■



DE R H Y N.






DE R H Y N
O F
REIS van UTRECHT
N A
FRANKFORT,
ÖOOFDZAAKELYK LANGS DE OEVERS VAN DEN RHYN,
DOOR
T. C 0 G A N.
IN GEMEENZAAME BRIEYEN.
Uit het Engehch.
Te II A A R L E M, Bï A. DOOSJES, Pz.
M D C C X C V.






VOORBERICHT.
D eeze Reis volgends aantekeningen, briefswyze gemaakt, geenszins met het oogmerk, om die aan het Algemeen mede te deelen, heeft egter by derzelver uitgave eene groote goedkeuring alomme weggedraagen. Misfchien goeddeels uit hoofde van de openhartige vrymoedigheid, die de pen van den Schryver beftierd heeft, daar zy niet gebonden wierdt door het bezcf, dat hy voor het publiek en dus meer, als uit het hart, fchreef. Deeze zelfde vrymoedigheid heeft den Vertaaler hier en daar genoodzaakt eenige trekken te verzagten, of 'er geheel uit te laaten, die wel, in het nabuurig Engeland, * 3 zon-



vi VOORBERICHT.
zonder byzondere opmerking 'er konden doorloopen, doch hier veelligt by deezen en genen eene ergernis zouden veroorzaakt hebben, die den Uitgeever geen genoegen of voordeel zou bezorgen. 'Er zyn alleen egter zulke trekken uitgelaaten, die, onmiddelyk, op eenige tedere punten van het Staatkundig Stelfel deezer Landen betrekking hadden, en over welker gemis het kleinfte getal der Nederlandfche Leezcrs zich bedroeven zal. Het vonnis van de Schryvers der Analytical Review over dit boek fluite dit Voorbericht, en kan tevens tot aanpryzing van het werk ftrekken.
„ Een Reiziger, even als een Schilder, moet leeren zien; om dan te oordeélen over de verdienften van een Reisbefchryver, moet men allereerst onderzoeken, of hy op reis gegaan is met eenen goeden voorraad van kennis, en met fmaak gebruik weet te maken van de vermogens ter juiste onderfcheidinge.
De



VOORBERICHT. vu
De Schryver der Reize, welke wy hier voor ons hebben, kan deze proef ten vollen doorftaan. In het verhaal van ontmoetingen, heeft hy wel de verdienfte niet van in kleine vertellingen uit te weiden, maar toont, opgemerkt te hebben met naauvvkeurigheid, en te verhalen met getrouwheid. In het befchryven van voorwerpen en karakters, doet hy gevoel en fmaak blyken, en toont, by verfchcidene gelegenheden , eene bevallige levendigheid van vernuft te bezitten. Dan, zyn voornaamfte uitftekendheid is , dat hy overal , in elke nieuwe verblyfplaats , een onderzoekend en nadenkend verftand medebrengt en alomme nieuwen voorraad vindt voor fchrandere befpiegeling en oordeelkundige aanmerkingen. En , fchoon wel , uit dien hoofde, het werk weiniger ontmoetingen behelst, dan anderen, van gelyken aart, wordt dit gebrek (byaldien het, na de talryke reisboeken , die reeds in 't licht gekomen
zyn >



vnr VOORBERICHT, zyn, dezen naam verdiene) rykelyk opgewogen, door de groote verfcheidenheid van aangename en verrukkelyke onderwerpen "
RFJ.



R E I Z E
LANG S DE N
R H Y N.
—«ïBaoofi-^5>-4}f<Èc»iiBQiu=t—— --
I. BRIEF.
M y n Heer.
.Zfoo ik uw verzoek moet inwilligen en U een verhaal geevcn van het rcisjen, dat ik onlangs gedaan heb, zoo zult gy my daarentegens wel toellaan dat ik het naar myn eigen goeddunken inrigt. Dit zal misfehien hemelsbreedte verfehillen van hetgeen gy verwagt; maar het is de eenigfte kans die ik heb om uwe aandacht te zullen verdienen. De waereld, myn goede Heer, is niet meer een toegezegeld boek» Het ligt thans voor ieder open en daar is geenc bladzyde of.zy is over en overgebladerd, tot zy afgefleeten is. De karakters, de gewoonten, de weiten , de regeeringen , de merkwaerdigheden van natuur en konst, de voortbrengzelen, de handel enz. van de meeste landen zyn in de tegenwoordige eeuw zoo algemeen bekend , dat een reiziger het even moeielyk vindt oude bouwftofl'en in eenc nieuA wc



2. REIZE LANGS DEN RIIYN.
we gedaante te klecden, als iets nieuws aantewyzen, ten minften op de gewoone reis-wegcn van Europa. En wil men verdichten of vergrooten, dat voorheen zulk een magtig hulpmiddel was in dorre doffen, of oppervlakkige waarneemingen te voorfchyn brengen , zoo kan het niet misfen of het zal terftond ontdekt worden.
Het is waar, verfchillende perfooncn zien dezelfde dingen in een verfchillend licht en zullen gevolglyk verfchillende of fhydige denkbeelden van dezelve vormen. Dit laat eene aanmerklyke ruimte voor vcrfcheidenheid over; maar het brengt de gefchiedenis van reizen tot de gefchiedenis van gedagteH, en de befchryvingen van de treffendfte voorwerpen worden flegts opgaven van des fchryvers begrippen en zyn gevoel omtrent dezelve. De gewoonten, zeden en toneelen, die meest ftrydig zyn met die, waarmede de reiziger gemeenzaamst is , moeten voor hem meest in het oog vallende zyn en dus zal zyn penceel terwyl hy zig verbeeldt dat hy eene volmaakte gelykenis fchildert, een caticatuur te voorfchyn brengen. Of geef den tekenaar een zoo groot deel van oordcel als gy wilt, zyne afbeeldingen zullen cgtcr nog onnaauwkcurig, gebrekkig, of vergroot zyn in de oogen van hun , die hunne eigen vooroordeclen en wyze van denken, welke daarmede regtftreeks ftrydig zyn, langen tyd ingevolgd hebben.
Ik herinner my dat Pilati , in zyn vefflag van de Hollandfche natie bekent zeer geftigt te zyn door de betamelyke, vroome en voorbeeldige wyze waarop



REIZE LANGS DEN RHYN. 3
op de imvooners hunne zondagen doorbrengen, naardien'de aigemcene deftigheid van hun nationaal karakter en hunne opgepropte kerken treffend afiteeken by de vrolyke Italiaanen in het byzonder, en by de algeraeene gewoonte in de Roomsch-Katholyke landen van deezen dag een jour de fète te maaken, waarop meer heiligfchennis en zedenloosheid plaats heeft dan op alle de andere zes dagen van de week met malkanderen. Maar hoe zult gy vroome Britten geërgerd zyn als ik u zeg dat deftige eerwaerdige ouderlingen en diaconen van de kerk des zondags avonds een kaartjen zullen fpeclen, zonder hun geweten geweld aantcdoen , dat de dienstboden van beiden de kunnen 's zondags agtermiddags een fchuit zullen huuren met een fpeelmari, en fchrecuwende en zingende door hunne kanaalen zullen vaaren met volkomen tóeftémming van hunne heeren, dat de meeste jaarlykfc kermisfen op eenen zondags agtermiddag beginnen en dat by die gelegenheid de koopers cn vcrkoopers te Utrecht den predikant uit den Engelfchen tempel dryven, om binnen die heilige muuren hunne goederen uittcltallen. In alle dceze voorbeelden zyn hetwezenlyk karakter en het gedrag dezelfde; maar de gedagten van eenen Engelschman en eenen Italiaan daar omtrent zyn zoo ftrydig als de denkbeelden van deugd cn ondeugd. Nog meer.
Naardien het niet gemaklyk is voor de geenen , die zig eenen tyd lang in een land opgehouden hebben , het nationaal karakter aldaar recht te doen, wat moeten wy dan denken van de waarueeA 2 min-



4
REIZE LANGS DEN RHYN.
mingen in haast opgemaakt uit voorvallen in eene herberg of toevallige gefprekken aan eene gemcene tafel, die de gewoone en dikwyls de eenigfte bronnen van onderrigting zyn voor ons Couriers de PEurope ? Ook is 'er eene fterke geneigdheid in ons, vooral als wy nog onbereisde reizigers zyn, ecnige weinige menfehen, met welke wy toevallig omgang gehad hebben in het doortrekken van een land als echte voorbeelden van het geheel te befchouwen. Als wy door eenen of twee perfoonen beleefd behandeld worden, word het volk in ons dagverhaal als vriendelyk en beleefd aangetekend: worden wy integendeel met koele complimenten ontvangen , zien wy een trotfehen blik in het gelaat, zullen wy geneigd zyn te befluiten dat het volk in het algemeen van alle beleefdheid ontbloot is.
Oppervlakkige waarneeming moet ons op tien duizcndcrleic wijzen doen dwaalen. Niemand is genoegzaam in ftaat om nationaale karakters te befchryven, die niet menigvuldige gelegenheden gehad heeft van met verfchillende klasfen van menfehen gemeenzaam te verkecren en dezelve in verfchillende omftandigheden en gelegenheden waarteneemen, die niet in Haat is om de neigingen , hartstochten cn vooroordeelen, die allen menfehen gemeen zyn , en by' alle menfehen van elk land gevonden worden, voor die welke die eene natie die hy waarneemen wil, byzonder eigen zyn, te onderfcheiden, die niet het goede en het kwaade met gein-enge onpartydigheid onderzoekt , op dat
hij



REIZE LANGS DEN RHYN. 5
hy en den aart en het overwigt van de deugden en ondeugden, van de goede cn kwaade hoedanigheden kan opmerken. Zoo hy alle zyne aandacht op hunne beste hoedanigheden wendt, en de flegtfle verbergt, zal hy eene lofreden fchryven. Zoo hy alle de flegte met kwaadwilligen yver uitkiest en die in een ydel verhaal by elkander voegt, zal hy alle natiën van Lapland tot Malta, elk op hunne beurt, tot Wilden van Europa maaken.
Ik fchryf dcezen in de roef van de trekfehuit tusfchen Delft en Legden, terwyl ik voorby het aangenaam dorp Voorburg vaar. Ik vermaak my met de opfchriftcn op de buitenplaatzen die aan de vaart liggen. Kerk-Lust is nu vlak voor my. Maar moet ik uit dit opfchrift bcfluiten dat de eigenaar gaern te Kerk gaat? Neen toch niet. De Kerk ftaat vlak over zyn huis en hy ziet haar gaerne van verre. Ik heb Rust- en Vrede door zeer onrustige en twistzieke perfoonen zien bewooncn, en een van mync vrienden is eindelyk in bezit van Onverwagt geraakt, die tien jaaren met ongeduld naar den dood van eene moei gewagt heeft om het te erven, In deeze voorbeelden zou de ccrfle indruk eene dwaaling en alle byzondere toepasfnigen verkeerd geweest zyn: maar uit de aanmerklykc menigvuldigheid van zulke opfehriften als Rust en Lust, Rust en Ruimgezigt, Rust en Vrede, Lust en Vrede, die op de talryke buitenplaatzen ftaan, kunnen wy met recht bef]uiten dat vrede en gerustheid eens Hollanders voornaamltc goed is en dat ltil te zitten en beweeA 3 gi"S



6
REIZE LANGS DEN RHYN.
ging te zien zyn hoogfte vermaak uitmaakt! (a) Gy moet uit de voorgaande aanmerkingen nu kunnen opmaaken, myn goede Heer, welk eenen zwaaren taak gy my hebt opgelegd, met opzigt tot het befchryven van plaatzen of karakters, de tweehoofd* zaaklykc onderwerpen van eenen reiziger, cn hoe weinig ik gefchikt ben om aan uw verzoek te voldoen. Wy hebben over eene grootc ruimte gronds gereisd in eenen, by vergelyking, kleinen tyd en, naardien wy geduurig in beweeging waren, konden wy weinige voorwerpen met eene naauwkcurige aandacht waarneemen. Wy konden flegts de oppervlakte der dingen affchuimen , dat juist niet altyd room geeft.
Gy moet my egter de volgende voorwaarde inwilligen. Gy moet my toeftaan dat ik onder de befchryvingen of het verhaal van mync.reis die gedagten of herinneringen invlegt , welke zy mogen doen ontdaan ;
(a) Onze Schryver trekt hier een even zoo verkeerd gevolg. Die niet werkt, behoeft niet te rusten. Wy zouden hem gaèrrie onder het oog willen brengen, dat by eene hnndeldryvende , bezige en arbeidzaame natie de lusthuizen noodzaaklyker zyn dan by andere, en dat het eene zoo gezonde als gepaste en onfchuldige uitfpanning voor den koopman en fabrikant is in het zomer-faizoen op het land een of twee dagen van dc week van zyn comptoir bezigheden uitterusten , of die eens vaarwel gezegd hebbende, zyne oude dagen in rust doortebrengen ; en dat dit eer de meening van diergelyke opfebrifterj is.



REIZE LANGS DEN RHYN. 7
ftaan; en ik ben tot uw' dienst. Zonder verre landen gezien te hebben, heb ik cgter meer gereisd dan myn beroep van my vergde. Plaatslyk werk was niet altoos in ftaat myt'huiste houden. Geduurende het reisjen, dat gy my verzoekt te befchryven, hebben dikwyls en overeenkomftigheden en ftrydig* heden my andere toneelcn en denkbeelden herinnerd, welke ik niet zal aarfelen neder te fchryven in de orde, waarin zy my te binnen kwamen; ook zal ik andere, die 'my in den loop myner briefwisfeling mogten te binnen fchieten, niet verwerpen. Op deeze wyze zal 'er misfehien een vreemd cn grappig 'mengelmoes voor den dag koomen, en het (laat aan U te beflisfen of myne berichten 'er te beter of te flegter door zullen zyn. Zoo het laatftc, dan hebt gy flegts te zeggen ba/Ia en ik heb gedaan; want ik ben wel verzeekerd dat zy zonder deeze hulp niet waerdig zullen zyn om van u aangenoomen te worden , welk dan met dezelve hun lot ook wezen mag.
Eéne omftandigheid is fterk tegen my. Naardien ik , toen ik de reis deed, geen voorncemen had een byzonder verhaal van dezelve tegecven, en myne aantekeningen alleen gemaakt wierden om myn eigen geheugen te helpen en ook flegts bepaald waren tot onderwerpen van mynen eigen fmaak, heb ik menige gelegenheid om naauwkeurig onderrigt te worden laaten ontfnappen, met betrekking tot onderwerpen , die van meer belang zouden hebben kunnen zyn voor u , of uwe vrienden dan voor A 4 my.



8
PvEIZE LANGS DEN RHYN
my. Die reist met inzigt om medetecleelen zorgt dikvvyls meer om een geleider dan een opflurper te worden ; meer om overtebrengen dan intedrinken, en hy is verpligt eene flaaffche opmerkzaamheid op kleinigheden , die aangenaam zyn , aautewenden, om dat zy het bericht fchynen volledig te maaken, fchoon zy tot niets anders dienltig zyn. Naardien ik dat vooruitzigt niet had, heb ik my aan die flaverny niet onderworpen; maar ik kan by gevolg ook geen' aanfpraak maaken op de verdiende van naauwkeurigheid of zoo veel kennis ten toon fpreiden als myn doel zou hebben kunnen zyn, zoo ik uw verzoek koude voorzien hebben.
II. BRIEF.
M y n H eer!
Ondanks het genoegen, dat wy, als wy vermoeid cn afkcerig van arbeid geworden zyn, ondervinden op de gedagtcn van de drukke bezigheden te zullen kunnen vaarwel zeggen, cn ondanks het ongeduld, waarmede wy het gelukkig tyddip afwagten dat ons vryheid belooft om de verlangens van ons eigen hart te volgen en ons bevryden moet van allen dwang, dan dien wy onszelven opleggen, loopen wy cgter nog groot gevaar, als deezc zoo begeerde
tyd



REIZE LANGS DEN RHYN.
9
tyd eens gekoomen en eenen tyd lang genoten is, van door dien duivel der luibakken, verveeling gekweld te zullen worden. Ik zeg en houd (taande dat 'er weinige menfehen in de waerckl zyn , die dien duivel minder vreezen dan ik, of die minder door hem zyn gekweld geworden. De verfcheidenheid van mynen fmaak, dien ik met droefheid beken dat te algemeen is om een zelfde voorwerp met de onafgebrooken naardigheid, die vcreischt wordt om my hetzelve genoegzaam meester te maaken, te blyven beoefenen, gevoegd by de levendigheid, om niet te zeggen (uit ontzag voor myne eigenliefde) de ligtvaardigheid van mynen inborst, hadden den vyand jaaren lang getart. Maar eene zeer ongewoone bearbeiding van ernftige ftudieën verfcheiden maanden agtereen , waaruit ik , ouder ons, hoop dat de waercld , ter behoorlyken tyd, wezenlyk nut zal trekken, hadden myne oogen en hersfenen zoo zeer vermoeid dat my eindclyk het vermogen ontbrak om den kwaaden geest te verdryven , als hy de onbefchoftheid had om myne ftudcerkamer te koomen belegeren. Schoon het nu waar is omtrent den grootcn Duivel: weèrftaat hem en hy zal van u vlieden, ben ik cgter verzeckerd dat deezc kleine deugniet en alle zyne broeders en volgers , gelyk t'onvredcnheid , gemelykheid , grilligheid enz. de muggen en vliegen gelyk zyn; men kan hen niet wegflaan; zy koomen telkens weder, cn de eenigfte kans om 'er van ontflaagen te zyn, is hen te ontvlugten.
A 5 Myn



io REIZE LANGS DEN RHYN.
Myn waardige vriend, de Heer E. was omtrent in een' zeilden toefland als ik. Voorfpoedig in zyne zaakcn cn het tegendeel van gierig zynde, wicrd hy moede binnen de muuren van zyn comptoir rykdom opteftapelcn, en hy befpeurdc dat zyne zakken zoo vol waren dat eene zagte ontlasting geen merkelyk nadeel kon doen. Naardien wy dan beiden eensgezind waren, fehoon uit verfchillende ourzaaken , kwamen wy met elkandcrcn overeen ons eens 'te vervrolyken met een reisjen langs den Rhyn te doen. Wy wierden tot decze keuze aangelokt, door de voldoening, welke alle de reizigers van onze kennis, die deeze (treken bezogt hadden, daar van betuigden gehad te hebben. Naardien nu myn vriend gaarne op zyn gemak reist, en de uwe 'er niets tegen had, beflooten wy te zaamen een voeglyk rydtnig te koopen. Het was eene fterke cn gemaklyke post-chais, die reeds wat van de waereld gezien had, cn 'er daarom niet te flegtcr om was, dat ik onderdaanig hoop ook het geval te zyn met de gene die in dezelve gereisd hadden, zoo wel in vroegere als laater tyden. Na cenig twisten met den eigenaar op de gewoone wyze, dat is, hy al dat hy koude ten voordcclc van het rydtnig , dat hy kwyt wilde wezen, opgeevende, en wy tegen het ftuk dat wy wenschtcn te koopen, zonk zyn eisch van drie honderd tot twee honderd cn vyftrg Guldens, cn de koop wicrd toegeflaagcn.
Na cenige dagen aan noodige vernieuwingen -en hcrltellingcn te hebben laaten beitccden , gongen
wy



REIZE LANGS DEN RHYN.
Ti
wy den zes en twintigften July van het jaar O. H. 1790. op reis. Om de opgelapte vertooning van ons rydtuig volkomen recht te doen, lieten wy 'er vier paarden voorzetten, natuurlyker wyze denkende dat wy het altyd in onze magt zouden hebben om die te verminderen, wanneer de Faam, hoe fterU zy haare trompet ook agter ons mogt blaazen, niet in ftaat zou zyn onze naamen vooruit te roepen. Maar hierin vonden wy ons bedrogen.
Wy kwamen dcnzelfdcn avond te Utrecht en (liepen by Oblet, den ouden Huisheer van het Nieuwe Kasteel van Antwerpen een Logement, wel bekend in de Hiltoric der Reizen. Den volgenden morgen vertrokken wy naar Nymegen.
De meeste omltandighcdcn die tot het afreizen betrekking hebben, worden, in dit land door Commisfarisfen beftierd, die zeer geneigd zyn tot de ondeugden van onbefchoftheid, nalaatigheid en bedrog. Decze inltclling heeft den fchyn van naauwkeurigheid en is ingerigt om fpoed te bevorderen cn bedrog voortekoomen , en men zegt ons dat, als men liegt behandeld wordt, men by hen recht kan verkrygen: Het is zeeker dat het ecnige voordeden heeft, maar het belet daadlyk die verbeteringen, welke natuuiiyk uit mededingerfchap ontffaan cn die beleefdheid van gedrag, die door het eigenbelang bevoolen wordt; ook is het niet doenlyk voor een' vreemdeling, voor welken de tyd kostelyk én uitftel kostbaar is, om, als hy de grootfte reden van klaagen heeft met de gene tc twisten, die
maar



12 REIZE LANGS DEN RHYN.
maar al te dikwyls door hen, die over hun gefield zyn, voorgcfprooken worden cn altoos duizend uitvlugten gereed hebben.
Utrecht ligt veertien uurcn van 'Nymegen. Daar zyn geene Tolhekken op den weg, maar elk reiziger is verpligt pasfagiegeld te betaalen van drie cn zes tot twaalf fl ui vers , naar de afftand groot is, zoo dat deeze belasting op de pcrfoonen valt en niet naar het getal van paarden betaald wordt. Het getal paarden wordt voor u geregeld naar den aart van uwrijdtuig, dat is, gij moogt wel meer, maar niet minder dan een bepaald getal necmen. Onze hoogmoed verleidde ons om vier paarden te necmen, terwijl de Commisfaris ons flegts genoodzaakt kon hebben drie te gebruiken, alzoo wy eene post-chais hadden. Het zwaar zand maakt veele bcpaalingcn van dien aart hoódzaaklyk, maar het gevolg daarvan is dat, fchoon de huur van elk paard op zig zelf elke post wat beter koop is dan in Engeland, het reizen cgter even, zoo niet meer, kostbaar is, vooral als men in aanmerking neemt hoe veel langer weg men in Engeland op éénen dag kan afleggen.
Door de zeven Provinciën en in die deelen van Duitsch/and, welke ik bczogt heb , wordt de afftand mcestentyds by uuren gerekend. De algemeene meening, die men aan een Hollandsch uur cn een Duitfchen ftund hecht, is eene myl of drie Engelfche mylcn; maar deeze wyze van rekenen is zeer onzeekcr, cn de lengte grouds is verfchillende in elke Provincie, volgens de wyze van reizen die
'er



REIZE LANGS DEN RHYN. i3
'er in gebruik is. In de Provincie van Holland', daar men meest met fchuiten reist, is een uur drie cn eene halve Engelfche myl. In Gelderland, daar gcene fchuiten cn weinig rydtuigen zyn, wordt de lengte gerekend naar uuren gaans. Onder de boeren wordt de afftand genoomen van het rooken van hunne pypen, en zy zullen u zeggen dat het een dorp van het ander aflegt omtrent anderhalve pyp , twee pypen, eene halve pyp enz.
Daar is eene keus van drie wegen van Utrecht naar Nymegen. De een ligt door Zeist, die verre de aangenaamfte is, maar in den zomer minst door reizigers gebruikt wordt, om het zwaar zand. Zeist is een aangenaam dorp, omtrent vyf Engelfche mylen van Utrecht. Daar zyn vcele plantfocnen en fchaduwryke bosfehen, en liet is vcrfierd cn verbeterd door het groot gebouw, dat de Graaf van Zinzekdorf voor de broederfchap van de Hernhutters of Moravifche broederen heeft laaten ftichtcn. Deeze broederfchap is mcnigmaalen befchreven en daarom zal ik alleeniyk zeggen, dat zy die foort van geluk fchynt te bezitten, dat men ondeiftellcn kan te ontdaan uit eene rcgclmaatige tucht, nyverheid en ontwyking van het gerugt en de beflommeringen der wacrcld, een geluk by gevolg, van welke de vrolyke en eerzugtige geene denkbeelden kunnen vormen. Zy werken aan verfchillende foorten van handwerken, en, naardien vecle hunner of in Engeland zyn opgevoed, of daar gewerkt hebben, overtreft hun werk al het geen elders in Holland



14
REIZE LANGS DEN RHYN.
gemaakt wordt, maar het is ook naar evenredigheid düurer. Uit de verfchillende winkels, die langs de galeryen ftaan , kan ieder, die gereed geld heeft, zyne behoeften voldaan krygen. Even gelyk in het Palais Royal te Parys kan hy zyne geheele klccding veranderen, hy kan 'er als een bedelaar ingaan en 'er als een heer uitgedoscht weder uitkoomcn , en kan zyn huis met fierlyke meubilen ftoffeeren zoo fchielyk als hy kan koopen cn naar huis haten draagen.
In de zomer-maanden wordt Zeist veel bezogt door eene welgcflelde klasfe van Hollandfche kooplieden , voornamelyk van Amflcrdam , die geene eigen buitenplaatfcn hebben, en die te veel op hun gemak gefield zyn om eene langer reis te onderneemen. Hier ontwyken zy de zorgen van hun beroep , ademen eene frisfche luche, en vermaaken zig dan met door de bosfehen te wandelen , dan met onder de fchaduwen van de hoornen voor de deur van hunne herberg hunne pyp te zitten rooken, malkandercn cn de voorbygangers aan te zitten kyken, terwyl hunne vrouwen en dogters haare koffie drinken en den tyd korten met brcijen. Dus brengen zy ccnige weeken zeer vergenoegd door, zonder de hulp van bals, concerten, of fpeeltafcls noodig te hebben of te wenfehen.
De tweede weg van Utrecht naar Nymegen laat dien over Zeist aan de (linkerhand, loopt Aooï Opperen Nederlangbroek cn ccnige andere dorpen langs den verfmalden Rhyn. Deeze weg is onderfchei-
den



REIZE LANGS DEN RHYN.
t5
den en verlevendigd door de overblyfzclen van verfcheiden kasteden van aanval ol' verdediging , die in de tydeu van liet leen-recht gebouwd zyn. Sommige derzelve zyn wel onderhouden , en dienen thans tot een vrcedzaamcr oogmerk , namclyk als lusthuizen voor fatfoenlyke lieden en welgeftclde burgers van Utrecht.
Het is met droefheid des harte dat ik u het droevig lot van myne begunftigde rivier moet bekend maaken. Door deeze gcheele (treek is de magtigeRhyn tot eene niets betekenende beek verlaagd, die naauwlyks eene fchuit kan doen vlotten ! By het dorp Coaten , niet verre van deczen weg, heb ik binnen het breed en hol bed van den alouden Rhyn gewandeld, daar nu vee graast en de boeren den grond ploegen, door welks midden de verminderde (troom vloeit! Zoo ftroomen van traancn dit vernederd riviertjen tot deszclfs voorigc grootheid cn aanzienlykheid hadden kunnen doen zwellen , zou ik myn best gedaan hebben om die te vergieten.
Daar is naauwlyks een voorbeeld in de geheele aardrykskunde dat eene rivier, die zoo aanzienlyk was, zoo ongelukkig geweest is cn zoo (legt behandeld is als de Rhyn. Boven Nymegen verdeelt hy zig in twee waterrykc en bevaarbaarc ftroomen. De een vloeit regts af en behoudt den naam van Rhyn., de ander links en neemt dien van de Waal aan, die grensfehciding of verdediging betekent, om dat zy den ouden Batavieren als eene grensfehciding diende tegens hunne vyandlyke nabuuren van de zuidlyke
oevers.



i6 REIZE LANGS DEN RHYN.
oevers. Door deeze wezenlyke dienden is zyïi recht op den oorfpronglyken naam vervallen! Verder naar zee gaande liet de Waal ongclukkiglyk wat van de wateren van de weinig betekenende Maas met de zyne vermengen. Dit gaf aanleiding door de cnweetendheid of de onrechtvaardigheid der menfehen tot het veranderen van hunnen naam in dien van de Nieuwe Maas. Onder deezen naam loopt de regte Waal een erkende tak van den ouden Rhyn langs Dordt, Rotterdam en andere deden in zee, terwyl de Oude Maas ongehinderd mag voortvloeijcn in het bezit van haarc oude benaaming. Wat den anderen tak belangt, die den naam van Rhyn behouden heeft, zyn ongeluk begon te Wyk hy Duur* fiede. Een rampzalig toeval was 'er de oorzaak van. De Rhyn wierp, in de dagen van zynen overvloed, eenen tak af, de Lek genaamd, by de voorgemelde ftad en rigtedc , zonder den minften agterdogt van in het vervolg onderkroopen te zullen worden, zynen loop naar Utrecht, gaf die ftad den naam van Ultrajeclum , liep door cn vereerde Woerden, Leyden cn verfcheiden groote volkryke dorpen, en ontlastede eindcJyk zyn overtollig water te Katwyk in de Noord-zee.
Nu gebeurde het ongelukkiglyk in eene van die overftroomingen, aan welke de Nederlanden zoo zeer zyn blootgefteld, en die hun dikwerf met eenen geheelcn ondergang dreigen , dat de overvloeijing het kanaal van de Lek zoodanig verbreedde en verdiepte, dat, toen het water weder viel', de groote
droom



REIZË LANGS DEN RHYN. 17
droom van den Rhyn in dit ander kanaal geleid wierd, en daar bleef van het oud bed naauwlyks iets meer over dan eene ellendige beek en de eerwaardige naam! Dat zynen toedand nog meer vernederende maakt, is dat deeze overblyvende droom, van zyne oorfpronglyke kragt om verdoppingen te overwinnen en zig eenen Weg naar zee te baanen beroofd , volkoomen en lettcrlyk opgedopt is door bergen van zand j Welke de getyen aangefpoeld ert de winden opgehoopt hebben, en dus in zynen loop by het dorp Katwyk geduit zynde , was hy genoodzaakt terugtevloeijen , en wierd verdrooid en verboren onder de dildaande kanaalen van Holland! Welk een treurig einde voor eene van de edelde rivieren van Europa, door dichteren bezongen en die meermaalen de woede van oorlogshelden geduit heeft!
Sommige meencn dat de oude Rhenus, de aloude Rivier-God, met recht een pleitgeding tegcns zynen afdammeling, de Lek mag aanvangen , voor het ontrooven van het beste gedeelte van zynen droom. Andere houden daande dat de Lek geene fchuld heeft, en dat zy niets gedaan heeft dan het geen alle andere rivieren in haar geval zouden gedaan hebben en hebben moeten doen. Sommige beweeren dat de naam van Rhyn in alle billykheid en betaamlykheid op de Lek moest overgebragt geweest zyn, naardien 'er geene evenredigheid is tus* fchen deszelfs voorige en tegenwoordige zwaarte van water. Zy vraagen met vertrouwen: Wat maakt eene rivier uit ? Het kanaal of het water dat B 'er



iS REIZE LANGS DEN RHYN.
'er in vloeit ? Nu fchynt deeze vraag alles aftedoen; want, zeggen wy, het kanaal, of de geul, door welke het water gevloeid heeft, dan volgt daaruit dat eene rivier eene rivier blyft na dat zy opgedroogd
is: Zeggen wy , het water , dan , moet de
naam ook zeekerlyk het water volgen. Andere ontduiken dit bewys door (taande te houden, dat rivieren dezelfde wetten volgen als meisjens en weduwen , die van naamen veranderen zoo dikwyls zy van bed veranderen.
Gy zult misfchicn denken dat het gcfchil van geen aanbelang is. Wat is eene enkele benaaming ? zult gy vraagcn. Maar dat zyn baarblyklyk gemcencbestgezind.e denkbeelden. Gy kunt niet verwagten dat die zullen toegeftemd worden door Edelen en Potentaaten der waereld, of iemand van hunne aanhangeren of afhangelingen. Op ditzelfde beginzel wordt Frankryk met eene tegenomwenteling bedreigd. En cgter, myn goede Heer , wat zyn de naamen of tytelen van Menfehen, fchoon zy tot zeventig jaaren lecven , of van een geheel gedacht menfehen , al konden zy zig op drie of vier honderd jaaren beroepen, met dien van eene edele rivier vergeleken , die ontallyke gedachten eikanderen heeft zien opvolgen zoo fncl als zyne eigen wateren, en die een natuurlyk recht heeft om tot het einde der waereld te Itroomen, zoo niet iets meer dan menfchelyks haaren loop koomt (tuiten?
Het fchynt myn lot te zyn by den dood van deeze groote rivier haaren ondergang te betreuren. Niet
lang



RE/ZE LANGS DEN RHYN. 19
lang na myne terugkomst van myne reis, te Katwyk zynde, kon ik my niet onthouden van myne bezoeken aan de laatftc overblyfzelcn van vloeijende grootheid te herhaalcn. Potcntaatcn, die in het toppunt van hun gezag alles voor zig deeden zwigtcn, Monarchen die geduurende den loop van hunne lange regeering vrede en overvloed rondom zig verfprcidden, fchynen niet meer verkleind en bekrompen in hunne graflieden, dan de onfluimige en majestueufe Rhyn op deeze eenzaame en kleine plaats!
Als men van eenen geliefden vriend fpreekt, vervalt men ligt tot wydloopigheid. Zedert ik my in de vereenigde Provinciën onthouden heb, heb ik myne tent drie maaien op den oever van deeze rivier opgezet, en hy is altoos beleefd en vriendlyk jegens my geweest. Op de reis , welke liet onderwerp van myne brieven zal zyn, heb ik aanhoudend langs zyne zyde gereisd of op zyn flroom gedreven. Hy heeft alle de gezigten, die ik genoot, verlevendigd en verfraaid, ik neem dan gretig eene zoo fchoone gelegenheid waar, om hem eene fchatting van dankbaarheid te betaalen.
B a III.



zo REIZE LANGS DEN RHYN.
III. BRIEF.
Myn Heer!
N a u dus op de wyze der Godgeleerden negative zeer omftandig te hebben befchreven, de twee wegen die wy niet gingen, zal ik u nu kortlyk pofttive zeggen welken weg wy al gingen. Het was langsden klei-weg, grootendeels over den grooten Dyk, die de Provincie van Utrecht voor de overftroomingen van den Rhyn behoedt, een' weg, die minst aangenaam is voor de reizigers, maar, in den zomer, de gemaklykfte voor de paarden, en daarom kunnen noch goede woorden noch kwaade woorden noch eene maatige omkooping de voerlieden overhaalen om eenen anderen te ryden.
Deeze weg loopt digt langs de muuren van eene kleine ftad, Wyk by Duurftede genaamd. Wyh was voorheen maar een gehucht, gelyk de naam eigenlyk betekent, lag digt aan de groote ftad Duurftede en beroofde haar, met den tyd, van alle haare inwooneren , gelyk nu Salisbury de ftad Old Sarutn beroofd heeft. Van Duurftede is niets meer overig dan een oude vervallen toren. Wyk heeft zigzelf beroemd gemaakt door de eerfte ftad te zyn , die zig in de laatfte oneenigheden tegens de nieuw
aan-



REïZE LANGS DEN RHYN. 21
aangenoomen magt van de Staaten van Utrecht ver-
zettede. In deeze ftad Itond als Predikant
een Heer van Hemert , die moeds genoeg had om de leer der Calvinisten, welke hy in zyne al te ligtgeloovige jeugd had aangenoomen, opcnlyk te laaten vaaren, zoo dra hy ten vollen overtuigd was dat zy niet met de H. Schrift overcenkoomt, en zyne plaats in de heerfchende kerk nederteleggcn, fchoon hy zig, in dit land, daar de oude weg alleen in achting is, heeft blootgefteld aan den blaam van alle zyne voorige vrienden. Hy is nu Hoogleeraar onder de Rcmonftranten te Amfterdam , cn gebruikt zyne pen tot verdediging van godsdienftige vryheid met eene kragt, die bewyst dat hy gevoelt dat hy zig van zyne banden ontdagen heeft. Hy is te Wyk opgevolgd door den Heer Ockerse, die zig onderfcheiden heeft door een werk , gctyteld Algemeene Character-kunde. In dit werk toont by, niettegenItaande ecnige gebreken , veel belezenheid en gezond oordcel, grootcr kennis van de waereld en vryheid van denken, dan 'er gewoonlyk onder zyne Collegas gevonden worden, en hy drukt zig uit in eenen flyl, die door weinige Hollandfche Schryveren geëvenaard wordt.
Het was met een droefgeestig vermaak dat ik voorby Zuileftein, in de parochie van Leerfum, niet verre van Wyk, reed. Dit lusthuis wicrd, in voorige dagen, nu en dan bewoond door Koning V\7illem III., en was, omtrent drie jaaren, de woomplaats van uw' onderdaanigen dienaar. Het is een B 3 van



aa
REIZE LANGS DEN RHYN.
van de vier Jagt-huizen, welke dien Vorst toebehoorden , en in deeze ftrcckcn gelegen zyn op zulke voeglyke afftanden van eikanderen dat, de haas en de hond, de vos, de patrys, het wild-zwyn of de wolf (die in harde winters hier fomtyds koomt) mogten hem leiden waar zy wilden, zy hem egter niet verre van huis konden brengen. De andere zyn de Lusthuizen Soesdyk , ook in de Provincie van Utrecht, het Loo en Dieren, in de Provincie van Gelderland. Zuyleftein is nu het eigendom van den Graaf van Rocheford, die van het Nasfaufchc gedacht afkótnftig is. De overleden Graaf was , toen hy eenige jaaren geleden deóze plaats bezogt, zoo bekoord door de aangenaame ligging van dit Lusthuis , dat hy voornam zig het vermaak te gceven van 'er dikwyls te koomen. Dit voorneemen wicrd egter niet ter uitvoer gebragt, en de roep van gezondheid , welken die (treek heeft, was voor my op dien tyd-een kragtig lokaas om 'er myn verblyf te neemen.
Terwyl ik voorby het eerwaardig toreutjen, dat boven de hooge boomen uitvlak , en dat my zoo dikwyls van myne wandeling had naar huis geroepen , reed, gevoelde ik een mengzel van aangenaame cn onaangenaame gewaarwordingen, van tegelyk een gemeenzaamc kennis te zyn, cn een vreemdeling dien men niet ontvangen zoude.
Het is een algemeen gevoelen dat Koningen nooit flaapen ! Men zegt dat zy op bedden van doornen liggen, en dat hunne oögeri met knaagende zorgen
om-



REIZE LANGS DEN RHYN. 23
omringd zyn, die hen aanhoudend wakker houden. Als dit zoo is, moeten zy hunne eigen doornen en flaapmutfen medebrengen; want nooit fliep ik aarigenaamer in myn leven dan in hetzelfde bed, waarin men onderftelt dat zyne Majefteit woelde en buitelde , gelyk (met allen eerbied aan Majefteit verfchuldigd) een bruinvisch, die een ftorm vóorfpeitJ Het ecnigfte dat my de eerfte nagten wakker hield, was de luister der meubilen. My dagt het w i '.immer myne oogen voor zulke ryke tapyten, zyderi damasten gordynen, ftoelen cn zetels van rood fluweel met gouden franjens te fluiten. Morphcus overwon egter eindelyk Plutus en de gemeenzaamheid met deeze ryke fieraadjen teelde vcrwaarloozing, maar geene verachting voor dezelve.
Digt by Leerjum in dc Heerlykheïd Zuilefteïn is het dorp Amerongen ,' daar Lord Athlone een huis heeft. Deeze Lord ftamt af van den vermaarden Generaal Ginckle , eenen getrouwen aankleevcr van Koning William. Deeze Generaal onderfcheidde zig in de ïerfche oorlogen, en twee overwinningen behaald hebbende, dc eene by Athlone en de andere te Aghrim wierd hy met den tyt'el van Graaf van Athlone cn Baron van Aghrim vereerd. De volgende anecdote, welke ik uit den mond van den tegenswoordigen Lord heb, is niet algemeen bekend. Toen de Franfchcn in dit land vielen en
alle de zeven Provinciën voor de overwinnende wapenen van Lodewyk XIV. beefden , ftelde de Franfche Generaal, in dc Provincie van Utrecht komeuB 4 de,



94
REIZE LANGS DEN RHYN.
de, alle middelen in het werk om Ginckle den dienst van de Staaten te doen verhaten. Toen het niet gelukte door beloften zyne eerlykheid te ondermyncn, beproefde hy dezelve door bedreigingen te beltonnen, en hy dreigde haghartiglyk dien grooten man dat, zoo hy niet werkloos bleef, zyn Kasteel geheel zou vernield worden, indien de oorlogskans het ooit in bezit van zyne vyanden bragt. Ginckle bleef onwankelbaar, en zyne tegenparty wreekte zig lafhartig door zyn huis te verbranden. De Staaten hebben het egter, by het hcrftel van den vrede, pragtiger dan te vooren haten herbouwen.
Wy voeren den Rhyn over aan het veer te Ame* rongen, om in dc Betuwe te koomen. Deczcn weg verkoozen wy ook om het zwaar zand te myden, fchoon de andere door Rhenen en Wageningen verre de aaugenaamfte is.
De Betuwe was het oude Batavia, en gaf weleer den naam van Batavieren aan de inwooneren van dc Hollandfche Nederlanden, dien zy nu op hunne volkplanting op het eiland Java hebben overgebragt. In dit moeras was het dat de voorouders van het tegenswoordig gedacht zig eerst nederzettcden, toen zy, op verfchillende tyden en uit verfchillende oorzaaken, uit Duitschland verhuisden.
De Betuwe is in de Provincie van Gelderland; ]ict kan befchouwd worden als een langwerpig eiland, dat door de yerdeeling vim den Rhyn in twee takken boven Nymegen gevormd wordt, en door de herecniging van zyne vloeden onder verfchillende bc-
nna-



REIZE LANGS DEN RHYN. a$
naamingen, by Gorcum, dat ik reeds aangemerkt en betreurd heb. Het land tusfehen deeze rivieren is laag en moerasfig, overftroomingen onderworpen, en van den Rhyn aan de Noord- en van de Waal aan de Zuid-zyde. Voor deeze tragten de inwooners zig te behoeden door het opwerpen van hooge en zwaare dyken, en over het algemeen flaagen zy hierin wel. De grond is vrugtbaar, en de nyverhe}d der bewooneren heeft gemaakt dat hy alles in overvloed voortbrengt. Het is in eene groote maat de korenfehuur van de Provincie van Utrecht. Daar zyn zeer vcele boomgaarden vooral van kersfenboomen , het levert allerlei foort van gevogelte , en voorziet een groot gedeelte van het omliggende land van varkens-vleesch. In de ruimte van veertig Engelfche mylcn in de lengte en tien in de breedte bevat het niet minder dan agt lieden van eenig aanzien en verfcheiden honderden dorpen.
Het was voornamelyk uit dit land dat de Hollanders zig trapswyze over de verfchillende Provinciën verfpreidden. Zoo de zaak in twyfel konde getrokken worden, zou men de grootfte taalkundige bewyzen van de waarheid kunnen bybrengen uit de naamen van eenige van de aanzienlykfte geflachten
in Holland. Daar is geene ftad of geen dorp
in de Betuwe, die niet een gcflacht van aanzien heeft afgezonden. Van de fteden heeft men van Thiels, van Buurens, van Bommels, van Wyhs, van Culemhurgen, en van de dorpen de van Linclens, de van Mauriks, de van Ingens, van Ecks enz. enz. enz.
B 5 IV.



•6
REIZE LANGS DEN RHYN.
IV. BRIEF.
Myn Heer!
D e groote overvloed, die van elk ftukjen grond in de Betuwe koomt, om andere plaatfen te fpyzigen, is niet enkel toetefchryven aan deszelfs vrügtbaaren grond, maar ook aan de vcrdeeling van het land in kleine deelen, waar door de ftrcck niet alleen in ftaat gefield wordt eene groote bevolking te draagen, maar als overtolligheden tot gebruik van andere opteleveren. Het is aardig om te zien met welk eene zuinigheid de grond gedut wordt. Terwyl de boomen in hunne boomgaarden overvloed van de fclioonfte vrugten opleveren , graazen de fchaapen en dc varkens in menigte onder dc boomen, en worden daar zeer vet. De poelen die by hunne huizen liggen, zyn vol ganzen en eenden, en hunne koorulanden voeden cn leveren een ongelooflyk aantal kalkoenen en kleiner gevogelte aan het omliggende land. Dus , door niets te verwaarloozen, door niet ryk genoeg te zyn om kleine winsten te verachten , onderhoudt dc nyvere landman en zyn zuinig oplettend wyf een talryk kroost en verfprciden overvloed rondom zig.
Het is eenigermaate uit dezelfde oorzaak zoo wel als door den blocienden ftaat van den koophandel,
dat



REIZE LANGS DEN RHYN. o7
dat de Provincie van Holland zoo buitengemeen volkryk is en zoo ryklyk voorzien van allerlei levensmiddelen tot eenen maatigcn prys. Het is bekend dat 'er geen ftukjen gronds in Europa is dat zulk een groot getal inwooneren in eene kleine ruimte onderhoudt. De dorpen cn gèhugten liaan in eene behoorlyke evenredigheid tot het getal der groote volkryke fteden. My is verzeckerd dat van zeventig dorpen onder het Heemraadfcliap van Rhynland niet minder dan veertig alle de waaren die zy van elders moeten hebben, en alle de manufaclaiuren uit de ftad Leyden haaien en dezelve met de noodwendigheden en overtolligheden des levens betaalen. De Provincie Holland onderfcheidt zig, gelyk gy weet, door de rykhcid van haare weiden. ZuidHolland levert eene ongelooflykc menigte boter, beter van {"maak dan uwe lerfche, waai van de inwooners tot eenen maatigcn prys ryklyk voorzien worden, en die daarenboven nog een gewigtig artykcl van uitvoer is. Noord-Holland is hoofdzaaklyk beroemd om zyne kaas. Gy kunt u van den overvloed van dit artykel eenig denkbeeld maaken , als ik u zeg dat in de kleine ftad Edam elke week niet minder dan twee honderd en vyftig duizend ponden ter markt gebragt worden, cn op de wecklykfc markt van Alkmaar worden meer dan drie honderd duizend ponden verkogt; dc boter en kaas is niet duur, fchoon 'er veele omftandigheden zyn die aanhoudend te zaamen loopen om deeze waaren buitenfpoorig te doen ryzen, Het arbeidsloon is hoog, de belastingen



a& REI2E LANGS DEN RHYN.
gen op de landen zyn zeer zwaar, gelyk ook op het vee en op het zout, dat gebruikt wordt om de boter te zouten. De onkosten aan de dyken om de overftroomingen voortekoomen, en van ontelbaare molens, om het water van de landen te pompen, de menigvuldige ziekten van het vee, alles neigt natuur* lyk om den prys van deeze levensmiddelen tot eene ontzagchelyke hoogte te doen fteigeren. Ik ben wel onderrigt, dat alle deeze onkosten te zaamen niet minder bedraagen dan vyftig ten honderd van de waarde van hun land, en dat de landman alle vyf jaaren de waarde van zyn vee betaalt. Maar de natuurlyke ftrekking van deeze onkosten wordt voorgekomen door de naarftigheid, eenvoudigheid en zuinigheid van den landman, en doordien het land in een getal van kleine hoeven verdeeld wordt. Daar zyn 'er geene, naar ik onderrigt ben, die meer dan twintig of vyf en twintig Morgen groot zyn, en zeer weinige- zyn zoo groot. Het zou eene fchande gerekend worden voor den rykften boer , zoo hy den kring verliete, waarin zyne voorouders geleefd hebben, en zig in de dwaasheden en buitenfpoorigheden van dc hedendaagfche waereld begave. Zy verzeekeren zig dan ook meer wezenlyke zegeningen, gezondheid, vergenoegen en overvloed. Schoon zy met kleine winsten genoegen neemen, zyn de mees» te hunner egter in eenen ftaat van voorfpoed cn onafhanglyk, en zy worden algemeen voor het bcnydenswaardig gedeelte van het volk gehouden. Maar om tot de Betuwe en den omtrek wedertekeeren.
De



REIZE LANGS DEN RHYN. 29
De boeren in dit gedeelte van de waereld hebben nog veel van het geen gy de oude eenvoudige zeden zoudt noemen. Zy vertoonen, in veele opzigten, een voorbeeld van het geen wy onderftellen mogen, het karakter der Engelfchen geweest te zyn omtrent twee honderd en vyftig jaaren geleden. Het is by hen een eerbiedwaardig teken van geleerdheid als men leezen en fchryven kan. Maar het ryzende gedacht zal egter in dit opzigt een voordeel boven hunne ouderen bezitten, naardien thans in elk dorp fchoolen zyn opgerigt. Toen ik my op Zuileflein onthield, waren myne meeste rekeningen door den fchoolmeester gefchreven en ondertekend met een kruisjen, 't welk ik geloof dat oorfpronglyk de kragt van eenen eed had, dat de inhoud voldaan was. Door niet in ftaat te zyn alle artykelen optetekenen , wordt hun geheugen zeer naauwkeurig en vasthoudend. Zy veranderen tot deezen dag nog hunne naamen naar willekeur, en maaken zelfs nieuwe. De eene landman is onderfcheiden door de benaaming van Jan Boer, wiens vader Dirk Molenaar was. Een boer, die naast myn verblyf woonde, was te 's Hertogenbosch geboren. Hy zettede zig, by zyne eerfte verhuizing, neder aan de noord-zyde van eene reeks heuvelen, by Leerfum, en was daar bekend by den naam van van den Bosch: toen hy over deeze heuvelen kwam en by myn verblyf eene wooning huurde , wierd hy bekend by den naam van Frank Overberg. Myn eerwaardig perfoontjen was by het gemeen alleen bekend met den naam van
Myn



3o REIZE LANGS DEN RHYN.
Myn Heer op Zuikftein en, zoo ik my op de eene of andere plaats in de nabuurfchap haddc nedergezet , zou myne familie de familie van Zuikftein zyn genaamd geworden.
Het is niet ongemeen by de gene, die in fteden woonen , onder verdorven zeden , de eenvoudigheid en zuiverheid van de zeden op het land te verheffen. Maar zy onderl'eheiden niet genoegzaam tusfchen zeden en zedenlykheid, of tusfehen openlyke buitenfpoorigheid cn geheime bedorvenheid. Toen ik onder deeze boeren leefde , was ik niet alleen verfcheiden graaden verwyderd van het befchaafde of de zedenloosheid , waar door de fteden zig onderfcheiden, maar ik vond my, gelyk ik reeds opgemerkt heb , meer dan twee ecuwen in de waereld terug. Ik heb eenige moeite genoomen om my bekend te maaken met de oorfpronglyke voorbeelden, van welke zulke aangenaame affchilderingen gemaakt worden en ben overtuigd dat deeze voorgewende affchilderingen, over het algemeen , fterk overdreven zyn. Ik heb dikwerf eene uitwendige eenvoudigheid met veele doortraptheid van aart vereenigd gevonden. Iemand, die hoogcr van ftaat is, zoo zy maar niet onmiddelyk van hem afhangen, te bedotten en by den neus te hebben is het geen waaraan elke boer zyne bekwaamheid beproeft en waarop hy altoos zynen roem draagt. Uitwendig zyn zy onderdaanig jegens hunne meerdere, en in het algemeen beleefd jegens vreemdelingen , en, zoo zy niet in eenen ftaat van vyandfehap zyn,
zeer



REIZE LANGS DEN RHYN. 51
zeer bardyk, edelmoedig cn medclydende jegens elkanderen; maar hunne vyandfehap is onverzoenlyk, zy wordt aan wederzydc ontftooken en brandt met felheid aan wederzydc, de eene familie tegens de andere , zonder dat zy acht flaan op de oorzaak of de rechtvaardigheid van het gefcbil. Zy fchynen te denken dat het gebod van beledigingen te vergceven een van de geltrengfte is, en het zou onmogelyk zyn hen te doen begrypen dat 'er grootheid fteckt in het zoeken van verzoening. Zy zyn viy naauwkeurig in het bywooncn van den openbaaren godsdienst op zondag, en koomen even regelmaatigeiken marktdag dronken t'huis. Dc misdaad van overfpel. is naauwlyks onder hen bekend , die van hoerery niet zeer menigvuldig, en verleiding heeft 'er nooit plaats. Hun gedrag jegens clkandcrcn is , fchoon ruuw, egter opregt. Zy zyn vreemd van die dubbelhartigheid , tot welke de befchaafde waereld genoodzaakt is , enkel om niet te beledigen of om achting te winnen. Maar, zoo zy opregt zyn, zyn zy ook dikwyls al zeer lomp.
Uit deeze fchets zult gy met my befluiten, myn goede vriend, dat fchildcrs cn zedekundigen, of dc aangenaamfte voorwerpen uitkiezen, met oogmerk om eene fchildcry te veraangenaamen, of, de landtoneelen op eenen afftand befchouwende, die rauwheid niet kunnen ontdekken , die hunne landfchappen zouden mismaaken. Het karakter van den boer, zyne wooning , zyne bezigheden worden alle verzagt, verfraaid en door hunne penfeelen opgeluisterd.



