open te zetten waar door zy hunne fortuin kunnen begundigen, inzonderheid, als het Mannen van verdienden zyn en de Compagnie waarlyk tot nut kunnen verdrekken, . is veel eer aautepryzen en hen intepreriten, ubi
pa-nis, tbi Tatrïa en dat wanneer zy hun fortuyn | gemaakt hebben de Zee weder open Haat om thuis
te vaaren, gelyk Horatius zingt,
Nosmattet Oceanus Circumvag-us.
Het gemeen de Matroofen en inzonderheid de Soldaatcn, moeten door geen geweldige flrengheid behandeld worden, maar iiever door verlegging of op tochten te zenden aan hen verandering van lucht te doen genieten. Zoo te gelyk een goede leefregel en een verftandiger geneeskundige bcftiering plaats heeft, zal men met die ongelukkige Heimziekige leiders veel tot verlichting ja tot geneefing kunnen toebrengen. Doch by aldien zulks alles
niet baaten wil, is het best, dewyl de Compagnie van kwynende Menfehen weinig dienst kan hebben, en als zy derven in 'c geheel niet, dezelve^ te laaten repatrieeren, én ik heb 'er gekend,die naauwlyks op'de terug reis zich bevonden of zy waaren gezond, de hoop om na het uit daan van- veel rampen en droevenis eihdelyk in hun Vaderland aan te landen, was voor hun de waare Balfem des levens. Pervarijs Cafe, per tot cUscrimina rerum, Tendtnmus in Patritim.
Dikwiis komen de Schepen op de reede met
een



1N OOSTINDIEN, ENZ. II. AFDEELINO. 53
een meenigte zieken overladen, men moet dezelve nimmer gelyk het de gewoonte » aanftonsch alle aan de wal brengen. Voor af moeten zy door zeer bekwaame Genees of Heelkundigen behoorlyk gevifenteerd en zeer naauwkeuvig onderzocht worden, van welke aard en natuur liunne ztekte l: want befmettelyke ziektens, welker kwaadaardigheid zich aan 't Land »»\^ fpreiden,zoude men de zieken of aanboord moeten h, aden, of op een ander Schip dat daartoe ingench was overbrengen, op dat de Epidemisch niet ouder de Intenderen of bewoonders verfprei.en, De droevige ondervinding heeft geleert,dat de Kinder pokies door zieken aan de wal te brengen on er de bewoonders zich fpoedig verfpreid hebben. Men moet ook de zieken van boord niet naar t binnen Hospitaal brengen, maar volgens gewoonte naar 't buiten Hospitaal met overdekte vaart»«n, en de Heer Duurt** rrierkt zeer wel aan, dat. Jltoos een Gezachhebber, welke voor de fpoedig overvaart behoorlyke zorgdraagt in de órangbay ïy„ ffioet,endatinplaars van den Overtoom e vaaren 'er by de Waterplaats fchutdeuren zouden kannen gemaakt worden, waar door de zieken ten fpoedigfte in 't Molenvliet kunnen geraaken, om naar het buiten Hospitaal getrokken te worden.
Hoe zeer zornmige Schryvers pleiten als dat de Winter of Regen Maanden de gezondfte op Batavia zyn, zoo kan ik 'er myn zegel niet aanhangen , althans de Regen Maanden zyn voor de nieuw aankomelingen Moordmaanden , waarom D 3 11,611



54 BEWARING DER GEZONDHEID
men het best doet het volk op die tyden zeer weinig aan de wal te plaattenen, en hen liever op de Reede houd of op tochten zend. Dat de Gezondheid der Regen Maanden zoo groot niet is als men opgeeft voor de Uewooncrs van Batavia, blykt uit de dooc'en lusten , en dat de Maanden December en January byna zoo veel dooden geven als July en Augistus en dat de overige Zomer Maanden minder dooden geven dan de Winter Maanden, zo dat ik met bokt de Regen tyd voor het ongez ,ndlle tyd perk des jaar houden. Wanneer nieuw aankomelingen in Oost Indien door ziektens overvallen worden, is het natuuil.k dat men dezelve naar hunne byzondere aart en natuur meet behandelen. ZLivere afgaande Koortfcn, verdienen een naauwkeurige oplettenheid , en men moet dezelve niet te fpoedig te keer gaan : in de betehryving van Batavia vind men , als dat zeer zeldzaam zuivere afgaande anderdaagtehe Koortfui heertenen, en bont zegt dat zeer zeldzaam derdendaagtebe Koortten gevonden worden, of men moet dezelve uit het Vaderland medebrengen. Dit gevoelen te beflryden zou voor my vruchteloos zyn: want proef ondervindelyk ben ik van 't tegen gefielde overtuigt en heb zelve negen Maanden lang, zoo op Batavia als kleine Oost aan de derdendaagtebe Koorts gelaboreerd, en wierd van dezelve overvallen na dat ik reeds byna drie Maanden op Batavia en Reede geweest was. Ik raad alle Geneesmeesters zodaanige Koortfen niet te fpoeuig te keer te gaan. Diergelvke Koortfen
wel