32 RÈIZE LANGS DEN RHYN.
terd. Men laat dezelve alle denkbeelden van landgenoegens in befchryving vertoonen, die de proef van eene naauwkeurige befchouwing niet kunnen uitftaam Zelfs hunne varkens-fchotten en mesthoopen, fchoon de benaamingen zelve byna te onzindelyk zyn om op het papier gefchreven te worden, worden onderfleld zonder vuiligheid te zyn en gecnen flank uittegeeven. Van hunne huizen fpreekt men als of zy befland waren tegen de hevigfle winden en de doordringendfle koude. Hunnen arbeid Helt men voor als zonder zorg of vermoeienis. Men denkt dat hunne gelukkige wooningen nooit door ziekte bezogt worden, en den bewooner befchouwt men als zonder ondeugden of blaam, als een volmaakt model van onfchuld , eenvoudigheid en gastvryheid.
Het is een groot vermaak zig voorige denkbeelden te herinneren, en voorige gewaarwordingen terug te roepen. Gy zult my dan verfchoonen dat ik zoo lang om myne voorige buurt heb blyven zweeven.
V. B R I E F.
Myn Heer!
N a cenige mylen op den Rhyn-Dyk gereden te hebben, reeden wy de Betuwe door en klommen
aan



KEIZE LANGS DEN RHYN. 33
aan de overzyde of Zuid-zyde den Waal-Dyk op< Deeze dyk is zeer hoog, zynde de eenigfte dyk om de Waal te keeren , die dc brecdfte tak van den Rhyn is. Aan de zyde van de Betuwe is hy veel hooger dan de boomen cn de wooningen en boven op zoo fmal dat, op verfcheiden plaatzen, twee rydtuigen niet voorby eikanderen kunnen ryden zonder de grootfte omzigtigheid. Aan deeze flinker zyde fchynt het gevaar, in geval van een ongeluk, niet zeer groot, naardien de boomen en de daken der huisjens gereed fchynen den val te breeken; maar aan dc regter zyde van de rivier, blyft men in twyfeling hangen, aan welke foort van dood men meest bloot gefield zy, dien van verpletterd te worden, of dien van te verdrinken, naardien het rydtuig, als het de fieile fchuinte afrolt, onvermydlyk in de rivier moet vallen. Maar het gevaar beftaat hoofdzaaklyk maar in fchyn. De wegen worden zeer1 goed onderhouden, dc paerden zyn meest mak en de voerlieden omzigtig.
Van den kruin van deezen dyk heeft men een zeer mtgeflrekt gezigt. Nymegen, dat aan den overkant van de Waal eii aan den oever ligt, vertoont zig in een aangenaam, zelfs in een verfraaid oogpunt. Wy wierden over de Waal gezet doormiddel Van eene gier-brug of vliegende brug, die groot genoeg is om verfcheiden honderden menfehen cn een menigte rydtuig tegelyk overtebrengen. Daar zyn verfcheiden van deeze bruggen op den Rhyn, naardien de fnclle ftroom, door fpoedigén dooi van fneeuw of c ys 1



34 REIZE LANGS DEN RHYN.
ys, of door zwaare regen gezwollen, die van een gewoon maakzel zoude wegfleepcn. Zy fchynen van zelve over en weder te gaan, terwyl zy door
den ftroom over gieren.
Ik behoef U niet te zeggen dat Nymegen aan het Zuid-Oostlyk eind van de Provincie van Gelderland ligt, en dat het de grootfte ftad dier Provincie is, fchoon Arnhem voor de hoofdftad gehouden wordt, om dat zy de eer heeft van de vergadering der Staaten van Gelderland binnen haare muuren te hebben. Nymegen wordt onderfteld omtrend vyftig duizend inwooneren te bevatten. Het is de groote ftapelplaats van de voortbrengzelen van Duitschland, als Rhynfche Wynen, Scltzer Water, Yzer, Glas, Zout enz. voor de omliggende fteden en dorpen. Nymegen is ook de grensftad van de Nederduitfche Provinciën naar het Oosten. Derzelver vestingwerken zyn zeer uitgeftrekt, en vereisfehen eene bezetting van ten minften dertig duizend mannen om wel verdedigd te worden. Zy zyn wel onderhouden. De Citadel is op eene uitfteekende punt lands geplaatst , waardoor hy het omliggend land beftrykt. Van de Belvedère van deeze Citadel is een alleraangenaamst gezigt van den Rhyn in zyne eenheid en volheid, van zyne twee takken , van de Maas en den Tsfel en de landen, die zy vrugtbaar maaken. De velden om de ftad, voornamelyk naar het Oosten, vormen een aangenaam landgezigt; wy zagen dezelve in hunne beste kleedy, met rypend graan bekaden , waar tusfehen ftrooken van blaeijende klaver,
dien



REIZE LANGS DEN RHYN. 35
dien wellust van het vee, het wildbraad en de fchildpzA-foupe van paerden en oslcn !
Ik heb niet gehoord dat hier ccnige byzoilderheden zyn die de aandacht van eenen vreemdeling verdienen. Als hy geen haast heeft, kan hy het Stadhuis gaan bezigtigen en de kamer gaan zien, Waarin de artykelcn van den vrede, in het jaar 1678 geflo* ten, door de afgcvacrdigden van de oorloogendeMo*gendhcden getekend zyn. Zoo deeze vreemdeling een Hollander , een Duitfcher of een Engelschman is, zal hy zig verheugen over een tydperk, dat den onrustigen geest en de reuzen-fchreden van Frankryk ltremde4 en Europa den vrede en de vryheid wedergaf.
In het jaar 1738 wiei'd deeze ftad onderfeheidcn en genoot een groot voordeel door het verblyf Van dc Stadhouderlyke familie. De Prins en zyn gezin als het ware, door het geweld der tegenparty uit den Haag gedreven, wagtede hier met geduld de uitwerkingen van onderhandelingen af, die egter vrugtloos afliepen. Laat my u even in het oor luisteren dat deeze zeer goede man een traag en befluiteloo9 Vorst is. Zyne vredelievendheid en vroome vrees Van menfehen-bioed te fpillen, hebben meer levens doen verliezen dan 'cf flagtoffers zouden gevallen zyn door fterke poogingen. Zyne naauwgezetté Vrees van kwalyk te doen hebben hem geduurig Weerhouden van goed te doeiL Hy is lydelyk ge-» Wccst in eenen toeftand, dien een wys en goed mart zou hebben kunnen doen gedyen tot voorfpoed Van C * zyrt



3<*
REIZE LANGS DEN RHYN.
zyn land en tot het winnen van de volks-liefde op eene eerlyke wyze, en dien een wys en ecrzugtig man tot de vergrooting van zyne eigen magt zoude hebben kunnen gebruiken.
Ons voornecmen was alhier flegts drie paerdcn naar Chef te neemen, naardien het flegts vyf uuren van Nymegen aflegt ; maar , in de ligtvaerdigheid van onze hoofden meer dan in den hoogmoed van onze harten ons geheel voorfpan voor den Commisfaris vertoond hebbende, waren wy verpligt zoo voorttegaan, of ten minden voor het volle getal te betaalen , en wy konden dit overtollig paerd niet kwyt worden tot wy te Mentz kwamen, zoo gevaarlyk is het een verkeerd begin te maaken ! De prys van de paerden is in deeze ftad zeer duur voor vreemdelingen, wordende de inwooners zeer begunftigd. Eerst wierden wy genoodzaakt vier paerden te neemen en vervolgens twaalf guldens voor dezelve te betaalen, dat, met het pasfage-geld den prys der paerden voor elk uur zeer hoog doet loopen. Dit is te onvcrgeeflyker omdat 'er veel graan in den omtrek der ftad groeit en de Provincie vry is van de zwaare belastingen op paerden en hun voeder, waarmede die van Holland bezwaard is.
Daar zyn twee wegen van Nymegen naar Cleef. De een loopt om de bergen en de ander over dezelve. De eerde is klei en de ander zwaar zand. De eerde wordt verkozen in drooge jaargetyden, niettegendaande hy verder om, en door talryke tolhekken bezet is. Het vallen van derke regen-buijen in den
mor-



REIZE LANGS DEN RHYN. 37
morgen deed onzen voerman den zand-weg kiezen en zyn wil moet altoos door eiken reiziger gehoorzaamd worden. Deeze keuze behaagde my wel, alzoo de weg nieuw voor my was, en veel aangenaamer gemaakt wierd door de uitgeftrekte gezigten, die onze aandacht naar zig trokken. Omtrent half weg Geef zyn de grenzen van de twee landen, daar Haare Hoog Mogendheden de teugels aan zyne Majefteit van Pruisfen overlaaten.
In het berugt gefchil over de oorzaaken van het nationaal karakter is, dunkt my, de invloed der luchtftrcek, op zigzelven befchouwd, veel minder algemeen en veel geringer dan die van godsdienst, regeering cn bezigheden. Dc eerfte mag de inwooners meer of minder werkzaam maaken, maar de laatfte vormen den geest tot byzondcre denkwyzen en hebben dus invloed op de dryfvederen der daaden. De eerfte moet flegts vatbaar zyn voor traage vorderingen , de laatfte werkt onmiddelyk.
Als men van Holland naar de Oostenrykfche Nederlanden gaat, die voorheen zoo naauw vermangfchapt waren, en uit deeze in Frankryk koomt; als men uit de Nederlanden in eenig gedeelte van Duitschland reist, merkt men, aan dc eerfte barrière, of aan de eerfte herberg, daar men den paerden water en een flok aan den voerman geeft, een aanmerklyk onderfcheid in kleeding en manieren , zoo wel als in taal, en de reiziger gevoelt dikwyls aan een algemeen iets , dat hy niet wel verklaaren kan, dat hy nu niet is gelyk vyf minuuten te vooren.
C 3 Dee-



3» REIZE LANGS DEN RHYN,
Deeze weg gaf ons gelegenheid om Kraanenburg te zien, eene kleine ftad, op de helling van den heuvel , dien wy overgereden waren , gebouwd. De meeste fteden van ccnige oudheid zyn vermaard om haare daadlyke of lydlyke deugden, of om de eene of andere byzonderheid, op welke de inwooner trotsch is en waarmede des reizigers nieuwsgierigheid voldaan wordt. Kraanenburg ontleent haaren naam van het groot getal kraanvogelen, die gewoon waren omtrent het kasteel te vergaderen, toen de nabygelcgen vlakte nog een moeras was. Deeze ftad is dikwyls als eene waar verhandeld; zy is tot huwelyksgift gefchonken, by het trouwen van eene Princes; zy is in de fchaal geworpen als een toegift om het gewigt vol te maaken, zoo dikwyls men de magt yan Vorsten moest weegen ; zy is in handen van eenen gewezen vyand gefield als een pand of gyzelaar voor toekoomende goede vriendfehap , cn zy heeft fomtyds kleine gunsten by wyze van groote privilegieën van haare Vorstlyke meesters ontvangen. Haare voornaamftc kerk is beroemd om een miraculeus beeld, welks hifloric ik u vernaaien zal, als ik meer tyd heb. Maar de waare eer naar myne
gedagten is zy geniet vryheid van godsdienst,
Schoon de Roomsch Katholyke de neerlonende godsdienst is, wordt egter eene kleine Protcflantfche gemeente , uit omtrent agt huisgezinnen beftaande, noch in hunne openbaare godsdienstoefening gefloord, noch in het afzonderlyke als befmetlyk gefchuuwd of met verachting met den vinger nagewezen,



REIZE LANGS DEN RHYN. 39
zen. Dit getuigenis heb ik van eenen der Proteftanten, met welken ik te Amfterdam kennis gemaakt had.
VI. BRIEF.
Myn Heer!
C^leef en de omtrek worden algemeen bewonderd om de ligging, die gczigtcn oplevert, welke zoo fraai als uitgeftrekt zyn. De ftad is op de Oostlyke zyde van drie heuvelen gebouwd , welker gedaante en ligging men zig verbeeldt cenige gelykenis te hebben met een klaver-blad. Klif betekent in het Duitsch een fteilen berg, fchoon wy dit woord in de Engelfche taal ovcrneemende, hetzelve op de loodlynige zyde van eene rots hebben toegepast.
De ftad ontleent baarblyklyk haaren naam van haare ligging. Zy ligt ten Westen van den Rhyn omtrent eene myl van den ftroom der rivier. Verfcheiden ftraaten liggen zoo, dat zy een gezigt veele mylen diep het land in naar de overzyde van den Rhyn opleveren , die met bergen , bosfchen, fteden, dorpen , weiden en korenvelden bezet is. De plaatfing der huizen maakt een zeer romanesk gezigt, en op veele plaatfen hebben de wooningen, die agter aan ftaan, over de fchouderen van die welke in de voorftc reijen ftaan, ook wat van het betoverend uitzigt. C 4



40 REIZE LANGS DEN RHYN.
De plaatfen, daar men deeze gezigten best geniet, zyn de Citadel en het lusthuis van de Barones van Spaan, dat zoo digt aan de ftad ligt, dat het als een gedeelte van dezelve mag aangemerkt worden, Beiden liggen naar het Zuid-oosten. De gezigten van deeze plaatfen zyn zoo ryk cn fraai dat zy een al te overvloedig gcrcgt voor een' gewoonen maaltyd opleveren. Zy moesten bewaard blyven, om van tyd tot tyd by buitengewoone bezoeken genoten te worden.
Gy weet dat de flad Cleef de hoofdftad van een Hertogdom van dien naam is. Zoo wel de ftad als het land hebben geleden gelyk veele andere, die in dc nabuurfchap van ftiydende Mogendheden liggen, die noodwendig voorwerpen van gefchil onder roofzieke Vorften worden. Even als de mindere ftad Kraanenburg zyn Cleef cn het Hertogdom de fpcclballan van eigenbelang of grilligheid geweest. Zy zyn dikwyls, door oorlogen cn huwclyken van meester veranderd. Somwylen hebben zy het huwelyks goed van eene Princes helpen uitmaaken , of hebben, als een brok voor Cerberus eenen wraakzugtigen vyand tot eenen fchynbaarcn vriend gemaakt. De ftad wierd, gelyk haare Chronykcn zeggen, byna vernield in het jaar 1372, en wederom in het jaar 152S. door de verwoestingen van ftiydende partyen. Dc inwooners wierden ruuwlyk behandeld door dc Spaanfehcn in het jaar 1624, tot de vyand door Prins Maurits van Nassau verdreven wierd. Zy ondergang eene zwaare bombardecring
in



REIZE LANGS DEN RHYN. 41
in 1635, toen de Spanjaarden het nabygelcgcn fort
de Schenkenfchans by verrasfching innamen. ln
1639 wierd zy zeer zwaar gebrandfchat door Kei-
zerlyke troepen in 1640 door de Hesfen inge-
noomen, en het volgende jaar door de Keizerlykcn vreeslyk geplondcrd.
Dus, o Cleef! i'choon gy als in den felioot van
het paradys gelegen zyt i'choon gy tot rust en
land-genoegens gevormd zyt fchoon de overvloed u van rondom toelacht! fchoon uwe
rivier eenen rykdom van visch oplevert en allerleie gerieflykheden van verre landen op haare wateren aanvoert! fchoon uwe velden den ny veren landman gras en koren vcrfchaffen, fchoon uw gevogelte onder de koesterende zorg van zyn huishoudend wyf vermenigvuldigt, fchoon uwe boomgaarden met vrugten belaaden zyn, uwe tuinen met gezonde groenten bepoot, cn uwe bosfchen verfcheidcnheid van wild
opleveren evenwel is, door dc onbuigzaame
eerzugt der Vorften de gefchiedenis van uwe vervlogen jaaren flegts de gefchiedenis van uwe rampen! Dc hiftorie van uwen arbeid is als de arbeid van de nyverc bye en de bekwaame fpin, elk' oogenblik moet de fchade verholpen worden, welke hun vreedzaam werk van ruuwe handen geleden heelt!
De voornaamfte vergoeding, welke zy bekoomen heeft voor deeze opecngcftapelde rampen is, dat de vrede binnen haare muuren getekend en uitgeroepen is door de Afgevaardigden der Verccnigde Gewesten en den Bisfchop vanMunfterin het jaar 1666. Thans C 5 ftaan



42
REIZE LANGS DEN RHYN.
ftaan de ftad en het Hertogdom onder het gebied van Pruisfen, en naardien de inwooners veele burgerlyke en godsdienftige voorrechten genieten, fchynen zy gelukkig cn wel te vredcn. Cleef dryft eenigen handel, fchoon van zeer weinig aanbelang. Deszelfs voornaamfte inkomftcn koomen daar van daan dat zy de zetel der regeering is.
De Hervormde Godsdienst, gelyk wy op het vast land de Calvynfche fecte trotschlyk noemen, is de heerfchende ; maar de Katbolyken , Lutheraanen, Mennonitcn en Jooden hebben alle volkoomen vryheid van hunne verfchillende Godsdienftcn. Onder de Hervormde is eene Iloogduitfche, eene Hollandfche en eene Franfche kerk; daar is ook eene Hollandfche Menniste en eene Iloogduitfche Lutherfche; maar deeze houden wy niet voor Hervormd. Zy geeven egter alle een zelfde bewys van de beste foort van Hervorming: zy leeven als broeders en vaaren niet tegens elkandercn uit; ook hebben zy geene gefchillen met de Roomsch-Katholyken, die zeer talryk zyn ; deeze bezitten dc groote Kanonikaale kerk. De broederfchappen van de Minoriten en Capucyncn hebben elke haare kerk. Daar is een Klooster van Nonnen van de Augustyner orde, den Berg Zion genaamd. De Abtdis is eene aangenaame en verftandige vrouw. In eenen volgenden Brief zal ik u nader met haar bekend maaken.
Ik zal u niet ophouden met veele andere byzonderheden, betreklyk dc ftad Cleef. Laat my egter een opfchrift voor u affchryven, dat op de midden-



REIZE LANGS DEN RHYN. 43
den-poort ftaat, die (en my dunkt zeer onedelmoediglyk) de buiten- van dc binnen-ftad fcheidt. Het doel van deeze affchciding is het hart geheel te houden , zoo dc ledenmaatcn mogten afgezet worden. Het opfchrift is als volgt:
Vita viatoris quajl tranfitus: Omnia finem Qtiidquid & immundus Mundus honorat, habent, Tranjivere patres; jimul hic tranpbimus omnes: In cmlo patriam, qui bene ccepit, habet.
Deeze gedagten wekten onze aandacht als reizigers fterk, en, als gy de Monniken-uitdrukking van immundus Mundus verfchoonen wilt, zyn de verzen niet kwaad.
Waart gy een liefhebber van oudheden , myn goede Heer, zou ik u eenige vermaaklykheden , dien naam waardig, kunnen opdisfehen. Ik zou u met goede en breedvoerige bewyzen kunnen ftaaven, dat deeze ftad haaren oorfprong vcrfchuldigd is aan eene Romeinfche volkplanting onder Trajanus , cn dat haare oude naam was Colonia Uppia Trajani. Maar derzelvcr Kasteel wordt nu Zwaanenhof genaamd naar eene belagchelyke hiflorie 'van eene Hertogin en eene witte zwaan, in de tyden van onkunde verzonnen en nu niet langer geloofd wordende, en daarom zal ik 'er u niet mede lastig vallen. Dit Kasteel is gebouwd ten tyde van Julius Caesar, gelyk yit het volgend opfchrift op de muuren blykbaar is:
An-,



44 REIZE LANGS DEN RHYN.
Anno. ab. Urbe. Romana. condha. fexentejlmo nonagefimo octavo. Julius. Ca/ar. Dictator, hifce partibus in deditionem fubaBis. Arcem Glfoettfem ALdificavit.
Ik zou u ook kunnen zeggen dat 'er, eenige jaaren geleden, een groote langwerpige fleenen kist, digt by deeze ftad wicrd opgedolven, gevuld met lykbusfen , met asch van de dooden, lampetkannen, graf-lampen , enz. alle onbetwistbaar Romcinfche. Ik zou u ook van de Citadel de plaats kunnen aanwyzen by het dorp Zwalburg, daar de Romeinfche legioenen gewoon waren hunne wapen-oefeningen te verrigtcn. Maar, naardien ik weet dat gy veel meer gefield zyt op dingen die zyn dan op dingen die geweest zyn, (fchoon ik niet weet waarom, als zy u niet onmiddelyker raaken) zal ik niet dieper in de oudheid delven, maar op de oppervlakte van onze tyden blyven.
By de ftad , Noordwaarts en aan den weg van Nymegen, is een groot aangenaam perk ryk met haften gevuld. Dit park of deeze Diergaarde, gelyk men het noemt, is omtrent zes Engelfche mylen in den omtrek, van welke ruimte byna de helft heuvelachtig en dc andere helft in cene aangenaame valei is. Het is met ftaketzels afgehcind, maar het verleent beleefdlyk toegang door vier poorten op behoorlyke afflandcn aan eenen ieder, behalvcn aan het honden ras, welks lust naar wild het zoude kunnen verleiden om de betaamlykheid uit het oog tc verliezen.
Bh*,



REIZE LANGS DEN RHYN. 45
Binnen het park, en aan den voet van den heuvel is eene mineraale bron, voor welke het algemeen, en misleiden de Vorst nog meer, vcrpligting heeft aan de fcheiktindigc bekwaamheden en aanhoudende poogingen van den geleerden Profesfor Schutte. Deeze Geneesheer, die zig omtrent het jaar 1740 te Cleef ter neder zettede , had een denkbeeld, naar het voorkoomen van de plaats, dat 'er onder dc oppervlakte mineraale wateren zouden kunnen gevonden worden, om dat de aart van den grond zoo naauwkeurig overeen kwam met dien, waarin mineraale bronnen zyn. Na dat hy van den overleden Koning van Pruisfen verlof bekoomen had, liet hy bekwaame myn-werkers uit verfchillende dcelcn van Duitschland koomen, welker gedagten met de zyne inftemden, waarop zy in goeden ernst aan het zoeken gingen naar dcezen heilzaamen ftroom. Na verfcheidene te leur (tellingen en moedbeneemingen door de fpotterny, met welke de luiheid zoo mild is zulke poogingen te doen mislukken, hoe loflyk dan ook derzelver oogmerk cn hoe waarfchynlyk het was dat zy gelukken zouden, wierd de waarheid van zyne gissingen bevestigd door de ontdekking van deeze bron.
Ongelukkig egter voor allen die 'er belang by hebben , is het flegts een zwak met yzer bezwangerd water. Het water vloeit baarblyklyk over een bed van pyrhes, maar, door een groot gebrek aan vaste lucht, welke men nu ontdekt heeft dat het ontbindend beginzel van yzer-deeltjens is, is het maar zeer weinig met dezelve bezwangerd. Uit proeven, door
den



46 • REIZE LANGS DEN RHYN.
den Profesfor genoomen , blykt dat, als men 'er een aftrekzei van gal-nooten by doet, liet water van Cleef eene dieper tint geeft dan dat van Schwalbach of Spaa; maar de fmaak van deeze twee andere mineraale wateren is veel fcherper op de tong, een duidlyk blyk dat deeze eene grooter hoeveelheid vaste lucht bevatten en dat de eerfte meer met yzer bezwangerd is. De zwavelachtige fmaak is, gelyk my door iemand bericht is, wien de Profesfor het geheim geopenbaard heeft, voornamelyk toetefckryven aan een deel zwavel-lever, dat met overleg in den ftroom van het water geplaatst is.
De tyd van dit water te gebruiken begint omtrent bet midden van July en eindigt met het einde van Augustus.
Of wy nu onderftellen dat de geneezende kragten die mineraale wateren hebben, meer van den over* Vloed van deeze foort van lucht afhangen, dan van de zelfftandighcid , welke zy ontbindt, dan of wy blyven denken dat het yzcr-water zelf het voornaamst verfterkend middel zy, kunnen egter de geneezende kragten van deeze bron niet zeer groot zyn, naardien het gebrek van vaste lucht dc hoeveelheid van de zelfftandighcid die ontbonden Wordt, naar evenredigheid moet verminderen.
Ondanks de loflyke moeite , door den Profesfor genoomen, om dit water te ontdekken, en de bekwaamheid , waarmede hy deszclfs hoedanigheden heeft uitgevorscht, ondanks de groote hoop , die men van deszelfs kragt voedde, en de bcdrieglyke
denk-



REIZE LANGS DEN RHYN.
4?
denkbeelden, die men uit de eerfte proeven van deszelfs uitwerkingen opvattede , ondanks de vergeeflyke konftcnary, waarvan men gebruik gemaakt heeft, ondanks de hulp, aan deeze poogingen door de magt en de ftaatkunde van den overleden Frederik bygezet, heeft de bron egter geenen grooten naam. De mineraale fmaak van het water zelf is te zwak om haar aanzien (taande te houden, of om haar den verecniging-band te maaken tusfchcn den vrolyken en den verdrietigen, den gezonden lediglooper en den zieken, den jongen en den ouden. Anders moest deeze plaats de voornaame verzameling-plaats geweest zyn van hun, die of gezondheid of de vermaak en van het landleven zoeken. Derzelver aangenaame ligging, de uitgeftrekte en fraaie gezigten, die overal in den omtrek gevonden worden, de meenigte en verfcheidenheid van aangenaame wandelingen , haare nabyheid by eene van de fraaifte rivieren van Europa, en by het fraaifte gedeelte van dezelve, daar de ftroom tot zyn toppunt van grootheid gedegen is, alles loopt te zaamen om haar byzonder uitlokkende te maaken, en zou aan haar voorzeeker de voorkeur hebben doen geeven boven de meeste andere mineraale bronnen van Europa.
Ik hadd' haast vcrgectcn te zeggen dat een geftreng verbod van te fpeelen ook een aanmerklyk beletfel is van de goede uitwerkingen van het water, naardieu het het gevoelen is van twee foorten van menfehen die deeze openbaare plaatfen meest bezoeken ,
fraaie



43 REIZE LANGS DEN RHYN.
fraaie waereld en de beurzen-fnyders, dat geene mU neraale bron kragt heeft, die niet een metaal opk> vert, veel beter dan gemeen yzer.
VII. BRIEF.
Myn II e e rI
D e overleden Koning van Pruisfen, door onzen Profesfor aangemoedigd zynde om te hoopcn dat deeze wateren van het grootfte nut voor vreemdelingen zouden worden, achtte het niet meer dan billyk dat zy ook van ccnig voordeel zouden zyn voor de inwooners van Cleef, en eindelyk ook voor hem zeiven. Hy tragtede dan deeze plaats tot eene algemecne verzamel-plaats te maaken , door alle gemakken voor zieken te verzorgen; hy fpaarde ook geene onkosten aan voeglykc verfieringen , ten einde die gene ook aantelokken om deeze plaats te bezoeken , die een aangenaamer beweegreden nodig hadden, dan enkel hunne gezondheid te koomen hcrftellen.
Hy heeft dan een fierlyk huis voor de heilzaame fontein laaten maaken , by wyze van eene pomp-kamer. Het is een wel geëvenredigd gebouw van omtrent veertien voeten in het vierkant. Op den muur ftaat het volgende getuigfehrift van godvrugtige dank* baarheid, die aanwyst dat godvrugtige dankbaarheid
's men-



REIZE LANGS DEN RHYN. 49
's menfehen hart eigen is, en dat 's menfehen hart de aangenaame aandrift zal volgen, als het te warm gevoel heeft van de vervulling Van eenen vuurigen wensch om door drogredenen verkleumd te worden:
Creatori Deo ter optimo maxime; emnis boni unica at viva fcaturigini, Sacrum.
Sub imperio Celfis. Auguft. Principis. Fred. Secimd. Magni Borufc. Regis, Anno 1741 , tempore bslli in Sijefia feliciter gefti, bic fons mineralis eft deteéttis. Et anno feqoente poft binas viétorias ac pacem Wratifclavienfem in ialienus aqus formam redr.étus, Et Dei dementia in langiientium falutarem ufum Medicum optato efFeélti collocatus ab inventorê Jo. Hénricó Schutte, M. D.
Zyne Majefteit heeft verder twee groote geroaklyke hotels by dc bron geplaatst. Het een ligt op het hangen van eenen heuvel binnen de omheining van het park, het ander in eene aangenaame valei aan dc overzyde van den weg. Deeze is voorzien van konftigc warme baden.
In deeze valei, aan den voet van den berg en reo-f over het hotel is eene kolom opgerigt van de jon]* fche orde, op welker top een yzeren ftandbeeld ftaat, verbeeldende een krygsman in volkoomen wapenrus' ring. Dit beeld vertoont den ongelukkigen Generaal Maarten Schenk (a), die uit den Spaanfchen
dienst
(«) De Schryver is kwalyk onderrigt. De zoogenaam-



5o REIZE LANGS DEN RHYN.
dienst in dien van de Staaten was overgegaan. Een ongelukkigen aanflag op Nymegen gedaan hebbende, en over het water willende ontvlugten, in het jaar 1589 floeg zyn vaartuig om, en dc zwaarte van zyne wapenrusting deed hem te gronde gaan. Dc vermaarde Hollandfche Hiltorielchryver Wagenaak. verhaalt ons dat zyne vyanden, door onverzoenlyken haat aangevuurd, het lyk opvischten, de wreedheid hadden het hoofd van den romp te fnyden en zyne afgeknotte ledenmaaten aan dc poorten van de ftad, die hy belegerd had, optehangen. Maar de Spaanfche Gouverneur Varrabon menschlievcnder dan zyne onderdaanen, verzamelde deeze verfpreide overblyfzelen, en legde die in eene kist; naderhand wierden zy eerlyk door Prins Maurits bcgraaven, toen de ftad voor zyne wapenen had moeten bukken.
Van de tweev hotels is dat van PvOberts in het park het aangenaamst gelegen. Naardien men eenen berg een' kruin en eenen voet geeft, zoo ftaa my toe te onderftellen dat hy ook een' fchoot mag hebben, en dat dit huis van koopbaare gastvryheid daar beknopt in geplaatst is. De grond daar omtrent, fchoon aanhoudend afhellende, heeft eene aangenaame onregelmaatigheid van oppervlakte. Het tout enfemble vormt eene foort van hangenden tuin, die verfraaid is met gebouwen, cn verlevendigd wordt
door
de yzeren man te Cleef is niet het beeld van Maarten Sciiejnk , maar van Prins Maurits van Nas/au Sicgen.
Vertaaler.



REIZE LANGS DEN RHYN. fi
door bcekjens, watervallen en water-fprongen. Ik heb reeds van de pomp-kamer en de kolom aan deil voet van den berg gefprooken; omtrent den top is een fraai zomerhuis, dat het Amphitheater genoemd wordt. Het beftaat uit eenen agthoekigcn koepel, vyf cn twintig voeten in middellyn, en in het mid> den geplaatst, en wordt verfierd door twee half ronde boogen , die door veertien pylaaren aan elke zyde gevormd worden. De kruin van den berg is met bosfehen bedekt. Een flingerend laantjen leidt den Vreemdeling door dezelve tot op den top, en brengt hem cindelyk op de hooge vlakte.
Van deeze hoogte is een üitgeftrekt en aangenaam uitzigt. Men ziet over het Noord-Westlyk gedeelte van de Pad, en het gezigt ftrekt zig nog onmeetlyk Verder uit. Het vertoont ter regter zyde en aan den overkant Van den Rhyn de otide ftad Emmerik in het Verfchiet, met de meenigte dorpen in derzeiVer nabiiurfchap. Van vooren en ter flinker zyde is de hooge en uitgelbekte Elteuberg, ook aan den overkant gelegen, met het Vrugtbaar en Vervvisfclend landfehap dat hem omringt. Eltenberg is verre de majestueuste berg, die binnen 't bereik van het gezigt ligt. Hy ligt aan de uiterfte pant van een voor» gebergte, omtrent zes mylen daar van daan, en eindigt eene groote keten bergen, die evenwydig met den Oostlyken oever van den Rhyn loopt, op den afftand van agt of tien Engelfche mylen van zyne oevers»
lk heb reeds aangemerkt dat de naam Van Cleef'af» D a ge.



52
REIZE LANGS DEN RHYN.
geleid is van het woord Klif, en ik moest 'er u by gezegd hebben , dat de bergen aan deeze zyde deirivier (teil afloopende einden zyn van een hoog land, dat naar het Westen ligt: by gevolg ligt 'er tusfchen deeze Klifs en de bergen aan den overkant eene uitgeftrekte vlakte , door welke de Rhyn zynen loop genoomen heeft. De Eltenberg eindigt de keten bergen aan de Noord-Oost-zyde, cn Nymegen dc keten die aan de Noord-West-zydc met Cleef verbonden is. De Rhyn is hier zeer breed. De overvloedige fehattingen van ontallyke rivieren, die haare wateren in denzelven uitgieten, en de mindere giften van beekjens, die van de aangrenzende bergen vloeijcn, ontvangen hebbende, zwelt hy trotschlyk daar hy naar Schenkenfchans vloeit, alwaar hy, als onmagtig om zyne grootheid te draagen, zig in de twee groote takken verdeeld, welke ik aireede befchreven heb, en welker hard lot ik zoo opregtlyk betreur.
Uit het aanzien van het land is 'er veel reden om te befluiten, dat de groote Oceaan eenmaal tot aan de twee uitfteekende punten van Eltenberg en Nymegen kwam, en dat de valei tusfchen de twee reijen bergen een inham van de zee was, dat de Betuwe en het gantfche land ten Noorden en Westen van dezelve voorheen het bed van den Oceaan waren. Eene naauwkeuriger befchryving zou vcrveelende worden; maar, zoo gy het zelf kondet waarncemen cn voor u zeiven oordeelen, gy zoudt met my befluiten dat 'er geene fterkere bewyzen in het voorkoomen deina-



REIZE LANGS DEN RHYN. 53
natuur zyn dat de Rhyn zyn voorig kanaal verlasten heeft, gelyk ik hier boven befchreven heb, dan dat deeze ftreekcn weleer tot het Ryk van Neptunus behoord hebben.
Ik zal van deeze aanmerkingen geen ander gebruik maaken, dan te zeggen dat dit denkbeeld de grootheid en deftigheid van het toneel zeer fterk vermeerderde. De menigvuldige veranderingen , die baarblyklyk op den aardbol voorgevallen zyn,boezemen, terwyl zy den wysgcer (tof tot redenlykc nieiiwsgiè?' righeid opleveren, den zedenkundigen nederigheid in, die niet onaangenaam cn met eene zekere verheffing
van de ziel verbonden is. Hy verwondert zig
even zeer over het geen geweest is en het geen nog koomen zal! Op deeze fmalle engte van aanwezen geplaatst bewondert hy in fïillc aanbidding het voorledene, cn fielt zyn vertrouwen omtrent het toekoomende in die werkoorzaak, die zoo alvvys, als verborgen en onweéTdaanbaar is!
Als men moede is dit gezigt te befchouwen, wandelt men door het boseh tot op den kruin van den berg , daar zig een fraai veld-gezigt voor het oogontdekt en , in den tyd van een vierde uurs kan men gaan rusten op een' van de vier banken, rondom eenen grooten boom, die in het midden ftaat, geplaatst, van waar twaalf breede laanen van lindcnboomen zig in alle rigtingen uitdrekken. Deeze plaats wordt dc Starrenberg genaamd. Dc boomen zyn,'zegt men, geplant door Prins Maurits van Nasfau Siegen. Het gezigt door elke laan loopt uit ^ 3 op



54 REIZE LANGS DEN-PHYN.
op een Kasteel, een dorp of eene Had, en men kan zyne oogen agter eikanderen wenden naar Cleef, Kraanenburg , Rhenen , Arnhem, Doesburg enz. enz.
Ik ben het geenzints alleen die den omtrek van Cleef'zoo zeer bewonder. Zoo groote naamen eenig gezag gecven, fchoon zy, helaas! thans vreeslyk aan het daalen zyn, zou ik myn gevoelen kunnen flaaven met dat van den Hertog van Bourgondie, die, in het jaar 1702, door dit land reizende, uitriep dat zyn Koning, Lodewyk XIV. tagtig millioenen Livres zoude willen gecven voor zulk eene landfireek als Cleef, zoo zy, door eenige mogclyke middelen in dc waereld, in de nabuurfchap van Ferfailles konde overgebragt worden ! En dit was veel gezegd; wapt dc ligging van Ferfailles is verre van onaangenaam te zyn, en op dien tyd was LoDEr wyk XIV. zeer arm.
Als men vermoeid en verzadigd is van deeze wan*deling, kan men in de valei aftreeden cn zig in een der hotels ververfchen. Het is van geen groot belang welk men verkiest, want men wordt in beiden vricndlyk ontvangen , cn de prys van alles is door zyne Majefteit zelve bepaald.
Om alle afpersfingen , behalven die de par le Roi gewettigd zyn , voortekoomen , liet de overleden Koning eenige reglementen maaken omtrent den prys van kamers, maaltyden, wynen enz. Volgens dce^ ze kan men gemaklyk flaapen voor vyf guldens in de weck, ontbytcn voor eene fchelling, het midr dagmaal nuttigen voor zestien Huivers, het avond,
maa



REIZE LANGS DEN RHYN.
55
maal voor twaalf, eene flesch goeden Rbynfchen wyn van drie pinten drinken voor agttien, en Moeiel wyn voor zestien.
Deeze pryzen zullen u zeer laag voorkoomen; maar voor dit Hertogdom is alles hoog gefleld. Naardien de hotels voornamclyk bezogt worden door myne landslieden de Hollanders, die hier in groote getalen koomen, om eene zuivcrer lucht inteademen, en ccnig denkbeeld van een' berg te krygen, en naardien Frederik wist dat de Hollanders ryk zyn, en dat zyne eigen onderdaanen in deeze ftrceken niet veel geld in omloop hebben, rekende hy met zeer veel oordeel den prys van de meeste artykelcn, naar dc waarde van het geld in Holland, dat de verteering in deeze twee bevoorrechte huizen, digt by de bron, byna eens zoo groot maakt als die in de andere herbergen by of in de ftad. Volgens de waarde van het geld in Cleef is een gulden zes cn dertig flubers (a~), en voor een fluber koopt men in de onbevoorrrechte hotels zoo veel als voor een Hollandfche Huiver in dc bevoorrechte.
Deeze belasting wordt egter zonder de minfle murmureering of misnoegdheid betaald. Men is niet verpligt daar te hgeeren, cn dus heeft men ook geene reden van klaagen. Voor lieden die hier tot vermaak koomen, is de aangenaamer ligging van
dce-
(V) De Schryver heeft zig laaten bedriegen; hy moest ten minden veertig Kleeffche flubers voor zyne gulden gehad hebben. Vertaaler. D 4



S6 REIZE LANGS DEN RHYN.
deeze herbergen, die meerdere.onkosten t'overwaar-, dig. En laat ik u ook zeggen dat myne landslieden, over het algemeen , gevleid zyn met deeze ondeiv fcheidijig,, en veele zouden het 1'chande rekenen in eene goedkoope herberg te gaan. Ik verzeeker u, myn Heer , dat wy Hollanders zoo veel behaagen fcheppen in het denkbeeld dat wy ryker zyn cn ons daarop zoo veel laaten voorftaan als de Duitfche of
Franfche Adel op hun bloed en tytelen. Ook
zyn wy in alles zoo zuinig niet als men zig over het algemeen verbeeldt. Het is waar dat wy , in de dagelykfche verteering van ons huishouden flegten wyn en ellendige thee met grove fuiker drinken, om op den eerlten een paar ftuivèrs op de fiesch , en drie ftuivèrs op het pond in het ander artykel uitte-? haaien; maar op onze plaifir-reisjens of als wy lief» hebbery hebben om verzamelingen van natuurlyke of kunfrige zeldzaamheden te maaken, kunnen wy zeer verfpillende zyn. Ik zal my ook met vermaak beroemen, datwy, in onze daaden van edelmoedige heid en in onze menigvuldige, zeer menigvuldige lieldaadigc giften zeer mild zyn.
Dc aangenaame ftreek en het goedkoope der le~ venswys lokken' fomtyds periboncn , die een klein onafhanglyk inkoomen hebben, uit om zig te Cleef nedertezeiten. Deeze zouden Qiigctwyfcld nog kragtiger werken, indien het niet zoo dikwyls gebeurde dat fpilpenningen, bankeroetiers en gelieven, die volgens de Hollandfche wetten ftraf baar zyn, zig overhaast in deeze ftreeken koomen bergen. Daar
van



REIZE LANGS DEN RHYN, 57
van daan koomt het dat de inboorlingen vreemdelingen , die een verblyf onderhen koomen zoeken, niet een oog van wantrouwen aanzien.
VIII. B R I E F.
M y n Heer!
eerfte bezoek aan Cleef was in het jaar 1784 met een klein partytjen goede vrienden. Wy befteeddeu verfcheiden dagen op eene aangenaame wyze met wandelen in den omtrek, met het bezoeken van dc kerken en kloosters, en in het verzamelen van de meeste byzonderheden , in mynen voorigen Brief vermeld. Wy logeerden in het park, daar veel ordentelyk gezelfchap was en eene zeer goede openbaare tafel gehouden wierd.
Ik herinner my dat op eenen avond, terwyl wy over het avondmaal zaten , en de muzyk ophield, eene zeer aardige non , net gekleed , de kamer inkwam cn nederig om eene gift bad voor de Lieve Vrouw van Kevelaar, op dat haare Kapel wel met lichten mogt voorzien worden om by dag en by nagt voor haar te branden. Dc eer niet hebbende van byzonder met deeze Lieve Vrouw bekend te zyn, vroeg ik, welke van de Maagden Maria''s zy tog wezen mogt ?
D 5 Ter-



58 REIZE LANGS DEN RHYN.
Terwyl de non by alle die aan tafel zaten rond gong, Wierd my het volgend naricht van de Maagd van Kevelaar gegeeven door een mocdertjen , dat naast my zat, van welk gy zoo veel en zoo weinig kunt gelooven als u goed dunkt.
,, Myn Heer," andwoordde zy met eene zoo ongemaakte houding dat zy geen twyfel by my overliet, of zy geloofde het alles volkoomen; „ Kevelaar is „ een dorp in dat gedeelte van Gelderland, dat on„ der Pruisfen behoort. Het was voorheen een „ ellendig gehugt, cn beftond flegts uit ccnige wei„ nige vervallen huizen; maar thans is het in eenen „ zoo bloeicnclen Maat, dat het naauwlyks voor een
van uwe dorpen in Holland behoeft tc wyken. „ Deeze waarlyk miraculeui'é verandering is het ver,, fchuldigd aan een beeld van onze Lieve Vrouw,
dat in eene freenen kapel bewaard en uit alle lan,, den bezogt wordt.
,, Daar zyn veelcrleie vcrhaalcn omtrend dit beeld; „ maar gy kunt het volgende, als het egtfte, vry
„ gelooven. Eene godvrugtige maagd ontdek-
,, te op de plaats, daar nu de kapel Haat, een hen,, vel Van eene zonderlinge hoogte cn, den zei ven ,, naderende, bevond zy dat hy een klein beeld van „ eene vrouw bedekte, dat zy onmiddelyk door „ eene ingeeving wist het beeld van de gezegende „ Maagd te zyn. Zy gaf den dorpelingen bericht „ van deeze ontdekking, die het, met alle de fta,, tic, welke hunne groote armoede toeliet, naar dc „ parochie-kerk bragten. Het fcheen egter dat de
Maagd



REIZE LANGS DEN RHYN. 59
Maagd genegenheid voor deeze plaats opgevat „ hadd'; want, de gelegenheid waameemende ter„ wyl de boeren fliepen, wandelde het de kerk uit ,, en leide zig neder als te vooren. De godsdien„ ftige proccsfie wierd herhaald , en zy ontfnapte „ andermaal ter middernagt naar denzelfden gelief„ den heuvel cn begroef zig onder de oppervlakte „ van den grond. Men zegt ook dat een inwoo„ ner van Gelder, zynen godsdienst voor een cru„ cifix digt by Kevelaar verrigtende, eene ftem hoor„ de, hem beveelende eene V apel op de plaats te „ bouwen. Toen hy hier in het eerst weinig acht „ op floeg, wierd het bevel herhaald. Nu vertelde „ de goede man zyne vrouw wat hy gehoord had,
die hem in zyn geloof bevestigde en hem in zyn „ godvrugtig voorncemen verfterkte door eenen „ droom, dien zy den voorigen nagt gehad had.
Zy zag een model voor zig van de ontworpen „ kapel, met een beeld van onze Lieve Vrouw van
papier, dat in grootte cn gedaante het miraculeus „ beeld naauwkeurig geleek."
Ik merk dat gy reeds onverduldig wordt, myn vriend, door het omltandig verhaal van zulken plegtigen onzin, die gy zeggen zult dat naauwlyks goed is voor kinderen om aantehooren, cn dat niemand dan kinderen gelooven kan. Maar gy bedriegt u zeer. Het bovenftaand verhaal wordt geloofd door duizenden en tien duizenden, die, in alle andere opzigten, zoo veel aanfpraak hebben op het gezond yerftand als een van ons. Niets, myn goede Heer,
kan



6o REIZE LANGS DEN RHYN.
kan ©nverfchtilig zyn dat kragt heeft, en die kragt moet groot zyn welke liet geloof cn de daaden van zulke menigten, zelfs in dit tegcnswoordig tydftip, beih'ert. Daarom zal ik, niet uw verlof, met myn verhaal voortgaan , of liever ik verwagt dat gy myne vriendin niet ftooren zuit in haare pooging om my eenen voordeeligen indruk van het miraculeufe beeld te geeven.
„ Deeze wonderbaarlykc gebeurtenis," vervolgde ZY? ■» gefchiedde in het jaar 1641, cn dc mirake„ len, door onze Lieve Vrouwe gewrocht, zyn te ,, veele cn te groot om door de ongeloovigfte zelve ,, ontkend te kunnen worden. Zy doet dagelyks „ dc verwonderlykfte geneczingen. Enkel door het aanraaken van dit beeld zyn niet alleen dc gemcen„ He oagefteldhéden geneezen, maar de ftomme zyn „ fpreekende gemaakt, de doove hoorende, de blin,, de zieiule , en de onvrugtbaare zyn vrugtbaare „ moeders geworden. Wanneer het gemist heeft „ kan zulks alleen worden toegefchrevcn aan een ,, gebrek van eenen behoorlyken graad van geloof by ,, zulke menfehen."
Dat deeze goede vrouw niet alleen is in haar byv geloof, is klaar uit dc menigte die dc Lieve Vrouw van Kevelaar koomt bezoeken. Men rekent hen op niet minder dan tusfchen de Pree en drie duizend jaarlyks. De tyd van hunne bedevaart is in dc maan* den July cn Augustus, cn zy trekken ih gezclfchappen van vyftig tot honderd fterk, uit verfchillende diftneten , volgens zekere regelingen , die nodig zyn
om



REIZE LANGS DEN RHYN.
6i
om eenen al te grooteii toevloed van aanbidders te gelyk voor te koomen. In deeze gelukkige maanden is de nabuurfcbap van Kevelaar eene gcduurige kermis. Daar worden tenten en fpelleh rondom de kapel opgérigt, en daar worden allerleie lborten van godsdienftig goed, als crucifixen , roozenkransfen, prentjens van Heiligen, agni dei cn beelden van de li. Maagd in groote menigte verkogt. Zy zyn niet alleen werktuigen van gódsvrugt, maar zy dienen ook als tover-middelcn om koortfen en andere ziekten te gencezen.
Onze Lieve Vrouw van Kevelaar fchynt wat grillig van fmaak te zyn, want zy fchynt zeer veel van wascli te houden, zoo wel als van deeze byzonderc plaats van den aardbodem. Men verzeekerde my dat men haar geen aangenaamcr gefchenk kan doen dan van eene groote wel verfierde wasch-kaars, cn de grootte van die kaars wordt altyd befchouwd als de naauwkeurigfte maat van uw geloof en uwe gódsvrugt. Zy die eenige plaatslykc hulp ontvangen hebben , bieden haar een afdrukzel in wasch van het gencezen deel aan. Maar hoe verre deeze ge¬
woonte zig uitftrekt zal ik niet op my neemen te zeggen.
Toen ik my op dc grenzen van Gelderland onthield , was ik niet zoo verre verlicht in de geheimnisfen van dit miraculeus beeld als thans; maar ik herinner my dat ik dikwyls in de zomermaanden, vermaak fchepte in het zien van den toeloop van bedevaartgangers, die voorby myn huis kwamen, van
Utrecht ,



62 REIZE LANGS DEN RHYN».
Utrecht, Amersfoort en de omliggende dorpen. Ik herinner my ook dat zy even blind en even lam waren , als zy weêrom kwamen, ondanks de blydichap , die zy altoos betuigden over de gewrochte Wonderen. De herbergen in myne nabuurfchap wa* ren hunne Caravanferas, daar zy den nagt doorbragten. Naardien de waarden hun allen geene bedden konden geeven, wierd 'er fchoon ftroo in de kamers op de vloer gefpreid, daar zy in reijen (liepen, de mannen in eene kamer cn de vrouwen in de andere. Door deeze fchikking wierden eenige van die ongei'chiktheden voorgekoomen, welke men zegt dat onder het gemeen in Schotland voorvallen , als zy eeni* ge dag-reizen verre naar het Sacrament gaan.
Om tot onze fraaie non wedertekeeren, welke ik gelasten heb giften verzamelende van de geloovigen.
Een ketter in het gczelfchap meende het onfchuldig meisj'en verlegen te maaken met aantemerken dat, naardien dit beeld zoo veele mirakelen doen kon, het zigzelf ook wel van kaarsfen kon voorzien zon* der om giften te vraagen.
Daar fehoot eene blos van verontwaardiging op haar gelaat. Haare befchcidenheid hield die egter binnen betamelyke grenzen, en zy andwoordde alleen op eenen zedigen toon dat: „ naardien de ge„ zegende Maagd zig bezig hield met goed aan an„ deren te doen, zy zig ook gerechtigd moet achten „ tot eene kleine fchatting van dankbaarheid in ver„ gelding, die in het eind voordeeligcr voor haare „ dienaars dan voor haar zelve zou zyn."
„ Het



REIZE LANGS DEN RHYN. 63
„ Het goed dat zy doet," riep een ongeloovige met een boos uitzigt van de andere zyde van de tafel, „ werkt zoo langzaam, naar myne gedagte , „ als het vergift, dat fommige Hammen van Indiaa„ nen gebruiken; want ik heb verfcheiden kreupele „ zes jaaren agter elkandcren naa Kevelaar zien „ hompelen zonder de minlle vrugt van hunne reis ,, te trekken."
Hy verzoetede de geftrengheid van deeze aanmerking met een gulden over de tafel te werpen.
Toen zag men ftrydige hartstochten op haar gelaat. Zy nam het geld, en andwoordde met eenen gedwongen glimlach : ,, De tyd zal voorzeeker koc-
„ men, Myn Heer," Eene milde opzameling
deed haar over het geheel wel voldaan vertrekken.
Maar, hoe ook het geval met de non zy, ik ben in het geheel niet voldaan. Ik wil juist onze Lieve Vrouw van Kevelaar niet als een bedriegfter befchuldigen; ik geloof dat zy eenig goed doet, en wil wedden dat zy eene koorts zoo goed als de beste talisman geneest. Maar ik verklaar haar fchuldig aan eene zeer onbetaamlyke onderkruiping, door het waar en wettig recht van het crucifix te Kraanenburg , met welk ik beloofde u bekend te maaken, te ondermynen. Het fpyt my dat ik het aan het licht moet brengen tot oneer van deeze Vrouw van Kevelaar. Maar hoor en oordeel tusfchen ons.
Het crucifix van Kraanenburg wierd op eene nog miraculeufer wyze , tusfchen de jaaren 1279 en 1308 gevormd , dat meer dau drie honderd jaaren was
voor



REIZE LANGS DEN RHYN.
voor onze Lieve Vrouw van Kevelaar in haar hoofd gekregen had om zig daar met aarde te bedekken, Een fchaapherdcr een gewyde ouwel in de Communie op Pinfcfter ontvangen hebbende, legde dien door liet een of ander toeval tusfchen twee takken van eenen boom. De ouwel zonk in den boom. Omtrent agt en twintig jaaren daarna wierd de boom geveld en de ouwel viel uit denzclvcn, geheel in de tegenswoordige gedaante van een crucifix. Dit crucifix plagt door talryke dienaars geëerd te worden en alle de wonderen te doen , die nu te Kevelaar verrigt worden. Het wierd ook elke Pinkfter in jtóegtigen omgang rond gedraagen tot ftigting en troost van duizenden. Maar het Kcvelaarfchc beeld heeft, als een gepunte geleider alle de kragt van hetzelve naar zig getrokken en het geheel werkloos
gemaakt. Het crucifix moet meer dan christ*
lyke lydzaamheid bezeten hebben ; anders zou het zyne zaak door het een of ander oordeelkundig mirakel gewrooken hebben.
Gy ziet immers duidlyk welk eene olyke trek dit van de Maagd geweest is. Zy heeft iemand, die een vroeger recht heeft, alle eer, magt en voordeel
onttrokken, cn dat iemand, die meer dan drie
honderd jaaren ouder is dan zy iemand die op
eene nog miraculcufer wyze geboren is dan zy kan zyn ! Geene levendige ziel weet van waar dat miracu-
icufe beeld gekoomen zy ! Het kan niet uit den
Hemel zyn, want zy zeggen dat het niet zeer engelachtig uitziet; cn wy willen niet onderftellen dat
het



•REIZE LANGS DEN RHYN.
65
het een verworpeling geweest is , cn dat het, als Vuhanus, over de muuren gefmeten is.
Wat het crucifix aanbelangt, niets in de waereld kan geloofwaardiger cn ter zelfden tyd miracaleufer zyn dan dcszclfs geheele hiftorie. Dc Priester veranderde het, gelyk wy alle wceten, door het wyden van den ouwel, in waar lighaam en bloed. Het was dan met een levensbeginzcl begaafd, en met het vermogen van handelen, of anders zou de geheele verandering niets zyn. De ouwel, dus met vermogen begaafd, kon zig gemaklyk, in navolging van de fchaapherders-jongens, die hem omringden, zynen ledigen tyd befteeden met zigzclven tot een crucifix te fnyden. Dit is klaar; want als de Priester in ftaat is eene metamorphojis te doen, en eenen ouwel tot een' God te veranderen, wie durft dan beweeren, dat dcezc Ouwel-God niet in ftaat is eene andere te doen, cn zyne wyze van beftaan te veranderen, zoo dikwyls het hem gelieft? en wie zal zeggen dat zelf-fchepping niet beter zy dan een twafelachtige oorfprong ?
Zie daar , myn goede vriend, de feiten, en ik laat 'er u zelf over denken. Om myne eigen gedagten rond uit te zeggen, ik denk dat zuiver fpel overal een kleinood is, en dat het zoo wel by heelden van Heiligen als by Heiligen zeiven moet plaats hebben.
e



66 REIZE LANGS DEN RHYN.
IX. BRIEF.
M y n Heer!
Ik heb u gezegd dat, de eerfte reis dat ik deeze plaats bezogt, nieuwsgierigheid het gezelfchap ook aandreef om eenige Kloosters te gaan bezigtigen. Ik zou den naam niet verdienen van een getrouw verhaaler te zyn, dien ik altoos zoek te bewaaren, zoo ik voor u verbergde hoe ik in het Klooster van den Berg Sion in het redentwisten de nederlaag kreeg, of ten minften iets onderging dat daar zeer naar gelyk.
De vrouw, die ons alles liet zien wat door ongewyde oogen mogt bekeken worden, als de kapel, dc eetzaal enz. was eene beleerde, verftandige vrouw. Zy fprafc de Franfche taal zeer vloeiend en fierlyk, cn was, gelyk gy uit het vervolg zien zult, beter met de waereld bekend dan men van eene Kloosterzuster zoude hebben mogen vcrwagtcn.
Na dat wy eenige wasfehen beeldjens van dc verfchillende orden van Monnikken cn Nonnen cn ccnige verzierde bloemen gekogt hadden, die , gelyk ook nog veele andere dingen, het werk van deeze afgezonderde dogters waren , door welke zy het klooster voordeel aanbrengen, terwyl zy haare ledige uuren korten, nodigde ons de vrouw beleefdlyk om in haar
ei-



REIZE LANGS DEN RHYN. 67
eigen vertrek uitterusten. Deeze nodiging was dooide vermoeienis van onze morgen wandelingen te aangenaam geworden om haar te weigeren.
Het gefprck viel natuurlyk over het huis cn, onder andere, vroegen wy hoe veele Nonnen 'er binnen deeze muuren van de waereld waren afgezonderd?
Zy andwoordde dat zy maar agt cn twintig in getal waren.
Myne verbeelding- vatte onmiddclyk vuur! Ik
befchouwdc haar alle als in den bloei van jeugd en fchoonheid, gevormd om geluk te genieten en te doen genieten in het burgerlyk leven en in den huwelyken ftaat! Ik befchouwde haar als aangenaame gezellinnen , pligtvaardige kinderen, liefhebbende echtgenooten, tedere moeders, zoo zy de wetten en de neigingen der natuur hadden mogen volgen. Onder deezen indruk ontfnapte my eene uitroeping
,, Goede God, (riep ik uit,) maar agt en twin„ tig van de beminnelykfte van het menschlyk ge„ flacht in dit akelig verblyf levendig begraaven •
n Zegt gy maar, Mevrouw? Het is, naar
„ myne gedagten, nog agt en twintig te veel!
,, En waarom," andwoordde de matrone, ,, wilt
„ gy haar niet in het waar licht befchouwen
„ bevryd voor de ftormen van het leven?"
,, Maar, Mevrouw "
„ Staa my toe u in de rede te vallen, Myn Heer.
„ Ik weet wat gy my zult tegenwerpen gy
„ denkt dat deeze jonge meisjens voor de maatfehap-
„ py verloren zyn. Gy verbeeldt u dat zy hier
E * „ te-



68
REIZE LANGS DEN RHYN.
„ tegen wil cn dank, en dus ongelukkige gevange-
„ ne zyn! Daar koomt in uwen geest eene ge-
„ dagte op, dat het eene verdienstlyke zaak zoude ,, zyn , deeze muuren van haare gevangenis aftc„ breeken en haar te bevryden van de heilige gclof„ ten, welke zy zyn gedwongen of verleid geweest 5, te doen."
Ik gaf met eene buiging myne toeftemming op dit voorftel van de tegenwerping.
,, Maar waarom laat gy uwe verbeelding u zulk
een bedriegiyk voorftel van haaren toeltand maa,, len? Is het niet veel waarfchynlykcr dat zy be„ vryd zyn voor de talryke rampen, aan welke onze
kunne byzondcrlyk is blootgcfteld ? Zyn *er
„ geene onbuigzaame ouders in de waereld?
geene valfche cn meineedige minnaars? gee-
„ ne wreede cn verwaarloozende echtgenooten ?
„ geene ongehoorzaame of zelfs ongelukkige kinde-
„ ren? geene trouwlooze vrienden? gee-
„ ne vcrlaaten weezen ? "
Ik bekende dat 'er maar al te veele waren. Maar ik beweerde dat het eene lafhartigheid was, aan zelfsmoord gelyk, dus de wetten der natuur en de pligten, welke de maatfehappy van ons vorderde,
te weêrftaan , ■ dus eene foort van te vroegen
dood te zoeken , om de menigvuldige rampen der
maatfehappy te ontgaan. En zig dus eene on-
geoorloolde uitzondering te bezorgen van beiden dc werkzaame en lydlyke pligten, welker bchoorlyke uitoefening de beste voorbereiding ten Hemel is!
„ Bin-



REIZE LANGS DEN RHYN. 69
„ Binnen deeze muuren, myn Heer, worden zy „ onderrigt in de pligten van elke klasfe. Met op„ zigt tot de lydlyke pligten worden zy gewend aan „ onderwerping aan de genen , die over haar ge„ Held zyn, aan het onderling dulden van elkande-
„ ren want daar zullen zig altyd kleine geme-
„ lykheden en grilligheden vertoonen, overal daar „ eene oorfpronglyke verfch*eidenb.eid van karakter
is, en ik zal 'er ook by voegen, dat, zoo 'er „ eenige zyn die den fluier uit onbehoorlyke be„ weegredenen hebben aangenoomen , zy zigzclve „ den taak opgelegd hebben van zig met geduld en „ gelaatenheid aan de gevolgen van haare haastige „ befluiten te onderwerpen. Misleiden hebben dee„ ze byzondere reden om zig met dankhr. arbeid te „ onderwerpen , want zy , die het meest berouw ,, hebben over haare keuze, waren ook in het groot„ fte gevaar van de verleidingen der waereld.
„ AVat de werkzaame pligten belangt, die hebben „ zy ook. Zy houden zig alle met het een of an„ der nuttig of onfchuldig werk bezig, die uwe „ vrolyker waereld aangenaame vermaaken gecven, „ tcrwyl zy toebrengen om de kosten van dit huis ,, van afzondering te draagen. In het ft uk van , ,, nuttigheid zyn zy dan niet meer voor de maat„ fchappy verloren dan uwe modc-maakfters, uwe „ konftige bloemcn-maakfters, of die talryke klasfe „ van vrouwen onder u, die haare kost winnen „ met voor de weelde te werken. By deeze dage„ lykfchc bezigheden zyn die gewigtiger gevoegd, E 3 „ van



7o REIZE LANGS DEN RHYN.
van welke maar weinige fpooren by u in de wae-
reld te vinden zyn, de heilige pligten van
,, den godsdienst. Hier wordt haar geleerd dat
„ 'er een God is cn een toekoomende ftaat, en het „ voornaamst voorwerp haarer zorg is zig daartoe „ voortebereiden. Zoo 'er ccnig voordeel fteckt in
„ de gebeden van de rechtvaardigen zoo deeze
„ veel helpen zal haare voorlpraak ook een
„ zegen over het menschlyk gedacht verbreiden.
,, Dus," voegde zy 'er by, ,, zyn zy, uitge„ zonderd enkel in het artykel van een ongehuwd „ leven, even nuttig als de nyverfte en verdienst,, lykfte van haare kunne buiten deeze muuren, „ en, laat my 'er by voegen, zy worden onein5, dig beter bezig gehouden dan de meeste van de „ genen, voor welke zy werken."
Een lief meisjen, dat m haare procfjaaren was, gelyk uit haare klceding bleek, kwam op dit tydftip juist gevallig voorby het venfter aan de overzydc van de plaats. Ik zat zoodanig dat ik haar volkoomcn zien kon , terwyl zy voorbyging. Zy fchecn niet boven de zestien jaaren oud te zyn, en had een aangenaam en, naar my dagt, een neérjlagtig gelaat. De nieuwsgierigheid deed haar zoo langzaam als mogelyk was voorbygaan, maar haar pligt noodzaakte haar egter in bcweeging te blyven. Dit gezigt moedigde my aan om den aanval te vernieuwen met de drift van eenen doolenden ridder, die eene jonkvrouw, d.ic in nood is, verlosfen wil.
5, Mevrouw, het is egter nog ten uiterften bc-
„ klaag-



REIZE LANGS DEN RHYN. 7i
,, klaaglyk , dat zulke uitmuntende karakters, welke „ gy befchryft als de uitgelezenHe deugden van haa„ re fexe bezittende, voor altyd buitengcfloten zyn ,, van die verbindtenisfen, waarin die deugden zoo „ nodig zyn, en waarin haare verfchillende hoeda„ nigheden zoo uitfleekend nuttig zouden worden! —
„ Welke onvergelyklyke huisvrouwen welke
,, voorbeeldige moeders welke
,, Gy let niet genoeg, andwoordde zy, my in de rede vallende , „ op den invloed van leering cn ,, voorbeeld, cn gy neemt niet in aanmerking in hoe „ verre de uitmuntende hoedanigheden, die zy be„ zitten, van den Haat van afzondering en van haa,, re opkweeking tot deugd en godsdienst moeten ,, afgeleid worden. Da genade Gods werkt door „ middelen. Zy, die aan verzoekingen zyn bloot„ gefield, zullen in verzoeking gcraaken, cn haare ,, harten kunnen haar tot haar verderf verraaden. ,, Zoo deeze jonge fchepzclen onfchuldiger cn, laat „ ik 'er byvoegen , gelukkiger zyn dan hetzelfde „ getal van waereldlingen van haare jaaren, waar„ aan ik niet kan twyfelen , dan is zulks vnorzee,, fcer het gevolg van de geloften , die zy gedaan ,, hebben.
„ Dus fchynt het, Myn Heer," vervolgde zy, „ dat zy, als men alle om Handigheden in aanmer„ king neemt, voor zigzelve dc wysHe keus gedaan „ hebben , cn zy zyn even nuttig voor het algi ,, meen als duizenden andere van haare Kunne, dié „ een waercldlyk leven leiden. Het cenigst onderE 4 weip



7a REIZE LANGS DEN RHYN.
„ werp dan dat nog te behandelen blyft is haar on,, gehuwde ftaat. En dat zal ras beflist zyn.
„ De geftrengfte orden van Nonnen maaken dat „ tot eene vrywillige daad, uit de loflykfte oogmer,, ken, aan 't welk zeer veele zig moeten onderwer„ pen zonder de rninfte aan/praak op verdienften. „ Hoe veele moeten niet ongetrouwd blyven of eene „ allerflegtlle keuze doen ? Hoe veele hebben niet ,, reden om te wenfehen dat zy in dien ftaat geble„ ven waren, die met aanzienlykc banden gebonden „ zyn! Om niet te fpreeken van dat gedeelte der
vrouwlyke waereld, dat eene prooi geworden is „ van de beguiehelingcn van haare eigen harten, of ,, de bedrieglykc verleidingen der mannen die zy 5, niet vermoedden. Wy erkennen dat het hu-
welyk eene eerwaardige inftelling is; wy weeten „ dat het aanwezen en het welzyn van het mensch,, lyk geflacht van deeze inftelling afhangt; maar „ daarom is egter geen byzonder mensch gedwon-
gen zig aan dezelve te onderwerpen ; en deeze „ algemeene menfchenllefde is ook de hartstocht niet ,, die den huwelyksband doet verkiezen! Om kort ,, te gaan, Myn Heer, godsdienst en natuur heb„ ben ons het recht gegeeven van te kiezen, of wy „ onze driften willen beteugelen en in een' kleiner,
maar veiliger kring van ongeftoord vergenoegeii
blyven , of het verlies waagen van dat vergenoe,, gen 't welk wy zouden hebben kunnen genieten, „ door met drift grootcr goed te zoeken. Gy wae?, reldlingen eischt deeze magt om te mogen kiezen
» ei?



REIZE LANGS DEN RHYN. 73.
„ en kiest met een volkoomen gerust geweten, eenen „ ongetrouwden ftaat boven een onvoorzigtig huwe„ lyk , en waarom zouden wy daarvan verftooken ,, blyven ? Ware het eene wet van de natuur ge„ weest, die algemeen alle menfehen yerpligtede, 5, dat elk mensch van beiden de fexen met eene we-
derhelft zoude verbonden zyn, dan zouden de „ meisjens, die onder myne zorg ftaan, zonde ge„ daan hebben met de waereld vacrwel te zeggen. ,, Zoo onze godsdienst het befchouwde als een' „ pligt, allen menfehen opgelegd, dan zoudt gy „ met recht het Nonnc-leven kunnen befchuldigen „ als eene fchending van de wetten van God. Dan, „ naardien dit het geval niet is, waarom wilt gy „ ons dan by uitfluiting beroovcn van het recht van ,, eene keuze te doen, die zeer weinige berouwt en „ over welke geene reden hebben om berouw te
„ hebben: dit is meer dan van eene menigte
,, hmvelyks-verbindtcnisfen kan gezegd worden.
„ lk heb opgemerkt," vervolgde zy, ,, in my,, ne menigvuldige gefprekken met dc lieden , die
het klooster koomen bezoeken, dat uwe fexe, „ Myn Heer, altoos meer aangedaan is over deeze „ geloften van kuischheid dan de onze, en daarom ,, vermoed ik dat gylieden meer onder den invloed
„ van zelf-belang zyt dan van medeleden.
„ Spruit de bekommernis , welke gy laat blyken, „ uit de bewustheid dat gy alle zulke lieden van „ eer zyt, zulke bcminnclyke gezellen, zoo on-
veranderlyk gefchikt en geneigd om echtgenootcn E 5 „ tc



7+ REIZE LANGS DEN RHYN.
,, te worden, die waardig zyn door een vrouw bc„ zeten te worden ? En trekt gy daar het gevolg „ uit dat onze face noodwendig een zeer groot ver-
lies Jydt door voor altoos van de uwe afgezon* „ derd te zyn ? Gy zult zoo onbillyk noch hoog„ moedig niet wezen om dit ftaande te houden.
Hoe kunt gy dan verzeekerd zyn dat zy, zoo zy „ zig in de waereld wierpen, geene wezenlyke voor* „ werpen van dat medelyden zouden worden, dat ,, nu zoo kwalyk aan haar hefteed is? Zoo de be„ weegredenen van dat medelyden, dat uwe fexe „ zoo herhaaldlyk laat blyken, zuiver waren, zoudt „ gy niet zoo onvoorzigtiglyk, om niet te zeggen „ zoo laaghartig, ellende verbreiden over duizenden „ van de vrouwlyke fexe , die nog in uwe magt
„ zyn. Ik ondcrftel, Myn Heer, dat Londen
„ u niet onbekend is, alzoo ik naar uw voorkoo-
men cn fpraak oordeel dat gy een Engelsch„ man zyt?"
Ik andwoordde, dat ik voorheen te Londen gewoond had.
„ Kunt gy gisfen hoe veele ongelukkige mcis,, jens daar zyn, die haar ellendig leven flyten ,, als onderhouden maitresfen of in openbaare hoe-
„ rery?
Neen,maar zy zyn zeekcrlyk zeertalryk."
,, Men heeft my verzeekerd (zeide de Abtdis) dat
haar getal niet minder is dan veertig duizend, „ van welke veele duizenden nog flegts kinderen „ zyn!"
„ Ik



REIZE LANGS DEN RHYN. 75
99 Ik hoop, Mevrouw, dat dit getal te hoog op„ gegceven zy." -—
„ Het is opgegeeven door lieden, die daar over „ wel fchynen te kunnen oordeelen, en die groote „ moeite genoomen hebben om zoo naauwkeurig te ,, zyn als het onderwerp toelaat. Ik ben ook ver,, der onderrigt, dat de inwooners van die groote „ hoofdftad op een getal van zeven tot negen hon,, derd duizend gefchat worden; laaten wy een mid„ dengetal neemen, (a) agt honderd duizend. Van „ dit getal zullen wy onderftellen dat de helft vrou„ wen zyn, en van de vier, één honderd duizend „ in die jaaren, welke de aandacht van uwe fexe „ naar zig trekken. Uit dit oogpunt befchouwd „ zal het klaar zyn dat flegts zestig duizend van de „ honderd duizend in eenen eerlyken huwelyken. „ ftaat lecven; en als wy onderftellen dat een der„ de van deeze zig van het huwelyk onthoudt om „ redenen van voorzigtigheid of om andere oorzaa„ ken, zou het fchandelyk befluit moeten zyn, dat ,, de hoeveelheid van misdaadige en van deugdzaams ,, verbindtenisfèn byua gelyk ftaat!"
Ik
(0) De (helle vermeerdering van huizen rondom de hoofdftad, in alle rigtingen, zeden deeze berekening gedaan is, maakt het waarfchynlyk dat het getal inwooners eenfgzints vermeerderd is; en, alzoo groote fteden zoo ongunftig voor de zeden zyn , is 'er maar al te veel reden om te vreezen dat het getal der losbandige ook naar evenredigheid zal vermeerderd zyn.



7<5 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ Ik zou uwe fexe cn die genen van u, wier „ hervormde Hellingen hen zoo wel voor de leerftel„ lingen als voor de huishouding van onze heilige „ kerk doen fidderen , raaden uw medelyden dien „ weg henen te wenden, cn niet naar deeze inflellin-
gen, die opgcrigt zyn om de ongelukkige te ver,, minderen, die het gelaat der fchoonhcid voor „ fchaamte bedekt, en voor de verachting van haa„ re verleiders behoed hebben!"
Ik moet openhartig bekennen, dat de aanmerkingen van deeze fcherpzinnige befpiegelaarfter my enkel op myne verdediging deeden bedagt zyn, en ik tragtede te verzagten dat ik niet geheel ontkennen kon.
„ Ik hoop om Gods wille, Mevrouw, dat het ,, geen gy gefield hebt over iiet algemeen vergroot „ is. Ik ben nu niet gereed om u tegentefprecken „ met Heilige bewyzen omtrent het volflrekte getal „ van die eerlooze, maar ik ben verheugd egter „ eene gewigtige dwaaling in uwe berekening te „ vinden. Wy mogen onderftellen dat weinige naar „ evenredigheid van deeze ongelukkige vrouwspcr„ foonen van Londen geboortig zyn. De hoofdftad „ is de algemeene toevlugt van vrolyke cn darttic ,, uit alle declen van het ryk. Hier worden de mis„ daadige verbindtenisfèn best verborgen gehouden,
en hier kunnen de verleide haare aangezigten best „ verbergen voor bedroefde ouderen, of haar onder-
houd zoeken door omgang met ieder die by haar „ koomt , na zy door haare verleiders verlaatcn
„ Zyn



REIZE LANGS DEN RHYN. ff
„ Zyn alle deugdzaam in de overige deelen van
liet Ryk?" vroeg de Abtdis met eenen loozen nadruklykcn toon.
,, Ik zal niet op my necmen, Mevrouw, zulks te „ verzeekeren; maar de betreklyke evenredigheid „ der verleide wordt grootlyks verminderd als men „ dit in aanmerking neemt."
„ Uwe tegenwerpingen, Myn Heer, zal ik als „ geldig aamiecmcn. Maar laatmy u dan eene andere „ berekening ter verbetering voorhouden; want ik „ heb eenige Kefhèbbery om befpicgelingen te maa,, keu over onderwerpen, waarmede liet algemeen ,, welzyn zoo naauw verbonden is. Wy hebben „ in de Hoogduitfche taal veele narichten over de „ Engelfche natie. Ik heb verfcheiden derzelve met
„ vermaak geleezen. Uw regceringsvorm uwe
„ groote liefdaadige giften de vryheid van denk-
„ wyze en zeden die by u heerscht, de af-
„ zonderlykc blyken van groote wysheid, en ik had ,, haast gezegd caricature voorbeelden van ujtmun„ tendheid, midden onder eene toomlooze wildheid, „ maaken alles wat die natie betreft beïangryk voor „ eenen waarneemcr op eenen afftand. Uit deeze „ fchryvers zie ik dat het getal der bewooneren van „ Engeland alleen gerekend wordt op omtrent agt „ millioenen. Van dit getal zullen wy onderftellen „ dat dc helft van myne fexe zyn; wy zullen ook „ onderftellen dat een vierde, dat is, een millioen „ huuwbaar zyn. Laaten wy ook toeftaan dat de ,, veertig duizend, die een prooi van ongeoorloofde
„ lief-



7S REIZE LANGS DEN RHYN.
liefde geworden zyn, en in de hoofdftad wooncn, „ flegts een derde van de onteerde in geheel het Ryk „ uitmaaken. Dan zyn 'er niet minder dan hon„ derd en twintig duizend, dat is, omtrent een van „ de negen, wier pcrfoonlyke aanloklykheden haar „ bederf veroorzaakt hebben in een land , dat zoo „ luid roemt op zyne deugden en byzonderlyk op „ zyne mcnschlievendheid.
„ Ik bid u, Myn Heer, wat wordt 'er van dee,, ze ellendige, als de fnelvliegende jaaren van jeugd ,, en fchoonheid voorby zyn? Heeft niet de open„ baare edelmoedigheid, ik mag wel zeggen recht„ vaardigheid, fchuilplaatzen voor haar gebouwd, „ op dat het overige van haar leven mag befteed „ worden om de vlekken van haare vroeger dagen „ uittewisfeben ? Ik hoop ja; en egter hoe veracht„ lyk is dit middel, als men het met onze middelen ,, van voorbehoedzaamheid vergelykt."
Ik zweeg ftil, naardien ik niet gaarne eene onderftelling zoo gunftig en egter zoo onevenredig aan het kwaad wilde tegenfpreeken. Hadd' ik het Magdalena tugthuis genoemd , zou ik de dorheid van het land verraaden hebben, terwyl ik deszclfs rykdom wilde ten toon fpreiden. Ik maakte my wel gereed om eene tweede tegenwerping tegens de naauwkeurigheid van haare berekening te maaken; doch, naardien ik geen voordeel met haare onkunde wilde doen, kou ik het van my in gewisfe niet verkrygcn. Als men de onderftelde eenvoudigheid van zeden op het land met de erkende verdorvenheid van
Lon-



REIZE LANGS DEN RHYN. 79
Londen vergelykt, fchynt een zoo groot getal als honderd en twintig duizend op het eerfte gezigt eene te groote evenredigheid. Dit zoude ik hebben kunnen zeggen; doch egter, als men de losbandigheid in aanmerking neemt, die in alle uwe zee-havenen en manufaétuur-fteden door geheel Engeland heérscht, ais men let op de klagten van alle de parodieën in het Koningryk over het groot getal onegte kinderen, voor welke zy zorgen moeten, zal die febynbaare onevenredigheid verdwynen. Ik merkte ook by my zeiven met bïydfchap, dat myne gefïrenge tegenparty gelukkiglyk vergeeten had die dames van rang en goeden naam in rekening te brengen, die enkel de achting voor zigzelve verloren hebben, en die niet te minder onder lieden van fatfocn geacht worden om haare galante levenswys. Misfchicn kende zy die klasfe niet; misfchicn wilde zy de fchandclyke lyst niet vergrooten; misfehieh achtcde zy het onmogelyk derzei ver getal te bepaalen, dat, vrees ik, groot genoeg is om haare berekeningen zeer waarfchynlyk te maaken.
De goede vrouw had de beleefdheid myn ftilzwygen toetefchryven aan gebrek aan tyd om het gefprek langer te rekken, vooral vermits ik myn horologie uithaalde, terwyl zy (prak, dat ondertusfehen, eigenlyk gefchiedde uit verlegenheid om een voegzaam andwoord te vinden, en zy voegde 'er by:
„ Myne redenen hebben u, naar ik merk, te lang „ opgehouden, en ik zal die met eene enkele aan„ merking befluiten."
„ El-



8ó REIZE LANGS DEN RHYN.
„ Elke godsdienst, elke regeeringsvorm , elke gé„ woonte heeft zyne onvolmaaktheden en zyne zwaa„ righeden. Om dat wy van onze kindsheid en ,, door onze opvoeding met de onze gemeenzaam „ gemaakt zyn , onderwerpen wy ons niet alleen „ met geduld daaraan, maar wy vcrgeeten zelfs dat „ zy 'er zyn; en wy vergrooten het kwaad by an„ dere buiten alle evenredigheid, om dat dit ons ,, meer treft, alzoo het nieuw voor ons is, fchoon „ het verfchil in zigzelf misfehien zoo groot is als „ eene molshoop by dien berg die daar voor ons „ bgt."
Ik moet bekennen dat dit gefprek my zeer nedergeflaagen had; ik kon myne gedagten van het onderwerp niet afwenden , of den indruk, dien het gemaakt had uitwisfehen. Ik zou hebben kunnen zeggen , de zaak is nog erger in Frankryk en Italië, daar zeer veele Nonnen-kloosters zyn ; maar dat zou de fcherpe fnede van haare 11 uitreden niet verftompt hebben, dat medeleken kwalyk hefteed is aan de gene, die binnen de muuren van een Klooster zyn opge/loten , terwyl men zoo weinig acht ftaat op het geluk van de gene die 'er huiten zyn; en hoe meer losbandigheid 'er in een land is, hoe fterkcr de noodzaaklykheid fchynt te zyn voor deeze huizen van veiligheid.
Kan 'er, myn waarde vriend! geen middel tegens dit fchandelyk kwaad gevonden worden? Zullen de fchoonfte onder de fehoone en de beminnelykfte van haare kunne meest aan ellende, zyn blootgcfteld?



REIZE LANGS DEN RHYN. 8t
ïs 'er dan geen middel om te beletten dat deeze fchoone bloemen door heillooze handen geplukt worden ,door welke alle dc aangenaame uitzigten van redenlyk en duurzaam geluk te zullen ontvangen en medetedeelen, in het vroegfte tydperk van het leven bedorven worden ? Zullen de fchatten der onfchuld overweldigd worden met minder knaaging, met minder aandeel voor den overweldiger, dan alle andere fchatten? Zal men verleiding ftilzwygende bcgunftigen ? Zal zy eerlyk worden door galanterie genoemd te worden , daar zy ellende zaait onder de gene, die het het minst verdienen —— de al te ligtgeloovige vrouw en haar onfchuldig kind ? Zal de eene haar aangezigt in fcharide verbergen ? Zullen harde wetten het ander van eenen wettigen eisch op eene nalaatenfchap ontzetten ? Zullen zy beiden met den traag beweegenden vinger van verfmaading nageweczen worden en van alle wenschlyke verbindtenisfèn in dc maatfehappy verftooken wezen, daalde eerfte oorzaak van haar ongeluk naauwlyks terwytingen onderworpen is?
Het ftelzel van Kloosters en Abtdyen is in zigzelven eene ongerymdheid, Het is eene inftelling, waardoor men zig voorftelt het Opperwezen te behaagen door zyne grondwetten tegenstewerken. Maar hoe onvolmaakt is niet die ftaat van burgcr-maatfehappy^ die bewyzen van nuttigheid ten voordeele van zulke in (tellingen oplevert cn die haar eene fchuilplaats tegens grooter kwaad maakt 1 Te vergeefsch fchrceuwt ondertusfehen ecu byzonF der'



8a REIZE LANGS DEN RHYN.
■der perfoon tegens de ondeugd van verleiding. Elk Itervcling, die zyne reden en niet zyne driften gehoor geeft, weet dat zy eene ondeugd is en dat zy meer uitgeltrekt ongeluk teelt dan eenige andere. Maar het is voorzeeker het doel van eene verftandige Regeering en van voorzigtige Ouderen deeze driften, welke niets kan uitroeijen, zoodanig te regelen en te beftieren dat het inltinct, door de Natuur ingefchapen om het grootst mogelyk goed te weeg te brengen , niet in het grootfte kwaad verkeerd worde. Het einde cn het doel van beiden moest ongetwyfeld zyn om, door alle mogelyke middelen, eene eerbaare voldoening van die driften, door een vroeg huwclyk, te bevorderen, eiken fchendcr van vrouwlykc deugd, elke dartele afwyking van het pad van eer met tekenen van fchande te brandmerken, en zulk eene heilzaame inrigting tot onderhoud cn hervorming der verleide te maaken dat zy niet, op haare beurt, ook de verleidfters van andere worden.
Door welke middelen deeze oogmerken bereikt kunnen worden, ftaat niet aan my te bepaalen. De taak is moeilyk, maar verre van onmogelyk. Mogen wy niet, uit de vorderingen van menschlyke wysheid, menschlyke ondervindingen egte menfchcnliefde, hoopen dat de nakomelingfchap dat gelukkig middel vinden zal, zoo het voor ons nog verborgen is ? Mogen wy niet vreezen, dat zy zig nog verwonderen zullen over onze onweetendhcid,of onze traagheid met recht zulen berispen, om dat wy het niet ontdekt hebben? P. S. Zedert het bovenftaande gefchreven is, heb
ik



REIZE LANGS DEN RHYN, 03
ik eene anecdote van Lèopold, den overleden Keizer , gevonden , die my groote voldoening geeft t naardien zy toont dat een wys en goed man middelen en wegen zal vinden om eene hervorming te weeg te brengen, welke zwakheid of luiheid zullen befluiten , dat onuitvocrlyk is. Men zegt dat toen Lèopold Groot Hertog van Toskanen was, hy de oplettendheid op het zedenlyke Van zyne onderdaanen een van zyne voornaanifte bezigheden maakte. Uf flaagde in zyne poogingen om de losbandigheid iri Livorno uitteroeien, daar het ambagt van hder even zoo goed toegelaaten en byna even zoo in achting was als eenig ander beroep, in zoo verre, dat de huizen van gemeene galanterie tot een zeer klein getal verminderd zyn, cn men hoopte dat de openbaafe hoerery even zoo goed in die Had zou uitgeroeid Worden als reeds in alle deelcn van Toskanen plaatS heeft. Door eene wet zoo ongemeen als billyk wordt een misdryf tcgens de kuischheid even misdaadig geacht by dc manlyke als by de vrouwlyke fexe. De Verleider, hoe hoog van rang, is verpligt het voorwerp , dat hy vernederd heeft, te trouwen* Het huwelyk wordt behoorlyk aangemoedigd, en niemand van beiden fexen mag zig in Kloosters opfluiten. Thans zegt men dat gezondheid en fchoon* beid dc onfchuld verzeilen binnen de muliren Van de ftad, waaruit zy lang Verbannen geweest zyn, eri de moordenaar heeft andere beginzelen van zedenlykheid geleerd dan die Van getrouw te zyn aan deü genen die hem te werk Pelde,



H REIZE LANGS DEN RHYN.
X. BRIEF.
Myn Heer!
D e tweede reis dat ik Cleef bezogt, was in het jaar 1788, wanneer ik de eer had een openbaar ontbyt bytewoonen (gelyk de Franfchcn het befchaafd uitdrukken als men onder een' troep volks is) van zyne tegenswoordige Majefteit van Pruisfen en den Prins cn de Prinfes van Oranje.
Gy herrinnert u dat 'er na het invoeren van Pruis* fisch krygsvolk in de Nederlandfche Provinciën, dat den vrede en de orde in het ongelukkig Holland herftelde gelyk de Stadhoudersgezinde met dankbaarheid uitroepen en dat de ketenen der flaverny
fterker dan ooit heeft vastgeklonken gelyk de
Patriotten met verontwaardiging zeggen eene
zaamenkomst wierd voorgcfteld tusfchen den Koning van . Pruisfen en zyne Koninglyke zuster met haaren gemaal. Zyne Majefteit befloot met den Kroonprins zynen zoon de familie van Oranje een bezoek op het Loo te gecven, dat een van de Jagthuizen van den Prins is. Dit bezoek was in fchyn om dit gelukkig paar geluk te wenfehen met den goeden uitflag van het ontwerp, zoo konftig beraamd en met zoo veel moed ter uitvoer gebragt, maar indedaad om de laatfte hand te leggen aan de geheime onderhandelingen



REIZE LANGS DEN RHYN. 85
gen tusfchen de Hoven van Pruisfen, Engeland en Holland, die gezegd kunnen worden den grondfteun van onze tegenswoordige ftaatktm.de uittemaaken. U de byzonderheden van dat onderwerp voortehou-
den zou my te verre henen leiden.
De twintigfte Juny was de dag die beftemd was voor de blyde byeenkomst van deeze zegepraalende nabeftaanden. Het geviel juist dat ik op een bezoek in de nabuurfehap van myn voorig verblyf was, wanneer verfcheiden van myne vrienden party maakten
om eens wat Majefteit te gaan zien, die gy
weet dat eene fchaarfche waare in eene republiek
is, cn liever te Cleef dan op het Loo , daar
men vcrwagtede dat de toeloop ontzagchelyk groot zou zyn; en naardien het mogelyk was dat wy te Cleef geene huisvesting zouden vinden, beloofde ons dc Drost van Amerougen dat wy by zyn' broeder welkoom zouden zyn, die op Schenken-fchans woonde , of by den eenen of anderen van zyne gastvrye nabuuren, zoo zyne kamers mogten bezet wezen, en deeze belofte wierd zeer beleefdlyk vervuld.
Dc eerfte byeenkomst gefchiedde in de tuinen van de Barones van Spaan, daar een fierlyk paveljoen, met natuurlyke cn konftigc bloemen verfierd, voor deeze gelegenheid was opgerigt, cn waarin een openbaar ontbyt wierd gegecven aan de twee hoven cn derzelver gevolg.
Dc tuinen zyn zoodanig gelegen , dat de ftaroogendc menigten haare opgen konden vergasten, en haare nieuwsgierigheid involgen met alle deeze perfooF 3 naad-



86
REIZE LANGS DEN RHYN.
naadjen, geduurehde het geheel oiltbyt, op haar gemak te befchouwcn, De dag lachte ons allen vroJyk toe, en men zag blydfehap en genoegen op aller gelaat uitblinken.
Wy wenfehcn natuurlyk te zien, welke foort van gezigt een gekroond hoofd heeft, zoo dikwyls zig daartoe dc gelegenheid aanbiedt, en daarom nam ik eene voordeelige plaats in aan den ingang van den tuin. Zyne Majefteit flapte uit het rydtuig en omhelsde zyne Koninglyke zuster eenige fchreden vim de plaats die ik ingenoomen had, maar van dit tooneel van broederlyke liefde kon ik geen getuige zyn; het gedrang was al te groot. Ik achtte het daarom voorzigtigst my eene plaats daar ik gezegd heb te ycrzeckcren, eer het gedrang fterker wierd en, toep ik merkte dat zy naderden, verflerkte ik my zeiven met mynen rug tegcns eenen grooten boom te zetten, en myne voeten tegens den ftomp van eenen anderen. Ondanks de onfluimigheid der aanfchouwercn hield ik mynen post tot het laatfle toe met eene kloekmoedige flandvastighcid, die naauwlyks overtroffen wierd door die, welke wylen Frepei*ïk zyn geliefd Sikfic. verzcekerdc.
Eindelyk verfchynt het rydflip; de kanonnen gaan los op de wallen de trompetters blaa-
zen de trommels worden geroerd de mu-
zyk (peelt op en zyne Majefteit met den Kroonprins aan zyne (linkerhand gaan my voorby met dc Prinfes van Oranje , haare beminnciykc dogter en den Stadhouder aan zyne regter.
Zyn



REIZE LANGS DEN RHYN. 87
Zyn pcifoon was van eene voordeelige grootte voor dc aanfchouweren. Hy is lang en edel van geftalte. Het tydftip was zeer gunftig voor zyn gelaat. De glimlag op zyn aangezigt fproot baarblyklyk uit inwendig genoegen en blydfchap , en was geene van die gemaakte glimlagchcn, met welke groote perfoonaadjen gcmeenlyk het hoezee van het gemeen beandwoorden. Ik beken vryelyk dat de Lettres Secretes de la Cour de Berlin my geen vleiend denkbeeld van zyne tegenswoordige Majefteit gegeeven hadden, want, fchoon ik de uiterftc verontwaardiging gevoelde by liet doorbladeren van een Galimatias, die baarblyklyk bereken tl was om eene fchatting op de ligtgeloovigheid van het algemeen te ligten door middel van cenen vcrlokkenden ftyl, dagt ik egter dat 'er eenige grond konde zyn voor eene zeer overdrecven carlcatuur (a). Het gelaat van den Koning beandwoordde, op dit tydftip, niet aan de befebryving van deezen fchimpfchryver.
Befchryvingcn van Tooncclen, van Koninglyke pragt vertooningen , zyn byna dezelfde in alle landen van Europa. Hovelingen , zoo fierlyk uitgedoscht als hunne verbeelding of die van hunne afhangelingen kunnen verzinnen of hunne beurzen of hun krediet
(a) De bovenftaande aanmerking is misfchicn in te Heilige bewoordingen uitgedrukt. De fchryver is zedert onderrigt geworden , dat die brieven door den Hertog de Vergennes zyn uitgegeeven , uit gevoeligheid dat Mirabeau de volksparty omhelsd had.
F 4



88 REIZE LANGS DEN RHYN.
diet kunnen vergelden; burger-, magifbraats.
perfoonen in hunne beste kleeding en in hunne buiy gemeesterlyke tabbaards complimenten en aanfpraaken doende, die genadiglyk ontvangen worden, en nodigingen, die met evenveel ipraakzaamheid en ge-
dienftighcid aangenoomen of geweigerd worden;
Officieren in hunne beste monteeringen; Sol-
daatcn met driedubbele oplettendheid gepoederd, ge^
pommadeerd en geokerd; Burgers onder de
wapenen geroepen , tut hunne onaanzienlykheid te voorfchyn koomende, en in dc aangelegenheid van den dag rond zwierende, klederen van verfchillende grootte, klederen en modes, uit oude familiekasten voor den dag gehaald, geklopt, geborfteld en fchoon gemaakt voor deeze gelegenheid, worden nu als nieuw vertoond; fnaphaanen in eene regelmatige reeks van opvolgende verbeteringen voor het eerfte lont-roer dat uitgevonden is, tot die van de hedendaagfche wyze worden opgepolyst, en de fabel verliest zoo veel van zyn aloude roest als zand 'er af
kan fchuuren. In één woord, om een van de
gezangen van den armen Edwin overtebrengeu, lange , korte, dikke, dunne, oude, jonge, regte,
kromme, geknevelde, ongeknevelde alle, alle
zyn zy onder de wapenen. De dag wordt beflooten met bals en concerten onder de groeten , eereboogen en illuminaticën onder den middclltand, cn hoe-zeeën onder dc geringe, die menigvuldige bekers op Koninglykc gezondheden drinken, tot zy zigzelve, zoo gelukkig als Koningen maaken,.
Daar



REIZE LANGS DEN RHYN. 89
Daar was een gcrugt dat het geheel Hof tegens den avond dc Diergaarde zou bezoeken. Daar kwam dan eene groote menigte menfehen van alleiieie raa* gen in dien hoek bycen. Zy wierden egter gedeeltelyk te leur gefield, naardien de Kroonprins van Pruisfen en zyn gevolg alleen te voorfchyn kwam.
Ik heb u reeds eenig denkbeeld gegeeven van den grond, behoorende aan het hotel van Roberts. Verbeeld u een groot getal van de fatfbenlykfte lieden van beiden de fexen, uit de ftad Cleef cn dc omliggende fteden , die in den tuin toegelaaten en ter wederzyde op dc fchuinte van den berg vergaderd waren, van den kruin tot den voet, terwyl het gemeen volk op eenen afftand geplaatst was, en, als het ware, eenen agtergrond vormde in zulk eene fehikking dat de duizenden eikanderen niet in den wegwaren.
De Prins en zyne Edellieden, langs het pad trecdende, dat naar liet Amphitheater, dat ik hier boven befcbreven heb , loopt, blecven flaan aan de middeldcur van den agthoekigen koepel om dc uitgellrckte ftreck lands en de romaneske toncelcn, die zig voor hun oog vertoonden, te befchouwen. Alle de watervallen en waterfprongen fpooten hunne zuiverfte ftraalen. De Muzyk fpeelde hunne beste marfchen, cn het volk deed dc bergen weergalmen van vire le Roi, vive le. Prince de Prusfe.
Hyis cqn lang, welgemaakt en bevallig jongeling, Hy flond in eene ficrlyke ongedwongen houding eenige minuuten leunende tegens de posten van den koeF 5 pel,



$o REIZE LANGS DEN RHYN.
pel. Zyn gevolg Pond ter vvederzyde met eene foort van ongedwongen koost gefchaard, de menigten hongen aan de omliggende bergen in groepen van verfchillende grootte, en uw onderdaanige dienaar met zyn gezelfchap zat op zyn gemak onder de fehaduw van lindenboomen voor de deur van het hotel daar tegens over in de valei, dronk Rhynfchen wyn op de gezondheden van dien dag, en genoot te gelyk een volkoomen gezigt van den Koningiyken Prins, het gezelfchap, de fpringende fonteinen enz. Het toneel was waarlyk fchilderachtig, een wel overdagt plan van toneel-vcrtooning waardig. Maar na u dus eens te hebben laaten kyken, zal ik het gordyn laaten vallen met my te onderlehryven enz. enz.
XI. BRIEF.
M v n Heer!
"By myn derde en laatfte. bezoek vonden wy de twee hotels in de Diergaarde zoo 'vol volk dat 'er geene plaats voor ons was ; want de landgezigten omtrent deeze ftad lokken veele reizigers, fchoon de mineraale wateren niet flerk genoeg zyn om hen optehouden. Cleef'is ook eene van die openbaare plaatzen , Waarhenen de ryke uit de Hollandfche Provincieé'n hunne fpecl-reisjens doen om zig wat te
ver-



REIZE LANGS DEN RHYN. 9i
verluchten van het zitten op hunne comptoiren, en om hunne vrouwen en kinderen een juist denkbeeld te geeven van die treffende merkwaardigheid , een berg.
Deeze te leur Helling verdroegen wy met het grootfte geduld, naardien ik dikwyls van een ander hotel met goedkeuring had hooren fprecken. Dit wordt onderfcheiden door den naam van de Lindenboom, en ftaat digt aan dc poorten van de ftad. Wy kwamen te laat om het avondmaal aan dc openbaare tafel te houden; maar onze waardin maakte welhaast een overvloedig maal gereed. Al het gezelfchap was reeds weg, uitgezonderd een' oud' Officier, die ons zeer beleefd groetede en ons terftond in een algemeen gefprek inwikkelde. Na eenigen tyd gepraat te hebben, begon onze Officier mynen reisgenoot te herkennen , en te ontdekken dat hy zelfs met hem uit dezelfde ftad geboortig was. De blydfchap , die hy op die ontdekking liet blyken, was zeer groot en ik befpeurde, tot myne verwondering, dat die veel grooter aan zyne zyde was dan aan die van mynen vriend, tegens de algemeene gewoonte van zyn warm en vriendfchaplyk hart. Deeze ontdekking veroorzaakte veel navragens omtrent oude kennisfen en voorgaande verbindtenisfèn, die beandwoord wierden, gelyk de meeste van zulke vraagen na een afzyn van meer dan twintig jaaren met eene lange lyst van overledenen , veele huwelyken , maar al te veele ongelukken, cn geen onaanmerklyk getal van pnyoorzigtigheden, De Officier beandwoordde deeze



92 REIZE LANGS DEN RHYN.
ze vraagen met het verhaalen van verfcbcidene anccdn* tes, die het gezelfchap van mannen uit den krygsftand , welke gewoonlyk eene uitgezogte verzameling daarvan in hun hoofd hebben, zoo onderhoudende maakt. Maar ik merkte dat zy hoofdzaaklyk uit de fckandelyke kronyk genoomen waren.
Myn reisgenoot, in den loop van ons gefprek zig eenige uitvallen tegens Priesters en Priesterbedrog hebbende laaten ontvallen , van welke hy een openbaare en verklaarde vyand is , nam de Officier daaruit gelegenheid om deeze boert veel verder te dryven dan. het onderwerp dulden kan, of dan het oogmerk van nryn vriend was geweest. Twee tegens eikanderen overgeflekle klasfen van menfehen, Geestlyken en Twyfelaars, zyn altoos zeer geneigd om alle fpotternyen tegens de Geestiykheid aantezien als fchichten tegens den Godsdienst zei ven afgel'chotcn, zonder de minfte acht te geeven op eene onderfebeiding, die fomtyds noodzaaklyk is, tusfchen dc zaak cn haare verdedigers. Dit was het geval met onzen Officier. Door myns vriends fpotterny aangemoedigd, haalde hy een klein Fade-mecttm of zakboekjen van ziele-vergift uit zyn' zak, dat hy ons met een zeker veel betekenend oog in de handen gaf. Het was de Hiftorie der Mirakelen , waarin wy met verontwaardiging die van Jefus aan het eind van de gantfehe reeks van bedriegeryen geplaatst zagen. De wvze, waarop wy het bock terug gaven, benam onzen Officier eenigzints den moed; maar hy keerde egter ras tot zynen buidel van anecdotes terug, en nam kort
daar-



REIZE LANGS DEN RHYN. v>y
daarna affchcid , zig her vermaak bclooveude van ons des anderen daags aan de openbaare tafel te zullen vinden.
Na zyn vertrek verhaalde my de Heer E de
volgende byzonderbeden van zyne gefchiedenis:
,, Ten tyd toen ik in het gewoel van de waereld „ trad," zeide hy, ,, was deeze Heer in het mid„ den van zyne loopbaan. Ik had geene perfoneele ,, naauwe kennis aan hem, maar kende hem wel by ,, naam. Hy was op dien tyd zeer los, en verteer* de een aanzienlyk goed in allerleie buitenfpoorig* „ heden. Het verkoopen van zyne fraaie buiten* ,, plaats naby Rotterdam was zyne laatfte toevlugt „ en toen dit geld ook op was, was hy genoodzaakt ,, zig fchuil te houden. Dit is nu omtrent vyf en ,, twintig jaaren geleden en niet in de gelegenheid ,, zyndc om te weeten, waar hy gebleven was, be„ floot ik dat hy een flagtoffer van zyn flegt gedrag „ geworden zoude zyn , zoo dat hy my , in den .,, eerften oogenblik dat ik hem herkende, voorkwam ,, als iemand die van den dood verrezen was. Wy ,, moeten onze Waardin eens vraagen," voegde hy 'er by, ,, of zy cenig gedeelte van deeze groote gaa„ ping in zyne gefchiedenis konne invnllen."
De Waardin verhaalde ons dathy, fchoon hy tot den rang van Colonel in Hollandfchen dienst verheven was, genoodzaakt was geweest zyne commisfie te verkoopen om zyne fchulden te betaalen, en dat hy nu geheel onderhouden wierd van de weldaaden van zyne vrienden, die hem noodzaakten in Kleefland te
woo-



94 REIZE LANGS DEN RHYN.
xvoonen, uit fpaarzaamheid, en dat hy by eenen boer digt by de ftad in de kost is. Doch naardien die afzondering niet zeer naar zynen fmaak is, koomt hy zoo dikwyls in de ftad als zyne beurs hem toelaat de vermaaken van het gezelfchap van andere te genieten.
Wy konden niet nalaaten den man te beklaagen, die door zyn gedrag op eene brooddronken wyze de middelen die eens in zyne magt waren, om zynen naderenden ouderdom eerwaerdig te maaken, had
weggefmeten; want hy was, naar hy ons be-
richtede , meer dan zeventig jaaren oud en
wiens beginzelen nog zoo onbepaald, wiens neigingen nog zoo jeugdig en wiens gefprekken, zelfs de onfchuldigfte, nog zoo beuzelachtig waren als of hy
een jongeling van twintig jaaren geweest was; ■
die beroofd was van die waerdigheid en dat belang, waarop zyne geboorte, zyne bezittingen en zyn beroep hem een zoo billyk recht gegeeven hadden
en die, in plaats van aan anderen te bevcelen, tot eenen ftaat van verachtlyke afhanglykheid gebragt was. In kort, zyn leven is een verneveling van een'
oogenblik geweest een vuurpyl, die met luifter
in dc hoogte ryst, met bewondering befchouwd wordt, maar welks niets waerdig overfchot geheel in vergetelheid geraakt, als het ophoudt het oog te verblinden!
Den volgenden dag verfcheen hy weder op het eetens-uur, volgens zyne belofte, en trad met groote drift in veele losfe en beuzelachtige gefprekken met
elk



REIZE LANGS DEN RHYN. 95
elk eenen rondom hem, waardoor hy klaar liet blyken dat al wat hy geleezen had zig bepaald had tot die fchryvers, welke de beginzelen, waarin hy was opgevoed, hadden om verre geworpen, zonder betere in dcrzelver plaats te Hellen, cn die hem afgefletert tegenwerpingen en fpotternyen tegens alle de Hellingen , aan welke bedaarde zielen gehecht zyn, en die voor hem zeiven het beste middel tegens zynen té* genwoordigen verlaagden Haat zonden geweest zyn, hadden aan de hand gegcevcn. Zyne gefprekken toonden egter maar al te duidlyk dat hy, hoe zeer hy zyn best daar toe deed, egter geene volkoomen overwinning kon behaalen over het geen hy gemeens rooroordeelen noemde, en dat zyne poogingen om de akelige vrees, die om zyne afneemende dagen zweefde, aftefchudden, geenzints zoo wel Haagden als hy wenschte. Hy herinnerde my eene aanmerking, die ik ergens ontmoet heb, ik meen by Voltaire , dat „ de godlooze en de vroome meest over eenen toekoo* „ menden Haat fpreeken, deeze omdat zy dien vree,, zen, gene omdat zy dien verlangen." Demensch, die denkt, zal dc onflerfiykbeid of vreezen of wenfchen. De zaak is de allergewigtigHe die 'er zyn kan en moet icderecnen treffen , uitgezonderd den onweetenden of den genen die niet denkt! Ja, de Helzels van ongeloof zelve hebben eene ftrekking om twyfelingcn in den boezem van de genen, die meest geneigd zyn om die te gelooven, optewekken, want terwyl de geest gretig bezig is bewyzen voor dezelve
te verzamelen, koomt eene geheime influistering .
dee-



95 REIZE LANGS DEN RHYN.
deeze dingen zouden echter waar kunnen zyn dë
flaapvcrwekkende kragt van het fusfende middel tegenwerken en veroorzaakt eenen fterken ftryd van binnen. Men weet dat Lord Chesterfield , naar zyne levendige wyze van zeggen, deeze of diergelykc uitdrukkingen gebruikt heeft: Het is der moeite waerdig te flerven, om zyne twyfelingen optehelderen, dat zoo veel is als de uitroeping van den Franfchen
fraaien geest Je m'en vais chercher le grand
peutetre.
Maar om weder tot myn Verhaal te keeren. Na eenigen tyd als langs de kanten gereisd en zig by verfchillende godsdienstige gevoelens opgehouden te hebben met aanmerkingen, die niet tot hun voordeel waren , bleef hy ten laatften Paan op de leer der predestinatie, in welke hy betuigde zoo Perk te ge* loovcn als de regtzinnigfte Christen; maar by haalde 'er tegelyk een bewys uit om de godlyke rechtvacrdigheid te bcfchuldigen en de ondeugden der menfehen te verfchoonen, terwyl hy met groote drift fchreeuwde tegens de onrechtvaerdigheid van geftraft te worden voor daaden, die wy voorgefchikt zyn te moeten hedryven.
Dit bragt een hevig gefchil te weeg. Sommige ontkenden de leer; maar terftond wicrd hunne Christenheid verdagt gehouden; andere ftemden de waarheid toe, maar ontkenden de gevolgen, welke hy 'er uit zogt afteleidcn.
Zyn bekwaamde tegenpartyder op deezen grond was een-Duitsch Heer, die met meer juistheid en
naauw-



REIZE LANGS DEN RHYN* 07
tiaaüwkeurigheid van uitdrukking over de zaak in gefchil fprak dan men gewoonlyk in zulk een gemengd gezelfchap aantreft. Naderhand hoorde ik dat hy, fchoon thans in eene waéreldlyke bediening zynde, voor de Kerk was opgevoed. Zyn voornaamst bewys grondde hy op de fouvereinitèit van Gbd en op eene verkeerde tocpasfmg van het zeggen van den Apostel dat wy als pot-aarde in de hand des pottenbakkers zyn, die recht heeft om een vat der eere en een ander der oneere te maaken. Maar dat was juist het denkbeeld dat onze Colonel als onrechtvaerdig beftreed. Het onderwerp wierd nu , aan drie veifchillende hoeken van de tafel te gelyk bepraat, en daar had een algemeen gebabbel plaats, naardien het in openbaare redentwist de gewoonte is dat men zyne Item verheft naar maate men in bewyzen overmand Wordt. Daar wierd dan eenigen tyd lang een fterk loopend gevcgt gehouden. Het Noodlot, de Predestinatie , Verkiezing , Verwerping, Vrye Wil, Noodzaaklykheid wierden in het gefchil ingewikkeld cn met veel drift, aan beiden zyden beurtelings aan* gevallen en verdedigd. By een ffilzwygen, dat
eenklaps tusfchen beiden plaats greep van Welk
ik, met uw verlof, gebruik zal maaken en het overige voor mynen volgenden brief befpaaren.
8 xil



1,8
REIZE LANGS DEN RHYN.
XII. B R I E F.
Myn Heer!
I3y eene tusfchenpoozing van fïilte, als het ware by algemcene toeftcmming, opdat dc ftrydcnde partyen eens adem mogtcn haaien, 'vroeg my myn vriend, weetendc dat ik voorheen een weinig in de Metaphylica gedaan had, fchoon ik weldra vond dat zy veel te diep voor my was, met eenen toon, die duidlyk door het geheel gezelfchap gehoord wierd, welke myne gedagten over het onderwerp van het gefchil waren ?
Nu haat ik gcfchillen, en, als eene waarheid niet van zeer veel waardy is, wilde ik haar liever in eens opgecven dan de moeite necmen van haar te verdedigen. Ik haat de openbaare gcfchillen nog meer, en byzonderlyk aan tafel, daar ik myn' tyd zoo veel beter befteeden kan; doch nu zoo onverwagt tot den ftryd uitgedaagd wordende terwyl de verwagting eenigzints wicrd opgewekt, zou ik, zoo ik hadd' blyven ftilzwygen of my verfchoond hadd' van ccnige aanmerkingen te maaken, of voor een bloodaard zyn gehouden geworden, of men zou gemeend hebben dat ik te, grootcn lust naar myn middagmaal hadd'. Doch al ware ik de fcherpzinnigfte onder alle de Bovennatuurkundigen geweest, het onderwerp was
on-



REIZE LANGS DEN RHVNï 09
ongelukkig reeds zoo ingewikkeld geraakt dat 'er Veel meer tyds en geduld nodig zouden geweest zyn, dan ik op dien tyd belleeden kon om het te ontwarren. In deeze verlegenheid befloot ik een weinig konstenary te gebruiken en tragtede , in navolging van des Colonels geliefdftc febryvers, te verdomme»; daar ik niet verwagten kon te zullen overtuigen. Ik hoopte op deeze wyze het gedruis van hunne bat* teryen te doen zwygen, opdat ik een warm ftuk hoen, dat ik zoo even op myn bord genoomen had, in rust en vrede mogt opceten.
Na die uitdrukkingen van onzen Twyfelaaf, die het ftuk op dc baan gebragt haddc , weder opgevat, en dc naar myne gedagten noodige ondérfchei* dingen gemaakt te hebben tusfchen het Noodlot, Predestinatie en Noodzaaklykheid, verwierp ik het eerfte als zynde een Iieidensch denkbeeld, waardoor men aan een onbekend bcginzel eene onfehendbaare magt over de Goden zelve toefchreef. De Voorie* fchikking meende ik het gantiche plan van de Voor* zienigheid intefluitcn, en de Noodzaaklykheid dert invloed, welken men onderftellen kan dat dit plan heeft over alle zaaken in het algemeen, en den ftaat en de verrigtingen van redenlyke fchcpzelen in het byzondcr.
Deeze voorftelling van de zaak behaagde en, alzoo zy geen byzonder gevoelen aantastcde , wierd zy algemeen toegeftemd. Dit punt gewonnen hebbende befloot ik 'er een paar paradoxen op te bouwen. Dc eerfte was dat, „ zoo een man zig gelyk blyft G a « in



ioo REIZE LANGS DEN RHYN.
„ in zyn geloof aan de Predestinatie, het omtrent „ zoo veel is als of hy in het geheel niet aan dezelve
„ geloofde." De tweede, dat, ,, naar maate
,, de voorftanders van Zedenlyke Noodzaaklykheid
en Zedenlyke Vryheid clkanderen verftaim, hunne ,, gevoelens zullen blyken clkaèr te naderen, zoo ,, dat zy, in vervolg van tyd aangetoond kunnen ,, worden volkomen dezelfde te zyn."
Het was gemaklyk te befpeuren dat door deeze ftoute (tellingen myn krediet vreeslyk aan het daalen geraakte, en daarom haastede ik my om haar en dat te onderfchraagen.
,, Ik heb opgemerkt " zeide ik, „ dat de voor„ (tanders van de Predestinatie hunne bewyzen ge„ meenlyk ontlecnen van de ellenden en dwaasheden „ van het leven. De huwelyks-verbindtenisfèn, als „ zy onvoorzigtig aangegaan zyn , zyn volgens „ hen, voorzeeker in den hemel bepaald , terwyl „ die welke voegzaam en voordeelig zyn, aan onze „ eigen voorzigtighcid en doorzigt toegefchreven „ worden. Dus heb ik in het zedenlyke nimmer „ iemand ontmoet, die meende dat hy onweêritaan„ baar gedreven wierd om deeze of geene daad van ,, eerlykheid of weldaadigheid te verrigten. De ,, ccnigfte invloed , welken de Predestinatie of de „ Noodzaaklykheid op hem heeft, is hem te noodzaa„ ken zyne eigen neigingen te volgen, cn als de men,, fchen, in gevolge van dit gedrag, in het ongeluk ,, ftorten, meenen zy volkoomen vryheid te hebben „ om den blaam van zig en op de oorzaak van hun
„ aan-