in oostindien, enz. H. afdeelino. 55
wel en naauwkeurig behandeld, zyn niet gevaarlyk „ v andett de aart en natuur van een Europeaan zodaanig, dat dezelve in 't Land naderhand geo kan .even, ja de ondervinding heeft ge-t dat Menfehen eenige tyd aan de derdend agfche Koorts gelaboreerd hebbende en door *.na, of door wel ingerichte Medicynen 'er van ***** zyn, geduurende hunne leeftyd byna yande Koorts bevreid gebleven zyn , onze waarborgen zyn^tam, Boerkaave, Forestu*, van 'Men, enz. heb in myn eigen perfoon ondervonden, naa ne \n Maanden lang aan de derdendaagfche Koorts Gelaboreerd te hebben, nimmer Koortüge a va geleden te hebben , zynde reeds ruim twintig paren «eleeden. Derhalve merken wy petzodanige Koortfen aan, als een aandoening van leven, dat de dood tracht al te wenden, fe f«*| in O^t-lndiëndieheiUaame pooging derna^t om 'er gezond op Batavia te leven, onderdrukt* tekeer gegaan en geheel gefluit, veroo«a k e Koek, Watert, Geelst en een kwyncnd k,e • Een goede leefregel, de RaJ. Ifecacuan*, ief , MMelzeuten en eindelyk de Cart. P— vërftandig e» oordeelkundig, ter rechter tyd aan oewend, doet wonderen j beklagenswaard^ nochth.m l dikwils het lot der zieken, zoo omtrent de onkunde der Fraaid, als uit hoofden , dat een K*m het dikwils ontbreekt aan de vereiscnte Medicamenten. Armzaalig en betreurenswaardig » de uitrusting, voor de Scheeps Chirurg als men op tochten naar de groote of kleine Oost gaat. Da w£l



55 BEWARING DER GEZONTHElD
welke zomtyds vier of zes Maan 'enduuren , en dik. jUs met een zieklyk Volk gedaan word, In een doek word aan de Scheeps ckir„nyn verdrekt een handje vol met Medïcyneri, en die daarenboven byna „ergens toe nut zyn, althans „jet ,e pas komen ,„ d,e ziektens, welke aldaar beerfchen.
enm JT; *CS' ^ ^ DU!< SarEolont. en meer fchadelyke Medicynen worden in zo een ketne maat mede gegeven, da, 'er naauwlyks voor zes Menfehen genoeg is, of fchoon Zy noch tre«oeg zyn Cnls komende niet te p,0 om een * heel Scheeps Volk in Oost Indien te vermoorden, t Is waar, men heeft noch voor een of twee Men.
1:'n^r™ R'Mr' D aJr het breekt t ttS'er f\V^'' ^mper, Gewicht en Po en Pan om 'er iets ui: te Componeeren, en n>et genoeg om een leider te herftellen, laat liaan een. geheel Scheeps Volk. Welke eene onkund g
het waar en wezentlyk belang der Oostfndifche
vanTv k" ' Wd,(e " d£ b£h,Ude»is Tve^ Zy,'e maCht e" ^ fte-
vig vesngen. Js het niet dendig genoeg , dat door de ongezondheid van 't Land en nndie om-
ande hetVolk-met ziektens geteisterd word 1 te worde en heeft, moet door een onknndige en baatznehuge directie, het Volks aakelig Iot rjl vergroot en ejendiger gemaakt worden, en het een Geneesmeester ontbreeken aan de noodigde Mei
meuten woedende van fpyt bevond\ ^
*" t0Cht naar S<»™»* «et Co zieken in 't jaar
1767