REIZE LANGS DEN RHYN. 101
„ aanwezen te werpen. Maar laaten wy beftaan„ baar met ons zeiven blyven en den gcheelen zaa„ menhang van de leer gelooven en zien hoe zy dan „ werke. Zoo ik gepredestineerd of genoodzaakt „ ben goed te doen, is het ook gepredestineerd dat
„ ik een inwendig genoegen gevoelen zal, ja,
„ in fpyt van myne Twyfeling, hoop zal voeden. „ Zoo ik , door eene onweêrftaanbaare natuur-wet „ gepredestineerd ben om kwaad te doen , ben ik „ ook, door dezelfde wet gepredestineerd om fchaam„ te en wroeging te hebben. Zoo ik , in de he„ vigheid van myne drift genoodzaakt word een „ moord te doen, ben ik ook genoodzaakt te fter„ ven volgens dc wetten van myn land, en, volgens „ de wetten van myne natuur, de kwellingen van „ een fchuldig geweeten te lyden. Hy, die genood-. „ zaakt is deeze beginzelen te gelooven en zyn ge„ drag naar derzelvcr waare ftrèkking te regelen, „ zal genoodzaakt zyn te zeggen dat Deugd nood„ wendig de bron van geluk, en Ondeugd de bron „ van ellende is, en zyn geheel gedrag zal even nood„ zaaklyk met zigzelf gelyk zyn , als of hy de drif„ tigfte voorftandcr van de vryheid van 's menfehen „ wil , de verdienfte van Deugd en de fchifld van „ Ondeugd ware. Dit is baarblyklyk de toeftand „ der dingen met betrekking tot den tegenswoordi„ gen ftaat. De man , die genoodzaakt is al zyn „ geld te verfpillen, is genoodzaakt arm cn afhang, , lyk te zyn , terwyl de man, die beftemd is om „ naarftig, voorzigtig en fober te zyn, befcemd is G 3 „ om



ï 02 REIZE LANGS DEN RIIYN.
„ om onafhattgiyk te wezen, zooniet in overvloed, „ uitgezonderd dat eenige onvoorziene noodzaakiyke voorvallen hem hinderpaalen in den weg gelegd „ hebben. Zoo de rechtvaardigheid van deeze ge„ fteldhetd van zaakcn met betrekking' tot den te,, genswoordigen Haat niet te befchuldigen is, waar,, om zou zy dan niet tot eene andere waereld uit,, geftrekt worden?"
Dit voorftel was nieuw en bragt hen in verlegenheid; zy fcheenen in zoo verre overtuigd dat zy geene poogingen dceden om door eene enkele fchakel van de keten henen te breeken, fchoon het geluid van de woorden , die dezelve uitmaakten , hun niet aanftond.
„ Gy ziet dan, Ilccren, dat het met opzigt tot M bet zedenlyk gedrag en de natuurlyke gevolgen ,, van hetzelve, van geen aanbelang is of wy voorftanders van het ftelzel der noodzaaklykheid dan „ van den vryen wil zyn."
Onze Kolonel wierp nog tegens dat, fchoon het niet onrechtvaardig was den mensch te noodzaaken om goed en gelukkig te zyn , het egter hard was dat iemand tot ondeugd cn ellende gepredeftiueerd zou zyn.
„ Zoo dit zoo is," zeide ik, ,, moeten wy on14 derftellen dat het een noodzaaklyk gevolg is van „ dat zy gepredestineerd zyn rrye werkoorzaaken te }, wezen."
Dit fcheen eene tastbaarc ftrydigheid.
„ Laaten wy ," scidc ik, ,, de zaak eens uit ecu
„ an-



REIZE LANGS DEN RHYN. 103
„ ander oogpunt bcfchouwen: Laaten wy
,, eens, voor eenen oogenblik, dat afgryslyk woord ,, Noodzaaklykheid laaten vaaren , dat een molen„ fteen om den hals van dit gefebil is. Het is, „ naar myne gedagten , het oneigenlykfte woord „ dat men hadd' kunnen verkiezen; want de geest „ denkt, zoo haast het uitgefprooken wordt, op ,, eene natuurlyke noodzaaklykheid en ontleent een „ bewys van den blinden, aandryvenden invloed „ van een ligbaam op een ander, die niet meer met „ ons onderwerp te doen heeft dan wil, verlangen ,, of gedagte met den flag van eenen hamer, of met ,, de zwaarte van eenen fteen, die van uwe bergen ,, rolt. Laat dat yslyk woord vaaren, en misfehien ,, zullen wy het alle eens zyn."
Verklaar 11, verklaar u, riep de Kolonel, en zulks wierd herhaald door het geheel gezelfchap, dat nu gezamenlyk myne tegenpartyders geworden was. ,, Andwoordt op deeze vraagen, Heeren, cn de zaak zal zigzelve verklaarcn." ,, Worden redenlykc wezens niet altyd door be-
„ weegredenen gedreven? Ja."
„ Of kan iemand, uit zigzclven, handelen zonder
,, beweegredenen tot zyne daaclen ? Neen,
,, zeeker niet, want zoo hy dit wilde beproeven, „ zou deeze grillige proefnecmiug eene beweegreden
„ worden en zigzelve wederleggen. Toege-
„ ftaan."
,, Zoo hy niet zonder dezelve kan handelen, dan „ is hy genoodzaakt, volgens de geftcldheid van zyG 4 „ ne



}c4 REIZE LANGS DEN RHYN.
sa nc natuur, volgens dezelve te handelen. --
Wel ja."
,, Beftaat de vryheid niet in het vermogen van vol-
gens deeze bepaalingen of befluiten, welke dq 9, beweegredenen verwekt hebben , te handelen, zon-
der eenige hindernis uit een gebrek in ons eigen
geftel of zonder eenig beletzel van eene vreemde ,, magt, dat is, zonder eenig bedwang van eene na-
„ tuurlyke Noodzaaklykheid? Wel, dat kari
„ niet ontkend worden."
,, Waar is dan het gefchil ? Beiden partyen erken,, nen dat wy volgens beweegredenen moeten han,, delen, en dat het vermogen van volgens dezelve ,, te handelen dc daaden van zedenlyke werkoorzaa„ ken van eene onderwerping aan eene natuurlyke
aandryving onderfchcidt ? Ook kunnen wy met ,, geene mogelykheid een volkoomener en vollediger
denkbeeld van vryheid voeden dan dat van in ftaa$
ie zyn de voorneemens van onzen wil uitt.evoerert.
,, Nu, Heeren , als gy nu nog een zwak voor 3, het woord Noodzaaklykheid hebt, zuilen wy het „ weder aanneemen ; want het kan alleenlyk mee„ nen dat, volgens de gefteldheid van de mcnschly-
ke natuur, de wil, die onze daaden bepaalt, door „ eene heerfchende beweegreden moet gedreven wor„ den. Wy moeten onzen wil gchoorzaamen, da.t „ is, zoo gy het woord, dat ik niet lydcn mag, „ gebruiken wilt, wy zyn genoodzaakt om vry t; 3, handelen! "
■ Het behaagde hun aautcmerken dat ik.myneparadox?
ftel»



REÏZE LANGS DEN RHYN. 105
{tellingen veel beter ftaande hield dan men vcrwagt zoude hebben. Maar daar bleef nog eene zwaarig-
heid over: Naardien wy door beweegredenen
moeten handelen, en naardien deeze beweegredenen dikwyls door uitwendige voorwerpen verwekt worden , over welke wy geene magt hebben, zoo dagten zy dat 'er veel reden van verontfchuldiging was, als de menfehen zig door de kragt van fterke verzoeking lieten overwinnen.
Deeze zwaarigheid was, merkte ik aan, tegens elk ftelzel intebrengen ; want zy koomthier op uit: — , ,, Waarom wordt dc verzoeking fterker dan dc moed
„ om die te weêrftaan ? Maar waaarom moet
„ die tegenwerping meer opgegeevcn worden om „ eene ondeugende daad te ontfchuldigen, dan om „ eene deugdzaame uittewisfehen? Wy geeven niet „ zoo gereedlyk dc verdiende op yau iemand die ,, in ongeluk is te helpen , van iemand voor verdrin-
ken of van doods bcnaauwdheid te redden , uit ,, aanmerking dat de beweegreden onweörftaanbaar „ fterk was. Hoe fterker myne drift is om zulke „ menfehen te verlosfen, hoe deugdzaamcr ik ben, „ even zoo , hoe mcnigvuldigcr myne verlangens ,, zyn om ondeugden te begaan , hoe verdorvcner „ myn hart, in het algemeen befehouwd, is. Zoo
de voorwerpen van verleiding onweèrftaanbaar ,, fterk geweest zyn, toen zy aanwezig waren, is „ het een blyk, dat myne deugdzaame beginzelen „ de zwakfte van de twee geweest zyn. Dit moet. ?, eene beweegreden opleveren om dezelve door alle G 5 „ nio-



io6 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ mogelyke middelen te verilerken, en om liet ge„ vaar te ontwyken, dat ik zoo weinig in ftaat ben „ onder dc oogen te zien. Als ik weet dat de in„ volging noodlottig zal zyn voor myne toekoomen-
de rust of voor het welvaaren van andere, zyn „ deeze dan geene beweegredenen om de verzoeking ,, te weêrftaan ? Hebben wy geene magt om beweeg„ redenen en aanmerkingen uit onzen eigen voor-
raad van ondervinding en opmerkingen te putten,
die een tegenwigt kunnen zyn voor aanlokzelen „ van buiten ?"
,, Maar evenwel," merkte de Kolonel op, „waar„ om heeft God ons niet zulke beweegredenen voor„ gefteld, die ons onvcranderlyk tot de deugd zou„ den neigen? "
„ Wy kunnen de diepte van de godlyke raadfla„ gen niet peilen. Wy moeten in derzelver wys,, beid berusten, fchoon" zy met onze onvolmaakte „ denkbeelden van volmaaktheid ftryden. Maar ik „ befpeur dat, zoo dit de gefteldhcid der dingen „ ware , 'er geene aanfpraak zoude kunnen zyn op „ meerdere of mindere verdienden in menschlyke „ daaden , cn, fchoon wy dan nog vry zouden han„ delen , naardien wy alleen aan onzen eigen wil ,, zouden gehoorzaamen, zouden wy egter zoo een-
var mig cn oareranderlyk handelen als zwaare lig-
haamen die vallen , cn ligte die opfteigen. Het „ vermogen van het kwaad te wederftaan , en het „ goed te verkiezen, door van alle kanten genoeg„ zaame beweegredenen te verzamelen is dc grond,
„ waar-



■
REIZE LANGS DEN RHYN. 107
5, waarop wy verandwoordelyke fchepzelen gemaakt „ zyn, naardien het de ftandaard van braafheid of „ verdorvenheid is. Deugd fluit verclienfte in; en „ daar kan geen geluk zyn gelyk aan dat van zig „ zyner verdiende berust te zyn. Het is een fortuin „ dat wy zelve gemaakt hebben, en oneindig meer „ voldoende dan eene erfenis, waarvoor wy niets „ gedaan hebben."
„ Gelukkig zy, die op eenen beteren weg geweest ,, zyn dan ik," zeide de oude Officier met eene zugt, ,, om zulk een fortuin te maaken !"
Dus eindigde ons gefchil. Ik was regt blyde dat zy my met rust lieten; want ik was zeer bcdugt dat zy weder een ander onderwerp zouden opgevat hebben , dat met het voorige naauw verbonden was, want als ik dat nog hadd' moeten bcredcnccren, zou myn maaltyd volkoomen bedorven geweest zyn.
XIII. BRIEF.
M y n II eer!
J3e weg van Cleef naar Xanten verfchafte ons gene onderwerpen van waarneeming of befpiegeling, hoe fterk ons verlangen ook was om fentimentcele reizigers te zyn. Wy genooten over het algemeen genoegen, daar wy door een vrolyk land reisden,
of



io8 REIZE LANGS DEN RHYN.
of door een groen bosch reeden; maar de verfchillende voorwerpen , die dit genoegen veroorzaakten, onderfcheidden zig niet genoegzaam om eene befchryving te verdienen.
Wy kwamen omtrent ten agt uuren van den avond te Xanten. Dit is een klein ftadjen , dat omtrent agttien mylen van Cleef ligt. In de wallen van dit ftadjen hebben de tyd, de oorlogen en verwaarloozing met malkanderen zulk eene wyde bres gemaakt, dat ons rydtuig 'er zeer gemaklyk door zoude hebben kunnen ryden, zoo de poorten voor ons waren gefloten geweest.
Wy flapten af aan het post-huis, dat door eenen beleefden, vrolyken Franschman gehouden wierd, die ons in tien minnutcn alle de boofdzaaklyke omftandigheden van zyn leven vertelde. Wy vernamen dat hy eenigen tyd, geduurende den berugten zevcnjaarigen oorlog, in Franfchen dienst was geweest, dat hy, terwyl zyn regiment in deeze ftad in bezetting lag en hy in ditzelfde huis ingekwartierd was, kloekmoedig de weduwe van bet huis belegerde , merkende, zoo hy zeide, dat het hem gemaklyker zoude vallen zyn fortuin door de liefde dan met den oorlog te maaken. Hy verhaalde dat zy zig dra op eene eerlyke capitulatie overgaf, en hem in bezit Helde van deeze zelfde citadel met a] zyn toebehooren. Hy bekende ook opregtlyk, dat het meer met zyne neiging overeenkwam voor vreedzaamc klanten bier te tappen , dan het bloed van zyue yyanden te vergieten , dat hy liever andere
dier-



REIZE LANGS DEN RHYN. 109
öierlyken moed inboezemde door kragt van goede cier dan zyn eigen perfoori in het veld van eer te waagen. Het is waar, zeide hy, ik ben in verfcheiden veldflagen geweest en ben 'er, Dieu merci, heels-huid afgekoomcn; maar tant va la cruche h
Peau, qu?enfin elk fe hrife: Je me trouve hien
ici; petit, a peilt foifeau fait fon Ut; J'aime
mieux un tien quedeux tu Pa tiras': Enfin je fuis
a mon aife, & je faurois nPenivrer de mon vin (a).
Eindelyk vonden wy het noodzaaklyk de aandacht van onzen Waard van zyne eigen zaaken op die van zyne Gasten te wenden en vroegen naar kamers, bedden enz. Hy vatte ons terftond, bragt ons naar onze kamers en beloofde ons dat wy geene reden van klaagen zouden hebben, cn by hield zyn woord.
Wy verzogten een ligt avondmaal en verzeekerden hem dat onze eetlust niet verder ftrekte dan tot oen paar eieren , fchoon wy hem vergunden meer
fchotels op onze rekening te zetten. Nous ne
vous donnerons, MeJJieurs, que depetites bagatelles (£).
Maar wy hebben geen honger. Hef vrat, Mes-
fieurs , /'/ n'y a telle fauce que Pappet it, mals pourtant
Pap-
(«) De kruik gaat zoo lang ie water tot zy eens
breekt. /,{' heb het hier wel; al zoctjens en zagtjens
maakt het vogeltjcn zyn nestjen. Ik heb liever eer?
mmsch in de hand dan twee in de vlagt. In kort ik
leef hier goed en ik kan wy van myn eigen wyn bezuipen.
(b) Heer en, wy zullen u maar wat kLine beuzehngen geeven.



iio REIZE LANGS DEN RHYN.
tappetit vient en mangeant (c). Ondanks onze
vertoogen en ons verbod zagen wy Soupe, gekookt Vleesch, Zalm, Rbyn-Krceften en eenen grooten fchotcl met eieren met vier fchotels groenten op tafel koomen. Nu verzogten wy en familie tc eetcn en dat hy en zyne Belle wilden aanzitten en in den
overvloed deelen die voor ons nutteloos was.
Le bon Dieu noits ên defende, zeide hy, nous connoiffons nótre place mieux que cela! (el)
Deeze eerlyke Waard is een voorbeeld onder duizenden, dat de aanmerking van vreemdelingen omtrent de praatachtighcid van de Franfchc natie rechtvaerdigt. Van den hoogften tot den laagften, rekenen zy het eene eerfte fchuld, die zy der maatfehappy verpligt zyn de foumir a la conver■ fation, het gefprek te helpen gaande houden. De mcefte hunner zyn oppervlakkige hiftoric-kundige, anecdotisten en fentimentalisten. Zoo hunne eigen voorraad van leezing, van fpreekwoorden of eigen uitvinding hen de vereischte hoeveelheid van denkbeelden niet verfchaft, zullen zy dikwerf die , welke gy gezegd hebt, met eene kleine verandering weder overzesgen en die zoo behendig doen doorgaan als of zy van eenen nieuwen llempel waren. Ik heb myzelven
dik-
(O Het *t vaar, Heer en, geen" beter" fans dan appetyt, maar evenwel terwyl men eet, koomt de appetyt zagtjens aan.
(d) Daar bewaar ons de goede hemel voor; wy weeten beter waar wy behooren.



REIZE LANGS DEN RHYN. m
dikwyls een half uur met zulke foort van gefprekken vermaakt.
In gevolge van deeze geneigdheid de foumir a la converfation, zyn 'er meer oppervlakkige tractaaten over algemeenc onderwerpen door dc Franfchen aan het licht gegceven dan door eenige andere natie. Zy wceten wel, dat de fchcrmutfelingen in de gefprekken, die men in gczelfchappcn houdt, niet gefchikt zyn tot een grondig onderzoek van eenig onderwerp welke het ook zy. Zy weeten wel dat , naardien algemeenc gefprekken zelden dieper dan de oppervlakte gaan, men de banken niet ligt ontdekken kan. Zy hebben dc fchranderheid van te begrypen, dat wys en geleerd te fchynen voor alle dc doeleinden van het gezellig leven zoo goed is als het te zyn. Zy denken dat 'er geene grooter fchande kan zyn dan onkunde, en zy neemen verftaudiglyk in acht dat de eerfte fchuld, welke iemand aan zynen eigen goeden naam cn aan zyne verftandlyke zedigheid vcrfchuldigd is, is zyne naaktheid te bedekken, al ware het met een vygeu-blad. Daarvandaan dat zy door boeken overftroomd worden, qui ne font au' cjfieurer le fujet.
Ik heb eens een bock gehad, getytcid Pbomme tPun livre. Hierin ondernam men den leezer eenen voorraad te geeven voor alle keeringen en wendingen van de gefprekken , cn voor alles wat daarin kan opkomen en in het midden gebragt worden, en dat in drie honderd drie cn vyftig bladzyden. Maakt u flegts meester van den inhoud, en gy wordt genoeg-



ili RÉIZE LANGS DEN RHYN.
iioegzaam bekend met de Grickfche en Romeinfche gefchiedenisfen, fabelkunde, aardrykskunde, hedendaagfche gefchiedenis , anecdoten van verfchillende foorten, zinfprcükcn , oude en nieuwe bons mots; minnedeuntjens, drinkliedjens om den tyd van vyf minuuten , een loopend gevegt gaande te houden, over alle onderwerpen van weetenfehap, en te eindigen met eene fprcuk , een jeu d'efprit, of een gezang , als de geest vermoeid iê van afgetrokkene'r befpiegelingen. Het is een allerbest reisgezel. Met hetzelve kan men een goed figuur maaken aan alle openbaare tafels van Parys tot Hamburg, van daar naar Berlyn, Dresden, Weenen en van daar weder na.nr Parys, en zig met eenige waarheid vleijen, dat men op elke plaats een gunfiig denkbeeld heeft agtergelaaten que Monfieur eft uü vrai Scavant. Het eenigst gebrek dat ik in het boek vond was, dat 'er geen ééne bladzyde, paragraaph of jeu d'efprit in was tegens den godsdienst, het zy den natuurlyken of den geopenbaarden, zoo dat Monjieur nooit den rtaam konde agterlaaten van un grand Philofophe.
Deeze gefchiktheid pour foumir a la converfation is zeekerlyk eene uitmuntende in zigzelve. Het doel zelf van de menschlyke maatfehappy is te onderwyzen of te vermaaken, en niet te zaamen te fchoolen als de ftomme dieren; en hy, die eenige van die voordeden verwagt te ontvangen, behoort zig in ftaat te Hellen om op zyne beurt, deeze vcrpligting ecnigermaate te vergelden. Maar hoe moeijelyk is het hier eene behoorlyke middelmaat aanteneemen ! en
hoe



REIZE LANGS DEN RHYN. u3
hoe wenschlyk de ftrydige hoedanighen van verfchillende natieën, zoo het mogelyk ware, te vereenigen! Gy Engelfchen wordt onderfteld te denken ; maar gy wordt algemeen befchuldigd van uwe
gedagten voor u zeiven te houden! Een Fransch-
man zal alle de zaaken van alle Hoven van Europa en alle de modes in elk Hof aanvoeren, voor een Engelschman kan befluiten te vraagen wat nieuws 'er zy ? . En wat ons Hollanders belangt, wy kunnen zelden overgehaald worden over eenig onderwerp te fpreekcn, ten zy met eene oude kennis of met lieden van ons eigen beroep.
Ik wenschte egter aHerhartlykst dat de Franfchen, fchoon ik hunne gewilligheid om te vcrpligten bewonder, minder woorden en meer denkbeelden leverden, en ook dat zy hunne denkbeelden met een zedig mistrouwen uitdrukten, en niet op eenen zoo beflisfenden toon. Ik heb over het algemeen waargcnoomen dat eene verborgen beflisfendbeid vereenigd is met veel uitwendige beleefdheid. Zy mogen tegenfpreeken met een pardonnez moi, maar zy zyn zeer geneigd om tcgentefpreeken.
Zelfs hunne eerfte en beroemdfte wysgecrigc fchryvers zyn niet vry van de hebbelyke neiging van te dogmattfeeren. Rousseau, Raynal, Mirabeau neemen maar al te dikwyls eenen beflisfenden ftyl aan, cn tragtcn hunne ftcllingen kragt te geeven pat
tin ton tranchant. Zoodanig is, by voorbeeld,
die buitenfpoorige uitdrukking van den Wysgeer van Geneve: Tout homme quSpenfe, efl un être depravé H (Elk



U4 REIZE LANGS DEN RHYN.
(Elk mensch die denkt is een verdorven fchepzel.) Als men het naar dc letter opvat is het onzin; want als zyne verdorvenheid voortkoomt uit de oefening van de gedagten op zig zelve, is het ook waar dat hoe meer een mensch denkt, hoe vcrdorvener hy wordt, alfchoon het voornnamst doel van juist te denken is de verdorvenheid te verbeteren en, naardien weinige menfehen meer dagten dan Rousseau, behoort hy by gevolg onder de verdorvenfte, fchoon en zyne beweeggronden en de natuurlyke ftrekking van zyne gedagten waren het menschdom dienst te doen. Schat de uitdrukking naar haare behoorlyke betekenis, en gy zult befpeuren dat de woorden oneindig fterker zyn dan de denkbeelden, welke zy eigenlyk moesten medcdeelcn, kunnen wettigen; want zy zyn enkel gezegd om eene twyfeling te opperen , of het menigvuldig misbruik van de reden dezelve niet wel tot een nadcelig voorrecht gemaakt hebbe.
Ik zal u niet ophouden met byzondcre voorbeelden uit de twee andere fchryvers , naardien hunne werken, met welke gy bekend zyt, u die in genoegzaam aantal zullen opleveren.
Voltaare , het is waar, mag als eene aanmerklyke uitzondering van den algemcenen regel genoemd worden; maar dit moet toegefchreven worden aan dien ion badinant, fpottenden toon, met welken hy alle onderwerpen behandelt. Hy fpeclt met alle gedagten die zig aanbieden; juist op dezelfde wyze als een jong katjen met alle touwtjens die het vindt,
en



REIZE LANGS DEN RHYN. 115
en is zelden ernftiger dan in de aangenoomen karakters van zyne toncelfpcllen.
Zoo nu dit gebrek algemeen is in de hooger rangen van letterkunde, waarin men verwagten zoude dat dc wysbegeerte iemand wat zedig zoude maaken, en daar het byzonder öngerymd is elke verandering van gedagten door eenen overgang van de eene fterke verzcekering tot de andere uittedrukken, kunnen wy ons ook niet verwonderen dat het in de laagcre rangen insgelyks zal heerfchen.






I> E RHYN.






DE RHYN
O F
REIS van UTRECHT
N A
FRANKFORT,
HOOFDZAAKELYK LANGS DE OEVERS VAN DEN RHYN,
dook.
T. C O G A N.
in gemeenzaame brieven.
Vit het Engclsch.
ii. S t u k.
Te HAARLEM, By A. L O O S J E S, Pz. md c c x c v,






REIZE
LANGS DEN
R H Y K
XIV. BRIEF.
Myn Heer!
Des anderen daags 's morgens vroeg vervolgden wy onze reis naar Dusfeldorf. Het was omtrent middag toen wy aan het post-huis kwamen. Hier was het noodzaaklyk van paarden te veranderen en, onzen eetlust raadpleegende, vonden wy het nodig eenige verveifchingen te gebruiken. Wy maakten dan onze behoeften aan den Herbergier bekend, zeiden dat de hoeveelheid en hoedanigheid ons onverfchillig waren, binnen behoorlyke maat, maar verzogten hem ernPig haast te maaken; hy beloofde zulks en, vol vertrouwen op die beloften bepaalden wy ons tot eene korte wandeling in den omtrek. Wy kwamen binnen een half uur tyds terug met meer honger en meer ongeduld; maar wy konden met geene mogelykheid iets meer dan beloften Verkrygen voor de klok twee uuren, wanneer de overvloed van I



n8 REIZE LANGS DEN RHYN.
geregten, die opgcdischt wierden, den grootflen Epicurist, een nog verdrietiger uitftel ryklyk zou vergoed hebben. Soupen, visch, gebraaden en gekookt vleesch, wild, gevogelte, groenten en vrugten van verfchillende foortcn, deeden hunne intrede in plegtigc ftatie en in herhaalde opvolging, en kwamen hunne byzonderc plaatfen vervullen volgens de netfte orde van eene fierlyke tafel.
Wy konden de luisterryke fchikking van het eerfte gcregt niet zien zonder eenige vrees dat dat feest ter eere van onze post-chais met vier paarden was aangeregt, en wy vreesden voor de gevolgen welke zulk een blyk van onderfcheiding zoude kunnen hebben; doch deeze vrees verminderde egter merklyk toen wy onzen waard met zyne fchoone wederhelft, hunne moeder cn zuster dc kamer in zagen koomen, en zig aan dc tafel zetten, na zy ons genodigd hadden de eerfte plaatfen inteneemen ; want wy konden niet denken dat zy voornecmens waren onze gasten te wezen. Maar hoe aangenaam wierden wy verrascht toen het mauvak quart cVheure van Rabclah kwam, dat de geheele verteering voor deczen kostlyken maaltyd, buiten den wyn, niet meer bedroeg dan tien ftuivèrs de man ! Myn reisgezel cn ik befiooten in het vervolg niet meer zoo voorbaarig te zyn in onze oordeelvellingen, zoo min als in ons morren, maar de onaangenaamc verborgenheden zichzelve te laaten ontwikkelen zoo goed zy kunnen, cn in het geheim te boopen dat dc ontknooping nu en dan eenen goeden maaltyd zal opleveren.
Dit



REIZE LANGS DEN RHYN. 119
Dit gantfehe huisgezin fcheen de onmiddclyke af* koomlingcn van een gedacht van reuzen te zyn. Elke perfoon was meer dan zes voeten hoog, wel gecvenredigd, zeer wel gemaakt, aanvallig in het fpreeken en beleefd in zyn gedrag. Zy fcheencn indedaad verre boven de gemecne klasfe, of boven hun beroep te zyn.
Volkoomcn voldaan met het geen wy genoten en met het geen wy betaald hadden, plaatften wy ons wederom in het rydtuig in den besten luim van dc Waereld om vermaak te fcheppen, in alles wat rondom ons was, en alles dat rondom ons was, fcheen even geneigd óm ons toetelagchen. Wy wierden aanhoudend aangenaam bezig gehouden met de verwis* felende toneelen ter wederzydc van ons; wy hadden uitgeftrekte gezigten op den gezigteinder van ons landfehap en korenvelden met ryke weiden doorfneden op den voorgrond.
Als galante lieden was 'er egter eene omftandigheid die niet kon misfen ons te mishaagen. Wy waren verwonderd cn fpytig te zien dat de vrouwen en meisjens hoofdzaaklyk gebruikt wierden in al het landwerk. Wy hadden gelegenheid om hetzelfde optemerken in verfchillende andere deelen van onze reis. Wy waren geneigd om deeze pmftandigheid toetefchryven aan die ontzagchelyke toebereidzelen ten oorlog, die het land uitgeput hadden van manfehappen, in ftaat de wapenen te draagen; dit was gedeeltelyk ook de reden; maar men heeft ons egter herhaalde reizen verzeekerd dat, zelfs in tyden van I 2 den



lao REIZE LANGS DEN RHYN.
den dieplten vrede het flaafachtigst werk door de zwakker fexe verrigt wordt, dat, ten tyde van deri oogst vrouwen en dogters koren fnydcn, op fchoo* ven zetten, laaden, terwyl de mans, vaders, broeders en minnaars zig te vrcden houden met algemeene bevelen te geeven cn in eene by vergelyking luie ledigheid rond drentelen.
Dit is ongetwyfeld eene onheufche behandeling van de fchoonen, en men moet bekennen dat het niet minder ftrijdig is met de wetten en de gefteldheden der Natuur, dan die van welvoeglykheid en die petites attentiom (kleine gedienftigheden) welke de befchaafdfte natieën omtrent haar in acht neemen. Onze Kunne is baarblyklyk beftcmd tot de werkzaame, en de andere tot de meer lydende deugden. Dit is klaar uit het verfchil in ons zaamenftel. En egter fchynt by alle natieën, die niet eenen hoogen graad van befchaaving bereikt hebben , de regel verwaarloosd, en in fommige gevallen fchandelyk omgekeerd te worden. Daar is egter eenige verontfchuldiging te vinden voor die natieën , welke wy alle overeenftemmen harbaarfche te noemen; maar daar is geene ontfchuldiging voor die welke zoo verre befchaafd zyn dat zy deezen naam met verontwaardiging van zig werpen. Wanneer een geheel geflacht van mannen aanhoudend aan de vermoeienisfen van dc jagt, of de nog geweldiger oefeningen van den oorlog is overgegeeven, moet elke tak van huislyke bezigheden, hoe werklyk ook, noodwendig op de vrouw vervallen. Het is dan niet te verwonderen dat helden van
het



REIZE LANGS DEN RHYN. 121
het veld, uit gewoonte aan grooter werkzaamheid, geneigd zyn die bezigheden te verachten, die, met de hunne vergeleken, kinderachtig en verwyfd moeten voorkoomen, of zig gerechtigd moeten rekenen hunnen tyd te verdeden tusfchen de uiterftcn van vermoeienis en rust. Maar in eenen anderen ftaat van zaaken , als de Landbouw de zwaarfte arbeid wordt, dien iemand by de hand kan neemen, als de mannen doorgaands zoo huislyk worden als het vfouwlyk gedeelte van het huisgezin, is het onnatuurlyk, onbillyk, zoo wel als onbeleefd dus de zwakker fexe de hitte en last van den dag te laaten draagen.
Naardien egter deeze vrouwen niet met opzet tegens de waare orde der Natuur zondigen , fchynt ook de Natuur, verre van de fchending haarer wetten te wreeken, zeer geneigd haaren arbeid te beloonen. Gezondheid en vrolykhcid zyn de belooningen van haare nyverheid. Naar haare gefteldheid, geftalte en fterkte van fpieren te oordeelen, zou iemand byna kunnen befluiten dat zy haare fexe veranderen. Ik meen niet te vergrooten , als ik zeg dat een jonge Duitfche vrouw vier uuren met de hooivork zal werken met meer handigheid cn minder vermoeienis dan wy by een teder JufFertjen bemerken als zy de franjes
van ecu' rok uitkamt. Zy keeren eene koren-
fchoof om met zoo veel behendigheid als of het een papicr-fnippcr ware. Ik heb haar hout zien zaagen, met minder blyken dat zulks een zwaar werk was, dan men by eene waschfter ziet, als zy linnen ftrykt, en haar groote tonnen met water op haare hoofden zien I 3 flin-



ïai REIZE LANGS DEN RHYN.
flingéren met meer fchyn van gemaklykbêid dan men by eene fchoonc dame bemerkt als zy haare thee-ketel behandelt.
Zulke toncelcn waren nog des te treffender, doordien zy zoo fterk afftaken by de opvoeding der vrouwen in dc provincie van Holland. Ik twyfel of 'er wel een plaatsjen op den aardbodem zy daar de algemeenc loop der opvoeding Heiliger gefchikt is om lighaam en ziel te ontzenuwen, dan in die provincie. Ik heb kannen met warm water aan de voeten van eerstgeboren kinderen zien leggen, van den cerften oogenblik dat zy in de wieg gelegd wierden. Als de kinderen in de open lucht beweeging neemen, gelyk zy het noemen, worden zy, zoo lang als zy zyn, op een bed, op een hand-wagentjen gelegd; hunne klceding, voornamclyk onder de laagftc klasfe is, van top tot teen , een mistrouwen en afweering van de verfche lucht: hunne wasfende lighaamen cn uitgroeiende lcdcnmaaten moeten zig naar alle kanten uitzetten door wollen moffen en kousfen, flanelle dekens , rokken', overrokken , borstrokken , over* borstrokken, hemden, overhemden. In kort, zy worden zoo overlaaden met eenen last van kleedercn, dat zy byna zoo onbcwecglyk zyn als het geen, waarnaar zy fterk gelyken, eene Egyptifche mummie. Voeg hier by het aanhoudend gebruik van warme ftooven onder hunne voeten , ftroomen van ellendige flappe koffy, cn een dagelyks gebruik van gedroogden visch , falade en karnemelk. Het gevolg van deeze wyze van opvoeding is, dat die klasfe van menfehen ,



REIZE LANGS DEN RHYN. ia3
fchen, die tot den werkzaamften en zwaarflen arbeid in de maatfehappy beftemd is, lui, zwak en ontzenuwd is, en de vrouwen een prooi van hyftericke kwaaien, en dat de moeielykfte arbeid voornamclyk wordt tocbetrouwd aan Deinen , Naorfche, Westphalingers of aan Gelderfchen.
Deeze aanmerkingen betreffen alleen dc provincie van Holland, die, dc rykfte zyndc, de weeldcrigfle en meest verbasterde, en daar de luchtftreek de ongezondfle is.
Zeg de Britfche fchoonen dat, fchoon ik niet wensch haar de voorbeelden, welke ik hier voor my 'heb, zoo naauw te zien navolgen, dat zy het gebruik van fchoenen en kousfen verwerpen; fchoon ik niet wensch haar een been te zien uitfteeken, welk dat van Hümphr'm evenaart, of een' voet zoo groot als dien van Big Ben («), ik egter haar zoo veel gezondheid en kloekmoedigheid tocwenscb als deeze Brunettes van het land. Zeg haar ook dat deeze voornaamc zegeningen alleen kunnen verkregen worden door wandelen , ik zeg niet te werken met de natuur. Raad haar vroeg op te ftaan. Verzeekcr haar dat, elk uur dat zy langer rusten dan zy tot haare verfrisfehing nodig hebben, eene opJlurping van de dierlyke geesten is, en haar lustloos, werkloos en zigzelve een' last maakt voor het overige van den dag en allerwaarfchynlykst ook
voor
(«) Twee vermaarde Vuist-vegters van Londen.
VoiTAALER.
I 4



124 REIZE LANGS DEN RHYN.
voor de genen, die rondom haar zyn. Raad haar menigvuldige bewccging in de open lucht, en dat zy zig dikwyls aan wat rauwe winden blootftellen. Schoon ruuw, zyn zy egter heilzaam, want zy zullen de wangen met de blos van gezondheid overdekken. Daar kan iets gedaan worden zelfs binnen de paaien van die kieschheid, welke het onredenlyk is te onderftellen dat eene dame zal opofferen aan dc zorg voor haare lighaamsgefteldheid. Laaten zy die land-juffers van verre navolgen zonder haare lompe grofheid te naderen , en zy zullen een groot deel yan die kloekmoedigheid, welke men haar zoo zeer benydt, verkrygen. De gantfche fleep van vapeurs zal verdwynen, en daar zullen geene hyfterieke toevallen meer gezien worden.
Het koomt my. voor dat 'er in alle die deelen van Duitschland, welke ik bezogt heb, zig meer groote en fterkc vrouwen dan mannen vertoonen. Dc bctreklyke evenredigheid is zeekerlyk grooter dan in eenig ander land, dat ik gezien heb. Dit mag gedeeltelyk worden toegefchreven aan den zwaaren arbeid , waaraan zy van haare kindsheid af aan gewend worden, en gedeeltelyk aan haare afkomst van een ras van menfehen die, volgens de getuigenisfen van Julius Ctesar, Elinius en Tacitlts de reusachtigfte van Europa waren. Ik herinner my dat de Hoogleeraar Zimmermann in zyne Geograpkifche Hiftorie van den Mensch, tracht te bewyzen dat deeze grootere gefialte en meerdere fterkte moet worden toegefchreven aan hunne zwervende levenswys, gedut}-



REIZE LANGS DEN RHYN. ia5
dunrige beweeging, en aan hunne gewoonlyke blootHelling aan eenen heilzaamen graad van koude, even verwyderd van de verzwakkende hitte van Zuidlykev luchtftreeken als van de geftrengheid van de Noordlyker, die de groeijing van de dierlyke en de groenende fchepzelen ftuit. Aan diergelyke oorzaaken fchryft hy de grootheid der Patagoniers toe, aan welker aanwezen hy niet twyfelt, I'choon hunne reusachtige geftalte aanmerklyk mag vergroot wezen door de maat van het oog des verftands. De fterkte en grootte van deeze boerinnen begunfh'gt zyne Hellingen.
Zoo wy vermoeden mogten uit dc groote onevenredigheid, welke'wy in deeze verbasterde tyden kunnen waarneemen (gelyk de bewonderaars van fterkte van fpieren en eene Patagonifche geftalte dezelve moeten noemen) dat de berichten van oude fchryvers vergroot zyn, zoo zal men hun geen geloof kunnen weigeren, als men op de volgende baarblyklykë omflandigheden acht flaat. In tyden van eenvoudige boeren-zeden, voor men nog eene konftige maat had uitgedagt, moesten de ftandaards van grootte noodwendig van verfchillende declen van het menschlyk lighaam genoomen worden; en het is natuurlyk te onderftellen dat zy zullen genoomen zyn van algemeenc evenredigheden, cn niet van buitengewoone uitzonderingen. Wy mogen ook vry onderftellen dat de konftige maaten naderhand meest overeenkomftig de gemeene grootte gemaakt zyn. Mogen wy dan niet veilig befluiten uit de naamen van de verI 5 fchil-



iz6 REIZE LANGS DEN RHYN.
fchillendc maaten, nu in gebruik, dat zulke maaten oorfpronglyk overeenkwamen met deelen, die veel grooter waren dan de onze.
By voorbeeld een duim wordt in de meeste Europifche taaien uitgedrukt met een woord dat dien vinger van de hand betekent, en geeft ons gevolglyk de gewoone breedte van eenen ouden duim. Gelyk wy zeggen ex pede ffercu/em, mogen wy ook zeggen expollice Germanum. Een palm drukt de maat uit van zes, duimen. Daaruit kunnen wy befluiten dat een palm van de oude Duitfchers , over het algemeen gefprooken , omtrent anderhalven duim breeder was dan de meeste hedendaagfehe. De El, dat eene verkorting fchynt van het woord Elleboog, befchryft dc lengte van het gelid van den Elleboog tot het eind van den middenflen vinger, eene lengte van zeven en twintig duimen , cn dus verfcheiden duimen grooter dan de tegenswoordige grootte van armen en handen. Wy zullen onder de twintig hedendaagfehe voeten geen eenen vinden die twaalf duimen lengte zal haaien. Drie van deeze maaken een Tard, maar een Yard is omtrent vier van onze verkleinde voeten, zoo dat wy omtrent twee duimen in het artykel van voeten door onze verbastering verloren hebben!
Eene fchred is de maat van vyf voeten! Zoo wy onderftellen mogen zonder dc grenzen van waarfchyalykheid te overfchryden, dat deeze afftand maar eene fchred voor onze voorouderen wras, moeten wy bekennen dat zy ons verre voorby flapten; want daar
zyn



REIZE LANGS DEN RHYN. 127
zyn niet veele menfehen die met gemak verder dan drie voeten zullen Happen.
Misleiden zal deeze onevenredigheid ongelooflyk voorkoomen ; maar wy moeten ons herinneren dat de lengte van eene fchred, overliet algemeen, overeenkoomt met de grootte van den perlöon cn ook dat, in de dagen van welke wy fpreeken, de werking van de dye-fpieren niet gehinderd wierd door die leelyke banden, kousfenbanden genoemd, dat dc voeten niet met fchoencn beklemd waren, en dat de toonen uitgefpreid waren als de klaauwen van eenige ' viervoetige dieren of, 0111 fierlyker gclykenis te gebruiken , als een waaier van eene Juffer als zy in de kerk zit te bidden. Wy mogen ook onderftellen dat de Duitfchcrs, als de Indiaanen, met eene veèrkragt traden, cn niet als wy traage cn ingekrompen menfehen van dcezen tyd, die onze beenen voortzetten als de beenen van een pasfer, tcrwyl de flinker het niet waagt zyne plaats te vcrlaaten voor de regter vast bezit van eene andere genoomen heeft. Ey eiken Hap vielen zy neder op de hiel, die vooruit gedrukt wierd op de uiterfle knokkelen van de phalanx pedis en fprongen weg met hulp van flerke en veêrkragtige toonen. Als wy dan de byna reuzengcflaite, de hcbbelyke kragt van de heup, de dye? het been en den voet, dcrzelver onbcnadeeld maakzel, onbelemmerd gebruik, en den byzonderen gangin aanmerking necmen , zal de affland van vyf voeten niet boven hunne gewoone kragten fchyncn.
Men heeft ren-paarden gezien die dertig of zes en
der-



is» REIZE LANGS DEN RHYN.
dertig voeten in eene fprong overfprongen. Het zou omtrent even zoo buitenfpoorig zyn, als een hitjen, of een heeren-paardjen, de waarheid hiervan in twyfel trok op de maat Van hunne eigen Pappen, als dat wy onze voorvaders tot die daad onbekwaam zouden achten, om dat zy onze uiterfte poogingen te boven gaat.
Naardien gy nu kunt onderftellen dat ik in het gezigt van Dusfeldorp ben, gereed om op dc gierbrug de rivier overteftceken in het vallen van den avond, zal ik u goeden nagt wenfehen.
XV. BRIEF.
Myn Heer!
J^usfeldorf betekent cigcnlyk dorp aan de Dus fel, dat een klein riviertjen is dat aan de Zuidzyde langs hetzelve voorby vliet; Dus feldorf is egter, ondanks de nederigheid van deszclfs naam , zoo naby den Rhyn als de Dus/el, en is van een dorp eene vry levendige en vrolyke ftad geworden. Zy is vry wel bebouwd, wel beftraat en bevat omtrent agttien duizend inwooneren, de bezetting mede gerekend. Zy behoorde voorheen aan het Ryk , maar is nu den Keurvorst van de Palts onderworpen. Zy is de voornaamfte ftad van het Hertogdom Berg. Zy
plagt



REIZE LANGS DEN RHYN. 129
plagt de refidentie-plaats van den Keurvorst te zyn, die nu te Manheim zyn verblyf houdt, daar hy een allerpragtigst paleis gebouwd heeft. Zy is haare tegenswoordigc levendigheid verfohuldigd aan de wysheid en mildheid van den Keurvorst Josepii Willem , die, begeerig zynde derzelver gunfiige ligjging tot den koophandel tot voordeel aanteleggcn, in het jaar 1709 de ftad begon uitteleggen. Hy fchonk haar vrydom, en vryheid van alle lasten voor den tyd van dertig jaaren aan elk eenen, die binnen de muuren een huis zoude bouwen. Door deeze voorzigtige maatregelen genoot hy het vermaak dat dwinglanden en onderdrukkers niet kennen, dat van de befchermer van zyn volk te zyn, dat van hen voorfpoedig en gelukkig te zien.
Hy was een te veiftandig Vorst om vervolging te dulden en, fchoon de Katholyke Godsdienst de heerfchende is, wordt egter den Proteftanten, Lutherfchen en Jooden hunne vrye Godsdienstoefening toegelaatcn. Deeze toegeevendheid, fchoon zy misfchien nog niet is het geen elk goed burger en draager van de gemeene lasten natuurlyk recht heeft te verwagten, doet egter het hoofd en het hart van den Vorst eer aan. Zoo de geest van de Roomfche Kerk zoo onverdraagzaam is als wy Proteftanten denzelven altoos affchetfen , en onze neigingen, als wy eene diergelyke magt in handen hebben, verre te boven gaat, verdient zulk een verlof aan ketters vergund, befchouwd te worden als eene zeer edelaartige daad. Zy verdient, naar myne gedagten, veel
groo-



ï3o REIZE LANGS DEN RHYN.
grooter loftuitingen dan men eenen Proteftantfchen Staat verfchuldigd is, die even zulke voorrechten zou vergunnen aan perfoonen van nog veel kleiner onderdeelingen van gevoelens.
De deugd van godsdienftige verdraagzaamheid bekleedt eene voornaame plaats onder die deugden, die haare eigen belooning medebrengen. Gelyk vervolging, hoogmoed, onderdrukking, wreedheid, wrevel cn haat teelt, zoo heeft de vrye oefening van verfchillende Godsdicnften eene tegenovergeftelde uitwerking. Zy is de bron van eensgezindheid en wedcrzydfchc toegenegenheid. Als men onnodige onderfchcidingen maakt, koestert men tweedragt; doe die uit den weg cn men koomt, als dc driften weder bedaard zyn, tot die toegenegenheid, welke de mensch natuurlyk den mensch toedraagt. Naar maate de maatfehappyen nader aan deeze beginzelen koomen, leeven zy ook in eene hebbclyke vriendfehap , en naar maate zy 'er verre van daan zyn, is het veld grooter waarop de Duivel zyn flegtst onkruid zaait.
De wysheid en verdraagzaamheid van Joseph Willem hebben Dusfeldorff doen bloeien, en deeze bloeiende Paat heeft eenen baarblyklyken invloed op de verftanden cn op de zeden van de inwooneren. Zy zyn opregt cn beleefd, eensgezind en gelukkig. Zy zouden nog meer naar mynen fmaak zyn, zoo hunne liefde voor gezelfchap en vrolykheid hen niet in verzoeking bragt van 's morgens, 's middags en 's avonds naar den Johannes-bcrg Hockheim en Rude sheim te gaan.
Maar



REIZE LANGS DEN RHYN. 131
Maar ik handel zeer onordclyk met 11 in eens in het midden van de ftad te brengen en u met de inwooneren bekend te maaken, voor ik u naar myne herberg gebragt heb cn u met vriend Zimmerman in het Hof van Tweebrugge in kennis gebragt heb.
Dit huis is verfcheiden jaaren met een goeden naam gehouden door de weduwe Zjmmerman , die eenige weeken voor onze aankomst overleden was, en dc zaak aan haaren zoon had overgelaaten. Wy hebben reden om van hem te getuigen dat hy fequitur matrem pafjibus cequis.
Al die Dusfeldorff bezoekt moet noodwendig de groote verzameling van fchilderyen gaan zien. Veele koomen van zeer verre om geene andere reden, en rekenen zig overvloedig voor hunne moeite betaald. Het zou by gevolg ook eene onvergecflyke zonde tegens den goeden fmaak en lofwaardige nieuwsgierigheid zyn, zoo iemand in die ftad kwam en dat bezoek naliet.
Toen wy Herr Zimmermann ons verlangen te kennen gaven van daar by toegelaaten te worden, zond hy terftond zyn' knegt om Profesfor White , den opziener te laaten zeggen dat 'er twee vreemdelingen waren die de fchilderyen wenschtcn te zien. De Profesfor befcheidde ons tegens den volgenden morgen ten elf uuren,
Dccze beroemde galery ligt aan het paleis , dat zelf aan de zaamenvloeying van den Dusfel met den Rhyn ligt. Zy beftaat uit vyf kamers, van welke drie zeer ruim cn breed zyn, de andere zyn kleiner.
Elke



13* REIZE LANGS DEN RHYN.
Elke kamer of zaal heeft haaren eigen naam. De eene is, by voorbeeld, de Italiaanfche zaal genoemd, om dat de meeste der Pukken, welke zy bevat, van Italiaanfche meesters zyn , eene andere de Vlaamfche, eene derde de zaal van Douw, enkel naar een zeer beroemd fchildcry van dien meester, dat 'er in is, eene vierde de zaal van van der Werf, en de vyfde van Ruhhenti
Den aanleg van deeze verzameling, die derzelver luchter zoo veel eer doet, die de konften zoo bevorderlyk is, en zoo voordeelig voor de ftad, zyn zy verfchuldigd aan den yver, den fmaak en de zugt voor het algemeenc welzyn van den Keurvorst jan Willem, en de openbaare dankbaarheid heeft hem ter eere een ftandbeeld opgerigt in het midden van de plaats, die naar het paleis leidt. Hy begon dat ontwerp in het jaar 1710, maar, in het jaar 1716 overlydende, wierd dit eerstbegonnen plan door zynen broeder en opvolger Karel Fhilippus , die zig bezig hield met de ftad Manheim te bouwen en te verbeteren, geheel verwaarloosd.
Na zyn overlyden deed de Keurvorst Karel Theodorus met onvermoeiden yver zyn best om de oogmerken van beiden zyne voorgangeren te vervullen. Hy voltooide niet alleen deeze galery, en ftichtede eene Academie van teken- en fchilderkonst te Dusfeldorf, welke hy de zorg van Profesfor Krahe toebctrouwde, maar hy maakte zelfs eene verzameling van fchilderyen te Manheim vereenigd met eene diergelyke inrigting. De galery van Dm-
fel-



REIZE LANGS DEN RHYN. i3S
feldorf wordt egter erkend zeer veel voortrcflykcr té zyn, zoo wel in grootte als in de waarde der verzameling; en zy wordt indedaad niet alleen voor eene van de grootfte verzamelingen in Europa, maar dat van meer belang is, voor eene van de best uitgekipte gehouden ; men zegt dat 'er op het vaste land geene is die haar evenaart; uitgezonderd die van Dresden, den Keurvorst van Saxen toebehoorende. Men heeft 'er geen een ftuk van een' middelmaatigen meester of geen dat onvolkoomen van uitvoering is, in laaten koomen.
Gy zult overtuigd zyn van de nuttigheid van deeze kostbaare inftelling, als ik u bericht dat zy niet énkel tot dienst der Academie beftemd is; alle konstenaars mogen zig in deeze galery eene manier koomen vormen of hunnen fmaak koomen verbeteren, en hebben vry verlof om naar hunnen geliefdften meester te fchildercn. Daar was eene Franfche dame Werklyk bezig met de Madona van Guido natefchilderen. Gy hebt misfchicn gehoord dat de Heer Green , een Engclschman, verlof bekoomen heeft om deeze verzameling natetekenen en te laaten graveeren. Zoo hy voorneemens is haar geheel te copieeren , is het eene verbaazend groote onderneeming, en ik ben niet zonder vrees dat hy geen genoegzaam getal intekenaaren zal vinden om hem fchadeloos te ftellen of zynen arbeid te betaalen.
Na het overlyden van Profesfor Krahê , vertrouwde de Keurvorst het opzigt over de galery, gelyk ook over de Academie aan Profesfor White , die K ver-



i34 REIZE LANGS DEN RHYN.
vertrekken in het gebouw en een zeker jaargeld heeft. Men verwagt egter dat elk gezelfchap dat de galery koomt zien, hem een gefchenk geeve voor zyne moeite van hen te verzeilen. Volgens de onderrigting van onzen huisheer, dien wy over de zaak geraadpleegd hadden, ftaken wy hem, by het affcheid neemen, eene halve kroon in de hand , waarmede hy volkoomen te vreden fcheen. Deeze gewoonte zal u misfchicn voorkoomen wat onbeftaanbaar te zyn met Profesforaalc waardigheid, maar deeze zyn flegts plaatslyke denkbeelden en vooroordeelen van gewoonte! Zyne hand trok zig niet meer uit een beginzel van kieschheid terug, op het gevoelen van eene halve kroon dan die van eenen Engelfchcn Geneesheer op het gevoelen van eene guinie; zy verkrygt, integendeel , even als die, eene foort van aandryvende kragt naar dezelve. Als men zig van dat vooroordeel ontdoet, ben ik ten vollen overtuigd dat deeze gewoonte zeer tot voordeel van het gezelfchap , dat deeze galerycm bezoekt, (trekken moet; want, laat men zeggen wat men wil, 's menfehen aart is zoodanig dat hy door de onmiddelyke verwagting van een klein voordeel meer tot waakzaamheid en beleefde oplettendheid wordt aangezet dan door het algemeen gevoel van pligt of zelfs door eene algemeene zugt om anderen dienst te doen. Het grootfte jaargeld, aan een opzigter gegeeven, werkt zelden op zyne dankbaarheid of op zyn gevoel van eer naar evenredigheid van deszelfs grootheid. Het zal zeer veel zyn als 'er het tegenovergeftelde niet
door



REIZË LANGS DEN RHYN. 135
doof wordt uitgewerkt, als hy niet nalaatig en onoplettend wordt in regtftreekfe reden van zyne verpligtingen tot het tegendeel. Hoe vetter het ampt is, hoe fterker de geneigdheid om het op zyn gemak waarteneemcn.
Onze Profesfor was bezig ons met alle aandacht rond te leiden, en beandwoordde alle de vraagen, die wy hem deeden, op eene wyze, welke toonde dat hy het onderwerp meester was, en geneigd was ons dat hy wist medetedeelen, wanneer een onaangenaam voorval ons van alle de voordcelen van zyn gcfprek kwam berooven.
De grond van deeze beleefdheid lag, twyfelik niet, in zyn natuurlyk karakter; de zoo even genoemde beweegredenen kunnen ook haaren invloed gehad hebben; maar daar kwam eene toevallige omftandig-» hcid by, die misfehien kragtigst van alle werkte* Wy waren in de zaal van dc Vlaamfche fchool gelaaten, voor de Profesfor verfchcen, en na wy wat bekoomen waren van de verbaasdheid, welke het eerst gezigt van zulk eene menigte fchitterende beelden veroorzaakte, keeken wy rond om de algemeene bewondering, die by ons verwekt was, op het een of ander byzonder voorwerp te vestigen. Myn oog was gevallig gerigt op een fchoon vrouwen-beeld, dat half agter een venftergordyn verborgen was. Schoonheid in eenen hoek is, gelyk gy weet, altoos aantreklyk. Ik liep onmiddelyk naar haar toe om haare bekoorlykheden Van nader by te befchouwen. Haare bevallige gedaante .> haare regelmaatige K 3 trek-



136 REIZE LANGS DEN RHYN.
trekken en, zoo ik dat woord gebruiken mag, de bezielde bedaardheid van haar gelaat, met eene tedere kleur van vel vereenigd, overtuigden my dat zy eene veel aanzienlyker plaats verdiende. Toen ik, na de eerfte pligtpleegingen over waren , den Profesfor myn ongenoegen te kennen gaf, dat zoo veel fchoonheid in eenen zoo duisteren boek geplaatst was , berichtede hy my dat het zyn eigen werk was, en dat hy het geene aanzienlyker plaats waardig kon achten. Niettegenftaande dit ongemeend compliment van mynen, en deeze ongeveinsde zedigheid van zynen kant, zou onze konstenaar een zeer byzonder karakter moeten hebben , als deeze omftandigheid hem geen gurtftig denkbeeld van myne kundigheid in dat vak ingeboezemd hadd', en hem niet hadd' doen gelooven dat ik zyne mededeelingen meer waardig was dan hy anders gedagt zou hebben.
Tcrwyl wy, gelyk ik reeds aangemerkt heb, dus une liaifon maakten en aangenaam bezig waren met clkanderen over en weder onze aanmerkingen medetedeelen, wierd de aankomst van eene Rusfifche Prinfes aangekondigd, die onmiddelyk met verfcheidene van haar gevolg binnen trad.
Dc Profesfor trad haar te gemoet om haar te ontvangen, en kwam weder by ons, zig verontfchuldigende dat hy niet in ftaat was ons zoo als hy wel wenschte optewagten, naardien hy verpligt zou zyn de Gravinne van Falkenstein te verzeilen, die incognito reisde en byzonderlyk zyner aandacht was aanbevoolen.
Op



REIZE LANGS DEN RHYN. 137
Op deeze tyding fchreeuwde myn vriend een di-antre half zoo lang als de zaal. Wy zagen eikanderen met overdreven trekken van fpyt en te leur {telling aan. Eindelyk verbrak myn vriend het ftilzwygen, en verligtede zig door eenige ieherpc ftekelige aanmerkingen tegens de Grooten.
Daar is in dc meeste landen een burgerlyke oorlog tusfchen tytelen en rykdom, maar in geene meerder dan in Holland en Duitschland. In Frankryk en Spanje gebeurt het zelden dat rykdom een gefeild heeft met tytelen, om dat zy meestentyds in denzelfden perfoon vercenigd zyn. In Engeland is eene vriendlykc fchikking tusfchen die beiden. Ryke burgers zyn niet buiten gefloten van de kans om naar den rang van edelman te dingen, en de Adel herftelt by gelegenheid zyn' fortuin door het bloed van eenen ryken burgerlyken te verbeteren. Maar in Holland cn Duitschland houden zy eikanderen op eenen allerverachtlykflen afftand. Kaale Adel is een fcheldwoord dat geduurig in den mond van eenen ryken koopman is, als hy van de gene fpreekt, die meer in luister van hun geöacht dan in rykdom uitmunten 5 en hy is maar een koopman, of 'er ifl nur ein kauffmann is het zeggen, als Duitfchcrs of Hollanders van aanzienlyke familieën den hoogmoed van eenen ryken Negotiant willen vernederen.
Myn vriend kon zig niet bedwingen van by die gelegenheid het Kaale Adel uitteftooten, cn hy weidde met groote kragt van taal uit over de meerdere verdienften van eenen achtingwaardigen koopman, K 5 die



i3S REIZE LANGS DEN RHYN.
die de noodwendigheden en aangenaamheden des levens over den aardbol verfpreidt, boven die verf!inders, welker aanwezen alleen bekend is door de ten toon fprciding van hunnen hoogmoed en ydelheid. Deeze gedagte was van veel dienst; want, naardien zy twee greinen zegepraal tegens eene van aanprikkeling bcvattede, wierd het, fchoon het natuurlyk verhittende is, egter als Cayenne peper, in gevallen van kwaade fpysverteering, een magtig verkoelend middel.
Wat uw' onderdaanigen dienaar belangt, niets verligt hem, by diergclyke verdrietige omftandigheden meer dan eene leenfpreuk. Als ik fpytig en verbitterd ben, vloeijcn de gedagten als een ftroom , en zy zyn, even als eene zwaare uitzwceting in ontfteekende ziekten, fchoon zy in het eerst dc hitte vermeerderen, by dc uitkomst zeer verfrisfehende. Van het groot getal denkbeelden, die zig aanbieden, ben ik gcmeenlyk zoo gelukkig van die uittekippen, die de ftekeligfte en grappigfte beduidenis hebben. Ik maak hen zoo Itekelig als ik kan klaar, en ik ontleen veel hulp van den lach van verachting, die zy verwekken, of van de belagcbelyke vertooning, die zy myne verbeelding aanbieden, en voorden genen, die een' lach geniet, zyn alle de betoveringen van boosheid en gevoeligheid voor dien oogenblik verdwenen.
„ Die incognito Reizigers," riep ik, ,, zyn reg„ te faam-dieven ! Met hun gevolg en hunne aan„ genoomen tytelen, hunne koetfen en kleeding
„ fpan-



REIZE LANGS DEN RHYN. 139
,, fpannen zy alle zenuwen aan om u een verheven „ denkbeeld van hunne waardigheid en grootheid te „ geeven, terwyl zy zig houden als of zy die wilden „ verbergen! Gy kunt 'er uit befluiten dat, als zy „ onvermydlyk zoo veel overblyvenden luister ver„ toonen, als zy onder deeze gewillige verduistering
„ zyn, als zy nog fchittcren, fchoon zy van
„ hunne ftraalen beroofd zyn, als de peripherie
„ onze oogen verblindt, fchoon de fchyf vcrduis-
„ terd is hoe onverdraaglyk zy moeten zyn
„ in hunne middagglorie! Dit is het denkbeeld
„ dat zy zoeken te verwekken, maar volg hen tot „ in den kleinen kring van hun huis, en hun groot-
fte luister is naauwlyks gelyk aan dien van een' „ glimworm."
Myn reisgenoot verheugde zig dat de tyd met fnelle fchreden naderde, wanneer alle haatlyke onderfcheidingen van geboorte en tytelen van den aardbol zullen uitgewischt en geene andere onderfcheidingen bekend zullen zyn dan die door verdienften verleend worden. Dit denkbeeld fcheen als een balzem voor zynen gewonden geest, en toen wy tamelyk bedaard waren , begonnen wy de verzameling van fchilderyen zonder onzen Cicerone te befchouwen.
Daar zyn zoo veele kleinigheden onverwagt tusfchen beiden gekoomen die myn papier gevuld hebben , dat ik myne verdere aanmerkingen omtrent dé galery voor eene andere gelegenheid zal bewaaren.
K 4 XVI.



i4o REIZE LANGS DEN RHYN,
XVL B R I E F.
Myn H e e r!
Ik hoop, myn goede vriend , dat gy u wel zult willen te vredcn houden met een zeer beknopt en oppervlakkig verflag van deeze beroemde verzameling. Het is niet wel te onderftellen, dat dc tyd van eenige weinige uuren genoegzaam zoude zyn om den aanfchouwer zeiven een goed denkbeeld van dezelve te
gecven, Zyn geest is , in een enkel bezoek,
verward en verdwaald in die ontzagchelyke verfcheidenheid. De indruk, door het eerst voorwerp veroorzaakt, wordt byna uitgewischt of verward door andere volgende. Om deeze uitwerkingen zoo veel mogelyk tegentegaan, hadden wy vooraf eenen bockverkooper naar eene algemeenc Catalogus gevraagd, met inzigt om onze aandacht terpond naar eenige van de voornaamftc konstftukken te wenden. Maar men berichtede ons dat 'er geen ander was dan eene Catalogue raifonnée, die voor piet minder dan twaalf ducaaten te koop en te omflagtig was om als een zakboek te dienen.
Het melden van zulk eene naamlyst met het getal kamers, die de verzameling bevatten, zal u in eens eenig denkbeeld geeven van dc menigten van mecstcrlyke konstftukken , die hier by eikanderen verzameld zyn.
Van



REIZE LANGS DEN RHYN. 141
Van onzen leidsman beroofd en, als kinderen, die .men alleen laat loopen , floegen wy onze oogen rond in de eerfte zaal, die met den naam van de Vlaamfche onderfcheiden is. Zy wierden onmiddelyk ontmoet door die van de verfchillende portretten, die yan boven op ons neder zagen en, ons overal volgende elk naar de voorkeur fchecnen te dingen. Wy naderden en begroeteden die , aan welken wy de meeste kennis hadden. Den anderen betuigden wy onzen fpyt dat wy van den Ceremoniemeester beroofd waren om ons behoorlyk by hen binnen te leiden.
Portretten moeten in eene openbaare verzameling in waarde veel verminderen. Zy zyn nooit belang* ryk, ten zy wy de lieden zelve of in perfoon of in hun karakter kennen. In het eerfte geval kunnen zy twee bronnen van vermaak zyn, dc eerfte door de groote gelykenis en dc andere door de verdien ftc der uitvoering; maar men kan niet onderftellen dat dit dikwyls voorkoomt. In het tweede moet de geest voldaan blyven met de uitvoering; want wat de gelykenis belangt, zal 'er altoos twyfel overbjyyen of die wel getroffen zy dan niet, en deeze twyfcling vyordt menigmaalen vergroot, als men twee Portretten van denzelfden perfoon vergelykt, die zelden eikanderen gelyken.
Daar is nog eene andere tegenwerping tegens Portretten , welke het in de magt der fchilders is uit den weg te ruimen, en ik ben dikwyls verwonderd geweest, dat vroege fchilders van eenige vermaardheid R 5 ■ niet



142 REIZE LANGS DEN RHYN.
niet meer acht op deeze omftandigheid geflaagcn hebben. Veele Portretten, door beroemde meesters gefchilderd, zyn in zulk eenen (land geplaatst, dat zy den befchouwer altoos in het aangezigt zien. Laat hem zigzelven plaatfen in welke rigting hy wil, hunne oogen zyn altyd op hem geflaagcn. Dit nu is eene zoo onbepaalde en niets betekenende bezigheid, dat zy alle poogingen des Konstenaars om goed verftand of uitdrukking in het gelaat te brengen te leur Helt. Zoo dikwyls het voorwerp wordt afgebeeld als oplettend op iets belangryks , zien wy dat zyn geest werkende is , en zyne bezigheid neemt ons gunftig voor zyn karakter in. Het is volkoomen overeenkomfiig met het denkbeeld, dat men tragt medetedeelen van eiken achtingwaardigen perfoon en het verheft een laf gelaat grootlyks. De hedendaagfche fchilders ruimen deeze tegenwerping uit den weg.
Van de fchilderyen in de eerfte zaal worden de volgende het meest bewonderd.
1. De Heiligen de Koninginne des Hemels aanbiddende, in het jaar 1646 door Caspar Krayer gefchilderd. De febikking van de groep en de verfchcidenheid van trekken, die alle fpreekende zyn, maaken de byzondcre fchoonheid van dit ftuk uit.
2. Onze Zaligmaakcr by het Graf, door van Dyk. De bleekheid van den dood wordt geoordeeld volmaakt wel verbeeld te zyn. Ik verzeeker u, myn goede vriend, dat ik alle aanfpraak op den tytel van kenner Iaat vaaren ; maar als ik eene enkele reis
my-



REIZE LANGS DEN RHYN. 143
myne eigen oogen en myn eigen oordcel vertrouwen mag, zal ik het waagen te zeggen dat byna alle fchilders, die den dood of de kruisfiglhg van onzen Zaligmaaker verbeelden, het onderwerp te buiten gegaan zyn. Om wel te verbeelden dat hy dood is, verfprciden zy eene blaauwheid over verfchillende deelen van het lighaam, welke het denkbeeld verwekt van eene beginnende verrotting. Deeze vertooning heeft my dikwyls tegengeftaan in verfcheiden der kruisfigïngen en graftoneelen in de kerken der Oostenrykfche Nederlanden; ook is de verbeelding, van welke ik fpreek, niet geheel vry van deeze onkiefche ongerymdheid.
3. Een Bóeren-kermis, door David Teniers in het jaar 1651 gefchilderd. Dit wordt voor een van zyne beste fchilderyen gehouden. Gy weet dat alles wat boeren cn kinkels betrof, het zy in hunne eigen boeren-huizen, in de kroeg, of op eene bocren-kermis, de geliefdfte onderwerpen van Teniers, Ostade en Jan Steen waren. Van deeze drie had Teniers de minfte luimigheid, maar was daarentcgens de uitvocrigfte. Ostade is zoo juist niet, maar zyne ordonnantiecn hebben meer luimigheid; — Jan Steen overtreft hen beiden in luimigheid; maar zy is niet altyd van de kieschfte. Deeze laatfte was niet tot een fchilder opgevoed. Hy was oorfpronglyk een Brouwer te Delft, en had in het eerst, in dat beroep eenige achting verkregen; maar zyne genie dreef hem aan om het penfeel optevatten; doch, naar maate hy in deeze konst begon te vorderen,
gong



144 REIZE LANGS DEN RHYN.
gong by in het ander terug, tot dat zyne klanten den graad van vordering, die hy in het fchilderen maakte, aan de flegtheid van zyn bier begonnen te proeven. Zyn voornaamfte vermaak was naar boeren-kermisfen te gaan, en met boeren in herbergen te zitten tot dat hy eene volkoomen kennis van hunne manieren verkregen had. Laage luimigheid was zyn fmaak in zyn huislyk leven, en men vertelt veeIe gevallen van hem, die ik met ftiizwygen zal voorbygaan, om dat zy niet met voegzaamheid kunnen verhaald worden. Deeze neiging , die zeer wel te pas kwam in zyne boeren-ordonnantieën, toonde hy. maar al te dikwyls in tafereclcn, die van eene kuifcher natuur hadden behooren te zyn , en daar de , geestigheid minder in doorblonk, dan de ongerymd- j heid. Als, by voorbeeld, hy fchilderde twee Leid- ) fche Studenten als tegenwoordig by de kruisfiging, ] en in eene afbeelding van den algemeenen Zondvloed 1 zag men , onder andere dingen , verfcheiden van 1 zyne biertonnen dryven, die met het merk van zyne | eigen brouwery getekend waren.
Deeze en veele andere anecdoten wierden my laatst verhaald in een gezelfchap van Hollandfche Heeren, die, digt by Delft woonenue , gelegenheid gehad hebben om verfcheidene kleiner omPandigheden betreklyk dit zonderling karakter te verzamelen. Zoo zy U eenig vermaak geeven, zult gy deeze uitweiding ligtlyk verfchoonen, fchoon ik bekennen moet dat zy, om zoo te fpreeken, by de hairen in de j galery gefleept zyn, want ik herinner my niet dat \
'er



REIZE LANGS DEN RHYN. 145
'er een enkel ft.uk van hem in de geheele verzameling is.
4. Het vierde ftuk, van 't welk ik melding zal maaken, is eene wilden zwynen jagt van Frans Snyers. Dit fchildery trekt aller aandacht tot zig. De woede van het zwyn is onvergelyklyk wel uitgedrukt, zoo in zyne houding, de fierheid van zyne geftalte, als in de flagting, welke het reeds onder zyne befpringers gemaakt heeft. Verfcheiden honden liggen ter aarde, met de ingewanden uit het lyf en met den dood worftelende; andere worden midden in hunne woeste moedigheid door het lot van hunne medemakkers tot meer voorzigtigheid ingetoomd en rigtcn hunnen aanval ter plaatfe daar minder gevaar fchynt te zyn. Een van de jagers heeft de zyde van het zwyn met zyne fpriet doorboord, een ander tragt het ook zulk eenen fleck te geeven ; maar de fpriet breekt, en hy is aan alle de woede van het dier blootgcfteld. De vyf jagers zyn door Rubens gefchilderd.
Het laatfte ftuk in deeze zaal, van hetwelk ik melding zal maaken, is het beroemd fchildery van Schalken , die met recht vermaard is door zyne kaars- en lamp-lichten. Het onderwerp is de gelykenis van de dwaaze maagden. De vcrfchillend gekleurde vlammen van de lampen cn het claro obfcuro van het licht en de fchaduw zyn onvergelyklyk wel uitgedrukt. Eene vonk, van eene der lampen gevallen, brandt nog op den grond met eenen gloed, die indedaad het tapyt fchynt te zullen befchadigen.
De



146 REIZE LANGS DEN RHYN.
De tweede zaal, die eene van de kleinere is, is \f die welke den naam van Gerard Douw voert. Dee- j ze beroemde fchilder was geboortig van Leyden, en bloeide omtrent het midden der laatst voorgaande eeuw. Elke konstenaar heeft zyne manier. Die van Douw beftond in eene interne naauwkeurigheid met de grootfte uitvoerigheid vereenigd, waarin hy alle andere Hollandfche en Vlaamfche fchilders verre te boven ging.
Deeze uitmuntendheid kon alleen verkregen worden door arbeid en geduld, waarom ook zyne werken zeer weinige in getal zyn, zelden voorkoomen en in dit gedeelte van het vast land tot eenen hooger prys verkogt worden dan die van eenigen anderen meester.
Naardien het enkel ftuk in deeze galery vermaardbeid genoeg heeft om de gantfche zaal daar naar te benoemen, tot geene geringe vernedering van de veele andere meesterlyke ltukken in dezelve vervat, zult gy ongetwyfeld nieuwsgierig zyn om 'er eene byzondere befchryving van te hebben. Het ftuk verbeeldt eenen Kwakzalver op eene koeren-kermis. Het toneel is tusfchen bet dorp en een kasteel. Zyn thea* ter ftaat voor eene herberg, en is met een Turksch tapyt bedekt; daar ftaan verfcheiden aarde-werks potten en flesfchen met geneesmiddelen op, en een aap, ; een fcheer-bekken en een zonne-fcherm. De do<ftor ' wordt verbeeld als zyne middelen de gaapende me- j nigte aanpryzende. Zyne kleeding is zoo wonderlyk c' cn kakelbont als die van eenen harlekyn. De loos- I
beid



REIZE LANGS DEN RHYN. 147
3 heid va» zyn gezigt en zyne klugtige gebaarden too. nen dat hy wel bekwaam is het volk te bedotten, i De andere meest uitkoomendc perfonaadjen iu de i groep zyn een boer, die eenen haas aan het eind van
j een ftok over zynen fchouder heeft hangen ;
t eene vrouw met een kind aan haare borst die pofe fertjens bakt, een groente-verkooper die langzaam ; een' kruiwagen vol verfchillende groenten voortkruit, en eene vrouw die met eene gretige ligtgeloovigheid . ftaat te gaapen, terwyl een gaauwdicf met een loos . uitzigt dc gelegenheid waarneemt om haare zakken 1 te hefteden. Douw zelf is verbeeld met zyne palet . en zyn penfeel in dc hand, uit het venlter van de , herberg kykende naar het toneel dat voor hem is.
Elk gedeelte van dit woelig en zaamgeftcld ftuk is . met even veel keurigheid afgewerkt en zoo uitvoei rig, dat elk beeld, op zigzelf genoomen, met het . naauwstlettcnd oog mag bekeken worden. ; Schoon ik veele verzamelingen van fchilderyen op . het vaste land gezien heb , herinner ik my flegts : drie Hukken van Douw. —— Het eerst was in de . verzameling van wylen den Heer Braamcamp te , Amftcrdam. Het is zoo veele jaaren geleden , dat I het onderwerp my vergeten is, fchoon ik weet dat i het tot eenen zeer hoogen prys verkogt wierd. Het ander was in de kleine, doch uitgelezen, verzameling van wylen den Heer Dockscheer van Amfter* dam, die omtrent drie jaaren geleden, na zynen dood, openlyk verkogt wierd, waarby ik tcgenswoordig I was. Hy was flegts vyftien duimen lang, en elf en
een



148 REIZE LANGS DEN RHYN.
een halven breed. Het verbeeldt een fchoon fruit* meisjen, voor eene marmeren nis ftaande , die dc gemeenfehap tusfchen twee kamers uitmaakt. Zy bukt voor over en fchynt een geweven gordyn van tapytwerk opteligten en het met haare regter hand ter zyde te fchuiven, terwyl haar flinker arm op het onderfte gedeelte van de nis rust. In deeze hand heeft zy een bennetjen met vrugten. Aan haaren elleboog ftaat een aarden pot met opgewerkte beelden vol bloemen. Op het kozyn aan haare regter hand ligt een doode haan, en boven haar hDofd hangt eene vogel-kouw. Wat verder zit eene juffer te zingen , en wordt door eenen heer op de viool verzeld. Niettegenftaande 'er in deeze ordonnantie zoo veel te berispen- is als geheel van eenheid en welvoeglykbeid ontbloot, wierd egter dit klein ftuk voor niet j minder verkogt dan zeven duizend en vyf honderd guldens.
Ik heb naderhand van den Makelaar,. die het kogt, 1 geboord, dat hy last had tot de fom van elf duizend 1 guldens. Het is nu in het kabinet van den Heer Jan Jacob de Brüye , aanzienlyk koopman in Amfterdam.
Ik meld u deeze kleine omftandigheden om twee redenen; voor eerst om u met deezen beroemden konstenaar meer bekend te maaken, en ten tweeden, om u eenig denkbeeld te geeven van den heerfchenden fmaak der Hollanderen in het ftuk van fchilderyen. Zy hebben indedaad weinig of geen begrip van het ideaal fchoon. Zy zyn byna vreemdelingen in het
groo- I



REIZE LANGS DEN RHYN. H9
f groote en verhevene. Naauwkeurigheid en juistheid, ftil leven, zagtheid van penfeel en groote uitvoerigheid zyn by hen van de grootfte waardy. Het blinken van bet binnenfle van eene koperen ketel, het fchynen van het licht in eene glazen roemer, het geil vlogten teen van eene mand, de draaden en kleuren , van een tapyt behaagen meer dan gevoel en uitdrukking.
Als wy dc werken van Douw befchouwen, vin* den wy het moeijelyk te begrypen boe hy tot zulk eenen graad van volmaaktheid in beuzelingen heeft kuni nen geraaken. Maar als wy eens agter de fchermen ; ' kyken, zullen wy daar den fleutel eenigzints van vini den cn, om u dat te laaten zien, zal ik U eene plaats uit bet leven der Nederlandfche fchilders aannaaien. Geruit Douw, zegt myn fchryver, overtrof, ! in het fchüderen van zyne onnaVolgbaare tafercelcn, alle andere konstcnaars in geduld en netheid. Hy ; Wreef alle zyne verwen zelf op een kryftal dat in een houten lyst was vastgehecht, en alle zyne penfeelen waren door hem zeiven gemaakt. Zyne palet, penieelen en zyn Werk wierden zorgvuldig in een kastjen gefloten, waarin geen' ftof kon doordringen. Als hy zig op zynen ftoel zettede om te gaan wer. ken, zat by eenen aanmerklyken tyd zonder zig te verroeren, op dat alle ftofjens rondom hem mogten nedervallen. Dan keerde hy zig zagtjens naar het i kastjen naast hem , en haalde voorzigtig zyn gerecdfchap voor den dag, mengde zyne verwen, en fchil3 derde, zonder het te waagen over zyn werk adem te L ham



tSo REIZE LANGS DEN RHYN. »
haaien. Als hy rustede , wierden palet, fchildery en penfeelen alle even zorgvuldig weder weggefloten. Zyne kamer ftond op het Noorden. Het venfter was zeer groot, en onder hetzelve was een floot, waardoor de ftoffige vyand daar van daan met koomen kon. Dit omtrent zyne netheid; nu eeir*voorbeeld van zyn geduld.
Joachim Sanürart en Pieter van Laar kwamen hem een bezoek gecven. Zy wierden wel onthaald; hy vertoonde hun veele van zyne konstwerken, die meer of min voltooid waren. Zy waren verwonderd over het keurig werk; maarfloegen voornamclyk acht en verwonderden zig over een' bezemItok omtrent een' vinger lang, die zoo uitvoering gefchilderd was, dat 'er niets meer aan fcheen gedaan te kunnen worden. Maar hoe groot was hunne verbaasdheid, toen Douw hun zeide dat 'er nog drie dagen naarftig aan gefchilderd moest worden, eer hy volkoomen klaar zou zyn!
Daar zyn nog verfcheiden andere fchilderyen in deeze galery, die meer aandacht verdienen dan wy tyd hadden om "er aan te beftecden, voornamelyk die van van Dyk, die, naar myne geringe kunde, meer ftoutheid bezit dan eenig meester in de Hollandfche of Vlaamfche Schooien. Jefus by het Graf overtreft de andere fchilderftukken van een dicrgelyk onderwerp , van welke ik boven melding gemaakt heb, i verre. De droefheid van de Moeder-maagd, die het lighaam onderfteunt en de gebogen wyze, waarop het op haaren fchoot rust, zyn gelukkig uitgedrukt.
Maar,



REIZE LANGS DEN RHYN. ijl
Maar, om U eenig denkbeeld van dit ftuk te geeven, zal ik U het oordeel van eenen veel meer bevoegden rechter dan ik ben overfchryven. De Heer Pigage, die eene beoordeeling van verfcheiden ftukken van deeze verzameling uitgegeeven heeft, merkt aan dat het in tekening, ordonnantie', kleuren, uitvoering en verhevenheid voor geene van zyne werken behoeft te wyken. Het lighaam van Jefus behoudt nog de tekenen van Godlykheid. Het fchynt onbederfiyk. De levensgeesten, die de uiterfte ledenmaatcn verlaaten hebben, fchynen zig in het middenpunt te Verzamelen , als voorbereidingen tot eenen hernieuwden en eeuwigen bloeds omloop. Misfchien is hy de eenigfte Schilder, die in ftaat is geweest de aan* flaande herieeving van het lighaam van onzen Zalig* maaker uittedrukken. Alle de andere hebben het altoos verbeeld met de gewoone tekenen des doods. Dit moet een voldoend andwoord zyn op de tegenwerping dat. de kleur van het lighaam van eene te roode tint is.
De taal van verrukking, myn vriend, moet nooit naauwkeurig ontleed worden. Het zou niet billyk 'zyn te onderzoeken of het voor iemand mogelyk zy de onverderflykheid van een lighaam te Verbeelden, of zulk eene verzameling van de dierlyke geesten, die in een toekoomend leven weder moeten uitbrce* ken, gelyk onze fchryver het voorftelt. Het is genoeg dat het werk iil ftaat zy om deeze denkbeelden by een* man van fmaak optcwekken. Ik ben te meer begeerig om het denkbeeld van Pigage te verdedi* L 2. gen,



152 REIZE LANGS DEN RHYN.
gen, omdat, gelyk gy zult befpeurd hebben, onze gedagten omtrent de algemecne tekenen van den dood, zoo als zy door de fchilders in voorwerpen van dit (lag verbeeld worden, fchynen overecnteftemmen.
De Maagd met het Kind Jefus, een St. Sebastiaan, Sufanna met de Boeven door denzelfden meester, zyn in hooge achting by kenners, gelyk ook zyn eigen portret in eenen mantel cn kamifool van zwart fatyn en verlierd met de gouden keten hem door Koning Karel I gefchonken, toen hy aan zyn hof verbonden was. Deeze worden voor de beste (lukken uit meer dan twintig van zyn penfeel, die deeze galery verderen, gehouden.
De derde galery is die van de Italiaanfche Meesters. Deeze is eene van de grootfte zaaien en, naar myné gedagten, dc beste van alle. Zonder my voor een kenner te willen uitgecven, vleic ik my egter dat ik derzelver meerdere uitmuntendheid gevoelde. In werken van kleiner bedek cn grootere uitvoerigheid moet gy 'er U toe zetten om te bewonderen en gy moet by (lukken en brokken bewonderen; maar het eerfte gezigt van de beste Italiaanfche (lukken, vordert, ik wil niet zeggen Uwe bewondering, maar Uwen eerbied. Zy verheffen en vervoeren. Gy gevoelt U als of gy het verhevene der natuur, in onderfcheiding van de microfcopifche fchoonheden van een' vliegen-vleugel befchouwt. Het onderwerp is het eerfte, de uitvoering flegts het tweede dat in aanmerking koomt. Op den eerden oogeublik is de geest te veel ingenoomen met het toneel, gelyk in een
wel



REIZE LANGS DEN RHYN. 153
wel gefpeeld treurfpel, om aan den manker te denken en wy bcwyzen hem de hulde van onze toejuichingen intehouden tot dat wy den indruk, welken zyne konst op ons gemaakt heeft, volkoomen hebben laaten werken.
Als men de galery inkoomt, vertoonen zig twee meestér-Hukken van dien godlyken Raphael voor
het gezigt van Raphael, wien verhevenheid
zoo natuurlyk eigen was, dat zy in zyne gemeenfle karakters uitblinkt. Zelfs zyne visfehers kunnen voor de Jnpiters van byna alle andere fchilders dienen ! Een van deeze Hukken verbeeldt de Heilige Familie, het ander St. Jan in de IVoestyn. In het eerst is eene majefteit en een coloriet, die eene beter pen dan de myne vorderen om wel befchreven te worden. Het hoofd van Jofeph is by zonder vol uitdrukking.
Het laatfle, een onderwerp zynde dat meer voor de genie van deezen konstenaar gefchikt en meer vatbaar voor waardigheid is, is nog treffender. Het wordt voor het meester-fhik van deezen grooten fchilder gehouden, en men ftemt algemeen overeen dat het alle de andere fchilderyen in deeze galery verre overtreft. St. Jan is in natuurjyke grootte afgebeeld, enkel met den huid van een' tyger gekleed , die los over zyne fchouderen hangt. Hy zit aan den voet van eene rots by eene bron. In zyne regterhand houdt hy een ftaf die in een kruis eindigt, en in zyne Pinker is eene fchulp, met water uit de bron gevuld. Zyn hoofd neigt naar de bron, L 3 en



154 REIZE LANGS DEN RHYN.
en zyn gelaat is tcgelyk zagt en majestueus. Het koloriet, dc ordonnantie, de wel geplaatfte kragt der fpicren, die tusfchen den wilden en den ftad-bewooners in zyn, en zyne ongedwongen natuurlyke houding zyn alle even zeer voorwerpen van bewondering. Op ccnigen afftand is eene aangenaame boeren-wooning, waar by een ronde tempel met kolommen ftaat. De agtergrond wordt bepaald door hooge bergen.
Ik heb het gewaagd u eene algemcene befchryving van dit ftuk te geeven, om deszelfs uitmuntendheid boven alle de andere. Ik zal nog kortlyk van eenige andere gewaa'gen, uit het groot getal dat de muilren van deeze zaal verfiert, naar zy myne aandacht meer of min troffen, of meer of min vermaardheid verkregen hebben. Onder deeze is eene Bethlehemfche Kinder-mocrd door Annibal Carracio , waarin het yslyke in alle zyne kragt heerseht; de Ecce Homo van Corregio, waarin zagthcid en waardigheid verwonderlyk verecnigd zyn. De Heilige Fa'piilie van Andreas Del Sarto in dc manier van Raphael ; de Maagd met het Kind door Carlo D'olce. Dit ftuk vertoont meer vrolykheid dan by zulke onderwerpen gewoonlyk is. De Maagd zit by eene tafel, waarop eene mand met bloemen ftaat. Het kind heeft een ruiker van roozen-knoppen in zyne hand, waarmede het verheugd fchynt.
De verzoeking van Jefus Christus in de IVoestyn door Lucas Jordina. Dit ftuk is even aanmerk, lyk door dc grillige wyze , waarop de fchilder de



REIZE LANGS DEN RHYN. 155
gefchiedenis voorflelt als om de fchoonheid van uitvoering. Onze Zaligmaaker zit op den rand eener rots , daar de Duivel hem gevoerd heeft, en daar hy, in de gedaante en kleeding van een' monnik, zeer druk bezig is hem te verzoeken. Hy houdt eenige fteenen in een pand van zyn kleed, van onder welk eene vlam te voorfchyn koomt. Ik zal u deeze dichterlyke vryheid ter berisping overlaaten , en myn bericht van deeze zaal befluiten met de Suzanna van Dominicus Zampieri. De Suzanna van van Dyk is verbeeld als flappende uit een bad in een binnen-vertrck. Haare verwondering op het gezigt van deeze ongenoode gasten is wel uitgedrukt , gelyk ook haar yver om naar den fluier te grypcn, om zig voor hun gezigt te dekken. De verbeelding van Zampieri is romanesker zoo wel als levendiger. Het toneel verbeeldt eene eenzaame plaats in een woud , digt by eene fontein, welker water-kom door eene groep kinderen wordt onderflut. Agter de fontein is eene foort van affchutzel dat door een hek is afgeperkt. Hier is dc jonge en fchoone Suzanna zittende afgebeeld na uit het bad gekoomen te zyn. De Ouden koomen uit het bosch cn fluipen zoo na mogelyk aan het hek. Hunne misdaadige drift is fterk in hun gelaat uitgedrukt, terwyl zy op haare bekoorlykheden flaroogen, en naar den fluier grypen , met welken zy zig zoekt te bedekken. De fchrik, fchaamte en verlegenheid van de verraschte juffer zyn verwonderlyk wel uitgedrukt.
Ik zal in het voorbygaan aanmerken, myn waarin 4 de



I5<5 REIZE LANGS DEN RHYN.'
de vriend , dat de gefchiedenisfen van Suzanna en de Ouden en van Jofeph en Potiphars JVyf reeds zoo dikwyls verbeeld zyn, dat men die onderwerpen reeds lang moede moest zyn, zoo zy niet byzonder gefchikt Avaren om zekere bcweegingen te verwekken; want, verfchiktdie zoo als gy wilt, eene naakte fchoonheid en twee oude Jooden maaken het eerfte; een bed, vrouwlyke verleiding en het ontfnappen van Jofeph, door zynen mantel in de hand van dc verliefde fchoone te laaten vcrtoonen het ander. Maar de fchilders fchynen zeer gezet op deeze onderwerpen, naardien zy de onkuifche drift, als het ware, vereeuwigen. Zy mcenen in beide gevallen lesfen van eenen deugdzaamen wederftand te geeven , tcrwyl zy zig indedaad aangenaam maaken met onkuischheid aantcvuuren. Zy doen my denken aan dien vroomen monnik, die, om de verdiende van de boetvaardigheid van Maria Magdalena te vergrooten, cn te bewyzen dat zy verre was van in fchoonheid verminderd te zyn, haare bekoorlykheden in zulke vuurige woorden befchreef, dat men zegt dat bet jonger gedeelte der toehooreren veel meer geneigd was haare ondeugden dan haar berouw natevolgen.
XVIL



REIZE LANGS DEN RHYN. 157
XVII. BRIEF.
Myn Heer!
D vierde galery is onderfchciden door den naam van van der Werff. Zy bevat de fchilderftukken, welke door deezen Ridder gemaakt zyn onder de befcherming van den Keurvorst Jan Willem. Men verzeekert dat hy een jaargeld ontving van niet minder dan twintig, duizend Guldens, onder voorwaarde dat hy, flegts zes maanden in het jaar voor ( den Keurvorst zou werken. Zyne portretten zyn I in zeer hooge achting. De galery is met een groot :, getal fchilderyen van deezen meester verfierd. Zy : zyn hoofdzaaklyk uit de Schrift genoomen. Onder 1 deeze is eene reeks van fchilderyen , die de voori naamfte tydperken van de gefchiedenis van onzen j Zaligmaaker verbeelden, in de hoogfte achting; by 1 voorbeeld de groet van den Engel Gabriel, de gehoorte van Christus , zyne aanbieding in den Tempel, Christus in het midden der Leeraaren, de Ecce homo, \ of daar hy aan het volk vertoond wordt, zyne kruisftging en Christus in het graf. Het zyn kleine ftukI ken van derde halven voet breed en een voet negen 1 duimen hoog. Het byzonder uitmuntende van deei zen Schilder beftond in de keurigheid van uitvoering. De natuurlyke tint en zagtheid van het vel zyn in L 5 al-



I
«5* REIZE LANGS DEN RHYN.
alle de Hukken onvergelyklyk wel uitgedrukt en worden algemeen bewonderd. De meeste van zyne andere Hukken verbeelden onderwerpen uit het Oude Testament, als Sar ah die Hagar by Abraham inleidt, Abraham, Hagar en Ismael wegzendende. Ook een zinnebeeldig Huk, waarin de konstenaar hethuwelyk van den Keurvorst Jan met Maria de Medicus gebragt heeft, is ook zeer geacht.
Naardien de meefte fchilderyen van van dfr Werff klein en teder waren, zeide men dat hy in groote Hukken niet konde uitmunten. Ily beandwoordde de tegenwerping met een zeer meesterlyk portret van zig zeiven te fchilderen, het welk men acht dat, in deftigheid, boven de meefte portretten, die 'er zyn, uitfteekt. Het is thans in bezit van den Heer Gevers te Rotterdam, die met de klein* dogter van deezen konstenaar getrouwd is. Ik heb hetzelve gezien. Het is ter halver lyf, half zoo groot als het leven. Hy is verbeeld in zynen nagtrok met zyne palet en penfeelen in zyne flinker hand en het portret van zyne vrouw in de andere. Aan zyne knie Haat een kind. Hy is bruin van vel en heeft een fchoon zeer manlyk gelaat. Schoon nu dit Huk zoo veel grooter is dan zyne andere Hukken, heeft het egter alle de tederheid van zyne manier behouden. Hoe naauw men het beziet, men kan geene ftreek van het pcnfeel ontdekken en egter vertoont het geheel, op eenen afftand, eene zekere majefteit en kragt, die by andere Schilders door ruuwe kragtige ftreeken moeten gekogt worden. Hy heeft op
de



REIZE LANGS DEN RHYN. 159
de minfte kleinigheid acht gegeeven. De hand, die het portret van zyne vrouw vast houdt, is verbeeld als agter het doek, de vingers, die vooruit ftecken en het bovenst gedeelte van de lyst vast houden, zyn alleen zigtbaar. De nagels zyn fierlyk gefatfoeneerd a la Chejlerfield cn kaatfen een blinkend licht terug.
De naauwkeurigheid en uitvoerigheid, die de werken van onzen Ridder onderfcheiden, konden alleen verkregen worden door een taai geduld. Het blykt, gelyk de Heer Gevers my bericht heeft, uit de aantekeningen van zynen arbeid , nu in bezit van deezen Heer, dat van der Werff aan elk van zyne voornaamfte Hukken zes of zeven maanden aanhoudende aandacht befteedde. Deeze be-
< roemde fchilder, die in Duitschland tot Ridder verheven wierd, was de zoon van een' molenaar.
Ik moet de fchilderyen van Rembrand voorbygaan, ondanks de treffende majefteit van zyn Claro
| obfeuro, gelyk nog verfcheiden ftukken van groote
1 verdienfte , om met u voor eenen oogeublik in de
| galery van Rubens te treeden.
Men beweert dat 'er geen fchilder bekend is, die Rubens geëvenaard heeft in het getal van fraaie ftukken , door hem zeiven gefchilderd , of aan wien zoo veele zyn toegefchreven. Men zegt dat 'er niet minder dan twee duizend (de meeste van eene aanmerk-
i ryke grootte en met veele, beelden) uit zyne eigen handen gekoomen zyn. Van ontelbaare andere zyn de ontwerpen, fchetfen, of de bclangrykfte gedeelten



i6o REIZE LANGS DEN RHYN.
ten door hem zeiven gemaakt, terwyl hy de draperie , de landfchappen en andere onderdeden aan zyne fchoolieren had overgelaaten. Ook is optcmcrkcn dat de meeste van zyne leerlingen naauwkcurige navolgers van hunnen meester waren. Van daar dat 'er eenige duizenden fchilderyen over Europa verfpreid zyn, die den naam van Rubens draagen, enkel om dat zy uit zyne fchool zyn voortgekoomen en zoo fterk in zyne flyl cn manier zyn , dat het zeer moeijelyk was den meester van den leerling te onderfcheiden. Deeze aanmerkingen zullen, in eenig opzigt het geheim verklaaren, want het zou zedent lyk omnogclyk geweest zyn voor eenen mensch, die niet zeer oud geworden is, de ontelbaare fchilderyen te fchilderen, die zynen naam draagen en die als de zyne vertoond worden in byna alle dc kerken der Oostenrykfche Nederlanden, in veele andere Katholyke kerken door geheel Europa en in de kabinetten van ontallyke liefhebbers. Hy had daarenboven eene openbaarë bediening, reisde veel en beoefende de dichtkunst met eenen aanmerklyken goeden uitflag.
Onder de voornaamfte van zyne fcln'lderftukkcn in deeze galery is een groot fchildery, dat den dag des Oordeels verbeeldt. Dit is omtrent negentien voeten hoog en veertien breed. Gy zult ligt bcgrypen welk eene menigte beelden in eene zoodanige ordonnantie koomen , cn welk een veld dit plegtig onderwerp voor de vuurigfte en vrugtbaarfte verbedding oplevert. Het was met een byzonder vermaak
dut



REIZE LANGS DEN RHYN. 161
dat wy opmerkten dat 'er een Neger onder de uitverkorene geplaatst was. Daar is eene edelheid in dat J denkbeeld, en die hem groote eer aandoet. Ik wenschte dat hy 'er nog meer onder geplaatst
hadd'. De arme zielen , het zou al te hard
voor hun zyn in beiden waerelden eene hel te vinden ! Wy waren zeer blyde te zien dat 'er geene onderfcheiden kentekenen van IIaaven-handelaars en flaaven-dryvers onder de verdoemde waren. Het zou te fatyriefe voor zulk een plegtig toneel geweest zyn; maar, als ik in dien tyd in zyne plaats ge■ weest ware, wil ik niet zeggen dat ik de verzoeking I zou weêrftaan hebben. Daar is iets byzonder trefi fends in den ftand , waarin Rubens zigzelven geplaatst heeft. Hy fchynt te aarfelcn naar welke zy\ de hy zig keercn moet; crnftig wenfchende naar de regter hand met eene angftige vrees dat hy naar de flinker zal moeten.
„ De webbe van ons leven, zegt Shakespeare ,
„ is van een gemengd fpinzcl goed en kwaad
I „ door eikanderen! Onze deugden zouden
' ,, hoogmoedig zyn , als onze gebreken haar niet „ gecsfelden, en onze misdaaden zouden wanhoopig „ worden , als zy niet door onze deugden gelust ,, wierden!"
Een ander ftuk in dien ernftigen trant is de val der zondaaren in den poel des verderfs. De menigten, de menigvuldig verfchillende tekenen van fchrik en wanhoop en de vcrfchiilcnd gekleurde vlammen , die gereed zyn om hen te verflinden, zyn zoo treffende,
dat



ió*a REIZE LANGS DEN RHYN.
dat ik verwonderd ben dat de Schilder zyn eigen denkbeelden kon verdrnagen, toen hy hen tekende.
Een landfchap met eenen fchoonen regenboog heeft de zonderlinge verdiende van in éénen dag gefchilderd te zyn, fchoon 'er geene tekenen van overhaasting aan te zien zyn.
De Dood van Seneca wordt voor een van zyne beste (lukken gehouden. De Wysgeer is byna naakt met zyne voeten in een koperen vat, met water gevuld, dat met bloed geverwd is. Eene beginnende bleekheid, met de ovarblyfzclen van het leven vereenigd, zyn wel uitgedrukt. Hy redeneert nog met eenen van zyne leerlingen.
Het laatfte ftuk, van welk ik fprecken zal, is de vlugt der Amazoonen. Dit zal ik niet poogen te bcfchryven. Gy zult dcszelfs verdienden beter dan door eenige befchryving van myne pen leercn waardceren, als ik U zeg dat dat ftuk aanleiding gegccven heeft tot het ontwerp van eene verzameling aanteleggen. De Keurvorst, by geval dit ftuk gekogt hebbende, was zoo ingenoomcn met deszelfs fchoonheid, dat zyn fmaak deeze wending nam en hy befloot een kabinet van fchilderyen te maaken, dat tot zyne tegenswoordige verbaazende grootte is aangegroeid.
De volgende anecdotc van Rubens , welke ik my niet herinner dat in zyn leven is ingelascht, is my verhaald ten zelfden tyde met die omtrent Jan Steen en, naardien zy meer op zyn pas koomt, zal ik my ©ver derzelver melding niet ontfchuldigcn.
Ter-



REIZE LANGS DEN RHYN. 163
Terwyl dc leerlingen van Rubens met clkanderen ■ | dartelden en (peelden , in afwezigheid van hunnen meester, wicrd een hunner by geval tegens een ftuk geworpen, waaraan Rubens bezig geweest was, zoo t dat een aanmerklyk gedeelte van hetzelve geheel befchadigd wierd. Een van zyne leerlingen zettede zig aanltonds aan het werk om die fchade te herftellcn en bragt het ten einde voor zyn meester terug keerde. Rubens, het werk overziende, zag eene verandering en een verfehil, dat hem verwonderde en in verlegenheid bragt; cindelyk vermoedende dat er iemand anders aan bezig geweest ware, vroeg hy ! naar de reden, 'er byvoegende dat het zoo meesterlyk ; uitgevoerd was dat hy de (toutheid vergeeven zou 1 om de verdiende. Door deeze belofte aangemoedigd 1 kwam de jonge kondenaar tot bekentenis en verhaal;. de de geheele zaak, zeggende tot zyne verfchooning < dat zyne gedienstigheid enkel geweest was om zynen makker voor zyns meesters gramfchap te behoeden. Rubens andwoordde: Zoo iemand van myne leetiin-
, gen my overtreffen zal, zult gy het zyn. Deeze
i, leerling was de groote van Dyk.
Na dat de liefhebber zyne oogen verzaadigd heeft I met de verzameling in de galery, zal hy natuurlyk de \ Academie van Teken- en Schilderkonst gaan bezoei ken , die in een deftig gebouw is, door Karei, ! Tiieodorus gedicht, van welke Profesfor Langer, : thans bedierer is.
Naardien ik U reeds zoo lang met onderwerpen 1 van deezen aart heb opgehouden , zal ik U en my
de



IÖ4 REIZE LANGS DEN RHYN.
de moeite fpaaren van eene byzondere befchryving van deeze Academie te geeven. Ik zal alleenlyk aanmerken dat men zegt, dat zy in eenen zeer bloeien,den (laat is, en dat veele der jonge konstenaars, die 'er in zyn, belooven de konsteer aan te zullen doen. Zy worden van de beste modellen en tekeningen voorzien om naar te tekenen. Onder de eerfte zyn de beroemde Standbeelden van Laocoon en zyne Zoonen, de Venm de Media's, de Griekfche Schaapherderin , of de Venus met de fraaie billen, een Apolh van Belvidere, de Jlervende Kampvegter enz. enz. Onder de laatfte zyn vierporte-feuilles van Raphael, tekeningen van Guido , Titian, Paul Veronese , Tintoret Corregio , Michasl Angelo en Annitïal Caracci. In kort, men zegt dat de verzameling niet minder dan zestig duizend fluks bedraagt, van welke twintig duizend oorfpronglyke tekeningen zyn.
Ik ben gevallig eene zeer belangryke en egtc anecdote te weeten gekoomcn betreffende eenen jongen Plaatfnyder, die in deeze Academie is aangekweekt, die ik voor het onderwerp, van mynen volgenden brief bewaaren zal.
Wy vernamen dat de Graaf van Nesselrode een uitgelezen kabinet van fchilderyen bezit, in hetwelk hy beleefdlyk de vreemdelingen toelaat en dat hy in bezit is van den berugten heremiet van Douw; doch naardien onze aandacht begon vermoeid te worden door de fchilderyen, die wy alreeds gezien hadden en noch onze tyd noch onze neiging ons toelieten
al-



REIZE LANGS DEN RHYN. 165
i| alles te zien dat wy bezienswaardig rekenden en ons :| bepaald plan was ons op deeze reis te bepaalen tot ij die voorwerpen alleen, die het voornaamfte in elke I plaats , waarin wy koomen zouden , uitmaakten, 1 verzuimden wy van des Graaven beleefdheid gebruik jj te maaken.
Om dezelfde reden zal ik de St. Maartens Kerk | voorby gaan, gelyk ook die, welke voorheen den 1 Jefuitcn toebehoorde, zonder 'er in te treeden, niet* I tegenftaande dc eerfte, naar men zegt, een aantal I goede fchilderyen bevat cn de laatfte in bouwkonst ij uitmunt. Een algemeene aanmerking zal dienen voor I alle de kerken en openbaare kweekfchoolen op het I vaste land, door de navolgers van Loyola ge*
| bouwd. Zy zyn de fierlykfte cn kostbaarfte van
I alle de openbaare gebouwen die tot godsdienstoefeI ning of tot dc opvoeding beflemd zyn, en, in de ' dagen van hunnen voorfpoed, waren zy de rykfte in veriieringen van fchilderyen en beeldhouwwerk, hadden overvloed van kostbaare rdïquie'èn, en waren j I zeer ruim met inkomsten begiftigd.
Aan eene der poorten van de ftad ftaat eene kapel, I tot een Nonnen-klooster behoorende, welke gezegd | wordt volgens het model van die van Loretto te zyn. ƒ Doch naardien zy noch zulke onmeetlyke fchatten \\ bevat, noch door zulk eene wonderbaarlykc vervoeil ring vereerd is, zal ik haar met flilzwygen voorbyI gaan.
De tuin van het Jagthuis van den Keurvorst, I Volgens het plan van Graaf Goldsxein, voormaals M Gou-



166 REIZE LANGS DEN RHYN.
Gouverneur der ftad, aangelegd, wordt door de inwooners der ftad , door de vreemdelingen, die uit Holland koomen, en ook door veele uit verfcheiden ftreeken van Duitschland zeer bewonderd. Maar hy is zoo verre beneden hetgeen gy dagelyks in Engeland zien kunt, dat eene byzonderc befchryving van
deuzelven U geen genoegen zou kunnen geeven.
Staa my toe U in de Hallen van wilde paarden des Keurvorsts, naast dc galery flaande , inteleiden. Zy zyn gevangen in de bosfchcn van Duisburg, die, als het nodig is, zulke paarden opleveren zonder groote kosten. Deeze dieren worden gevangen door dezelve in netten te dryven, die zoo gemaakt zyn dac zy 'er in verward geraaken zonder dat zy zig zelvcn door hunne hevige fpartelingen kunnen fchaadeu. De jonge worden getemd en worden ordentelyke leden der maatfehappy. Onder andere middelen om hen tot gehoorzaamheid te brengen gebruikt men, zegt men, ook dit, dat men hen met groote zakken met zand belaadt, zoo zwaar als zy draagen kunnen. Deeze worden door middel van touwen en katrollen op hunne ruggen nedergelaaten en liggen zoodanig, dat zy die met geene mogelykheid kunnen afwerpen. Als men het dier zoo verre gebragt heeft, dat het Hil Haat onder deezen last, wordt het zagtjens in bet ryd-fchool rondgeleid en de last wordt trapswyze al ligter en ligter gemaakt naar hy zig wel daar onder gedraagt.
Ik moest U reeds gezegd hebben dat ik brieven van voorfchryving aan twee Heeren van Dusfeldorf had;
wy



REIZE LANGS DEN RHYN. t&)
wy overhandigden dezelve niet voor des agtermiddags van den tweeden dag; dit verzuim wierd gejeelteiyk veroorzaakt door dien wy in de galery geweest waren en gedceltelyk door onRuimig weder. Een van deeze Heeren , een koopman in wynen , was van huis; de ander, een boekverkooper, bewees ons alle beleefdheid die in zyn vermogen was, en nam dc tusfehenpoozen van zonne-fchyn waar om ons dool Verfcheiden declen van de Had te leiden. Zyne woonplaats in de Carlftadt, gelyk men die noemt , gaf ons gelegenheid om dit appendix tot dc oude ftad op ons gemak tc befchouwen. Het is zynen oorfprong en naam verfchuldigd aan Karel Theodorus. Het is in zes regelmaatigc vakken verdeeld , die op een groot plein uitkoomen. Naardien alle de huizen volgens een beftek gebouwd zyn , zal het, als het Volbouwd is, eene fraaie vertooning maaken. De nieuwe ftad heeft verfcheiden goede gebouwen, behalvcn het nieuw Paleis cn de Academie van fchilderkonst.
In het midden van onze wandeling wierdcu wy door eene regenbui verrascht, die ons noodzaakte in het Societcit-huis of de Club tc fcbuilen. Daar zyn in byna alle fteden van Duitschland en Holland zulke Sociëteiten. Zy zyn op een ander cn, haar myn' dunk, beter plan dan gcmeenlyk by U. Verfcheiden burgers huuren met eikanderen een goed huis en meubilecren het volgens dc grootheid van hun getal en dc uitgeftrektheid van hun plan. Zy zetten 'er eenen kastelein in cn zoo veele knegts als nodig is. Zy M 2 koo-



I
368 REIZE LANGS DEN RHYN.
koopen thee, kofly, nieuwspapieren enz. en de kelder wordt met wyn enz. voorzien, alles uit de gemeene beurs. In de meeste deezer Sociëteiten is eene Billiard-kamer en fommige neemen verfehillcnde tydfchriften en nieuw uitkoomende boeken. Te Oldendorf, digt by Bremen, heb ik eene groote en wel uitgekozen boekcry naast de Societeit-kamer gezien. Deeze zaal is enkel tot leezen beftemd, en 'er mogen geene pypen, zelfs geen enkel glas punch in koomen. Volgens deeze ontwerpen van milde fpaarzaamheid heeft elke intekenaar een tweede t'huis, daar hy, in alle uurcn van uitfpanning, byna zeeker is eenen vriend, eene pyp en het nieuws van den dag te zullen vinden. Elk artykel dat gebruikt wordt, wordt onmiddclyk betaald door den genen, die het eischt, zoo dat niemand gedwongen is meer te neemen dan hy verkiest enkel tot voordeel van de Sociëteit , en, aan den anderen kant , worden de leden ook niet gedwongen om meer te vcrtccrcn dan zy willen, door de onbefcheidenheid of buitenfpoorigheid van eenige onder hen. In fommige laat de kas hun toe eenen tuin tot hunne byeenkomst te hebben met een gemaklyk zomerhuis en eene kolfbaan geduurende de zomermaanden. Daar de intekenaars veele in getal zyn, zoudt gy verwonderd ftaan over de kleine kosten, voor welke elk der leden zoo veele voordeelen geniet.
xvin.