in oostindien , enz. W afdeelinc. 57 -*<7 en had aan boord geen dienlïige Medicamenten, van de Wal kunde ik niets krygen en de Buctelery was myn eenige toevlucht en dan eenige Medicamenten, welke ik uit de Baarlche Medicyn kist voor Compagnies zieken genomen had, en het doet my noch leed dat ik de geneele kist niet geplunderd had : want de Compagnie verlirekt de Medicynen voor de zieken en niet om dat 'er Groothanfen mede Negotieeren of voor h m eigen of (laven gebruik, en dezelve het Volt fchandelyk ü.h.ku,, zullen. Goede Genees en H . ecsters kunnen geen dienst doen wanneer hen de noodde Medicamenten ontbreken, wy hebben wel is waar zoo een pompeufe en prachtige Medicyn kist, opgevuld met nutteloofe en bederf onderworpene.c^.nict noodig, en het is fchande dat de Compagnie zyn geld daarmede verlpitd, maar dengdelyke en zeker werkende Simfkaa zyn onoLbeerfyk en die de Genees en Heelmeesters te onthouden, is even ferf,ffc» zond om een Vyaud te bevegten en hen tevens eevveer en wapenen te onthouden.
Met de Kina, Jft». Opium, Staal, Delf,uuren, xLarter & ^cacoanna in een ruime hoe veelheid voorzien en dan een vrye toegang tot een goede Botteler* kan een bekwaame Arts de meeste In, disfche ziektens moedig het,hooft bieden en gerust de vier deelen der Waereld mede rond zwerven doch hen die ontbrekende kan hy weinig of niets uitvoeren. Zie daar Wel Edele Ueerer,, BemndheUtren der 0<Ht-Ind,fcke Compagnie aan 17 WH D 5 Edele



5* JJEWARINC DER GE20NTHEID
Zdele bevoolen om zoodanig orders te zenden, dat men. op tochten de Scheeps Heelmeesters met deeze Medicamenten in een genoegzaame hoeveel. " Beid voorziet, en dat uwe gegevene orders nagekomen worden, ja dat elk Heelmeester het recht bezit om die te vorderen, voor en alleer hyvande Reede afgaat, dan zal men heil en welvaart over bet Volk verfpieiden, als de Geneesmeesters tevens bekwaamheid genoeg bezitten om 'er gebruik van te maken. ^
Alle rlpp^e opgenoemde zaalcen, welke in deeze verhandeling gevonden worden, zoude zeker een meenigte Menfehen, welke in Oost-lndiën en inzon. derheid op Batavia aankomen jaarlyks kunnen fpkaren, als dezelve naar gekomen wierden. Eenige raadgevingen, zyn van dïe natuur, dat dezelve aan veele zwaarigheden onderworpen zyn, doch eenige kunnen gemaklyk en met vrucht in 't werk gefield worden, en zoo ik my niet bedrieg, verdienen dezelve van de Wel Edele Heeren Bewindkebberen en Hooge Regeering van Neerlands'lndièh in overweeging genoomen te worden, en zy die 'er zich naar toe begeven kunnen met fucces voor hunne ge. zondheid gebruik van eenige raadgevingen maa-
ken. . De oorfprong van deeze verhandeling
is het Publiek verfchuldigt aan de Holland/de Maatfchappy der Wetenfehappen te Haarlem, welke even als de Compagnie aan 't taanen is, en de volgende omftandige vragen opgegeven hadt. Door ■welke Iheoretifihe en door ondervinding bevestigde voorSchriften, kan men de gezondheid zulker Menfehen be-
hou-



IN 00ST1N0IEN, ENZ. U.
eertyds gerooonentn mtrent geven
hre a!gemeene Regels k»£ ^ en welke Rondere nu, ^ . ( „ ^ ^ zulker Menfehen? IJ fc^J J illgeleverd de„ van ^ ^
te hebben, onder de Zinlpreua j ar
e„ dat myn plan benevem.noch een «de (,
van ik zeer gaarne de Scbryver b geerde
„en), de goedkeuring «n lraand
P,eoordeelders niet heeft moogewegdg
die met oordeel'deeze vragen leest zal
Lien dat dezelve omilagt.g is en dat me
ve in een gemaklyker en^b ter J« - £ ^
om te beantwoorden. He h0° ^^flhdd
vraage (lelde ik my voor te zyn om g
zulUer Menfehen te bewa en ^ ^
oie„ aankomen, <?W£\ zien is uit het
geen ander oogmerk h^ ^ ^ ^ cre.
Programma van 788 P« BeoordeeIderS,
diet voor de Wel fcdei ehaildeld heb-
ben, dewyl uk hen ° mW of nm een
„vne verh.ndel.ng ver^r ^ ^
algemeen •^ of de Wel Ejele
WaChtl;£ by -ne locale kennis van
„eeren Beoordseldet? by GeneMkundigen ge-
Oo*'nd«n « kel^ ttetwyfTelen;enhetiS weest zyn , heb Ut rtuc dat zy uit-
0ê Deoordeeldeis meer overgekomen,