REIZE LANGS DEN RHYN. 169
XVIII. BRIEF.
Myn Heer!
INJiets geeft ons bedrieglyker denkbeelden van de menschlyke natuur, of zet het gevoelen grooter kragt by dat het menschlyk genacht maar een zeer klein gedeelte van geluk geniet, dan de befchryving van de Algemeenc Hiftoric. Wy worden geneigd, ik mag wel zeggen verleid door het verhaal des HiftorieI fchryvers om de fchepping als een groot toneel van | geweld te befchouwen. Het menschlyk gedacht wordt befchouwd als algemeen onderdrukkend, wreed, onverbidlyk. In dén woord, bloedftorting en verwoesting worden onderdeld het gemeen lot van het menschdom te zyn, zoo dat zelfs de meêdoogende Leezer aangezet wordt om den geest, dien hunne vernaaien ademen , aanteneemen en in verzoeking koomt om het menschdom te vervloeken.
Maar medelydende-Leezers zouden 'er bedaarder over denken , als zy zig herinnerden, dat 'er in hetgeen men in eenige weinige maanden leest eene reeks van gebeurtenisfen voor ons gezigt wordt voorbygeleid, die jaaren en eeuwen nodig hadden om te gebeuren, zoo zy zig herinnerden dat de Algemeene HiPorie, de verzamelplaats van ongeluk, fchelmachtigheid en wreedheid is , dat derzei ver bladzyden M 3 na-



179 REIZE LANGS DEN RHYN.
natuurlyk vervuld zyn met buitengewoone voorvallen, cn dat de tusfcfiëntydèn, die mét flilzwygen voorbygegaan worden, met vreedzaame genietingen opgevuld zyn. Van aile legerbenden , die verflagen zyn, moeten alle de byzoudere perfoonen , die dezelve uitmaakten , door jaaren van groeijing en rypwording gegaan zyn, voor zy op het toneel te voorfchyn gebragt wierden. Zy moeten tot eenen zekeren ouderdom geklommen zyn, voor zy goed waren om in een gevegt dood gefchoten, of aan Hukken gehouwen te worden; en zedert de ftaandc legers en de geregelde benden in de plaats van ongeregeld krygsvolk gekoomen zyn, is de grootfle verzameling van lcger-benden by vergelyking flegts een gering uitfehot uit de menigte. Alle fteden moeten jaaren lang gebloeid hebben, eeuwen lang gebloeid, eer tweedragten dwinglandy haar konden 't onderfle boven keeren. In kort, de hiftorie van landen, die rampen ondergaan, gelykt de hiftorie van Zieken- cn Gekkcn-huizen. Al die deeze nagaat, zal misfchicn verwonderd zoo wel als aangedaan zyn over het groot getal. Doch, buiten nu cn dan voorvallende befmettclykc ziekten, of andere byzondere qrnftandigheden, treft dit groot getal van zieken en verminkten enz. ons niet in den gewoonen omgang van liet leven, of zy vertooncn zig in eene tc kleine evenredigheid om eene murmureering te verwekken. Wy moeten het cinantv.m van geluk, dat dc osfén en fchaapen genieten, niet fchatten naar de bloedige toneelen van een flagthuis.
Wy



REIZE LANGS DEN RHYN. 171
Wy moesten ons ook herinneren dat de verhaaka van beroeringen cn oorlogen en groote poogingen en zwaar lyden ten hoogden aangenaam zyn voor den geest. In de gefchiedenis, in romans , in trcurfpelen zyn het de zaamenfpanningcn, de listen en laagen, en dc wreedheden van de eene party en het ongeluk of de benaauwde toedand van de andere, welke deeze werken zoo byzonder belangwekkende maaken. Onze aandacht verflapt als het lyden ophoudt. Wy laaten het gordyn vallen als de helden niet meer met het ongeluk wordelen, en zyn tc vreden met zeer verwarde en algemeenc denkbeelden van het geluk dat 'cr op volgt, zonder dat wy onderzoek doen naar de kleinere omdandigheden , die hetzelve uitmaaken. Na dat de geest zig dus yverig bezig gehouden heeft met het befchouwen van alle de dcclen, waaruit dc ellende is zaamcngedeld en met eene naauwc aandacht op elk gedeelte heeft dil gedaan, trekt men het bedriegtyk befluit dat 'er naauwlyks iets anders dan ellende in de waereld is. Neen, myn vriend, dit is niet recht. Daar moet een groot deel geluk in de waereld zyn, daar het ongeluk zelf bet onderwerp van onfchuldig en zelfs verheven vermaak is!
Nog eens: ondeugd kondigt zig gewoonlyk aan door het groot en onmiddelyk kwaad, dat zydoet; ondeugd is, als vergif, fchadelyk in kleine hoeveelheid, tcrwyl dc beoefening der deugd, gelyk het dagelyks gebruik van voedzaame fpys, een dil, gerust, en gewoonlyk werk is, dat gewoone gezondM 4 heid



Ï72 R-EIZE LANGS DEN RHYN.
heid en genoegen onderhoudt. Duizenden en tien duizenden , by voorbeeld , worden dagelyks door het gebruik van melk gevoed, en niemand verheugt zig om dat goed; maar als deeze melk by geval in eenen koperen ketel zuur wordt en voor eenige menfehen doodlyk wordt, wordt het ongeluk in alle openbaare nieuwspapieren vermeld en is in elks mond en wy yzen alle van dat ongeluk.
Ik boude veel van de menschlyke natuur op deeze wyze te Befchpuwen en het doet myn hart goed. Het heeft een driedubbel voordeel. Het boezemt ons godvrugtiger gedagten van de godlyke regeering in, gunftigcr denkbeelden van onze evenmenfehen, en het verfpreidt eene vrolyke kalmte over den geest, welke de ziel nimmer gevoelen kan of zy moet in tamelyke overeenftemming zyn met alles dat rondom haar is. Ja, myn Heer, ik ben Zeefeer dat 'er veel deugd in de waereld is, en bygevolg ook veel geluk. Ontelbaar zouden de voorbeelden van deugdzaame handelingen zyn, zoo de deugd niet, ongelukkig voor de rechtvaardiging van 's menfehen karakter , over het algemeen gefprooken, van zulk eenen ftilzwygenden en agterhoudenden aart was. Naardien zy liefst in het geheim goed doet, kunnen Wy niet altoos derzelver voetftappen nagaan. Zy mag ongevoelig werken, maar zy werkt met kragtdaadigheid, en de maatfehappy wordt in tamelyke orde by malkanderen gehouden, zonder dat derzelver werking, onmiddelyk befpeurd wordt, en zonder dat dc fchakels, die haar aan elkander fchakelt,
on-



REIZE LANGS DEN RHYN.
i73
onderfcheidenlyk getekend zyn. Zoo al het goed dat gedaan is , zoo luid geroepen wierd als het kwaad, ben ik verzeekerd dat het gerugt genoeg zou maaken om de Item van klagten te fmooren.
Als men dan in ftaat is voorbeelden van eene edele wyze van denken en van edelmoedige daaden uit de duisterheid te voorfchyn te brengen, verzoek ik die te mogen bcfchouwen als de toevallige ontdekking van het geen natuurlyk verborgen is, en als kleine ftaaltjens van het veel dat nog agter blyft, liever dan als ongewoone voorbeelden van menschlievendhcid. Met dit inzigt zal ik overgaan tot het verhaal, dat ik u in mynen laatften beloofd heb en u met eene geheele groep waardige lieden in kennis brengen, die zaamen werkten om het geluk van een eenigcn uittewerkcn.
Ieder, die Antwerpen bezoekt, wordt de hiftorie van den fmit verhaald, dien de liefde tot eenen uitmuntenden fchilder hervormde; maar ieder die Dusfeldorff bezoekt geraakt niet bekend met de hiltorie van een' bakker, die in een uitmuntend plaatfnyder veranderde. De liefde was juist niet de oorzaak maar het gevolg van deeze verandering.
Eenige jaaren geleden, toen Profesfor Krahe nog opzigter van de galery van fchilderyen was , ontvong hy een bezoek van eenen jongen bakker uit de ftad, die, na eene korte vooraffpraak, een boek uit zyn' zak haalde, dat hy den Heer Krahe aanbood, vraagendc of hy het wilde koopen. De opzigter, het bezien hebbende, vond dat het een gebeden boek M 5 was,



174 REIZE LANGS DEN RHYN.
was, op dc oude wys van godsdienltige beüzdary met een getal gekleurde figuuren en plaaten verlierd. f Het was dat liet wdk de Keurvorst Clement Au- ! gustus van Keulen had laaten uitgecven , en het ] was zeer zehïzaam en kostbaar geworden. De Profesfor vroeg van waar hy het hadd', cn de jongman \ andwoordde met eene zedige blos , dat het nage- I maakt was naar een dat hy geleend had; door wien? j vroeg de Profesfor, door my zei ven, andwoordde i de jongeling. Op een naauwkeurig onderzoek kon f de Deer Krahe naauwlyks de copy van het oorfpronglyke onderfcheiden. Hy kon zyne verwon- j dering niet verbergen , cn vroeg waarom hy niet liever aan het plaatl'nyden ging dan langer een bak- i fcer te blyven?
De jongeling andwoordde dat het de wensch van zyn hart was; maar dat zyn vader, die veele kinderen had, de kusten niet goed kon maaaken van hem behoorlyk te laaten ondcrwyzen. „ Ik meen i ,, te reizen," voegde hy 'er by, ,, maar naardien „ myn vader my dc middelen niet geeven kan en „ naardien ik wist dat gy een liefhebber van teke- [ ,, ningen zyt, heb ik my verllout om u aantefprec- I „ ken, in hoop dat gy myne copy zoudt koopen, „ om my voor het tcgenswoordige tc redden, en ik „ moet my voor 't overige op myne nyverheid cn „ goed geluk verlaatcn om my verder voorttehelpen."
„ Koom my morgen zonder fout vinden," zeidc de Heer Krahe met eenen nadruklyken toon, die vermaak en verwondering te kennen gaf.
Des



REIZE LANGS DEN RHYN. 175
1 Des anderen daags 's morgens vroeg gong de Pro. fesfor eenen boezemvriend te Keyferswerth, eenige ■ mylen van Dusfeldorjf gelegen , vinden, van welke ! plaats de jongman geboortig was.
Deeze vriend had den wil en het vermogen van 1 goed te doen. Krahe vertelde hem de hiftorie, • toonde hem het werk, en verzogt hem dat hy den ' jongen konstenaar twee honderd kroonen wilde lee: nen. ,, Hy zal ongetwyfeld," voegde , hy 'er by, 1 „ binnen weinige jaaren een uitmuntende plaatfny„ der worden, en in ftaat zyn om u uw geld terug „ te geeven. Ik zal borg voor de bctaaling zyn."
,, Ik behoef geen' borg," andwoordde zyn vriend, en hy fchoot drie honderd kroonen.
Krahe keerde weder naar den verwonderden en verheugden bakker met het geld; hy zeide den oven vaarwel, leerde de Meet- cn de Doorzigtkundc, leide zig, volgens de regelen van de konst, op tekenen toe, en verkreeg eene genoegzaame kennis van de gefchiedenis.
Na eene aanhoudende naarftige beoefening den tyd van twee jaaren, had de jongeling zulke fnelle vorderingen gemaakt, dat dc Heer Krahe hem raadde Dusfeldorff tc verlaatcn, daar hy niet kon verwagten verdere vorderingen te maaken , cn Parys tc bezoeken, en beloofde hem eenen brief van aanbevecling aan den Heer Willes, een' vermaarden plaatlhyder in die hoofdftad.
Schmitz (want zoo was de jongman genaamd) ftelde zynen raad in het werk, en om zynen geringen



176 REIZE LANGS DEN RHYN.
gen voorraad van geld te bezuinigen reisde hy te voet van Dmfeldorf aaar Parys; maar ongelukkig kreeg hy, onmiddelyk na zyne aankomst, eene ziekte, en fchoon hy in een klooster hulp zogt, daar by menschlievcnd ontvangen en zorgvuldig opgepast wierd, putteden egter de bykoomende onkosten geduurende eene vry langduurige ziekte , zyne kleine beurs geheel uit. By zyne herPclIing verbood die kicfche foort van hoogmoed, die de waare genie zoo dikwyls verzelt, hem zig by den Heer Willes te vertoonen, zoo lang als hy als een arme bedelaar voor hem zou moeten verfchynen.
Op eenen dag dat hy peinzend doör de Praaten wandelde, zynen ongelukkigen toePand overdenkende, ontmoetede hy twee foldaaten van de Zwitferfebe Gardes , van welke de een hem aaniprak met de vraag: jongman , zyt gy niet een Duitser? -
r*~ Kn Keyferswertk
hy Dusfeldorf. Dan zp gy myn
gy hkr? — Schmitz vertelde hem de omPandigheden van zyne gefchiedenis , 'er byvoegende dat eene langduurige ziekte een groot gedeelte van zynen tyd had weggenoomen en al Zyn geld cn dat hy het denkbeeld niet verdraagen kon van iemand lastig te vallen. De foldaat raadde hem dienst tc neemen, hem verzeckerendc dat de dienst met lastig was, en dat hy ledigen tyd genoeg zou hebben om de neiging .van zyn vernuft te volgea. Sghmitz nam den vöorflagaan, wicrd by denKapuem van het Regiment gebragt, kreeg dienst voor
vier



REIZE LANGS DEN RHYN. 172
ii vier jaaren, en wierd kort daarna door den Kapitein J zeiven by den Heer Willes ingeleid. Hem wierd I zoo veel tyds gegund als de dienst met mogelykheid :| dulden kon om zyn geliefd werk, onder opzigt van 1 den Heer Willes , voorttezettcn. Hy bleef dus .1 de vier jaaren, wanneer by zyn ontflag bekwam.
Vindende dat hy op weg was van te vorderen, ;j bleef hy nog twee jaaren te Parys, en lcide zig met 1 de grootfte naarftigheid op de konst van graveeren I toe, waarna hy naar huis keerde met de beste geil tuigfchriften van zyne talenten, naarftigheid en goed j gedrag.
Profesfor Krahe ontvong hem met open armen, was bekoord over de vorderingen, die hy gemaakt ] had, en nam hem aan om in het kabinet te werken. • Hy bleef omtrent twee jaaren , onder opzigt van den Profesfor, voortwerken , en gedroeg zig op eene wyze dat hy dc toegenegenheid van zynen befchermheer meer en meer won. Het was omtrent deezen tyd dat de Profesfor onj zen konstenaar op een gastmaal nodigde, daar verfcheiden van zyne vrienden tegenswoordig moesten zyn. Hy kwam en begon deel aan de vrolykheid ' van het gefprek over den maaltyd te neemen, wanneer hy onderrigt wierd dat het gastmaal aangeregt was ter eerc van eenen vreemdeling. Maar, helaas! deeze .vreemdeling was de toekoomehde echtgenoot van des Profesfors oudPe dogtcr, zoo fchoon, in zyn oog, als eene engelin en verftandig, naar zyn oordeel, als de godinne der wysheid. Hy begaf



173 REIZE LANGS DEN RHYN.
zig zoo fchielyk heen als de wclvoeglykheid wilde toelaaten, en liet het fchitterend glas en de vrolyke liedjens onder de vernoegde gasten rond gaan.
Den volgenden morgen kwam hy in het kabinet met de uiterfte verflagenheid van geest cn van gelaat. Deeze fpoedige verandering wicrd door zynen weldoener opgemerkt, die naar de oorzaak vroeg. Schmitz bekende met verwarde uitdrukkingen en eene ftamelcnde ftcm dat hy fmoorlyk verliefd was op diezelfde dogter, die binnen kort in het bezit van eenen anderen zou wezen. „ Hebt gy myne dogter de fterkte van uwe liefde
„ te kennen gegeevcn?" vroeg de Profesfor.
„ Nooit," andwoordde de edele jongeling, ,, zelfs „ niet op de verste wyze. Zou ik, zonder tytel, „ zonder vermogen of aanfpraak van eenigen aart, „ zoo laag kunnen zyn van van liefde te fpreeken „ tot de dogter van mynen vriend, mynen befchcr„ mer, mynen weldoener? Ik was te vreden met „ haar te mogen zien, en droeg zorg my zoodanig „ te gedraagen , dat 'er geene vermoedens zouden „ ontftaau, die my van dat geluk zouden berooven, „ en thans hoor ik dat ik binnen kort ftaa beroofd te „ worden van het eenigst genoegen dat ik durfde ,, wenfehen." De liefdaadige Profesfor deed zyn uiterfte best om
hem ter neder te zetten en te troosten verzee-
kerde hem van zyne vriendfehap, zeidc hem
dat hy hem als zyn' zoon beminde; maar waar-
fchuuwde hem dat hy zyne liefde voor Henriet te
moest



REIZE LANGS DEN RHYN. 179
' moest t'onder brengen, cn weidde uit over de misdadigheid, in de omflandigheden, waarin zy waren , van zig in zulk eene liefde toe te geeven.
De arme jongman erkende dc waarheid van zyne gezegden en beloofde te zullen gehoorzaamen. Maar deeze pooging was te fterk voor zyn lighaamsgeftel. Hy Hortte in eene ziekte en bleef meer dan vier maanden in eenen gevaarlyken Haat. De Heer Krahe bcHccdde alle zorgen aan hem , en gaf hem allen troost , die in zyn vermogen was. Maar in alle hunne gefprekken wicrd nooit de naam van Henriette genoemd. Zyn beklaaglykc Haat kon egter voor haar niet verborgen gehouden worden. Zy had medelyden met hem , zy beklaagde hem allcrhartlykst; doch fchoon medelyden zoo na aan liefde vermaagfehapt is , Helden egter plicht en eer een feheidsboom tusfchen hen beiden.
Dc aanflaande bruidegom keerde weder naar zyne ouderen, en het was niet moeielyk uit zyne brieven te befpeuren dat zy zekere tegenwerpingen tegens die verbindtenis hadden. Schoon hy nu zyne eigen gedagten niet vol uit durfde zeggen, raadde Henriette die egter en gaf hem volkoomen vryheid om de waare neiging van zyn hart tc volgen ; zy gaf alle recht op dc vervulling van zyne belofte op. Het andwoord was ovcreenkomdig haare verwagting, cn, na dat zy eenen korten tyd bcHccd had om het Verdriet te dempen , dat de beledigde eigen-liefde van elke jonge juffer by zulke tedere omftandigheden, haar noodzaaklyk moet doen gevoelen, b. gon



i8o REIZE LANGS DEN RHYN.
zy meer aan de kwellingen van Schmitz te denken j zy gaf zig edelmoedig in haar medelyden toe tot dat zy bevond dat het met liefde vermengd was , en fprak eindelyk haar' vader dus aan: ,, Ik weet,
myn vader , dat het uw wensch was Schmitz
,, tot uw' fchoonzoon te hebben alle hinder-
„ paaien zyn nu uit den weg zeg hem dat
,, Henriette dc zyne wil zyn, als zy zyn geluk „ kan bevorderen."
De verheugde vader bragt hem de tyding van deeze verklaaring. Maar dit goed nieuws hadd' byna zoo noodlottig voor hem geweest als zyne wanhoop* Van zyne ontroering bekoomende en op den arm van zynen weldoener leunende , wierd hy tot het edelmoedig voorwerp van zyne liefde gebragt en den avond in haar gezelfchap doorbrengende, wierd hy vervrolykt, getroost en hcrfteld.
Maar hoe groot was de verwondering van elk eenen, toen men den volgenden morgen vernam dat deeze minnaar in een rydtuig met vier paarden de ftad verhaten had en zyne plaaten en tekeningen met
zig had genoomen ! Welk eene verbaasdheid
voor Krahe ! Welk een donderflag voor de
arme Henriette !
Dit was zoo zeer, naar allen fchyn, eene daad van een verbyfterd verftand, dat zyne wederkomst, even zeer gevreesd wierd als men zyne vlugt bejammerde ! Zy ontvongen ondertusfehen geene enkele regel om hunne twyfelingen optchelderen. Den negenden dag kwam hy van Munchen met eenen lastbrief



REIZE LANGS DEN RHYN. iU
brief voor een jaargeld van zes honderd guldens, jaarlyks door den Thefaurier van de Paltz aan Schmitz te betaalen.
Hy had zig aan de voeten van den Keurvorst van de Paltz wezen werpen. Hij ontdekte hem zyne liefde, zynen toeftand, toonde hem dc getuigfchriften van zyn gedrag en de ftaalen van zyn werk. Het hart van den Keurvorst wierd geroerd en hy fchonk hem het jaargeld.
„ Nu, Myn Heer," zeidc de edelaartige Schmitz, „ nu ben ik myner Henriette meer waardig."
Deeze gebeurtenis viel voor in het jaar 1782. De byzonderheden zyn getrokken uit een werk dat zeer gezien is , getyteld : Mufeum fur kunstier und fur kunstüebhaber, zyndc eene Hiftorie van de Duitfche konstenaars. Het fpyt my dat ik, toen ik te Dusfeldorf was, deeze anccdote nog niet wist, het geen my belet heeft die navraag te doen, welke iets meer dan nieuwsgierigheid my zoude ingeboezemd hebben, omtrend dit waardig paar en den tcgenwoordigen toeftand van onzen plaatüryder.
Zie daar, myn vriend, in eene enkele korte hiftorie, den lof van veele! Ik bid u wel acht te
flaan op het uitmuntend karakter van onzen konstenaar, den held van het ftuk op de licfdaadig-
heid van den Profesfor van zynen vriend te
Key/erswerth van de Monnikken in het klooster van de twee foldaaten en hunnen kapitein van den plaatfnydcr Willes
van den Keurvorst van de Paltz en van de
N be-



i8i REIZE LANGS DEN RHYN.
beminnelyke Henriette, en dan naar myn voorftel vvedertekeeren dat de byzonderc hiftorie van byzondere pcrfoonen ons , over het algemeen , gunfHgcr denkbeelden zou inboezemen van menschlyke deugd cn menschlyk geluk, dan dezulke zig verbeelden kunnen", die hunne voornaamPe aandacht wenden op de eerzugt der Grooten cn dc omkeering van Ryken. Ontelbaar zyn de voorbeelden dat byzonderc perfoonen uit eenen laagen ftaat opPygen cn eene aanzienlyke rol op het toneel der waereld fpeelen. Wy zien den fpeeler en juichen hem toe, zonder acht te Paan op de verfchillende trappen langs welke hy gedegen is, voor hy in ftaat was om zig met zoo veel luister te vertooncn, en hoe verre hy op eiken trap moet geholpen geweest zyn door de gene die rondom hem waren.
Gaat beenen, gy befchimpers van uw' 'eigen gedacht ! gy lasteraars van Gods volmaaktst fchepze! hier beneden! Gy, die behagen fchept om beelden met zwarte kooien tc fchetzen, hun hoornen,' eenen ftaart en gekloofde voeten te geeven, en hen dan menfehen noemt! De mensch is natuurlyk de vriend van den mensch. Toevallige omftandigheden mogen deezen vriendfehaplyken aart onderdrukken, tot dat de bekrompenftc eigenbaat voor de waare voorzigtigheid gehouden wordt! De dwinglandy mag den geest ter nedcrflaan tot hy onbekwaam is gemaakt tot eene enkele deugdzaame daad ! Valfche Godgeleerdheid mag, door 's menfehen hart als natuurlyk boos cn geneigd tot alle kwaad te vertoo-
nen,



REIZE LANGS DEN RHYN. 183
nen, cle keurigfte dryfvederen van deszelfs daaden
verlammen, mag ons wys maaken dat wy,
als wy als fchuifcen of gekken handelen, enkel naar onzen aart handelen; eene bewustheid integendeel
dat wy bekwaam zyn veel goed te doen eene
overtuiging dat wy natiniriyk geneigd zyn om goed
te doen dat ons die neiging gegeeven is, op
dat wy werkdaadige werktuigen van de Godlyke goedertierenheid zouden worden eene neiging zoo
fterk, dat het voor onmenschlyk gehouden wordt der-
zclver aandrift tc fmooren deeze, zeg ik, zyn
verwonderlyk gefchikt om die neiging aantczetten, de gewoonte tc verfterken en derzelver uitwerkingen verder en verder uittebreiden.
XIX. BRIEF.
Myn Heer!
D en derden dag na onze aankomst, onze nieuwsgierigheid tc Busfeldorf Voldaan hebbende, wenschten wy onze reis naar Keiden voorttezetten, dat omtrent zes of zeven en twintig mylen van de eerfte ftad af ligt. Maar, hoe groot was onze tc leur Peiling, toen wy hoorden dat 'er in dc gantfche ftad geen postpaard te krygen was! De incognito Reiziger, de Cravin van Falkenflein en haar gevolg N a bad,



m REEË LANGS DEN RHYN.
had, als eene kwaad werkende Comeet met haareii ftaart alle weggeveegd. Dat ons verdriet nog fterker maakte, was dat wy onverduldig begonnen te worden naar brieven, welke wy, volgens dc fchikkingen, die wy gemaakt hadden, onderftelden dat op onze aankomst tc Keulen zouden liggen te wagten.
Achilles zelf kon, in zyn gefchil met Agamemnon, geen fomberer gelaat aangenoomen hebben dan myn waardige reisgenoot, toen hy ons rydtuig eenzaam in eenen hoek van de remife aanfehouwde met de blinden opgetrokken en den disfelboom op den grond, daar het nog eenen verveelenden tyd van vier en twintig uuren langer in dien neerflagtigen Paat moest blyven; de beledigde held der oudheid met zyn' vriend Patroclus konden hunner gekwetfte eigenliefde met geene trotfeher ftappen heen en weder in hunne krygs-tent te kennen gecven dan wy in de openbaare kamer van onze herberg.
Gelyk ffelzcls, volgens Sterne, eene asfimileerende kragt hebben, zoo ook kan een knorrig humeur aazen op en zelfs voedzel fcheppen uit de PrydigPe foort van fpys. In tusfehenpoozen van eenen helderen hemel, klaagden wy dat zulk aangenaam weder zoo werkloos wierd doorgebragt. Als de lucht betrokken wierd,. klaagden wy dat wy den kostbaaren tyd in onze kamers verlooren, daar wy dien, even goed voor den regen befchut, in ons rydtuig zouden hebben kunnen bePeeden De dag was egter, over het algemeen , uitlokkend fchoon, en maakte daardoor onze kwelling nog te grooter.
Ein-



RÊIZE LANGS DEN RHYN. 185
Eindclyk wierd ons door eenige van het gezelfchap in onze herberg geraaden dat wy, om onze verlegenheid te verzagten, het klooster van La Trappe, zoo berugt wegens de ftilzwygendheid van deszelfs
broederfchap , zouden gaan bezoeken. Het was
(flegts eene wandeling van twee uuren. De Gra-
vin had ons van alle andere middelen om 'er te koomen beroofd en de zonderlingheid der inftelling beloofde ons onze moeite te betaalen, daar wy zulk eenen aanmerklyken tyd te veel hadden. Wy maakten dan eene party tegens dc-s agtermiddags, en dit ontwerp bevredigde ons voor eene wyl.
Maar, helaas! wanneer kan men verzeekerd zyn langen tyd tevredenheid te zullen genieten? De onverwagte verfchyning van den Wynkooper, aan wien ik mynen brief van aanbcveeling had , bragt gus ontwerp cn ons humeur weder gantsch van hun Pel. Deeze zeer beleefde en verphgtcnde heer, onderrigt zynde in welken toeftand dc Rusfifchc Prinfes ons gebragt bad, en hoe zeer wy wenschten den nagt te Keulen door te brengen, zeide ons met het uiterst vertrouwen van te zullen flaagen, dat hy ons dc paarden, die wy nodig hadden, bezorgen zoude.
Deeze verzeekering wekte weder oude begeerte op , byzonderlyk in den boezem van myn' vriend. Wat my belangt, het voorftel van La Trappe een bezoek te gecven had my onze te leur {telling geheel doen vergeeten.
Onze nieuwe kennis nam dan zeer verpligtende op zig om dc zaak ter uitvoer te brengen, en kwam, N 3 ÜJ



i86 REIZE LANGS DEN RHYN.
in den tyd van een uur, in zegepraal terug, om ons te zeggen dat het gelukt was. Maar, alzoo de paarden zoo even waren t'huis gekoomen van eene post, welke zy den voorigen avond gereden hadden, had dc eigenaar hem gezegd dat zy nog wat ftaan moesten en gevoederd moesten worden, en dat zy niet voor zouden koomen voor omtrent ten drie uuren in den agtermiddag.
De zaaken dus gefehikt zynde, kon ik my egter niet onthouden van aan de openbaare taïcl myne fpyt tc kennen te geeven dat ik, door deezen nieuwen ftaat van zaaken, van het vermaak beroofd wierd van het klooster van La Trappe te zien. Een der gasten andwoordde dat hy ons een eenvoudig verhaal zou gecven gelyk hy en zyne reisgenooten het den voorigen dag gevonden hadden, dat myne nieuwsgierigheid zou kunnen voldoen en myne fpyt verminderen.
„ De Abtdy van La Trappe (zeïde hy) ligt omtrent eene Engelfche myl Noordwaards van het Palcis van Gohlftein. Toen wy aan de poort klopten, wierd zy geopend door eenen poortier, die ons in eene kleine gemeene ftube of zyd-kamcr bragt, daar wy wagteden tot dc Prior vericheen. Zyne ftatige dikheid, bolle wangen en fmeerig gewaad gaven ons eerder het denkbeeld van een' kok dan dat van een' Prior, cn kwamen gcenzints overeen met dc berichten , welke wy ontvangen hadden omtrent de magerheid van hunne keuken.
„ Toen wy onzen wensch te kennen gaven van
al-



REIZE LANGS DEN RHYN. 187
alles te zien dat aanmerkenswaardig was in deeze plaats van godvrugtige afzondering, andwoordde hy op eenen toon vol nederigheid dat hy vreesde dat wy ons in onze vervvagting bedrogen zouden vinden, en zyne vrees was maar al te gegrond. Hy geleidde ons dwarsch over de plaats , die met distelen en doornen begroeid was, zoo dat 'er naauwlyks een voet-padjen voor ons open was. Hy bragt ons naar de overblyfzelen van eene kerk, van welke het grootfte gedeelte tot een puinhoop vervallen was, en in welke wy noch fchilderyen , noch beelden , noch crucifix zagen dat eenige aandacht waardig was. Van daar wierden wy naar de eetzaal gebragt, daar niets tc zien was dan tafels cn banken, terwyl de onaangenaame reuk van deeze banketteer-zaal ons fpoedig naar de open lucht terug dreef.
„ Wy herbaalden onzen ernftigen wensch van de merkwaardigheden van dit heilig verblyf te mogen zien, als de' heilige vaten, klcederen , fchilderyen, reliquiën enz. cn van onderrigt te zyn omtrent de regelen van hunne orde. Hy andwoordde met eenen loozen glimlach dat wy alles gezien hadden. 'Wat de regelen hunner orde en hunne levenswys aanging, die hadden niets byzonders. Hun vocdzel beftond hoofdzaaklyk uit gewasfen, nu en dan wierden zy eens op visch onthaald. Hun gewoone drank was bier; maar fomtyds wierd hun een maatig gebruik van wyn vergund. Hy nodigde ons om de andere deelen van de Abtdy tc zien, die uit de keuken en hunne cellen beftönden en die: zeide hy, niets buiN 4 ten-



Ï83 REIZE LANGS DEN RHYN.
tengewoons bevatteden. Maar wy vonden het bo~ venftaande ftaaltjen ten overvloede voldoende.
„ Toen wy weder aan de buiten-poort kwamen, Waren wy verlegen hoe te doen omtrent het geeven van eene erkentenis in geld, alzoo wy de kieschheid van den Prior vreesden te zullen beledigen. Hy verloste ons welhaast van die bekommernis door zyne hand uitteftrekken en hy verwaardigde zig om ons voor onze gilt zeer vriendlyk te bedanken."
„ Niettegenftaande dit voorkoomen van groote armoede, ben ik wel onderrigt dat de Abtdy ryk begiftigd is. Zy hebben meer dan zestig morgen land rondom het gebouw liggende, behalvcn nog aanzienlyke bezittingen op andere plaatzen. Dit maakt hunne zelfs-kwelling te verdienstlyker in de oogen van het Bygeloof, of hunne overlegde gierigheid te vcrachtlyker in de oogen van het gezond verftand."
Uit dit bericht zult gy zien, myn goede Vriend, dat ik ellendig bedrogen zou geweest zyn, als ik de Abtdy ware gaan zien. Het fchynt egter dat deeze Monnikken eenigzints verbasterd zyn van de oorfpronglykc regelen hunner Orde, welker geftrengheid die van de ftrengfte zelfstuchtigers, in alle opzigten geacht wierd te boven te gaan. Maar het oppervlakkig bericht, ons door dien Heer gegeeven, is naauwlyks genoeg om onze nieuwsgierigheid te bevredigen; ook geeft het geene onderrigting omtrent den oorfprong van deze Orde of derzelver onderfcheidende byzonderheden.
Om



REIZE LANGS DEN RHYN. 1S9
I Om dit gebrek te vervullen , zou ik u raaden iBruzen de la Martinieres Dict. Geograph. & j Critique T. VIII. p. 647. raad te pleegen, gelyk ook \La Defcription de VAbbaye de la Trappe par Monf. JTelimen in 1682 iiitgegeeven. Als gy deeze Schryï vers vergelykt, zult gy bevinden dat deeze gcestlyke fOrde oorfpronglyk dezelfde is met die der Cisterïtiaanen. De eerfte Abtdy wicrd gefticht in het I Graaffchap Perche in Frankryk , door Rotrou , ;? Graaf van Perche, onder den naam van de Abtdy ;j| van onze Lieve Vrouwe van het Geestlyk Huis la Trappe, | in het jaar 1140.
De Monnikken, worden wy onderrigt, ftorteden I weldra in alle de ondeugende fpoorlooshedcn, die de I Cistertiaanen lang onderfcheiden en gefchandvlekt hadden , en zy bleeven veele eeuwen eene fchande van hunnen godsdienst. Eindelyk had Jan Bouthilier de Hancé, een Abt, die omtrent het midden van ! de voorgaande eeuw leefde, een man van verftand, befcheidenheid en vroomheid, invloed genoeg op de broederfchap om hen tot het waarneemen van eene I veel geftrengcr tucht te brengen en hunne zeden I daadlyk te hervormen. Door zyn eigen voorbeeld, >. zoo wel als door zyne lesfen haalde hy hen over om het gebruik van wyn, van vleesch, visch, eieren, ri boter, melk, in kort alles dat dierlyk voedzel was tc verzaaken, en fpyzen uit het planten ryk en het • drinken van water , in derzclvcr plaats te ftellen. ; By fommige gelegenheden wierd hun eene kleine ) hoeveelheid flappe appeldrank als eene overtolligheid N 5 ver-



ipo REIZE LANGS DEN RHYN.
t vergund, en hy overwon hunne luiheid door hen te gebieden eiken dag drie uuren den grond te bebouwen. Door deeze middelen hoopte hy het godloos vuur hunner temperamenten te koelen, en hen ten Wantten onfchuldig bezig te houden.
Maar of hy nog de tonder niet geheel mogt vernield hebben, achtte hy het voorzigtig hen ook van de zwam te berooven. Hy bepaalde het gebruik van de fpraak tot dc plichten van godsdienstoefening en de volftrekte noodwendigheden van hunnen onderlinge.! omgang. Hy had, by langduurige ondervinding, geleerd dat alle de gefprekken, verder dan ja, ja en neen, neen, uit een kwaad hart voortkwamen , cn aanleiding tot een liegt gedrag gaven. Doch egter, gelyk een myner ichryvers zig uitdrukt, dc muuren Ipraken zoo de menfehen zwecgen, cn daar waren ontelbaare fchriftuur-texten cn regelen van godvrugtigheid op dc muuren van alle dc vertrekken gefchreven.
Hunne Icvensvvys is dc volgende: Zy gaan
des zomers om agt uuren en des winters ten zeven uuren naar bed. Zy ftaan ten twee uuren op om hunne Vroegmetten, die tot half vyf duuren. Uit dc kerk gaat elk naar zyne cel in den zomer cn naar de gemcenc zaal om zig by den genieenen haard te warmen in den winter. Uier leezen en peinzen zy den tyd van een uur, cn kecren dan weder naar hunne openbaare godsdienstoefening in de kerk, die tot zeven uuren duurt. Dan gaan zy aan het werk, elk aan het geen hem is toebedeeld, en dat zy onder
el-



REIZE LANGS DEN RHYN. 191
| eikanderen niet mogen vervvisfelen, fommige fpitten , andere planten, andere herken den grond enz. De j Prior zelf, verre van vry van dien taak te zyn, toont zyne nederigheid, en geeft het voorbeeld van geduld en vergenoegdheid met de gemeende en moeije| lyklte bezigheden op zig te necmen. Als het weder ; i hun niet toelaat in de open lucht te werken, zyn zy :i aan allerlei huiswerk bezig , als wasfehen, fchuuren , 3 enz. Ook zyn zy hunne eigen metfelaars, kuipers : en timmermans, en oefenen binnen de muuren van )t het klooster alle ambagten, welke hun toeftand verI eisfehen mag. Na anderhalf uur aan de eene of anti dere deezer bezigheden gewerkt te hebben, gaan zy | een half uur in de kerk, en van daar naar hunne I cellen om te peinzen, en de levens der Heiligen en | Martelaaren te leezen. Zy keeren een kwartier voor f twaalf uuren weder naar de kerk, en verzamelen ' zig daarna in het refectorium of dc eetzaal aan hunne ■ fobere tafel van groenten. Elke Monnik gaat op zyne gewoone plaats zitten, en gebruikt zyn eigen bord, mes, vork, lepel en fervct. Na het middagmaal gaan zy weder naar de kerk van daar
naar hunne cellen om te leezen en te peinzen
van daar aan hunne verfchillende bezigheden , ge-
1 lyk in den morgen van daar naar de vesper
i van daar naar de eetzaal van daar naar hunne
cellen om te leezen en te peinzen cn dan op
j het bepaald uur naar bed. Dc cirkel van eenen dag i js dus de cirkel van hunne jaaren.
Wat zegt gy van zulk een leven? Hebt gy
eeni-



i92 REIZE LANGS DEN RHYN.
eenïgen lust om een Monnik van La Trappe te worden ? Het zal te grooter eer voor u zyn, naardien 'er nog flegts drie abtdyen van die orde in wezen zyn de eene in Frankryk, van welke ik
boven melding gemaakt heb eene andere, naar
ik meen , in Italië , en de derde naby deeze ftad. Misfchien hebt gy geen' zin in hunne ftilzwygendheid; maar my is door eenen zeer praatzieken priester, met welken ik op een' post-wagen tusfchen Aken en Maastricht over deeze zelfde orde fprak, verzeekerd dat ftil tc moeten zwygcn geene ftraf is, als men 'cr eens aan gewend is, en dat met zyne tong den Heere te looven het eenigst gebruik is, dat een waar godvrugtig mensch redenlyker wys kan verlangen van dezelve te maaken.
Ik beken dat ik geene groote neiging gevoel om een bekeerling tot hen te worden. Konden hunne wyze befticrers dan geenen middelweg vinden tusfchen overmaat van verdorvenheid en overmaat van Itomme lafheid? Is het wel der moeite waard voor iemand van hun zyne twintig, dertig of veertig jaaren in denzelfden weg van tucht te doorloopen, zoiir der voor zigzelven of dc maatfehappy van het geringftc nut te zyn? Moeten zy niet zoo ryp voor den hemel zyn het eerfte jaar van hunnen proefftaat als het vyftigfte? O, welk eene fchoone voorbereiding voor de andere waereld de hommels van
deeze te worden ! Zig de maatfehappy en de
plichten, die men dezelve verfchuldigcl is, te ontr
trekken! dat gebruik van de fpraak te verzaa-
ken,



REIZE LANGS DEN RHYN. 193
ken, dat in de vrye onderlinge mededeeling der denkbeelden beftaat! hunne tongen gewillig te verlammen , en alle de geneugten der zaamcnlecving te plaatfen in ftilzwygend te zaamen te fchoolen als
de Itomme dieren! de levens van Heiligen en
Martelaaren over cn over tc leezen ; terwyl hunne volkoomen verzaaking van de waereld hen voor altoos buiten de mogclykheid Helt van zulke voorbeelden natevolgen! het bevel van onzen Zalig-
maaker van geene lange gebeden te doen te ontduiken door die in een groot getal korte te fnippe-
ren! alle foort van godvrugtige aankweeking,
welke de egte kennis begunftigt cn lieft, te verwaar; loozeu, en op hunne eigen dorre bepeinzingen en dn ! verbeeldingen, welke daaruit ontftaan, te vertrou-
ji wen! zy mogten even zoo wel den hemel door
een ftofferig, verwormd telescoop befchouwen, en I zig verbeelden dat eenige der jnfekten, die, voor het
j glas kruipen, hemelfche inwooners waren!
: en., eindelyk, te droomen dat zy hunne zaligheid \ allerbest kunnen uitwerken met het planten van kool ! en het delven van aardappelen voor hun eigen ge1 bruikü!
Maar het is tyd deeze afgezonderde en ftilzwyj gende toneelen te verlaaten , en naar die, welke luidrugtiger waren , terug te keeren.
Het uur, wanneer onze post-paarden zig vertoonen moesten , verbreken zynde, zonden wy eenen knegt om hen aantefpooren van haast te maaken,. Ily kwam^ Ipoedig terug met de tyding dat paarden
en



Ï04 REIZE LANGS DEN RHYN.
en voerman op weg waren naar Cleef met andere reizigers. Onze nieuwe vriend begaf zig met allen Ipoed naar den Hal-houder, die zig tragtede te verontfchuldigen met te bewecren dat zyne affpraak met ons niet vast was geweest, en dat hy nog nader befcheid gewagt had. Onze vriend hield, daarentegens, ftaande dat de affpraak vast en de orders Heilig geweest waren. Ziende dat 'er met twisten niets te verkrygen was, raadde hy ons, ja eischte van ons , om zigzclven te ontfchuldigen, dat 'er eene aanklagte tegens den belediger zoude gedaan worden by den regeerenden Burgemeester.
Perfoonlyk ongelyk wekt altyd by ons voor dien tyd eene zugt voor het algemeen op. Wy zyn nooit zoo wel genegen eenen misdaadigen tot een voorbeeld te ftellen (enkel tot welzyn der maatfehappy) dan wanneer hy onszelven ongelyk aangedaan heeft. Dit mag eene reden geweest zyn om in het voorftel te bewilligen; maar de tweede was dc gelegenheid, i welke het ons verfchaffen zoude van eenen Burgemeester te zien te koomen • die op het vaste land
met eene flaaffche onderwerping geëerbiedigd worden , waarfchynlyk om dat zy eene willekeurige magt
uitoefenen; van hem te befchouwen in zyn eigen
huis, van die ftraalen van waardigheid ontbloot, die het oog van het algemeen verblinden.
Wy traden dan yvcrig voort tot wy aan een ouderwets huis in eene afgelegen ftraat kwamen. Wy wierden door den knegt onderrigt dat dc Magiftraatsperfoon in zyne boekery was en dat 'er onderzogt
zou



REIZE LANGS DEN RHYN. 195
zou worden of hy te fprecken ware dan niet. Wy wagteden dan in liet voorhuis tot dat wy orders bckwaamen om boven te koomen. AVy klommen eenen eerwaardigen trap op, welks leuning, als hy flegts gezond en niet door ouderdom en wormen vervallen was geweest, fterk genoeg fcheen om den Keizer zei ven te draagen.
Wy ontmoeteden aan de kamer-deur gevallig zyne echtgenoote, de deelgenoote van zyn bed en zyne eer , als wy onderftellen dat zy eene uitzondering maaken van den ftclregel van Ovidius :
Nee bene conveniunt, nee In una fecle morantur Majeftas & Amor.
Haar vet lighaam (met allen verfchuldigden eerbied voor de waardigheid van haare perfoon en ftand gezegd) was omringd met een vetten cn fmeerigen rok; haar hoofd-tooifel had, op dc eene of andere wyze, gelukkig eene donker geclc tint aangenoomen, zonder dat het egter in kofly a la Francoife fcheen gewasfehen te zyn, en haare neusgaten waren niet
vreemd van de welriekende geuren van fnuif.
Zy kan, ondanks deeze befchryving, eene uitmuntende vrouw zyn , maar myne naauwgezette waarheid-liefde noodzaakt my U haar te befchryven gelyk zy was. Oneerbiedigheid op het eerfte aanzien is dikwyls zoo onrechtvaardig als liefde op het eerfte gezigt gevaarlyk is.
Dc Burgemeelter ontvong ons zittende. Hy leunde



19<S REIZE LANGS DEN RHYN.
de met zyn wankelend lighaam op de armen vari eenen wankelenden leuningftoel, by eene wankelende tafel. Op deeze tafel lag een groot getal boeken j zeer verward door eikanderen ; zy herinnerden my het boeken-gevegt in de Lutrin van Boileau, en des te meer, vermits 'er onder hen een ftryd om den ; voorrang fcheen geweest te zyn. Ik wil 'er juist niet fterk op ftaan; maar, zoo als ik een blik wierp op de tytels van die, welke, door hunne plaatfing, best leesbaar waren, meende ik Cicero de Officiis cn den Bybel omtrent onder een tra&aat over de Statuuten en een dik deel over de Privilegiën en Voorrechten der Groot en begraaven te zien.
Maar om tot onzen voornaamften perfoonaadjert wedertekeeren, die zyne blaauwc wollen nagt-muts van eenen Engelfchen Weever fcheen gekregen te hebben en zyne japon van een' verlopen SchoolmeeIter; by ontvong de verklaaring van onzen vriend met eene deftige diepe ftilzwygendheid. Na eenige 1 minuuten gezwegen te hebben, die, naar ik onderftel, gebruikt wierden om alle Salomons wysheid by eikanderen te raapen, te concentreeren en te conden- \ feeren, verwees hy ons naar den Commisfaris van j de post-paarden, fchelde met de hand-bel, die voor hem op tafel ftond en belastte den knegt ons naar j beneden te geleiden.
Na dus door den eerften geleider van Dtisfeldorf j met vermogen belaaden te zyn, bragten wy het, zoo fnel mogelyk, tot de Commisfaris over, en het wekte I hem onmiddelyk op om zyne paruik op te zetten,
zy



REIZE LANGS DEN RHYN. 197
I zynen hoed en rotting te neemen , de dienaars te ij roepen en naar ons hotel te koomen, daar de fchulI dige gedagvaard wicrd.
Schoon onze Commisfaris een zeer goed man en t zeer genegen fcheen om het gefchil onpartydig te on1 derzoeken, voor hy beflistc, had hy egter eene | Item , die niet in ftaat was eerbied te verwekken, f Als hy dezelve poogde te verheffen om indruk te I maaken, fprong zy van den tenor op de alt en uittede eenen toon als dien van een' hoboo, die door I iemand geblaazen wordt, die niet fpeelen kan.
Die van den Stalhouder was ruuw en manlyk en ik ; was lang bekommerd dat de Basfe continue de Alt l zou overmeesteren. Maar onze vriend de Wynkoo| per, tusfchen beiden koomende, wist zyne post zeer ; kragtdaadiglyk te handhavenen. Hy beweerde met ( onbeweeglyke ftandvastigheid dat het accoord Heilig gemaakt was en dat onze tegenparty wel wist dat de i ordres vast waren geweest.
Na een naauwkeurig onderzoek en verhooren en ■ tegenverhooren bleek het dat de zaak zoo was;
wy ontdekten dat de andere vreemdelingen zyne eer" lykheid verleid hadden door meer geld dan gewoonlyk of dan de ordonnantie toeftaat te bieden.
Dus wierd hy aan twee vergrypingen fchuldig bevonden en zyn onbefchoft gedrag, zoo lang hy i meende dat het niet uit zoude koomen, maakte nog eene derde. Toen hy overtuigd was , wierd hy zoeter, hetwelk ons ook genadiger maakte, en wy \ gaven gereedlyk onze toeflemming aan het zagt voorO ftel



198 REIZE LANGS DEN RHYN.
ftel van den Commisfaris om hem dc verbeurde ftraf kwyt te fchelden, mits hy zyn best dcede om ons van zyne broederen van dc zweep een fpan paarden te bezorgen, voor den prys, voor welken onze vriend geaccordeerd had, dat ons ten minften eene post naar Keulen zoude brengen. Het tcrugkceren van de rydtuigen, welke des morgens door de Gravin waren aangenoomen , ftclde hem welhaast in ftaat om deeze voorwaarden te vervullen.
Onze vriendlyke wynkoopcr bcPcedde den tusfchcntyd met voor ons de merkwaardigheden aantetekenen in de verfchillende plaatfen van de reis, die wy meenden te doen. Hy voorzag ons ook van eenen brief aan zynen correspondent, den Heer M— te Ments, in geval wy in die ftad in dezelfde ongelegenheid mogtcn gcraaken.
Om de beleefdheden van onzen Boekverkooper had ik eenige boeken gekogt, onder andere Kants Nieuw flelzel van Bovennatuurkunde, dat zoo veel gerugt door geheel Duitschland maakt als Bovennatuurkunde maaken kan. Onzen wynkooper beftel-
den wy elk eene kist besten Rhynfchcn wyn,
die geurig, klaar en vervrolykendc was tot den bodem toe. Ik kan van Kants Wijsbegeerte tot nog toe zoo gunftig niet fpreeken.
XX.



REIZE LANGS DEN RHYN. io<?
XX. BRIEF.
Myn Heer!
3 Daar was nog een beletzel, belialven de boven vermelde, dat het ons oudoenlyk maakte dienzelf1 den avond te Keulen te koomen , fchoon die ftad 1 flegts omtrent agttien mylen van Dusfeldorff ligt. I De gierbrug, met welke wy de rivier over moesten, ij was door een groot houtvlot, dat den Rhyn af ' kwam , van haare ankers gedreven , en was met | allen fpoed naar Wezel en Cleef op weg.
Dit toeval noodzaakte ons onze toevlugt tot het Schouw te neemen, dat omtrent twee mylen boven ! Dusfeldorff is. Toen wy aan den oever van de I rivier kwamen, was het ongelukkig aan den overi kant daar het een rydtuig met reizigers innam, dat | ons nog een half uur ophield. Door alle deeze te;! genfpoeden waren wy Verpligt ons voorneemen van n te Keulen onze nagtrust te neemen te laaten vaaren, en bcflooten den nagt in het post-huis doortebrengen omtrent ter halver weg tusfchen de twee fteden. Door de flegtheid van den weg en de koppigheid van onzen voerman, die, gedwongen geworden zynde de teugels der regeering in handen tc necmen, i beflooten had deezen dwang op ons te wreeken, overviel ons de vyand, dien wy zogten te vermyden, 0 2 d;



aoo REIZE LANGS DEN RHYN.
de donkerheid namelyk, voor wy te deeze plaats onzer bcftcmming aankwamen.
Zoo dra wy het dorp, daar wy blyven zouden, inreeden, wierd de blyde tyding aarfgeébndigd door een klap met de zweep en eene uitroeping: dasf ijl
dasf' dorffl Maar wy moesten nog veel flinge-
ren cn ftooten uitftaan op eenen ruuwen fteenachtigen weg, door regen en wind , den tyd van een lastig half uur lang, eer onze voerman kon roepen: da ijl dasf Wirthshaus ! Daar is de herberg .'
Schoon wy fterk verlangden voor den ftorm te fchuilen, wierd ons gelaat egter geenzints opgehelderd ,, toen wy het gemeene voorkoomen van onze herberg aanfehouwden. Wy vroegen of deeze de beste van het dorp ware, en 'er wierd ons geandwoord: „ Het is de eenigfte daar gy eenig gerief „ kunt bekoomen." Onze denkbeelden hadden het ons veel beter voorgefteld, en wy hadden daar eenigermaate grond toe door het ftaakjen dat wy van een post-huis tusfchen Xanten en Dusfeldorff gehad hadden.
Onze waard, zyne fchoone wederhelft en barrevoetfe meiden fcheenen alle even vreemd van de gezonde plichten van het wasfehen, en dat wy van hunne donkere en vuile keuken zagen, gaf ons geen grooten eetlust voor ons aanftaande avondmaal.
Na wy met den voerman afgerekend hadden, die de plaatsbeklecder van den ftalhouder van Dusfeldorff was , terwyl hy nog rechten en voorrechten voor zigzelven eischte (in welke dubbele hoedanigheid



REIZE LANGS DEN RHYN. 201
3 'beid hy alle de listigheid van eenen Staats-minister gebruikte om ons te bedriegen , en wy alle de ftandI vastigheid van gezonde ftaatkunde om onze bekende en erkende rechten te handhavcnen) wierden wy naar 1 ons vertrek of ftube regt over de keuken geleid. Deszelfs zindclyk en net voorkoomen, ondanks desf zelfs eenvoudigheid , gaf ons wat moed. Dc ge| witte muuren, met kleine prenten van Heiligen verfierd, een beeld van de Maagd, op eene groote faI miliekast geplaatst, als de befchermheilige van 1 eenig oud porcelein, voor haar op eene rei ge-
] fchikt een crucifix onder eenen fpicgel met
j eene ouderwetfche lyst, toonden des eigenaars neiging tot godvrugtigheid en opfchik , terwyl zulks ons hoop gaf dat de zaaken in zulk goed gezelfchap zoo kwaad niet gaan zouden.
Ons avondmaal was eenvoudig, maar overvloedig en wierd met oplettendheid cn beleefdheid opgedischt: een fchoon tafellaken, fervetten en borden en blank geflepen mesfen fcherpten den eetlust, die door 1 een gezigt van de keuken haare kragt verloren had, I weder op. Onze flaapkamer (dc aankomst van een ander gezelfchap belcttede ons afzonderlyke kamers te hebben) deelde in dezelfde netheid en eenvoudig.. beid, en wy ontwaakten in den morgen, veel beter verfrischt en beter voldaan dan het zig den voorigen avond in den eerflen opflag had laaten aanzien.
Geen paard of, om de gelykenis zoo verheven als mogelyk te maaken, als ik myzelven by een
lastdier vergeiyk geen moedig ros bekruipt meer
O 3 ver-



101 REIZE LANGS DEN RHYN.
verontwaardiging en fehrik, als hy in den winkel van eenen ruuw-handigen paarden-ünit gedreven wordt, dan uw onderdaanige dienaar gevoelde toen hy uit noodzaaklykheid in dit Wirthshaus moest, en wel om dezelfde reden , uit vrees van eene ruuwe behandeling daar binnen. Ik dagt nog aan die ellendige herbergen in Wesiphakn, zoo het nog herbergen genoemd mogten worden, waarin myne gehotfte beenderen kwamen in hoop van rust en verkwikking, maar waaruit zy weder zonder eene van beiden vertrokken.
Deeze herbergen worden Schuuren genoemd, waarin redenlyke cn redenloozc dieren, mannen, vrouwen en kinderen, met al hun vee onder een dak en in hetzelfde vertrek woonen. Het huisgezin bewoont het een eind van het gebouw, verst van de deur, die gemecnlyk aan den rand van het dak is; ter regter en flinker zyde naar den ingang Paan paarden, koeien en osfen, de varkens en hoenders hebben de midden-ruimte. In gevolge van deeze fchikking is de haard zeer verre van de deur, en de rook, die meest van eiken hout is, geenen fchoorftecn of onmiddclykc opening vindende, zig in groote kringen in de hoogte verzamelende, wordt met groote Proomen door het gantfche gebouw verfpreid, en dat 'er te veel is vliegt door de deur dc fchuur uit. Om eenen nuttigen ftroom van rook te veroorzaaken, cn denzelven eenen gemaklyker uitgang te geeven, heeft men regt boven den haard eene weêrkaatfing-plank geplaatst, op zulk eene voeglyke hoogte dat het den
rook



REIZE LANGS DEN RHYN. 203
rook belet zig tusfchen de balken en binten te verzamelen, door elke kolom, als zy opklimt, over de middel-hoogte te vcrfpreiden. Door my zoo te vernederen van myzelven by een viervoetig dier te vergelykcn, heb ik voorzeeker recht verkregen van dit werktuig by een verhemelte van een' predikftoel te vergelyken, dat het in grootte en gedaante gelykt, gelyk ook in de wyze van weerom tc kaatfen.
Eenige van deeze fchuuren hebben nog een tweede vertrek, eene ftube of kagchel-kamcr genoemd, die door een kagchel verwarmd wordt, die tegens den muur ftaat cn gemeenlyk van buiten geftookt wordt door eene opening in den muur, zoo dat de lucht in het vertrek niet by het vuur kan koomen, maar eene befloten, benaauwde en ongezonde hitte ontvangt door de ophooping van vuur-decltjens, die geenen behoorlyken uitgang hebben. Deeze werktuigen worden ovens (kagchcls) genaamd. De kag-
'chels van de Ryken cn Grootcn zyn zeer fierlyk, van gegoten yzer, met liguuren van opwerk verfierd of met kostbaar Saxisch porcclein ingelegd.
i In groote ruime vertrekken mogen d.ccze kagchels nuttig cn noodzaaklyk zyn ; maar in deeze kleine kamers geeven zy eene onzuivere benaauwende hitte. Zy koomen my voor dc voornaamfte oorzaaken te zyn van die long-ziekten , die in Duitschland zoo gemeen zyn, zoo wel als in Engeland, daar gylieden u zoo zeer toelegt op de weelde van warme kamers te hebben, tenvyl zy in Holland naauwlyks bekend zyn, daar de kamers veel hooger van ver0 4 die-



£o4 REIZE LANGS DEN RHYN.
dieping, de vuuren zoo fterk niet cn de inwooners | warm gekleed zyn , zoo dat zy gelukkiglyk vry zyn < van die kwaade uitwerkingen, de gevolgen van eene j al te fpoedige verandering van dampkring.
De vuiligheid, welke van een zoo groot gezin in menigte moet ophoopen, wordt tot eenen misthoop gemaakt, die regt voor de deur ligt. Alle de dorpen derhalven hebben, naar maate 'er veele boeren zyn, ook veele van die heuvelen, welker aftrekzeis in regenachtige jaargetyden, in zwaare ftroomen langs de ftraaten vloeien en de inwooneren, die niet door groote armoede gedrukt worden, noodzaaken laarfen te gebruiken. Mogen wy de bedendaagfehe gewoonte by uwe lieden van de mode van 's morgens laarfen tc draagen op fchoone ftraaten, niet van deezen oorfprong afleiden ? De Engelfche Officieren , by voorbeeld, waren, in hunne menigvuldige Duitfehe veldtochten, genoodzaakt de Duitfche Officieren natevolgen en hunne beenen in laarfen te fteeken fe defendendo, tot zy zig zulks tot eene gewoonte gemaakt hadden; en, weder in hun vaderland gekoomen zynde, gaven zy den toon aan die fatfoenelykc lieden,.die zoo gaarne het voorbeeld van de Officiers volgen in alles bchalven in het waagen van hun leven voor het welzyn van het land.
Ik ftel dit maar voor als eene gisting en pasfant.
Dat ik nu zal gaan zeggen is veel gewigtiger en is gegrond op eene naauwkeurige oplettendheid op oorzaak en uitwerking, voor welke ik eene dubbele eer vorder.
Fe-



REIZE LANGS DEN RHYN. s.05
Felix qui potuh rerum cognofcere caufai.
Schoon het myn phyfisch en metaphyfisch geloof is dat alle ontdekkingen en befpiegclingen nuttig geiweest zyn, of worden zullen, zal ik egter beweeren dat de boven geftclde ftelregel in zigzelven even toepaslyk is op het onderzoeken van den uitmuntenden ifmaak van eenen Westphaalfchen ham als van de fchepping van waerelden; ja, naar myne gedagten, heb ik de beste keuze gedaan, zoo nuttigheid het voornaamfte voorwerp van onze aandacht moet zyn. Daarenboven zal het zeekerlyk veel meer in ons vermogen zyn rookers van deeze, dan bouwers van geine te worden; want al kenden wy dc beginzelen (van de waereld-maakcry nog zoo wel, zou het ons j ten uiterften moeijelyk vallen eene genoegzaamc hoeveelheid bouwftoffen byeen te verzamelen , of een enkel plekjen terra firma te vinden , waarop wy ons Iwerk zouden kunnen beginnen, terwyl integendeel het rooken van hammen eene bewerking is, waartoe de bekwaamheid toereikende is van elk, die flegts in ftaat is dezelve te eeten en die reden zal hebben om zig over zyne onkunde te beklaagen, zoo menigmaal zyne poogingen niet met den vereischten fmaak jvergolden worden.
j De groote uitmuntendheid van een'Westphaalfchen ham boven alle andere hammen , die Epicurifche Igeur, welke aan dezelve eene befliste voorkeur doet Igeeven, is grootcndeels toetefchryven aan het maaktal yan deeze fchuuren, en voornamelyk daaraan O 5 dat



ao6 REIZE LANGS DEN RHYN.
dat zy zonder fchoorftecnen zyn. De hammen han- I gen in het dikfte gedeelte van den ftroom van rook I eenige ellen van de plank , waarop dezelve terugftuk; — dus zyn zy aanhoudend blootgefteld aan eene toevloeijing van een fcherp rotting-weerend be- j ginzel; want het is wel bekend dat de rook van eiken- ' hout meer doordringende en rotting-weerende is dan die van eenig ander brand-hout, en dit beginzel is by aanhoudendheid werkende, zonder in dien graad van hitte toegediend te worden, die garstigheid voortbrengt, gelyk het geval is met alle uwe in j
'fchoorfteenen gerookte hammen. Dit houde ik
voor de onmiddelyke of naaste oorzaak van eene be- ] tere rooking. Maar ik denk dat 'er ook nog voorbereidende oorzaaken zyn omtrent het ftuk dat ge-
1
rookt wordt, die in dat land meer dan in eenige an- der ham-leverende landftreek werken.
Men laat de zwyncn in het wild rond loopen en in ] bosfehen , waar in veele eikels zyn en zy worden vet, tcnvyl zy alle dc voordeelen van dc vrye lucht 1 en beweeging genieten, dat hun vlccsch vast, ge- j zond cn voedzaam maakt; ook is het fpek zoo dik en olieachtig niet, als wanneer de dieren het grootfte j gedeelte van hun leven zeer fchraal gevoed cn het klein laatst gedeelte van het zelve met overvloedig I vocclzel vol gepropt worden. Deeze oorzaak werkt I dttrante vita, een ander heeft plaats poft obitum. I De hammen worden niet in deezen rook gehangen j voor zy, op eene warme vogtigc plaats gelegd zyn- ] de, dien graad van zagtheid verkregen hebben, die I
de 1



REIZE LANGS DEN RHYN. 207
;de rotting voorgaat. Dan worden zy behoorlyk ^gezouten en in den rook gehangen. Stel deeze rc-gelïlen te werk, myn vriend, cn dan hoop ik t'ceniger i tyd de vrugten van myne lesfen te raapen. 'I In elk van deeze Westphaalfche fchuuren ziet men ■ .eene ongelooflyke hoeveelheid fpek, ham , borsti Hukken en agter-kwartieren van ganzen en eenden in idien nuttigen ftroom hangen, gedeeltelyk voor eigen gebruik, gedeeltelyk om te verkoopen.
Ik was, in byna alle dorpen, door welke ik reed, verwonderd over het getal en de grootte van de kudden van ganzen cn eenden , zoo wel als over de menigte van ander gevogelte, dat de ftraaten vervuljjde, zoo dat zy dikwyls de wielen van myn rydtuig I hinderden. Zulk een benydenswaardige overvloed 1 van leeftogt en de daaruit volgende menigte van dons al en andere vederen is het natuurlyk gevolg van eene menigte kleine hoeven, die groote huisgezinnen onderhouden en die niet alleen de noodwendigheden, i maar zelfs de aangenaamheden des levens overvloedig en goedkoop maaken. Daar is naauwlyks een kind in eene hut, niettegenftaande hunne fchynbaare armoede , dat niet in den winter tusfchen twee vederbedden flaapt; ook is 'er geen het minfte gevaar dat I eenig mensch van honger zou vergaan. Het is waar, I liegt gezelfchap bederft goede zeden : de eigenaars f| van deeze fchuuren zyn byna zoo morsfig als hun I vee. Hunne wyze van kooken is ook walglyk en I hun brood zeer flegt.
Dc overvloed van vederen koomt gedeeltelyk van
de



2o8 PvEIZE LANGS DEN RHYN.
de algemcene gewoonte van tweemaal in het jaar het dons van de borst en van onder de vleugelen uitteplukken. Dit is eene pynlyke bewerking voor den lyder en naar allen fchyn wreed van den bewerker: ook kan zy niet gebillykt worden dan omdat zy de conditio fine qua non is van hun leven en van de zorg, die men voor hun draagt. Daar fchynt een ftilzvvygend verdrag plaats te hebben tusfchen de twee foorten van tweevoetige dieren de redenlyke en redenlooze, uit kragt van welk de ganzen en eendvogels zig verbinden om zig dus tweemaalen in een jaar te laaten plukken en cindelyk op te laaten ecten, op voorwaarde van wel gevoed te zullen worden geduurende hun gantfche leven met de meest vet maakende lekkernyen.
Vergeef my deeze lange uitweiding; ik dagt niet dat zy my zoo verre zoude afgeleid hebben. Hoe gevaarlyk is het zig toetegeeven in eenen enkelen flap buiten het regte pad! Ik moet thans terug keeren, zoo niet met eer, ten minden met berouw, en zal jn mynen volgenden met meerder orde voortgaan,
XXI.



REIZE LANGS DEN RHYN, 209
XX I. B R I Ê F.
Myn H e e r.1
Wy Honden met de leemïk op. De morgenftond had een aangenaam voorkoomen en beloofde eenen fraaien dag. Terwyl de flalknegt druk aan ons rydi: tuig bezig was, gingen wy dit lang en onregelmaatig I dorp bezigtigen. Op alle wooningen fcheen armoede en ellende gefchreven te ftaan, behalven op die van : den Pharherr of Predikant, den Geneesheer, den Advocaat en vier of vyf kroegen. De inwooners van :: deeze fcheenen een geheim te bezitten, dat den be-
drevenften fcheikundige moet verwonderen het
1 geheim van geen onaanzicnlyk deel van het kostbaar . metaal uit aarde te trekken, die op het oog zoo arm ■ fcheen als een caput mortuum!
Wy waren niet lang op weg geweest of de wolken 1! begonnen zig te verzamelen en zwaare regenbuien te ' dreigen. Wy waren nu op eene hooge duin , van | waar wy een uitgeftrekt cn fchoon gezigt hadden. | De verhevenheid van het gezigt wierd nog opgeluisI terd door de verfchcidenheid van landfehappen met ai eene mengeling van zonnefchyn en regen, donkere <] wolken en een vrolyken hemel, die zig aan alle kanI ten vertoonden. Van de hoogte, waarop wy ons I bevonden, en van waar wy eenen uitgeftrekten horizont



rfïo RÉIZÈ LANGS DEN RHYN.
zont overzagen, binnen welken zig fteden, dorperi en gehugten, bosfchen, bergen, dalen, weiden en braaklanden, bebouwde landen, rivieren en beeken bevonden, alles zaamcnwerkende om een geheel te vormen, was het aangenaam te befchouwen hoede natuur bezig was haare weldaaden over alle uitteftorten , terwyl zy elk beurtelings de koesterende zonneftraalen en de verkwikkende regenvlaagen toedeelde, zoo dat elke plaats op haare beurt door den dikken nedervallenden regen verduisterd en door de nederfchietende zonneftraalen verlicht wicrd. Het was als of wy ons in den geheimen raad der Natuur bevonden. Wy bevonden ons in ftaat om deeze lagchende ftreek te voorzeggen, de vrolykheid van uwen dag zal weldra overfchaduwd worden, en aan een ander , zyt niet bedroefd , uwe duisterheid is maar voor eenen oogenblik!
Naar maate wy Keulen naderden, vermeerderde dc fchoonheid van het vergezigt. Deeze groote ftad met haare menigvuldige torens vertoonde zig ter regterhand; aan de flinker was de ftad Mulheim, met den zilver lakenfen Rhyn tusfchen beiden vloeiende. Maar nu verzamelden de wolken, welke wy tot hier toe als gedeelten van een vergezigt befchouwd hadden , zig eensklaps rondom ons zeiven. De digtvallende vlaag fpreidde eenen ondoordringbaaren fluier tusfchen ons en alle aangenaame voorwerpen en dus eindigde het tooneel.
Zoo het billyk is te oordeelen over den graad van vrees van binnen volgens het plan van vestingwerken
vatt



REIZE LANGS DEN RHYN. 211
van buiten , mogen de Keulenaars , in plaats van den moed der Spartaanen te bezitten en hunne eigen dapperheid voor eenen wal rondom zig te houden, wel verdagt gehouden worden van eene dubbele portie blooheid, naardien hunne ftad door eenen dubbelen muur met eene graft tusfchen beiden verdedigd wordt. En egter is deeze veel beloovende influiting, die eenen halven cirkel van verfcheiden mylen vormt, met haare honderd torentjens en vier en twintig voornaame poorten in zulk eenen ftaat van verval, dat ik vrees dat zy enkel op het gedruis van het belegering-gefchut zou fchudden en vallen, zoo goed als de muuren van Jericho voor het geluid der ramshoornen.
Ik beken egter, myn goede vriend, dat een geest van gevoeligheid myne aanmerkingen zoo niet ingeeft ten minften eene zekere ftekeligheid byzet ; want, in gevolge van dit plan van verfterking, waren wy genoodzaakt, midden in eenen zeer zwaaren ftorm, een vierde myl links af te draaien, om door de buitenftc poort te ryden cn den weg naar binnen langs de graft te bereiken, die ons weder eene halve myl regts af moest brengen, om door eene tweede poort, naast by onze herberg in de ftad te koomen.
Zoo als wy door de buiten-poort reeden, ftapte 'er eene fchildvvagt uit eenen donkeren hoek , uit zyn fchildwagt-huisjen te voorfchyn en riep halt, op eenen gezagvoerenden toon, die volmaaktlyk overeenkwam met het vrecslyk voorkoomen van zyne ontzagchelyke groote knevels.
On-



2i2 REIZE LANGS DEN RHYN.
Onze voerman en zyne paarden (tonden onmiddelyk (til, als of hunne ledenmaaten door eenen fchok van den fidder-visch verdoofd waren. En onze man van kortftondig gezag kwam aan de deur van onze post-chais, legde zyn geweer behoorlyk op fchouder en vroeg in de Duitfche taal met dien welklinkenden toon, die een mengzel van eigen-liefde en eerbied voor den onderftelden rang van de vreemdelingen te kennen gaf: — Wer ftndJie meine Herren? —
wy andwoordden: Reizigers: Welche ftnd ihre
naamen? Deeze gaven wy op: Was vor ein
cara cl er haben Jie? Wy andwoordden dat wy
hoopten dat wy een vry goed karakter bezaten: .
Dar an zweiffle ich nicht, meine Herren. Aber was vor ein ampt, oder bedienung, oder ehrenftelle haben jie ? Sind ji vom Hofe , oder Gefandter, die nack Francfort gehen wollen ? Edelleute, Graafen oder Vryherren? Ver gehen pe, meine Herren, jie wisfen wohl dasf ik meinem Commandanten raport davon thun musf. (,, Daaraan twyfel ik niet, myne Hee„ ren. Maar wat voor een ampt, bediening of rang
bekleedt gy? Zyt gy van het Hof of Gezanten die „ naar Francfort gaan ? Edellieden , Graaven of „ Vryhecren? Vergeeft het my, myne Hecren, gy „ weet wel dat ik 'er mynen Commandant rapport „ van moet doen.")
Al die op de etymologie die aandacht (laat, welke zy verdient, zal geërgerd zyn over het denkbeeld van (laverny of flaaffche afhanglykheid, welke dat één woord Fryheer den geest voorftelt. Vryheer,
dat



REIZE LANGS DEN RHYN. 213
dat ovcrecnkoomt met Baron wyst den beklaaglykcu ftaat aan van alle, die beneden deezen tytel zyn. Wy andwoordden dat wy noch het een, noch het
ander waren dat wy uit Holland kwamen en
een reisjen deeden tot vermaak en gezondheid: dat wy te Dusfeldorff geweest waren en naar Bonn, Coblentz cn misleiden nog verder wilden, naar onze genegenheid en de omftandigheden ons zouden aanfpooren.
Oh, oh, die Herren find Hollander, ünd vielleicht Burgomeister ? (ho, ho, de Heeren zyn Hollanders cn vcclligt Burgemeesters?) Myn vriend andwoordde met eenige gemelykhcid dat wy zoo lang ondervraagd wierden: Neen, neen , ich hin allein
ein Kaufmann. (Neen, neen, ik ben maar
een Koopman.) Nu is een ambagtsman en een koopman een en dezelfde in de Duitfche taal en, gelyk ik reeds heb opgemerkt, beiden zyn verre onder pari in dc meeste ftrceken van Duitschland en byzonderlyk daar, of de Adel of dc Geestlykheid alle magt en gezag naar zig getrokken heeft. Onze fchildwagt dan, deeze volksvooroordcelen diep ingezogen hebbende, en geene grooter achting voor eenen koopman voedende dan wy voor eenen marsjeskramer; en waarfchynlyk nooit met zyne oogen eenen koopman in eene post-chais met vier paarden gezien hebbende , was erjlaunet op dit bericht en
riep met alle tekenen van verwondering: Ein
Kau fmann !!!
Zoo het mogelyk ware geluid by duimen te mee* V ten,



2i4 REIZE LANGS DEN RHYN.
ten , moest dit ten minftcn drie en eenen halven duim Rhynlandfche maat lang geweest zyn. Dc K wicrd uitgefloten als met den Herken tongval van eenen ïèrfclien kruier; de Kauf wierd uitgcblaazen door de traage, maar kragtige werking van de Buccinator fpieren, in vereeniging met de Conftriclores oris, dat hem zyne lippen omtrent anderhalven duim van zyne tanden vooruit deed flecken. Mann wierd met eenen fchielyken en hevigen floot uitgefprooken. Zyne wenkbraauwen waren uitgelpreid en zyne oogen puilden uit. Zoo dra het woord was uit-ge-drukt, fcheen zyn mond eene krampachtige zaamentrekking te ondergaan die de fpleet van zyne lippen tot eenen hal ven cirkel dreef, en zyne wangen tot boven dc pinna van den neus deed ryzen. Daar kwam een lang hum-m-m door dc neusgaten , regt in ons gezigt: de knevels reezen
tot boven de wangen-beenderen, en zyne wenkbraauwen verdweenen onder dc randen van zyne bonte muts. Ein Kauf-manni hum-m-m l
Onmiddclyk bleeven alle tekenen van diepen eerbied agter. Hy haalde een klein fmcerig zakbockjen uit cn , liet den Kaufmann aanbiedende: Er mus ihrc naamen und profes/ion in diefes bttch fchreihen. Dit gedaan zynde zcide hy mynen reisgenoot: Er darf gieken , (hy kon gaan) cn keerde naar zyne post zonder ons eene militaire groet of zelfs een gutentag te geeven.
Om de kieschheid van deezes mans vcrflandlyk gevoel volkoomen te begrypen moet men iets van
den



REIZE LANGS DEN RHYN. 215
den aart der Hoogdtiitfche taal weeten, die, gelyk ? zy in dit .voorbeeld door het nationaal karakter geVormd wierd, hetzelve ook zal vcrklaartn cn bcwyj, zen dat onze fchildwagt derzelver kiefche onderfeheij dingen meester was.
De Duitfchers hebben dricërleic wyzen van iemand aantefprecken, naar den rang of de hoedanigheid van | den genen, die aangefprooken wordt. Een mee» = dere wordt altyd in den derden perfoon van het meervoud aangefprooken, zoo dat zy, zoo iemand aanfpreekende, den Heer zullen vraagen: hoe vaaren 1 zy? Waar gaan zy naar toe? Een perfoon van den 1 middenftand heeft recht op den derden perfoon van , het enkelvoud: Hoe vaart hy ? Waar gaat hy naar \ toe? terwyl de laage klasfe, als bedienden en afbangelingen, met cloe wordt beftempcld. Onze fchild\ wagt derhalven, terwyl hy ons in zyne wilde Verbeelding voor lieden van groot aanzien hield , gaf ons , als uit plicht, dc hoogcr onderfcheidingen van de fpraakkonst. Maar vindende dat myn vriend nur \ ein Kaufmann, maar een Koopman was cn ik zyn I reisgezel, deed hy ons beiden tot de tweede verdie' ping daal en, en zond ons weg met een er darfgehen, (hy kan vertrekken.)
Het is de gewoonte in de meeste landen van hel vast land dat reizigers of hunne naamen aan dc fchildwagt opgeeven, zoo als zy de ftad inkoomen, of .! dezelve by hunne aankomst in dc herberg in een boek , optekenen. Deeze naamen worden alle avonden aan I den regeerenden Burgemeester gebragt, of aan den P 2 ge-



ai6 REIZE LANGS DEN RHYN.
genen welke dien nagt het bewind in handen heeft. Dus kan geen vreemdeling volmaakt incognito gaan of koomen. Dc politie moet van den weg dien hy neemt kennis hebben.
Veele van u, zoonen der vryheid, morren, dit weet ik, tegens deeze voorzorgen, als de perfoonlyke vryheid fchendende. Maar het is egter zceker dat een cerlyk man het zoo hard niet kan rekenen te moeten zeggen wie hy is, van waar by koomt, en waar hy henen gaat? En deeze reglementen bevorderen zeer de openbaare en perfoonlyke veiligheid , het welk deezen dwang rechtvaardigt, welken de best gekende en heilzaamPc wetten fomtyds de natuurlyke vryheid moeten opleggen. . Maar gy zult zeggen dat het eene groote dwaasheid is den naam van eenen vreemdeling te vraagen, wanneer hy eenen naam dien hy wil kan opgeeven, zonder dat het mogelyk is dat men zulks ontdekke?
Dat is waar, gy moogt u Monfteur k Cotnte, Monfieur k Baron of eenvoudig Aminadab noemen, zoo als gy goedvindt; maar de naam, in uwen herberg in het boek gefchreven, moet overeenkoomen met dien , welken gy aan de poort der Pad hebt opgegeeven. De voorzigtigheid vereischt ook dat gy uwe gantfche reis den naam behoudt, dien gy op de eerfte plaats , daar 'er u naar gevraagd wierd, hebt aangenoomen. Hoe dan uw naam ook zy, uw perfoon wordt herkend. Zoo gy u flegt gedraagt, is de weg open om u te ontdekken en over u te klaagen. Bedaarde ftillc inwooners worden niet zoo
ligt



REIZE LANGS DEN RHYN. 217
ligt de prooi of dc fpeelbal van flegte vreemdelingen. Aan den anderen kant, als men u beledigt of ongelyk aandoet, is de weg tot herftel terftond open. Door dus erkend en opgefchreven te zyn als een burger voor eenen korten tyd, hebt gy ook recht op de befcherming der regeering.
Schoon ik een fterke bewonderaar van uwe Engelfche vryheids drift ben, ben ik egter overtuigd dat zy u fomtyds te verre dryft en in eene fchadcly. ke geestdrift ontaart. Door wyze regelingen tc verfmaaden, wordt gy geduurig een prooi van roof en geweld. Gy en uwe wetgcevers koomt my voor u ; meer te bekommeren over de openbaare dan over de byzondere veiligheid cn over uitwendigcu luister dan over huislyk geluk. Gy herinnert my ccncir boer, die voorheen myn buurman was, welke, terwyl hy alle de boeren rondom zig, om de minfte inbreuk en fomtyds enkel op het vermoeden van eene inbreuk op zyn' eigendom, vervolgde, zyne graa-
ncn in de fchuur door de rotten liet opeeten. ■
i Uwe politie is ellendig gebrekkig cn meer dan in eenig ander land, dat gy veracht. Gy moedigt veei le ondeugden openlyk aan , om dat zy voordcelig 1 voor 's lands inkomften zyn. Gy laat in alle deelen 1 van uwe hoofdftad nesten van fchclmen toe , daar ; zy vergaderen, daar zy geleerd'en opgevoed worden , waaruit zy fluipen om roveryen te begaan, cn daar zy weder keeren om den roof te deelen : gy wettigt in koelen bloede deeze bekende kweekfehoolen van ondeugd, die duizenden tot fchandc brenP 3 gen,



ai8 REIZE LANGS DEN RHYN.
gen, en denkt egter dat gy mcdelydend zyt, om dat gy eene zeer aandoenlykc aanfpraak doet tot eenen armen misdaadigcr, die ter dood veroordeeld is. Gy bevordert liet fpeelen en moedigt bet aan door de kleinfte cn verarmdfte takken van den ftaat, door uwe openbaare loteryeri , tot bederf van duizenden en fcbade van tien duizenden, cn juigt uwen eigen deugdzaamen yver tegens eene ellendige EO tafel toe, daar de flegte uitwerkingen oneindig naauwer beperkt zyn, naardien deeze flegts ccnige weinige valfcbe fpeelers gelegenheid geeven om eenige
weinige vogelen van ryker veêren te plukken.
Gy eerbiedigt den grond, waarop gy treedt, meer dan uwe eigen - perfoonen. Gy beroemt u dat een flaaf zyne vryheid herkrygt op den oogenblik dat by zynen voet op uw gelukkig eiland zet; maar gy flcept vrye lieden uit hunne vreedzaamc wooningen en dwingt hen met onbefchoft geweld om voor uwe vryheid te vegten. Ik zal 'er niet by voegen dat gy vrye menfehen uit hun geboorteland wegfleept en hen met de zweep aanzet om hunne kragten te fpillen om u overdaadigheden tc bezorgen, naardien gy door fchaamte en wroeging fchynt aangezet om deeze daaden van onmenschlykheid natelaatcn. Gy
laat het menigvuldig vertoonen van de Bedelaars Opera (V) toe, om dc zeden van duizenden te vcr-
gif-
(V) The Beggars Opera, eene Opera vnn Gray, waarin niet dan gaauwdieven en flegte vrouwlieden in hunne zeden en tr.al ten toneele gevoerd worden. Viirtaaler.



REIZE LANGS DEN RHYN. aio
giftigcn door het afgryzen en voor de misdaad en -voor de draf uitteroeijen, en gy verwagt dat eene jaarlykfehe vertooning van eenen George Burnwell (a)
een genoegzaam tegengift zal zyn. Gy befpemt
dat uwe openbaare te recht Hellingen aanleidingen cn fchóólen van dievcry zyn, en dat het verachten van eenen fchandclyken dood de ccnigfte les is die zy leeren; en egter blyft gy die aan het volk vertoonen. De gcPrengbeid van uwe lyfPraflyke wet¬
ten , met uwe nattmrlyke goedwilligheid gepaard, geeft eiken roover voordeel boven eiken eerlyken man. Uw medelyden, ja, uw geweten verzet zig met recht tegens het denkbeeld van iemand het leven te beneemen om een horologic of eenige guineas, en by gevolg laat gy den dief los tegens dc burgers,
tot hy een algemeenc fchrik wordt. Gy wilt
geene dc minfte belediging van uwe meerdere dulden, en daar hebt gy zcekcrlyk gelyk in, maar gy laat u dagelyks vermoorden en beftcelcn door uwe mindere , waarin gy voorzcekcr ongelyk hebt. In plaats van de bronnen der verdorvenheid optePoppen , in plaats van dc genen , die verleid zyn of minder misdaadigen gelegenheid te geeven van zig te beteren, doet gy met hun als een visfeher met de kleine vJsfchen, gy laat hen weder in den grooten poel los, tot zy grooter misdaadigen zullen geworden zyn!
Myn
O) Gedeeltelyk by ons nagevolgd in Adelaart of de Zegep,-aaiende Deugd. Vertaaler. P 4



&2o REIZE LANGS DEN RHYN.
Myn goede vriend, hoe bedroevend is het denkbeeld dat, fchoon gy jaarlyks zoo veele ter dood brengt, dat vreemdelingen u verwyten dat gy bloeddorstig van aart zyt, deeze openbaare voorbeelden nog maar eene kleine keus zyn uit die menige, die tegens uwe wetten misdreven hebben , door uwe medeburgeren te benadcelen. Daar zyn maar eenige weinige welker befchuldiging gelukkig zonder eene fout is, die haar nietig maakt, cn weinige die de middelen of de gelegenheid niet hebben om een getuigen omtekoopen om een alibi tc bezweeren, of die geen krediet hebben om pardon te bekoomen van de misbruikte goedheid van zyne Majefteit.
Ondanks deeze berispingen is het my egter, kan ik u verzeekeren, niet aangenaam u door andere te hooren mispryzen. Hiervan heeft my onlangs een voorbeeld overtuigd. Ik was laatst in gezelfchap met eenige heeren, daar de lyfftraflyke wetten van Engeland op het tapyt gebragt en gehekeld wierden. Na algemeenc aanmerkingen over derzelvcr gefit-engheid , ongclykhcid en kragtloosheid , maakte ccn van het gezelfchap, zig met eenen fpottenden lacli naar my wendende, de volgende aanmerking: ,, Gy En,, gelfchcn ftaat bekend voor een wys volk; maar, „ naar myne gedagten, verdient uwe Minerva het „ zinnebeeld van den Uil nog."
Als iemand driftig wordt zal hy zyne denkbeelden ligtlyk in al te fterke woorden uitdrukken , en ik andwoordde in dc eerfte opwelling van gevoeligheid : „ Als het zinnebeeld nog by Minerva is , is het
„ een



REIZE LANGS DEN RHYN. aai
„ een teken dat Minerva nog by het zinnebeeld is. „ Maar daar zyn eenige landen, welke Minerva vcr,, laaten heeft en daar zy den Uil heeft agter gelaaten."
XXII. BRIEF.
M Y N H E E R !
N a dus eene geftrenge ondervraaging aan de buiij ten-poort ondergaan tc hebben, wierden wy door den befcherm-cngcl van den tweeden omvang zonder verder onderzoek in de heilige ftad gelaatcn. De aanhoudende regen noopte onzen voerman zoo fpoedig mogelyk naar dc Nieuwe Markt te ryden, en, volgens ons bevel, met dc grootfte ftiptheid voor de deur van de Stad Praag optehouden.
Dit huis was ons aangcraaden door onzen vriend den Wynkooper van Dusfeldorff, als even goed als andere van meerder naam, maar een groot voordeel hebbende met opzigt tot deszclfs ftand , dat voor eenen reiziger van eenig belang is.
Naardien Bygeloovigheid, onder den eerbiedwaardigen naam van Godsdienst, tic ftapel-waare van deeze ftad is , en naardien Zondagen de voornaamftc marktdagen zyn voor de genen, die met deeze foort van Godsdienstigheid winst doen, wilden wy ook de P 5 ge-



aaa REIZE LANGS DEN RHYN.
gelegenheid van eenige der kerken te bezoeken niet zonder nut laaten voorbygaan. Zoo dra wy bezit van onze kamer genoomen hadden , lieten wy het ontbyt koomen, eenen werkbaas haaienpour rajeunir nos vifages, huurden eenen knegt, zonden hem om eene huur-koets en bevonden orts voor elf uuren onder de menigte aanbidders in den Dom of de Hoofdkerk.
Dit gebouw is niet voltooid ; maar bet geen 'er thans van Haat toont dat het een allcrverbaazendst gedicht zoude geweest zyn, zoo liet volbouwd ware. Schoon 'er weinige blyken van grootheid zyn om het oog, als men 'er eerst intoomti naar zig te trekken , gelyk het geval is met de meefte kerken der Oostenrykfche Nederlanden, is zy egter de bewaarplaats van omneetlykc fchatten.
Naardien dit gebouw voor eene van de grootfte merkwaardigheden van Keulen gehouden wordt en 'er oneindige moeite bedeed is om het aanmerkenswaardig te maaken, zal ik U eenige byzonderheden van hetzelve mededeelen.
Men verhaalt ons dat de Keurvorst en Bisf'ehop van Hockfteden het godvrugtig voornccmen opvattede van eenen tempel tc dichten, die in majefteit en luister alle andere Christen kerken zoude overtreffen. Dezelve wicrd begonnen in het jaar 1248 en zyne opvolgers gongen voort met bouwen tot het jaar 1499, eenen tyd van niet minder dan twee honderd en een en vyftig jaaren! Nu bevonden zy dat hunne middelen, welke onuitputlyk gerekend geworden waren,
veei



REIZE LANGS DEN RHYN.
243
veel te kort fchooten voor een zoo uitgeftrekt ontwerp. Het wierd dan onvoltooid gelaaten, en terwyl een gedeelte zoo verre af gebouwd was , dat men 'er den dienst in kon vcrrigten, liet men het ander tot een' puinhoop vervallen.
Volgens het oorfpronglyk ontwerp moesten de twee torens aan den westlyken voorgevel, vyf honderd voeten hoogte gehad hebben, terwyl de een, die het klokkenfpel bevat, flegts honderd en vyftig voeten hoog is cn zyn nog meer geknotte medemakker flegts twintig. De buik of het lighaam van de kerk is zoo wyd en groot dat vier ryen dikke pylaaren, omtrent honderd in getal, het niet te vol fchynen te maaken. Maar naardien het oorfpronglyk plan niet voltooid kon worden, heeft het dak de vereischte evenredigheid niet, en het is niet hoog genoeg om het denkbeeld van verhevenheid tc volmaaken.
Sommige omftandigbeden van dit bericht zullen U misfchicn als vergroot voorkoomen ; maar zoo gy met my het ontwerp, volgens welk het volbouwd moest worden, gezien en opgemerkt hadt, zou uwe verwondering aanmerklyk verminderen. Het voorncemen was dat het gebouw niet alleen in grootte, maar ook in menigte van verfierzclen alle andere zou te boven gaan. Byna alle fteenen, tot den nok toe, moesten met dat fyncr fnywerk, met dat doorlugtig werk verfierd geworden zyn , welke de Gothifchc bouwkonst fomtyds aanneemt, fchoon het , naar myne gedagten, dat eerwaardig aanzien, waarin het Gothifche voornamelyk uitmunt, geheel bederft.
Het



a24 REIZE LANGS DEN RHYN.
Het choor is voltooid en op eene zoo kostbaars wyze verfierd, dat 'er niet veel vrees voor gebrek moet geweest zyn ten tyde toen men het bouwde. Het groot altaar is pragtig. Het is uit een enkel ftuk zwart marmer van de fraaifte foort, omtrent zestien voeten lang en agt breed. Het ftaat in het midden van eene reeks trappen, waar langs men van alle zyden tot hetzelve kan opklimmen cn is verfierd met eenen kostbaaren tabernakel, gelyk het genoemd wordt, of eene foort van koepel , die door negen kleine pylaaren onderftut wordt. Het wordt ook befchermd door het ftandbeeld van de Heilige Maagd aan de eene, cn dat van St. Pieter aan dc andere zyde.
In dit choor rusten de overblyfzclen van St. Engelrert, voorheen Aartsbisfchop van Keulen, die onder Diocletianus den marteldood ondergong. Zyne opvolgers hebben, by de eer, welke hy in de andere wereld moet ontvangen, deeze heilige ovcrblyfzelcn met eene zilveren kist befchonken , die, gelyk dc Chronyken van dc Kerk bewecren , niet minder weegt , dan honderd cn negen cn veertig ponden avoir-du-pois. Zyn ftandbeeld van fraai wit marmer ftaat ook opeen voctftuk van git zwart, en daar vliegen engelen om hem met palmtakken in hunne handen om zyn voorhoofd met eene hcmclfche kroon te kroonen.
De ryke graftombes van Koenraad , den grondvester, van den Keurvorst, van Adolpiius III cn zynen opvolger An.thony, Graavcn van Schauen-
burg



PvEIZE LANGS DEN RHYN. 225
burg en verfcheiden andere verderen ook dit choor; maar ik zal U niet met eene omftandigc befchryving van dezelve ophouden.
Aan de flinker zyde van het choor, ter zyde van eene pylaar is de trap die naar de hockery en de gulden kamer of thefaurie loopt. Dc boekery bevat weinig meer dan fchoolfche godgeleerdheid, kerklyke gefchiedenis, levens van heiligen en martclaaren en paapfche legenden. De gulden kamer is van vry wat meer waarde ; derzclver fchatten zyn van beftendiger aart en zullen nog in achting zyn als heilige reliquieën reeds veracht, en de legenden niet meer i geleezcn zullen worden. De kamer ontleent haaren 1 naam daar van daan dat zy de groote bewaarplaats is van de verfchillende verfierzelen tot het choor behoorende, de heilige kleederen, gewyde gouden en zilveren vaten, borst-beelden van Heiligen cn Martclaaren , kruisfen van verfchillende grootten van dezeWÉ^stbaare metaalen cn met overvloed van edele fteeher^ft^kt. Van deeze zal ik alleen de volgende opnoerMn: Een gouden kruis van omtrent anderhalven voet hoogte en drie duimen breedte, met paarlen cn diamanten, verfierd. Deeze rykdommen zyn beftecd ter vereering van een ftukjen zwart hout, in het midden (baande, dat een fplinter van het waare kruis is. Een gouden beker, ook met paarlen en diamanten bezet. Een Bisfchops myter, zoo met paarlen overlaaden, dat het hoofd dat hem droeg,
zeer moest doen. , De twaalf Apostelen van
masfif zilver.
Maar



226
REIZE LANGS DEN RHYN.
Maar de grootfte merkwaardigheid van alle is de kapel van de drie Wyzen uit liet Oosten, cn, naardien , volgens den ftelregel, die de Heilige Katholyke Kerk altoos ten regel gediend heeft, wysheid zonder magt het bezit niet waardig is, hebben de Roomfche Hiftoriefchryvers drie Koningen of Souverainen van hun gemaakt. Gy zult ongetwyfeld vraagen: hoe hebben deeze drie Koningen van het Oosten het in hun hoofd gekregen hunne beenderen te Keulen nederteleggen ? Zie hier het geval. Deeze beenderen lagen voorheen te Milaan. Ja ' de Milaaueezen vcrklaaren dat zy die nog in hun bezit hebben; maar de Keulenaars bewecren dat, toen Keizer Frederik Barbarossa, Milaan op eene allerellendigfte wyze pionderde, als eene billyke ftraf voor hunne rebellie, hy, fchoon hy de leevende by duizenden floeg, egter de dooden eerbiedigde; hy had het godvrugtigst ontzag voor de overblyfzclen van Heiligen en Martelaaren, en hy gaf edelmoediglyk dc becndeixn^rmcfe drie Koningen met veele andere reliquieën, ten gefchenke aan Aartsbisfchop Renauld van Dasfelde, die hem op deezen tocht verzeld had, als eene alleraangenaamftc belooning voor zyne gewigtige dienften. Zy wierden eerst naar Rheinmage by Bonn overgebragt; maar Philippus van Heinsbetg, Groot Proost van de Oude Hoofdkerk , liet dezelve in het jaar 1170, op deeze zelfde plaats brengen, daar de tegenswoordige Domkerk gebouwd is. Weinige menfehen hebben na hunnen dood verder of op eene achtingwaardiger wyze gereisd. Zy waren door Hele-
na,



REIZE L'ANCS DEN RHYN. 227
na , moeder van Constantyn den Grooten uit liet Heilige Land naar Conflantinopolen gebragt. Hoe deeze eerwaardige een bezoek aan Milaan hebben koomen te gecven weet ik niet; maar dat zy thans te Keulen zyn is zeer zeeker; want hunne beenderen wrochten ontelbaarc mirakelen by hunne eerfte aankomst , dat een zoo ontwyfelbaar criterion van terra fanciificata is als gisting met een zuur van terra calcaria.
Deeze berugtc kapel is agter bet groot altaar naar het Oosten. Dc lighaamen van deeze Magi liggen met die van de Martelaarcn Felix Nabor en Gr egorins van Spolcto in eene reliquic-kas met goud ingelegd , en op eene groote plaat van verguld zilver zyn vcrfchcidcne Gothifche figuuren gedreven, welker betekenis onbekend is. ' De hoofden van de Magi zyn zigtbaar door eene opening met tralieën voorzien , die fraai gewerkt zyn en boven deeze hoofden hangen drie kroonen van masfif goud, die elke zes ponden weegen cn met een aantal diamanten verrykt zyn. Boven deeze opening , door welke bewonderende aanfehouwers deeze begraaven fchatten bekyken mogen , zyn nog drie andere openingen, of liever eene, in drie afdeelingen verdeeld, in de gedaante van een Gothisch venfrer. Voor de middenftc opening is het beeld van de Maagd, zittende op een' troon. Aan de flinker hand ziet men den doop van onzen Heiland, en aan de regter dc Wyzen die hunne gefehenken brengen. Deeze openingen zyn met eene plaat van zuiver goud gedekt,
die



ais REIZE LANGS DEN RHYN.
die met paarlen en edele fteenen bezet is. Onder andere munt daar by uit een topaas van eene eironde gedaante, 'en omtrent drie duimen lang en een jaspis van nog grooter waarde. De verfchillende fieraadjen van deeze reliquie-kas cn de verfchillende opfchriften zyn verrykt met edele fteenen van eene onberekenbaare waarde. Dit gedenkftuk is verder verfierd met twee honderd cn zes en twintig Griekfche en Romeinfchc Oudheden die keurlyk gewerkt zyn.
Zoo gy omftandiger byzonderheden daar omtrent wenscht te weeten, zoo ftaa my toe u te vcrwyzen naar een werk, te Bonn in het jaar 1781 uitgegeeven , op bevel van den Keurvorst' Maximiliaan Frederik onder den tytcl van Colleftion des Pievres anti que s dont la caijjè des Saint s Trois Rois Ma ges eft enrichie, dans fEglife Metropolltaine a Cologne , gravées cTaprès leurs empreintes, avec un Difcours Hiftorique analogue, par J. P. JV. M. N. waaruit gy overtuigd zult worden dat deeze verficrzelcn echt, en de Koningen waardig zyn, die niet gepaaid konden worden met de valfche pragt van verguld koper, valfche fteenen en ander godvrugtig bedrog, met welke zy my zeggen dat ftemmigkyfcende Priesters fomtyds de gaapende menigte zand in de oogen werpen. Wanneer de dooden zig ook de moeite geeven van mirakelen te werken , zoo moeten wy onderftellen dat zy weeten wat zy doen, en bet is natuurlyk tc onderftellen dat zy ook wel weeten wat hunne aanbidders doen, en dat zy alle bedrog, door zuinigheid of gierigheid gepleegd , geftreng ftraffen
zul-



REIZE LANGS DEN RHYN. ii9
zullen, ten zy wy denken dat zy alle St. An*
thony van Padua gelyken, die eenen dief een' aanzienlyken buit hebbende helpen fteclen , op belofte van een paar zilveren kandelaaren voor zyn altaar* zig een paar verzilverde tinnen in de handen liet floppen.
XXIII. BRIEF.
Myn Heer!
V an de Hoofdkerk reeden wy naar de St. Pieters Kerk, als de naastvolgende in den rang der merkwaardigheden. Door de kloosters gaande was het eerfte voorwerp, dat onze aandacht naar zig trok, eene groote regelmaatig gefchikte verzameling van doods-hoofden , die van hunne rompen gefchciden waren om ftilzwygende eene les over de fterflykheid te prediken in den hoek van het klooster, die naar de voornaamfte deur loopt.
Deeze Predikers mogen eenigen indruk gemaakt hebben de eerfte week dat zy daar gefchikt flonden; maar alle werktuiglyke middelen om zielbeweegingen op te wekken zyn niet enkel van eene voorbygaande uitwerking, maar zy laaten gemeenlyk , zoo niet altoos, den geest in eenen flegter ftaat dan dien, waarin zy denzelven vonden. Alle langduurige verQ too»



S3<5 REIZE LANGS DEN RHYN.
tooningen van menschlyk ongeluk hebben , als de eerfte indruk voorby is, eene ftrekking om het hart verfteend en voor volgende indrukzelen van dien aart
ongevoeliger te maaken even gelyk dc kragtig-
fte geneesmiddelen door aanhoudend ofte menigvuldig herhaald gebruik kragtloos worden. Om die reden is het my altoos voorgekoomen eene zeer verderflyke ftaatkunde, dat men menigvuldige rechtspleegingen in het openbaar doet , of de kwaaddoeners aan de galg ten toon laat hangen. Ik heb eenen man gekend, die in zyn leven zyne kist liet maaken, en 'er eene maand lang, dagelyks in ging liggen, om dc fterflykheid met te meer indruk te befchouwen, en die dezelve het overige van zyn leven als zyne tafel om van te eeten en te drinken gebruikte. Gellert vertelt ons in zyne fabelen van eene liefhebbende treurende weduwe, die het houten beeld van haaren teerbeminden echtgenoot op het vuur wierp, om haaren minnaar die haar op eenen kouden winter-avond kwam bezoeken, te verwarmen. Dit voorbeeld, zult gy zeggen, is, als dat van het vrouwtjeh van Ephefen, een fpottend verdigtzel; doch, zoo het op de menschlyke natuur gegrond is, heldert het de kragt van myn voorftel op. Van deszelfs waarheid overtuigd moet ik den tegenwoordigen fmaak als verdorven en verderflyk veroordeelen , die ons met zulke groote en treffende gebeurtenisfen , als den dood van Generaal Wolf, de fchipbreuk van het fchip de Grosvenor, den droevigen toef and van de Hahwell en de Centaurus op thee-bladen en fchoteltjens gc-
fchil-



REIZE LANGS DEN RHYN. 23r
fchilderd , gemeenzaam maakt. Ik meen recht tc hebben om te befluiten dat de Juffer of Heer, die eert van deeze koopt, fraai op den weg is om myne daadzaak natevolgen of Gellerts fabel waar te maaken. In een woord, de waare indruk, welken zulke afbeeldingen behooren te maaken, zou alleronbeleefdst geacht worden in de gczelfchappen, waarin zy gebragt worden, en, als zy geenen indruk maaken , is het bewys klaar dat zy de ziel gevoelloos voor ongeluk gemaakt hebben. Ik moet egter bekennen dat het voorkoomen van l ordentelykhcid en orde , in het plaatfen van deeze l Memento's mori, als zy ten toon moeten gezet worden , veel beter is dan dc onwaardige wyze, waarop de wrakken van het menschdom op veele plaatzen behandeld worden, en byzonderlyk in Proteftantfché I landen. Ik zoude U verfcheiden fteden en dorpen ! kunnen noemen, daar ik, by den helderen dag, genoeg menfehen-beenderen zoude kunnen opzamelen om eene party volkoomen geraamten van afzondcrlyke deelen van verfchillende perfoonen te vormen. Misfchicn zal ik dit den eenen of anderen tyd eens : onderneemen, al ware het enkel om bet vermaak van die genen by malkanderen te brengen, die zig in ! hun leven van eikanderen hielden, cn die te vereeni! gen, die altoos oneens waren, en om man en vrouw tot een Pel beenderen te maaken, als zy niet langer één vlcesch kunnen zyn. Zyt gy niet bedugt, dat by fommige eene nog overblyvende fcherpte eene caries óffiüm zal tcelen?
Q 2 Te



$32 REIZE LANGS DEN RHYN.
Te Bremen voornamelyk is de onbetamelykheid van de menfchen-beenderen in het openbaar neder te werpen fterk. Ik herinner my dat ik over een kerkhof gaande, buiten myne fchuld drie ribben brak en een heilig been verfcheiden fchreden vooruit fchopte. Ik kon niet nalaaten eenen Heer van de regeering, die my verzelde, tc zeggen dat ik van harte wenschte dat het de romp van een Burgemeeftcr mogt wezen , welken ik de eer had zoo onwaardig te behandelen. Hy andwoordde my glimlagchcnde. ,, Hunne ,, heilige beenderen zyn volmaakt veilig , alzoo zy net,, jes in familie-kelders liggen." Het zyn dan alleen de burgers die na hunnen dood met zoo weinig omItandigheid behandeld worden als by hun leven.
De voorwerpen die ons, na deeze, meest troffen, waren de zwermen bedelaars van beide kunnen cn van alle ouderdommen, die eenen kring rondom ons vormden, terwyl wy ftil ftonden om de boven vermelde verzameling te befchouwen , welker treurige aangezigten, magere leden cn morsfige klcederen zoo wel overeenkwamen met hunne klaagende ftemmen over armoede, dat wy genoodzaakt waren te gelooven dat zy de ellende gevoelden, waarover zy klaagden. Hoe vernederende waren de aanmerkingen, welke ons dc toncelcn rondom ons inboezemden. Vernieling in baare affchuwelykfte gedaante voor ons en leevende ellende ons omringende! Het was egter een gelukkig oogenblik voor deeze biddende, want dc ontroeringen, die in ons opgewekt waren, noopten ons om onzen doorgang door deeze ellendige
ben-



REIZE LANGS DEN RHYN. 433
bende tot eenen hoogeren prys te koopen dan wy by eene gewoone gelegenheid zouden gedaan hebben, en wy haasteden ons met den uiterften fpoed de kerk in.
In de kerk zynde wandelden wy eenen aanmerklyken tyd rond met die onbepaalde nieuwsgierigheid, die eenen lust naar iets nieuws aanduidde, zonder in ftaat te zyn iets te vinden. De fchilderyen, beelden en crucifixen waren talryk; maar zy waren niet uitmuntende. Het is waar, daar waren eenige goede Heiligen onder en twee tamelyke Maria Magdalena's, dan, by andere gelegenheden andere veel betere gezien hebbende, trokken zy naauwlyks onze aandacht i. tot zig.
Maar daar was eene fchildery dat ik niet voorby i moet gaan, zoo om deszelfs waardy als gefchiedenis. I Het nodigt de aandacht, om dat het verborgen is, zynde voor het gemeen oog, dat niet in ftaat is het ' tc waardecren , bedekt met een gordyn , dat niet weggefchoven wordt of men moet den oppasfer een drinkpenning gecven.
Het is een beroemd ftuk van Rubens. Het was naar zyn eigen oordeel, een van zyne beste ftukken., dat hy met byzondere oplettendheid en moeite gefchilderd had, als een gefchenk voor de kerk, daar hy gedoopt was, en dat hy dezelve aanbood toen hy een doopcedul uit het doopboek vroeg. Het vertoont de kruhjig'mgvan St. Petrus, aan welken de ' kerk gewyd is, en wordt zeer bewonderd zoo om ■: deszelfs uitdrukking als coloriet. Het lighaam van Q 3 den



S34 REIZE LANGS DEN RHYN.
den Apostel is in eene omgekeerde geftalte. De fpanning en verflapping van de verfchillende onder-, buiks-fpieren, die getekend zyn , om, als ik die uitdrukking gebruiken mag, eene flappe kromming te vertoonen, zyn het penfecl van dien meester waardig. In eiken trek van het gelaat vertoont zig fterke fmert en voornamelyk by den mond, en egter is die verwonderlyk vereenigd met ftandvastigheid en godvrugtige onderwerping. Het is gefchilderd in het jaar 1642 en egter zyn dc kleuren nog fris en levendig,
De gcldzugjige kerkmeesters in dien tyd, verre van dit heerlyk gefchenk met de dankbaarheid, die het verdiende, aanteneemeu, toonden zig onvergenoegd dat de gift niet in geld was. De gierigfte deeden zelfs het voorftel van een gefchenk, dat niemand van nut was , terug tc geeven ; maar dit voorftel wierd egter overftemd. Rubens , van dit gefchil kennis krygende-, bood hun verfcheiden duizenden kroonen, als zy het terugwilden geeven, men zegt niet minder dan agt en twintig duizend. De bezitters, zig gelyk blyvende, beflooten onmiddelyk dat de kunftenaar dit ftuk voor onnavolgbaar moest houden , want dat hy anders liever eene wedergade gefchilderd zoude hebben dan eene zoo groote fom uitgeeven. De geboden fom gaf hun, gelyk maar al te dikwyls by kunst-kenners het geval is, verhevener denkbeelden van deszelfs verdienften dan hunne oogen of verttand 'er in ontdekt konden hebben. Zy wierden in eens mannen van fmaak, en zedert is
het



REIZE LANGS DEN RHYN. 235
het fchildery altoos met verfchuldigdcn eerbied behandeld geworden.
XXIV. BRIEF.
Myn Heer!
I Iet ontwerp dat ik myzelven gemaakt heb , myn goede vriend, toen ik U beloofde Ueenig verflag van deeze myne reis te geeven, was niet alle byzonderheden optetellen, die ons onder het oog kwamen,
veel minder op dezelve te blyven ftilüaan, dit
moet gy uit uzelven begrypen dat ondoenlyk is; ■
maar alleen U een algemeen verflag van de hoofdtrekken van elke plaats te geeven, daar zy waardig waren opgemerkt tc worden, terwyl ik my het recht voorbehield van zoodanige aanmerkingen tusfchen beiden te vlechten als onmiddelyk of van verre betrekking tot dezelve zouden hebben. En egter als ik in myn verflag van Keulen my geftreng aan dat plan wilde houden , zou ik U door zoo veele kerken, kapellen , abtdyen , vrouwen en mannen kloosters enz. moeten leiden, dat ik U met myne brieven hartlyk verveelen en mynen arbeid fpoedig moede zou worden. Ik zou, by voorbeeld, genoodzaakt zyn U met my naar de Kanonikaalc kerk van St. Gerion -te neemen, om U de ryke tapyten in het choor te Q 4 laa-



236
REIZE LANGS DEN RHYN.
laaten zien en de hoofden van de negen honderd Moorfehe kampers, Christenen en navolgers van Gregorius den Ethiopieër geworden, de fcharlaakcn mutfen met paarlen bezet op elk van die hoofden, die met bloed befprengde pylaar, die het fchavot heeft helpen onderftutten, waarop zy alle de kroon van het martelaarfchap ontvingen; deeze pylaar is, uit aanmerking van hunnen rang, denk ik , van Jaspis. Ik zou U in een gefehil inwikkelen of het getal dier martelaars negen honderd of duizend zy; of zy navolgers van Gregorius dan van St. Gerión geweest, en of zy al of niet onder Blaximinus om het leven gebragt zyn,
Dan zou ik U naar de Jefuiten kerk brengen; Indook wederom uw Cicerone zynde, zou ik U de ftandbeelden van de twaalf Apostelen wyzen, het beeldhouwwerk waarmede de prcdikftoel verfierd is
de zilveren lamp zes voeten hoog, waarop in kcurlyk gewerkt opwerk de gelykenis van de wyze cn dwaaze maagden gedreven is waarvan de gepastheid
verdient geprezen te worden ■ het zilver, het
goud , de paarlen , de fmaragden , welke de verfchillende altaaren veiiiercn.
Van daar zou ik naar de kerk der Maccabeèèn gaan, U onder het groot altaar dc plaats toonen daar de hoofden van deeze waardige lieden liggen , en daar zy op groote feestdagen ten toon gefield worden met kroonen op, met kostlyke paarlen en edele fteenen verfierd. Ik zou U ook het hoofd van Joachim, den vader van de Maagd Maria en het hoofd van
St.