bewaring j>er gezontheid
muntende Geneeskundige waarneemingen als nut. teloos verfmaad hebben. De fraaije verhandeling van mynen achtingwaardigen Leermeester, den beroemde Hoogleeraar Sandtfort over de flagaderbreuk • van de A-.tc.iz Aorta is daar van een ftoaibewys, - en ue zeer intresfante waarneeming van den zeer Geleerde Heere Baithazaar beroemd Genees en Heelkundige te Leyden,toond genoeg dat zornmige Beoordeelders niét altoos vërftandig genoeg zyn om juist te oordeelen. Den Abt van St. Reai heeft zeer wel sezegt. ;m*nA Me een magr noefflt ^ a.toos een vërftandig Man noemt, maar mand die bet behoorde te zyn, die applicatie kunnen zich zornmige Beoordeelders der Maatfchappye toepassen , en ik ben in ftaat om een brief te tonnen van een Secretaris van zekef Maatfchappye, waarin die Heer my fchryft, dat een toegezonde verhandeling van my de eerfte prys toekwam, als hebbende aan t hoofd oogmerk en het bedoelde wit volkomen vo.daan, maar was niet genoeg gekuist, welk een laage uitvlugt, even als of onder het drukken geen fchryf.outen gekuist worden, ondertusfehen wierd de eerfte Premie aan een lid der Maatfchappye toegekend, och beide de verhandelingen zyn gedrukt en de zaak zoo wel als de SchryftVant van de eer.' fle, word van alle oordeelkundige kenners verrebeneden de myne gefteld. De Koning van Prui.en gaf aan 't Bcrleimche Genootfchap met recht een plaats boven de Ezels ftal.
Ik had gaarne gezien, dat de HaarlemfcheMaatfchappye hunne vraage op nieuw wederom haric \ op-



lK OOSTlNDlEN , ENZ. IL AFDEEMNG. 6t
opgegeven, doeh had Mmtner verwacht dat zydê^ felve zoude achtergelaten hebben en de *L uit myne verhandeling zoude trekken, en > uft een nieuwe vraag opgeven, gelyk de leezers kunnen zien uit het Programma.
Ik heb van my niet kunnen verkrygen , om deeze verhandeling als geheel nutteloos te verwerpen, ot er noch «nig L voor de woeste Zeebouwers
welke naar de opgehange Lauwer, der DP^ e r u „,,p dingen willen hunne arbeid gemauiyts.
te maabtu nl onder
Me„ was o^-J^ zekcroodScnry.
ver zegt zeer t , of Autheur
WiTt^n" welzege dat ^ azende maakt, en * mag ^
tTa^^t L^ter gemaakt heeft, en It wd om Vrouwen te onderwyzen en tot nutV oeTvrouwen voor de Republiek.telken, Zr de Burgeresfen zich gerust op kunne"^ Z n De Maatfchappye kan my met kway. " n dat ik deeze verhandeling met eenige d/rinf n de Waereld zende, onder toewenverandering in ue „„nïo- ma»
!«,. dat de Maatfchappye verdei nuttig ma*



BEWARING DER CEZONTHEID.
welke reeds aanweezig of noch te wachten zyn, door die geenen ter uitvoer gebracht wierden, » elke jn ftaat zvn d"or hun macht, gezach erj verfhnd klem 'er aan te geven, dan zullen de Maatfchappye eerst recht nuttig kunnen zyn, en de Schryvers in hum e léeftyd noch vrucht en roem van hunne nacht braaken en onvermoeid letter blokken zien : ma >r
Iuvidfam vivi parjunt non pjemia Librij Puil moriem cmeri gloria leria vefliUj