REIZE LANGS DEN RHYN. 237
St. Anna haare moeder kunnen toonen , fchoon
ik U, al ware het om myn leven, niet zoude kunnen zeggen hoe zy daar gekoomen zyn.
Bczogten wy de Abtdy-kerk van St. Pantaleon, zou ik U met deezen Heiligen in kennis brengen, die , fchoon volmaakt gewillig om den marteldood te lyden, egter zeer taai van leven was. Op last van Gakrius in een' ketel met gefmolten lood ge1 worpen zynde, zwom hy, op zyn gemak, rond als of hy tot vermaak in het bad ware; van eene i rots geworpen wordende met eenen molenfteen om zynen hals, dreef de molenfteen als een kurken wam' buis, en bewaarde hem voor verdrinken. Eindelyk ;, wierd hy evenwel onthoofd, zyn lighaam verbrand < en zyne asch wordt in een gouden vat bewaard, i Ik zou u ook het lighaam , of liever de mummie van j uwen landsman St. Alb'tn toonen, die, vyftien honderd jaaren geleden, den marteldood ondergaan i heeft en nog voor bederf bewaard is.
In de boekery van de Augustyner monnikken zoudt gy de handfehriften kunnen doorbladeren van Scotus SubtUisfitnus, en in de kerk zoudt gy zyne graftom! be kunnen zien met dit opfchrift:
Scotia me gen uit, Angtia me fufceplt, Cal/ia me docuit; Colonia me tenet.
Ik zou ook uw leidsman zyn naar dc parochie kerken van St. Martintis, St. Laurentius, St. Damien , St. Coïumbüs, St. Loup enz. enz. en naar Q 5 de



,£38 REIZE LANGS DEN RHYN.
de kapellen van St. Cunibert, St. Cecil, St. Martinus, en St. Catharina enz. enz.
Maar het is tyd om ftil te houden. Het bovengaande is llegts een klein ftaaltjcn van het werk, dat de bygeloovigheid klaar gemaakt heeft voor den onderzocklievenden reiziger in deeze zeer bygeloovigc ftad. Hier van zult gy overtuigd zyn, als ik u zeg dat zy binnen haare muuren niet minder dan tien Kanonikaale kerken en negentien Parochie kerken , vier Abtdyen , zeventien mannen en veertig nonnen-kloosters cn omtrent vyftig kapellen bevat, en dat alle deeze uwe godvrugtige aandacht nodigen op hunne fchatten en rcliquieën.
Gy ziet nu hoe veel ik u gefpaard hebbe met opzigt tot andere artykelen, maar de kerk en kapel van St. Urfula moet niet voorbygegaan worden. Gy moet daar geenen overvloed van waereldfche fchatten, zilver, goud, edele fteenen en al zulk glinfterend fpeelgoed verwagten; maar dat heilig gebouw bezit fchatten, die van oneindig meer waarde zyn, cn die niet altoos voor geld kunnen gekogt worden. In de eerfte plaats heeft het een klein ftukjen van het kruis van onzen Zaligmaaker, ten tweede, twee doornen van zyne doornen kroon, ten derden, een rysjen uit de roede, met welke hy gegeesfeld wierd, ten vierden , een ftuk van den purperen mantel, met welken hy tot fpot ten toon gefteld wicrd, ten vyfden , een van de vaten , dat den miraculeufen wyn op de bruiloft van Cana bevattcde, alle echt.
Maar deeze rcliquieën, hoe kostelyk, moeten egter



REIZE LANGS DEN RHYN. 239
ter de vlag ftryken voor de doodshoofden en andere beenderen van St. Urfula en elf duizend Blaagden haare gezellinnen! alle voor zuiver en onbevlekt gehouden ! zy kwamen alle te zaamen uit Brittannie in een oorlog fchip, in het jaar zes honderd en veertig, om de ongeloovige Hunnen te bekeeren, die bezit van dc ftad genoomen hadden. Maar deeze Barbaaren, deeze meer dan Wilden, in plaatfe van naar de overtuigende welfpreekendheid van de feboone predikfters te luisteren, floegen haar alle dood.
Hoe onverklaarbaar nu deeze hiftorie moge voorkoomen , zyn egter de bewyzen van de waarheid onweörftaanbaar voor geesten, die daartoe gcltemd zyn. Zy zullen natuurlyk befluiten dat de ontzagchclyke verzameling zelve een bewys van de heiligheid van deeze beenderen is ; want wie zou dc moeite neemen om zulk een getal zondaaren by malkandcrcn
te zamelen ? Dat het even zoo waarfchynlyk
is dat het vrouwlyke heiligen als manlyke zyn »
waarfchynlyker dat zy ongetrouwd waren dan dat zy getrouwd waren en als zy ongetrouwd waren, moeten zy ook maagden zyn. Daarenboven wordt het feit bevestigd door mirakelen. Het lighaam van een kind, dat door de yslykheid van haar martelaarfchap ontrust wierd, rees uit het graf, en wierd met haar bloed bcfprenkcld. Dit wordt bewezen door een opfchrift op eenen der pylaaren. De verzameling wierd ook gemaakt in gevolge van een mirakel. Eene duive , wit als fnecuw, verfcheen aan St. Cunibertus, terwyl hy in deeze zelfde kerk
de



24° REIZE LANGS DEN RHYN.
de mis las, welke naderhand aan St. Urfula is toegewyd, cn wees hem de beenderen aan zoo dar hy
die uit andere kon uitkippen. Deeze bood-
fchapper was een bewys en een zinnebeeld van haare zuiverheid en onfchuld. Aan de kruin van een deezer hoofden zit ook nog miraculeusJyk eene bos hair als een teken van onverderflykheid. Maar daar is nog een fterker bewys in wezen, namelyk, een opfchrift op eene van de graftombes, ons verzeekerende dat 'er een ongelukkigen bastaard in haare kerk begraaven zynde, haare maagdlykc beenderen ten uiterften rustloos wierden over deeze onbetaamlykheid , en zy wilden niet ftil liggen voor die fteen des aanftoóts uit den weg geruimd was. Eindelyk verzeekert men dat alle maagden, die haare offerhanden in deeze heilige kapel gedaan hebben , in ftaat zyn geweest de gevaarlykfte aanvallen op haare deugd te wederftaan, het zy die door geweld, of door de zagter middelen van verleiding gedaan wierden.
Doch dit laatfte bewys is veel twyfeling en onderzoek onderhevig geweest. Men zegt dat het ongeloof omtrent hetzelve in de afgezonderdfte cellen van de kuischfle monnikken is ingeflopen; men zegt dat zy giimlagchen en giïnnikken en clkanderen in het oor luisteren: dit is' onmogelyk. Sommige hebben aan hunne vertrouwde vrienden verklaard dat zy het tegendeel wisten. Andere, die voor hunne perfoonen geene reden hebben om de zaak te ontkennen , erkennen dat het getal der offerende altyd merklyk gering geweest is.
Som-



REIZE LANGS DEN RHYN. 241
Sommige hebben het zelfs gewaagd de gantfche hiftorie voor een vertelzel te houden. Zy werpen tegen dat het zeer onwaarfchynlyk is dat zulk een ontzagchelyk groot getal maagden elf duizend! byeen konden gebragt worden in eenig
gedeelte van Engeland, al ware het in de hoofditad, i op een tyd dat 'er zoo weinige, zoo al eenige, kostfchoolcn voor jonge juffrouwen waren, om haar kieschheid van denkwyze, zuiverheid van zeden en warme godovrugt te leercn! zy houden ftaande dat de fchependan de grootfte moeten geweest zyn, toen 1 de fcheepvaart nog in haare kindsheid was, of een < enkel fchip zou zulk een groot getal reizigers niet hebben kunnen bergen. Zy beweeren dat de ruuwfte menfehen niet zoo van alle beleefdheid voor de mooie meisjens ontbloot kunnen geweest zyn van haar alle dood te flaan, en dat in haaren maagdlyI ken ftaat. Zy willen dat de bos hair de zaak, welke zy moest bevestigen, meer afbreuk doet; want [ naardien zy alle even goed maagd waren, is 'er met : geene mogelykheid eene goede reden te vinden, waarom de eene deeze onderfcheiden eer meer most declachtig worden dan de andere, ten zy het Utfula zelve ware, dat egter zoo niet is, want zy wordt alleen toegeëigend aan haare nigt Arthima, en dat men, als men het wel beziet, bevinden zal dat het hair 'er konftig opgelymd is. Zy brengen by dat onder deeze beenderen veele gevonden worden van kleine kinderen, welke men niet onderftellen kon dat het Euangelie zouden gepredikt hebben,



H* REIZE LANGS DEN RHYN.
ben, en welker maagdlykheid geene verdienden had.
By de bovenftaande bewyzen zal ik alleen nog voegen dat, hoedanig de gedagten van de tegenwoordige burgers ook zyn mogen omtrent deeze juffers , in voorige tyden het gevaar dat 'er in ftak van anders te denken de grootfte veiligheid voor het waar geloof was. Want het is eene wel bekende waarheid dat een heelmeester van eenlgen naam, hebbende willen bewyzen dat 'er onder de verzameling van andere beenderen, welke men zeide aan deeze zelfde hoofden te behooren, verfcheiden dye-beenderen van groote volwas/en honden waren, uit de ftad gebannen wierd , om dat hy zyne ontleedkundige kennis over zyn geloof had laaten zegepraalen. Zyn wreede aanval verdiende zeekerlyk de geflrengfte berisping en tuchtiging; want hy ftelde niet alleen het ge/lacht in gevaar, maar zette zelfs alles wat 'er omtrent de onbevlekte maagdlykheid beweerd was, op losfe fchroeven.
Geene van de mirakelen, die by de Katholyke kerk aangenoomen zyn, is meer gefchil onderworpen geweest dan dit van de elf duizend maagden. Bisfchoppen cn andere geleerden, zoo van de Proteflantfche als Katholyke gezinten hebben het met ongemeene geleerdheid en fcherpzinnigheid uitgepluisd. Verfcheiden der laatPe hebben de gisfing van Aartsbisfchop Usiier aangenoomen als het beste middel om de zwaarigheid uit den weg te ruimen. Hy onderftelt dat de naam van eene der gezellinnen
\an



REIZE LANGS DEN RHYN. 243
Van St. Urfula was Undecimilla, en dat de een of tinder onkundige monnik in het overfchryven van de gefchiedenis van haare zending Undecim millla gefchrcven heeft, of, volgens de gewoone wyze van verkorting, gebruik gemaakt heeft van talletters en gefchreven XI miï. dat naderhand voor elf duizend geleezen is.
Deeze onderftelling is, beken ik, zeer fchrander bedagt, maar zy is geenzints voldoende. Het is zoo onedelmoedig van onze fexe aan de mogelykheid te tvvyfelen dat 'er een aanmerklyk getal vrouwlyke
| maagden op dezelfde plaats en te zelfden tyd by
i: malkanderen kunnen zyn, of in dezelfde godvrugtige onderneeming deelen. In waarheid, zoo de Legende beweerd hadd' dat 'er zulk een getal ongetrouwde jongmans zuiver en onbevlekt zig vereenigd hadden tot zulk een weldaadig voorneemen, zou ik eer alle geloof aan Legenden laaten vaaren dan
j dat tc gelooven. En nog meer, waarom moet deeze miraculeufe gefchiedenis heviger aangevallen worden dan eenige andere ? Zy is niet minder geloofbaar dan veele die zig nog Ilaande houden? Juist
! die ééne uittekippen om 'er aan te twyfelen, die de fchoone fexe zoo veel eer aandoet, toont eene laage jaloezy , die men by deftige godgeleerden niet gewagt zoude hebben , en men zou byna moeten vermoeden dat deeze ongewoone geest van ongeloovigheid is opgewekt door nyd op deugden, welke zy niet in ftaat zyn geweest natevolgen. Wat moeten wy daarenboven denken van mirakelen,



244 REIZE LANGS DEN RHYN.
len , gewrocht tot bewys van een feit, dat nooit beftaan heeft? Deeze mirakelen zyn zeekerlyk gewrocht volmaakt overeenkomftig duizenden andere die aangenoomen zyn en op eVen fterke bewyzen rusten, zy kunnen niet ontkend worden zonder de pylaaren van de geheele Katholyke kerk te fchudden en derzelvcr geloof in gevaar tc Pellen. Maar als men de mirakelen aanneemt, moet men ook dc feiten aanneemen, of men brengt ons godlooslyk tot eene twyfelachtige onzeekerheid en onbepaalde verwondering , gelyk die van de zeelieden in de ftorm, toen zy „ de wys van hun deuntjen door het fchil5, dery van niemand hoorden fpeelen."



DE RHYN.






DE RHYN
O F
REIS van UTRECHT
N A
FRANKFORT,
HOOFDZAAKLYK LANGS DE OEVERS VAN DEN RHYN,
DOOR
T. C 0 G A N.
in gemeenzame brieven.
Uit Het Engehch. '
— ~—
iii. Stuk. N^^^g
Te HAARLEM, By A. LOOSJES, Pz.
MD C C C.






REIZE
LANGS DEN
RHYN.
XXV. BRIEF.
Myn Heer!
, I Ier verflag, dat ik u van het huisraad van de ! kerken te Keulen gegeeven heb, zal u, terwyl het i uwe verwondering wekt over de onmeetlyke menig* | te nuttelooze fchatten , doen befluiten dat Keulen tot het groot knekelhuis van den Neder-Rhynfchen ■: Kreits gemaakt is, of dat, door een van die talryke • mirakelen, welke in en voor de godvrugtige ftad gewrocht zyn, Golgotha, of Hoofdfchcelplaatfc in fi hetzelve is overgebragt.
Ik vrees dat gy my voor eenen grooten beuzelaar zult houden, dat ik u zoo lang met zoo veele fabel! achtige en beuzelachtige omftandigheden heb opgehouden. Maar op myn woord, myn Heer, die | ben ik niet. Het was myn taak enkel u een getrouw, I maar een zeer beknopt en verkort verhaal te geeven R van



24ö REIZE LANGS DEN RHYN.
van het beuzelachtig karakter en den aart van de gene, die zigzclven voor de hoofden der Heiligen en de uitmuntende der aarde houden. Zoo de dingen, die ik flegts ter loops vermeld heb, beuzelachtig zyn, wee dan de ftad Keulen, want zy is 'er vol van!
Maar laaten wy voor eenen oogenblik onzen vroJyken luim, dien het onderwerp, dat wy befchouwd hebben, heeft opgewekt, en dat ook, naar myn inzien , deszelfs voornaamfte verdiende uitmaakt, verhaten en eens bedaard ovcrwcegen hoe het menschlyk verdand1 zig met deeze dingen koome bezig te houden ?
Dit kan ik flegts volgens dén beginzel verklaaren, maar op welk ik des te meer vertrouwen del, om dat het eene algemecne grondregel is, namelyk, zoo dikwyls de menfehen de bedaarde reden verzaak en of zig of aan hunne hartstochten of aan hunne verbeelding over geeven, zyn zy tot alle mogelyke uiterden in daat! Wat het onderwerp ook zy, zy zullen het tot de uiterde dwaasheid en dolligheid dryven, zonder fchaamrood te worden , zonder zelfs een vermoeden te hebben dat zy onbctaamlyk denken of handelen, en met zulk een vol vertrouwen dat zy gelyk hebben, dat zy de braafheid of het verdand van den genen die hun bewyzen wil dat zy dwaalen, verdagt houden! Ja, in fommige gevallen zullen zy alle dwangmiddelen, die in hun vermogen zyn, gebruiken om andere te dwingen om even als zy te denken en te handelen.
Deeze razerny heeft fommige doen droomen dat
de



REIZE LANGS DEN RHYN. 247
de geheele waereld voor hun gefchaapen is, en, dat nog vreemder is, zy heeft de gantfche waereld aan dien droom geloof doen flaan. Hoe meer verwoesting en ellende een overwinnaar over den aardbodem gebragt heeft, hoe meer hy die gene bekoord heeft,
die de flagting ontkoomen zyn; hoe meer hy
voor duivel gefpeeld heeft, gelyk iemand aangemerkt heeft, hoe fterker de gaapende menigte overtuigd was dat hy een God was. Onder den invloed van deeze hebben Vbrften hunnen eigen wil als de eenigfte wet voorgeftcld, en de onderdaanen hebben vreedzaam gebogen in toeftemming van de leer van lydlyke gehoorzaamheid, en die van zig niet te mogen verzetten , en zy hebben met flaaffche vleiende woorden den Vorst, die geene andere magt had dan die hem gegeeven of door hem geftoolen was , verklaard: Ziet, wy zyn de adem van uwe neusgaten; en aan verflindende wolven gezegd: Ja, waarlyk wy zyn de fchaapen van uwe weide! Onder den invloed vafl deeze razerny hebben groote maatfehappyen het denkbeeld gekoesterd, dat een gedacht van menfehen enkel door het zaamenweefzel van hunne huid beftemd was om hunne daaven te zyn 1
Daar de menfehen zig door eene wilde verbeelding laaten bedriegen, verheft zy hen boven de oppervlakte der aarde en de middelftreek is terftond gevuld met inbeeldige wezens. De verbeelding bevolkte de oude waereld met Djemons. In laater dagen vormde
zyfpooken, luchtgeesten en tovergodinnen liet
toverhekfen op bezempokken ryden , liet haar zoo R 2 Hiel



a48 REIZE LANGS DEN RHYN.
fne] als het weerlicht door de lucht vliegen, om den groei der kinderen te vertraagen, kool tc verbranden en melk te ftremmen. Zy deed dc menfehen met kwaade geesten bezeten worden, en bezwoer die; en nu neigt zy mannen en vrouwen van eene ongeregelde verbeelding om geloof te geeven aan de droomeryen van Swedenborg en de ongerymde ftellingen van de Magnetifteni
In één woord , de verbeelding fchept magten cn beginzelen, zet die aan het werk, zegt u omftandig wat hun byzonderc post is en wyst dc tekenen aan , waaraan wy dezelve zullen kennen, zoo dat geleerde Wetgeevers wyze wetten tegen de tovery zullen maaken, en Rechters die teder van gewisfe zyn hun afgryzen van deeze tovery zullen toonen door oude wyven tot de vlammen te veroordeelen, om dat zy haare onfchuld niet kunnen bewyzen met in het water te zinken!
Als de grilligheid zig aan de oppervlakte der dingen hecht, maakt zy de mode, en de mode neemt eene heerfchappy aan, welke niemand durft wederftaan; gedaante, kleur en zaamcnweefzel worden alvermogende cn, fchoon zy, als de cameleon, met het uur veranderen, houdt derzelver dwinglandy altoos ftand. Hetzelfde voorwerp wordt aangenaam, mishaaglyk, allerficrlykst, allerlelykst, allerkeurigst, allerwalglykst, naar het de mode bchaagen zal te beflisfen. Daar moeten alle poogingen gedaan, alle kosten aangewend , alle ongemakken geleden, alle beginzelen opgeofferd worden, liever dan niet deeze



REIZE LANGS DEN RHYN.
249
ze denkbeeldige godheid op eene gelykvormige wyze te dienen.
Zoo het beginzel by geval op Dogmata valt, hoe ongerymd of niets betekenende zy in zigzelven, of hoe afgetrokken en onverftaanbaar zy in hunnen aart zyn , zy moeten egter algemeen geloofd worden. Dc waereldlyke geesfelrocde moet op de ongeloovige fchouderen gezweept worden, de waereldlyke takkebos moet ontftookcn worden om den ketter hier te braaden, eer hy hier namaals in vuur en fulfur gaat branden.
Dit brengt my natuurlyk terug tot de Roomfche kerk ; want fchoon zy niet alleen is, is zy egter vooraan in vervolging om de zaak der ongerymdheid! Deeze kerk heeft met eene verwonderlyke behendigheid, eeuwen lang, alle deeze afwykingen van de eerfte beginzelen van het gezond verftand verecnigd en gehandhaafd! Dus heeft zy haare waereldlyke eerzugt op eenen toekoomenden onzigtbaaren ftaat gevestigd de hoop en vrees van het menschdom omtrent eenen toekoomenden ftaat de bronnen van haaren eigen rykdom en grootheid in deeze waereld gemaakt de menfehen gevleid tot het geloof dat de verheffing tot een ampt onfeilbaarheid
mededeelde de onfeilbaarheid toegelaaten met
ongerechtigheid koop tc maaken, zoo dat zyne Heiligheid de Paus een koopman in het gros in alle foort van verdorvenheid, en elke Priester van het altaar een venter van zyne waaren zal worden! Zy heeft de algemeenc ligtgeloovigheid zoo ingenoomen R 3 en



250 REIZE LANGS DEN RHYN.
en zoodanig met dezelve gefpeeld, dat geheele natieën op haare knieën gevallen zyn op den donder van eene bul, en geheele legers, die onverfchrokken voor gantfche batteryen met gefehut zouden geftaan hebben, vlooden voor eene gevvyde banier. Zy heeft zig toegelegd om den besten godsdienst van de
waereld den belagchclykften te maaken deszelfs
zuivere en eenvoudige beginzelen in eenen grooten pil onzin veranderd, dien de ligtgeloovige menigte in eenen flok heeft ingezvvolgcn ! Zy heeft de Christlyke kerk voor een gebouw aangezien, denkt dat de glorie der kerk in derzei ver opfchik befbaat, dat andere fectcn van Christenen te vervolgen de ftrydendc kerk is, en dezelve met den buit te vullen de triumpheerende kerk. Zy heeft de zugt naar fchilderyen, beelden en reliquieën van de vroome voor de zugt naar godvrugtigheid aangezien. Zig in het kruis van Christus te beroemen is een fpeelgoed in de gedaante van een crucifix, glinftcrende van juweelen voor toekykende godsdienftige in de hoogte te houden , en het kruis te draagen is by haar de gedaante van een kruis ryk geborduurd op den rug van een zyden kleed te draagen.
Daar is gezegd dat wysheid beter dan robynen is; maar de zoonen van de kerk zyn van andere gedagten , en denken dat robynen beter zyn dan wysheid, of, om zig de moeite te fpaaren van naar wysheid te zoeken, zyn zy te vreden met het tweede beste.
Om het in het voorbygaan te zeggen, zoo het eens waar zy het geen fommige uwer godgeleerden
zeg-



REIZE LANGS DEN RHYN. 251
zeggen dat wy onze neigingen en geaartheden met ons naar de andere waereld zullen neemen, en dat die met ongedwongen kragt zullen werken, ben ik in eene onaangenaame vrees omtrent onze Christen broederen van Keulen. De gewoonte is eene tweede natuur. Ik vrees dat zy zulk eene fterk e
verknogtheid aan de beenderen van Heiligen hebben gekregen dat zy, by de opftanding, niet van dezelve zullen willen fchciden en de goede zielen hunne eigen beenderen niet zullen willen laaten weder hebben , en, als zy in het Nieuw Jcrufalem koomen, zullen zy, terwyl andere lofzangen zingen, de ftads muuren ondergraaven om de Jaspis, de Saphicren, de Chalcedons, de Smaragden enz. uit de grondvesten te ligten!
Om tot myn axioma wcdertekeeren: Zulke
wonderbaarlyke uitwerkingen hebben buitenfpoorige neigingen en wilde verbeeldingen voortgebragt, en zullen zy voortbrengen tot de reden weder dc overhand bekoomt. Dc overhand zal zy met den tyd bckoomen, myn vriend! maar zy heeft veele distelen en doornen, en misten en middernagts duisternisfen, en poelen, en konftige flagboomen tc overwinnen of doorteworstelen, zoo dat haar loop onvermydlyk traag is. Zy is, in het beftek van onze eigen herinnering, veele zvvaarigheden te boven gekoomen en, als zy eens alle zal overwonnen hebben , o, welk een glorieryk tydpcrk! dan zal alge-» meene billykheid, algemeenc goedwilligheid op de aarde heerfchen, met de waare godvrugtigheid by R 4 al-



S5* PvEIZE LANGS DEN RHYN.
alle die aan eene opperfte werkoorzaak gelooven, en alle zullen 'er aan gelooven, als de reden den
mensch zal geleerd hebben wie en wat hy is!
wanneer de reden den godsdienst van Jeins zal gelouterd hebben van het meer dan vergiftig fchuim
van valfche Godgeleerdheid! dan zal Gods
fchoonfte pronkPuk niet langer vernield worden om de eerzugt van Vorften te voeden, of om door wrevele aristocratie beledigd of onderdrukt te worden, of brood dronken in Pukken gehakt worden door entbufiastifche, half kundige Democraaten, in hunne onftuimige poogingen om algemecne rechtvaardigheid vastteftellen! De oorlogen zullen voor altoos
ophouden! • Daar zal geen haat, vyandfehap,
onrechtvaardigheid of wreedheid meer zyn !
Oneerlykheid zelve zal in afgryzen zyn, cn niet enkel fommige wyzigingen van dezelve; de onopregte handelaar zal met den beurzen-fnydcr gelyk gerekend worden, de onderdrukker met den moordenaar; valschheid en misbruik van vertrouwen zal minder manlyk geoordeeld worden dan openlyke fchending, en het met opzet benadeelen van iemands goeden naam zal onder de PegtPe foort van onrechtvaardigheid geteld worden; menschlievcndheid
en fmaak voor de uitgclezenfte genietingen , die uit de onderlinge liefde van waardige zielen fpruiten, zullen de verleiding en de wettige hoerery om rykdom of tytelen uitroeijen. Eene naauwkeurige kennis van de foort, de uitgeftrekthcid en verfcheidenhcid der vermaaken, welke de volmaakte önfchuld
toe-



REIZE LANGS DEN RHYN. 253
toelaat en eene overtuiging van derzelver uitgelezen fmaak zullen eene verachting inboezemen voor den onftuimigen wellust der ondeugd ! Zelfs het medelyden met ongelukkige zal 'er niet meer zyn of enkel by de kortfte tusfchenpoozen; want de wysheid van het ftaatkundig beftier, met de deugdzaame regelmaatigheid van clks byzonder gedrag vereenigd, zal de armoede zeldzaam maaken, en de gereedheid der milddaadigheid zal het ongeluk op deszelfs eerfte verfchyning doen verdwyncn! De heeriehen-
de mode zal beftaan in de algemeenc oplettendheid op het geen voeglyk is; —- het wel pasfende zal de plaats inneemen van eenvormigheid, en deeze zal
eene aanloklyke verfcheidenheid teclen; l'choon-
heid zal de verfïering van betere hoedanigheden zyn
en niet derzelver plaats beklcedcn; fierlykheid
zal altoos met eene blykbaare nuttigheid vereenigd zyn , en zal niet hefteed worden aan eenvoudige gedaanten , die geen belang wekken; uitwendige
grootheid zal niet aan beuzelachtige voorwerpen verfpild worden, maar de eigenlyke vertoonftcr zyn van de waardigheid van het voorwerp, dat zy ver-
ficrt; de vrolyke gispingen zullen vervallen
uit gebrek aan onderwerpen; maar een fpottende aart zal met vreugd plaats ruimen aan eene goedwilligheid van karakter, dat zig verblydt in het algemeenc wclzyn, cn de berisper zal bekennen dat toejuichen aangenaamcr is dan berispen !
Deeze dingen zyn mogelyk. Zyn zy niet waarfchynlyk? kunnen wy onderftellen dat elke dwaa$R 5 hdd,



a54 REIZE LANGS DEN RHYN.
heid, op haare beurt, volle magt zal hebben ora de ellende, die 'er op past, voorttebrcngen, en dat wysheid voor altoos zal belet worden van het invoeren van deugd, eensgezindheid en geluk onder het menschlyk gedacht? bet kan niet zyn, myn Heer, het kan niet zyn. Zoo ik een Epicnrisch Atheïst ware, zou ik beduiten dat hetzelfde geval, dat eene phyfieke orde in de natuurlyke waereld voortbragt, eindelyk de zedenlyke ook zal fchikken. Als een Theïst bén ik gerechtigd te hoopen, dat de Opperde Wysheid mindere verdandlyke wezens trapswyze tot de volmaaktheid hunner natuur zal brengen.
XXVI. BRIEF.
Myn Heer!
M enschüevendhcid, die alles gelooft en alles hoopt, zal geneigd zyn te hoopen cn tc gelooven, dat de oorfpronglykc beweegreden om datige gebouwen te dichten, kostbaare rcliquieën te verzamelen, en onberckenbaare fchatten optedapelen , alleen was het geloof te fchraagen, de godvrugt te vermeerderen cn de deugden tc vergrooten in de Christen waereld. Zy zal openhartiglyk toedaan, dat het gebruik van die vertooningen en zinnebeelden onderdeld wierd van den uiterden dienst te zyn voor de bekeering
en



REIZE LANGS DEN RHYN. 255
en ftigting der zielen, dat de bouwmeester enkel gebruikt wierd om een medewerker met Christus en zyne Apostelen te worden in het opbouwen van
Heiligen in hun allerheiligst geloof, dat men
meende dat door het befchouwen van rcliquieën, beelden en fchilderyen , godvrugtige neigingen en aandoeningen zouden opgewekt en gekoesterd worden dat een overvloed van goud en kostlyke
klcederen , leenfpreukig werkende, eene ernftige zugt zoude inboezemen om waardigheid en eerbiedwaardigheid van karakter te verkrygen, en dat alle zedenlyke uitmuntendheid allergiansrykst zou uitblinken , als derzelver zinnebeelden , de gloeiende robyn, de zagte faphier, de luisterryke onyx en de ftille paerl by gelegenheid voor de bewonderende oogen van Christen aanfehouwers vertoond wierden. Maar de ondervinding heeft ten vollen getoond dat deeze wyze van redenkavclen bedrieglyk was, cn dat deeze fchrandere uitvindingen de goede uitwerking niet gehad hebben, die men 'er van vcrwagtedc. De hooglyk bevoorrechte Keulenaars weet men niet dat in eene enkele Christlyke genade of deugd uitmunten boven andere Christenen, die van hunne mecbanisch-gecstlyke voordeden beroofd geweest zyn. Ja, zy worden lelyk beklad , als hun algemeen karakter niet nog flegter is dan dat van hunne nabuuren.
In mynen eerften Brief is de onbekwaamheid van eenen haastigen reiziger om de karakters juist te waardecren genoegzaam bewezen. Maar zyn doortocht



256 REIZE LANGS DEN RHYN.
tocht door eene ftrcek zal hem fomtyds in ftaat Hellen om berichten intewinnen , en als de berichten, hem door verfchillende perfoonen gegeeven, eenftcmmig zyn, neemen zy het voorkoomen van echtheid aan. Nu verzeekeren algemcene berichten dat Keulen eene van de domfte en bygeloovigftc fteden van Europa is. De hoogere rangen worden , wel is waar, gezegd die onvcrfchilligheid voor den godsdienst te hebben, welke altoos de fatfoenlyke waereld in alle landen kenfehetst. Een gevoel van eer en zorg voor hunnen goeden naam zyn dc eenigfte middelen, die zy toeftaan dat onder hen noodzaaklyk zyn om hen in bedwang te houden, terwyl zy het volftrekt nodig achten dat de halzen van het gemeen gedwee onder het juk van flaaffche gehoorzaamheid buigen door hulp van onwectendheid en bygeloovigheid.
In zoo kiesch een ftuk als dat van het karakter der Keulenaars te bepaalcn, zal het voorzigtigst zyn dat ik my onder het best gezag dat ik vinden kan verfchuil en, daarom zal ik u eenige weinige trekken geeven van eenen verfchen fchryver, dien ik geraadpleegd heb, zedert ik befloot aan uw verzoek te voldoen, en welken ik beken eenige vcrpligting te hebben voor eenige narichten van eenen hiftoriefchen aart, en die ook in andere gelegenheden myn geheugen ververscht heeft (a). Deeze Schryver
zegt
(a) Zie Piyage fur le R'iin depuh 'Mayeh'ee justjtfa Dusféldörf, a Nicmvied 1791. De Leèzér zal in dit Werk een omftandiger verflag van verfcheiden der fteden
langs



REIZE LANGS DEN RHYN. 257
zegt dut hy geene ftad in Duitschland weet daar de vooroordeelen dieper ingeworteld zyn, daar men in grooter vrees voor nieuwigheden is, daar vervolging en bygeloovigheid met meer geweld regeeren. ,, Keu„ len is by andere plaatzen meer dan eene eeuw ag,, tcruit. Ik mag zeggen dat de Keulenaars in ver,, nuft en zeden naar de vyftiende eeuw gelyken. ,, Als men hen met dc inwooners van Bonn en Dusfeldorjf vergelykt, welke de naaste fteden zyn, „ is het onderfcheid verbaazend, en men zou haast „ denken dat Keulen eene volkplanting van vrcem„ delingen in het midden van Duitschland zy." En op eene andereplaats. ,, De man van letteren, die ,, de vrugten van zynen arbeid wil raapen, of die ,, achting wil genieten, welke men aan genie ver„ fchuldigd is, moet zig niet te Keulen nederzetten. ,, Hier is, meer dan op andere plaatfen, rykdom
„ de
langs den Rhyn vinden dan myn ontwerp my toeliet te geeven, en fchoon het Werk zonder naam is uitgegeeven, heeft het egter alle blyken van met oplettendheid en waarheid gefchreven te zyn. Het is waar dat de Schryver in zyne reis van Mer.tz naar Andcrnavh zoo veele plaatfen lctterlyk uit een vroeger werk vertaald heeft, getyteld Reize avf 'dem Rhein 1789, dat , zoo de beiden werken niet, onder verfchillende gedaanten, uit eene pen gevloeid zyn, de Franfche Uitgeever niet van letterdievery vrygefprooken kan worden. Het is jammer dat de meerdere voortreffelykheid van het Franfche werk het vermoeden van onedelmoedigheid bevestigt.



S58 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ de maatftok van achting; fpreidt zonder deezen, ,, uwe talenten zoo veel gy wilt ten toon, gy zult „ veracht worden." Hy zegt ons ook dat de voornaamfte bezigheid der burgeren is naar de kroegen en drinkhuizen te gaan en zig aan flegten wyn en
flegt bier dronken te drinken: dat, vermits de
ftad zonder lantaarncn en nagtwagten is, de roove-
ryen zeer menigvuldig zyn: dat, als iemand
op de ftraat aangevallen wordt en om hulp fchreeuwt, de inwooners, in plaats van tot zyne hulp te koomen toefchieten, hunne eigen deuren te digter fluiten: dat, zoo 'er eenige opfchudding digt by
de wagt voorvalt, 'er geene hulp mag verleend worden zonder last van den hoofdofficier, die zelden koomt voor 'er eenige beenen gebrooken en de fchuldige ontfnapt zyn : dat, als iemand in het water valt, dat dikwyls gebeurt, hy 'er zoo fpoedig mogelyk weder uit gehaald wordt; maar, in plaats van hem verdere hulp toetcbrengen, wanneer hy levenloos fchynt, maaken zy zyn been aan een touw vast, dat aan eene fchuit gebonden is, en werpen hem 'er weder in tot de politie bevel geeft om het lyk optehaaien, dat dikwyls twee of drie uuren na het ongeluk is.
Op het onderwerp van den godsdienst drukt myn Schryver. zig op de volgende wyze uit. „ Het groot ,, getal van godsdienftige gedichten te Keulen, heeft
haar den tytel doen verkrygen van de Heilige „ Stad. Maar het is eene vraag van belang, te „ weeten of het leven en de zeden der inwooneren
„ met



REIZE LANGS DEN RHYN. 259
„ met deezen tytel overeenkoomen. Om de waar„ heid te zeggen, ik zie 'er meer fchyn van gods„ vrugt dan waare vroomheid. Een Keulenaar is „ godvrugtig uit gewoonte, en verrigt alle de pleg„ tigheden van den godsdienst werktuiglyk zonder ,, dezelve leven en kragt bytezetten door waaren „ godsdienst-yver. Om het geen ik daar zeg te be,, wyzen en 'er één voorbeeld van te geeven, zal ik ,, de fchoone juffers van Keulen vraagen of 'er gee,, ne andere plaatfen zyn daar het betamelyker zou„ de zyn haare minnaars te befchciden dan in haare „ kerken; maar het is de gewoonte en de invloed ,, der gewoonte is te Keulen zeer fterk. Ik moet ,, egter bekennen dat deeze regel uitzonderingen ,, heeft."
Dus verre myn Schryver. Een versch voorval bevestigt zyn naricht van de domme bygeloovigheid der Keulenaaren. De Keizer Joseph had met den Keurvorst van Keulen de begeerte van de weinige Proteftanten, welke in deeze ftad wponen, om eene kerk te bouwen aangemoedigd. Het gebouw was nog niet voltooid, wanneer de Geestlyken de alarmklok luidden onder de Roomsch-Katholyke burgers en het volk. Zy vertoonden met groote onbeftaanbaarheid de heilige kerk, tegen welke, als zy de waare kerk is , alle magtcn der helle niets vermogen, in zulk eenen zwakken en wankelenden ftaat, dat zy door een enkel vergadering-huis van Proteftanten in groot gevaar was. Gelukkig voor haare zaak, kwam 'er een gefchil over recht en voorrecht op,
dat



26o REIZE LANGS DEN RHYN.
dat nu met den Keurvorst aan den gang is, hetwelk het lot van de Proteftanten in eene fchaal ophangt cn, naar men zou denken, uit den yver waarmede het gefchil gevoerd wordt, dat van Moeder de Kerk in de andere.
Uit de bovenltaande ftaaltjens zult gy maar al te duidlyk gewaar worden , myn vriend , dat metfelaars en timmermans, juweliers, beeldhouwers en fchilders, fplinters van het gewaand echt kruis en verminkte beenderen , fpeelgoed en poppegoed de eigenlyke opvolgers niet zyn van Christus en zyne Apostelen , en dat zy flegts ellendige medehelpers van de Christlyke Kerken bedienaars zyn! Het is eene waarheid die de ondervinding aan den dag gelegd heeft, dat waare godvrugt vervalt naar maate deeze beuzelingen vermeerderen. De Christlyke genade en deugd fchynen door alle reeten uit de heilige gebouwen wegtefluipen , naar maate 'er zulk tuig wordt ingebragt. De ondervinding ftaaft van alle kanten de onderftclling dat, welke ook de beweegreden in de eerfte onderneeming geweest is, niets zoo nadeclig voor deugd en godvrugt is als de pooging om den godsdienst met het kleed van waereldfche grootheid te omhangen. In de landen daar de Geestlyken de meeste magt hebben, heeft de waare godvrugt altoos het minfte vermogen: zedelykheid, nyverheid, goede orde en algemeenc voorfpoed vertoonen zig daar het minst. De kerklyke ftaaten in alle deelen van Europa onderfcheiden zig meest, cn zyn meest verlaagd door armoede , luiheid en
de



REIZE LANGS DEN RHYN. affi
dc affchuwelykfte ondeugden. Het is eene wel bekende zaak dat in Italië de onmiddelyke onderdaanen van zyne Heiligheid den Paus de vcrdorvenfte cn godlooste zyn. De Bisdommen van Luik en Munftèr geeven eiken reiziger voorbeelden van denzelfden aart, en Antwerpen, dat zoo zeer onder de magt der Geestlykheid geweest is, is bekend voor de bygeloovigfte en onverlichtftc ftad van de Oostenrykiche Nederlanden.
Ik weet niet dat ik byzondcr veel van complimenten boude, maar gy zult my toeftaan aantemerken, dat 'er geene fterker redenen kunnen bygebragt worden om te bewyzen dat Priesters en Geestlyken van alle rangen waarlyk kinderen des lichts zyn , dan dat de kinderen van deeze waereld zoo veel wyzer zyn dan zy! Het is omdat hun Ryk niet van deeze waereld is, dat zy niet weeten hoe het goed te regeeren en te befticren , hoe fterk ook hunne neiging daartoe zy. Daar van daan koomt het, dat een waereldlyke Koning van Pruisfen in ftaat is geweest meer geluk en welvaart onder zyne onderdaanen te verbreiden, dan ooit is voortgebragt door een geheel Conclave van Kardinaalen met onfeilbaarheid aan
hun hoofd! Indedaad, gy zyt niet t'huis,
myne goede Heeren; in den maalftroom van waereldfche ftaatkunde, onder oorlogen en opfchuddingen, eerzugt van Vorften en bloedvergieten van hunne onderdaanen, kunnen de zagte bedienaars van eenen zagten godsdienst nooit t'huis zyn. Laat deeze waereld aan haare waereldlingen over, en zyt S te



*62 REIZE LANGS DEN RHYN.
te vreden met de uilmuntender eer die u wagt. In waarheid, gy zyt hier niet t'huis; en als gy. u aanhoudend wilt bemoeijen met het geen u eigenlyk niet aangaat, en gcduurig bedorven werk maaken, zullen de waare beminnaars van het menschdom in verzoeking koomen van uitteroepen, hoe eer gy naar huis gaat hoe beter!
De Univeriiteit van Keulen is de oudfte van alle die in Duitschland zyn. Zy wierd door de Magiftraat gefticht in het jaar 13S0. De vier oudfte Burgemeesters zyn de Curator es, en dc Deken van de Hoofdkerk is de Kancelier. Zy beftaat uit vier Collegien tot het onderwyzen van de beginzelen der Godgeleerdheid, Rechtsgeleerdheid, Geneeskunde en Wysbegeerte. Maar de heerfchende huichelary en bygeloovigheid hebben te alle tyden belet dat zy eene groote bron van kennis geworden is, hebben haar meer tot een brandend dan tot een fchynend licht gemaakt, en bet tegenwoordig gefchil met den Keurvorst fchynt haar den genade-flag gegeeven te hebben, naardien hy haar eene mededingfter verfchaft heeft door het ftichten van eene Univeriiteit te Bonn , welke in eenen zeer bloeienden ftaat is. Het volgend omftandig bericht van het geneeskundig Vak, uit het geneeskundig tydfchrift van Baldinger getrokken, zal u misfehien niet onaangenaam zyn.
„ De Academie over het algemeen, en het genees„ kundig Collcgie in het byzonder," zegt myn Schryver, „ is in eenen ellendigen ftaat. De fond-
„ feo



REIZE LANGS DEN RHYN. &65
„ fen zyn zoo gering dat de jaarwedden van de tien „ Hoogleeraarcn met eikanderen geene zes en twin„ tig honderd guldens bedraagen. Het gewoon » jaargeld van eiken is niet grooter dan twee hon„ derd guldens. Daarom zyn zy verpligt by hun „ Hoogleeraar-ampt te praéïifeeren. De lesfen moes„ ten, volgens de wet van haare oprigting, in de " Latynfch£ tM! gehouden worden, maar de Hoog„ leeraars ontduiken dit door meer dan de helft », Hoogduitsch onder het Latyn te mengen. Zy „ hebben geene boekery; de eenigfte die zy had» den , is nu naar Bonn verplaatst. Zy hebben », ook geen kabinet van Natuurlyke Hiftorie, noch », een Hospitaal. De Ontleedkamer bevat omtrent „ veertig preparaaten. De Hortus Medicus heeft „ geene vreemde gewasfen, en is hoofdzaaklyk met „ moesgroenten voor de keuken bepoot. Zy lee„ zen voor over de Aphorismi van Boerhave, dat „ te zonderlinger is om dat Hoefman een Duitfcher was."
Daar is een tyd geweest dat Keidén naar de eer kon dingen van de eerfte koopftad van Europa te zyn, toen de voornaamfte handel van het vaste land over deeze ftad gedreven wierd, en derzelver manuaótuuren verre boven die van eenige andere ftad in bloei waren. Maar zy is, als Babyion de groote gevallen! Men kan in byna alle ftraaten armoede en ellende vinden, en op byna alle huizen ftaat verwoesting gefchreven. Ongelooflyk is het getal van bellaars, die u op eiken tred, dien gy doet, plaa-
S 9
gen



£54 REIZE LANGS DEN RHYN.
gen en bedroeven. Voltaire noemt bedelaars (wy willen hoopen om eene aartige zinfpeeling te maaken meer dan uit gevoel) des vermines qui s'attachent aux riches (ongedierte dat zig aan de ryken hecht;) maar alzoo zy meest tot ongedierte gemaakt zyn door de onderdrukkingen der ryken en de beklaaglyke ftaatkunde van hunne meerdere, aan wien zouden zy zig dan hechten dan aan de bewerkers van hunne armoede? Hun te zeggen, gaat werken, zonder hun het werk aantewyzen dat zy doen moeten en hun de middelen aan de hand te geeven, is omtrent zoo veel als of gy zeidet, zyt verwarmd en zyt gekleed, zonder hun eene aalmoes te geeven om hen in ftaat te ftellen van dien zegenwensch gebruikte maaken.
Maar de armen van Keulen zyn, over het algemeen gefprooken, byzonderc voorwerpen van medelyden. Zy zyn meestendeels alïlammelingen van voorouderen, die weleer in de behoeften der maatfehappy en de weelde der Grooten voorzagen. Maar by het verval van den koophandel hebben deeze voorouders een talryk nagedacht agtergelaatcn, dat van dc aalmoezen van andere beftaan moet en een ellendig leven moet doorworftelen, blootgeftcld aan dc beledigingen van de hand, die hen belet van gebrek tc vergaan. Dit, helaas! is een onvermydlyk gevolg van het verval van den koophandel en de manufactuuren ter plaatfen daar zy eerst fterkst bloeiden. Op alle die fchitterende grootheid volgt groote armoede, welke de overblyvende ryken niet kunnen verligtcn zonder zigzelven te verarmen.
De



REIZE LANGS DEN RHYN. «65
De flati Keulen was verfcheiden eeuwen lang eene van dc eerfte , misfchicn de eerfte , koopftacl van Europa. Vooral van het begin van de twaalfde tot het begin van dc agttiënde eeuwen, vloeiden de rykdommen daar van alle kanten cn door verfchillende kanaalen toe. Derzelver koophandel zou, als de gefchiedenis, in kerklyke cn waereldlyke hebben kannen verdeeld worden , dat is , in het voldoen van de waereldlyke behoeften en vleeschlyke lusten van meer dan de helft van het vaste land en in het opfieren van kerken op de hier boven befchreven wyze.
Het artykcl van heilige verficrzelen cn byzondcrlyk dat van het beelden-maaken enz. hield nog het langst ftand. Eindelyk egter wierden deeze door menfehen gefchapen godheden door hun vérfeaazend groot getal eene gemcene waar en kunnen nu zeer goedkoop gekogt worden. Niet alleen hunne kerken , maar hunne markten cn dc hoeken der ftraaten
zyn 'er vol van. Men is geneigd te denken dat
zy daar uit zuinigheid geplaatst ftaan, om dc kosten van nagtwagten te fpaarén , naardien men my bericht heeft dat een St, Jacobus, of een St. Benedlclus of eene St. Catharina van omtrent vyf cn twintig guldens waarde, genoegzaam zyn om een grooten omvang verfcheiden jaaren te bewaaren, zonder veele onkosten te vereïsfehen om in orde gehouden tc worden. Ook kunt gy eenen huis-heilig voor eene beuzeling koopen, Een klein zak-hciligjcn omtrent twee duimen lang, van yvoir of hout', is voor eenige weinige ftuivèrs te bekoomen, Deeze S 3 zyn



266* REIZE LANGS DEN RHYN.
zyn zeer gemaklyk, naardien zy fomtyds de uitwerking van reuk-flesjens gehad hebben en met zeer veel nut in flaauwten gebruikt worden.
De waereldlyke handel is thans bepaald tot het maaken van eenige linten, kousfen, kanten 'en het bereiden van wat tabak. Daar zyn ook eenige weinige kooplieden, die op Frankfort, Mentz, Holland enz. handelen.
XXVII. BRIEF.
Myn H.E.e r.1
"\zVanneer men te Keulen langs den Rhyn wandelt, zou men zig, naar het voorkoomen, dat dc ft^d heeft, verbeelden dat zy nog in eenen blocienden ftaat is. Doch dit is maar fchyn en koomt van de volgende omftandigheid.
Boven Keulen is de Rhyn niet bevaarbaar voor groote fchepen. Hooger op is de fcheepvaart belet door watervallen , als te Sch/tffhauzen, en op veele plaatfen vindt men veele rotfen en banken dwarsch over de rivier, welke dezelve, als het water laag is, zelfs voor kleiner vaartuigen gcvaarlyk maaken. In gevolge van deeze beletzelen worden de verfchillende handcl-artykelen van Mentz naar Keulen in barken gevoerd, welke omtrent twee duizend of
twee



REIZE LANGS DEN RHYN. 267
twee duizend vyf honderd quintaalen laading bevatten. Maar van Keulen benedenwaarts, tot de rivier haaren naam en derzelver water haare onderfcheiding verloren hebben in de alvermengende zee, is het kanaal overal dieper, en bekwaam om fchepen van eene meer aanzienlyke grootte te voeren. Het is dan te Keulen, dat de goederen uit dc kleiner in de grooter vaartuigen worden overgefchcept. Dit geeft de ftad eenige woeligheid van koophandel zonder haar daarom van eenig groot nut te zyn, want geene der artykclen zyn de onmiddelyke voortbrengzelen van Keulen of derzelver omtrek, of door derzelver inwooneren gemaakt. De meeste eigenaars van de groote fchepen, die in Holland Keulfche fchepen genoemd worden, zyn zelve aanzienlyke kooplieden, en voeren hunne eigen goederen. Deeze kooplieden altoos in hunne fchepen woonende, zyn in elke haven t'huis, en brengen zoo veel van hunnen tyd in Amfttrdam, Rotterdam , Dordrecht en andere plaatfen hunner beftemming door als te Keulen. Zelfs hebben de Keulenaars het voordeel niet van deeze fchepen te bouwen of te hcrftcllen. Zy worden gebouwd en herftcld tc Manheim aan de Roer, die, digt by Dusfeldorff in den Rhyn valt.
Het maakzel van deeze Keulfche fchepen is zeer byzonder en verfchilt zeer veel van dat van die in eenigen anderen handel gebruikt worden. In lengte zyn zy van honderd tot honderd en vyftig voet&en en in breedte van dertig tot vyftig, en zy kunnen van twee tot drie honderd tonnen last voeren. Zy P 4 , zyn



£6S REIZE LANGS DEN RHYN.
zyn ligt gebouwd, zynde naauwlyks iets meer dan planken , digt aan een gevoegd , zonder geraamte of ribben van zwaar hout. Dc masten zyn ook ligt naar evenredigheid. De bodems zyn volkoomen^ plat. De hoeveelheid van hunnen last hangt meest van hunne lengte af, alzoo zy niet dieper dan vyf voeten onder water gclaadcn worden. Het huisgezin bewoont eene reeks kamers naar dc grootte van het fchip; deeze zyn in het midden geplaatst. De vloer is omtrent drie voeten laagcr dan het verdek, en zy ryzen omtrent vyf voeten boven hetzelve. Deeze vertrekken zyn net cn gemaklyk, cn fommige zyn zelfs zeer ficrlyk gemeubileerd.
Als zy den Rhyn af koomen cn 'er veel water, de ftroom fterk en de wind in hun voordcel is, doen zy dc reis naar Holland in weinige dagen. In ftiller jaargetyden en als dc wind hun niet dient, ligt het fchip dwars, daar de regtc loop van de rivier zulks toelaat, en dus wordt deszelfs grootfte breedte aan de voortdryvende kragt van den ftroom blootgcftcld. Op andere tyden zyn zy verpligt verfcheiden dagen of weeken ten anker tc liggen, om het zwellen van dc rivier aftewagtcn, gelyk andere fchcepvaarers naar eenen gunftigen wind. Als zy dc rivier opvaaren, zyn zy fomtyds verpligt van tien tot twintig paarden tc gebruiken , en ook ligters daar dc rivier ondiep is. Aft het water laag en dc wind hun tegen is, brengen zy eenige maanden met die reis door. Zy zyn ook vcelc tollen onderhevig, van welke fommige vry zwaar zyn, My is verzeekerd
dat



REIZE LANGS DEN RHYN. e6o
dat 'er niet minder dan twaalf zulke onderdrukkers tusfchen de fteden Keulen en Amfierdam zyn. Deeze op een gehoopte kosten en nadeelen maaken noodwendig de vragten zeer hoog, en dingen, die in zigzelve goedkoop zyn, worden zeer duur. Naar beneden den Rhyn zyn de artykelen die vervoerd worden hoofdzaaklyk glas, yzer gereedfehap, en yzeren ftaaven, Rhynfche wynen, Seltfer water, grof aardewerk, pyp-aarde, lei- en tras-fteen of lapis tophaceus worden ook in aanmerklyke menigte naar beneden gevoerd. Als zy terugkeeren zyn zy gelaaden met de voortbrengzelen van de Oost- en WestIndieën, ftokvisch, Hollandfche kaas, Engelsen tin en lood, fyn papier enz. Omtrent twintig van deeze fchepen vaaren op Amfierdam, en zy"doeu twee reizen in het jaar.
De regeeringvorm van Keulen is een gemcenebest, dat in eene Aristocratie ontaart is. Het volk heeft veele rechten, maar weinig magt. De weinige koopheden, die 'er nog overig zyn, maaken egter ecu middenftand tusfchen den adel en de Iaagere klasfe van burgers, welke hen voor onderdrukking bewaart. De voorrechten en cisfehen van dèn Keurvorst, die hoofdzaaklyk tegen dc Aristocratifche zugt naar magt ftryden, zyn ook eene verdere befcherming voor de burgers in het algemeen. De maatige belastingen en groote overvloed van levensmiddelen maaken haar tot een verblyf voor lieden, die van weinig geld goed willen lecven. Naardien ik niet buiten vrees ben dat eene naauwS 5 ge-



1170 REIZE LANGS DEN RHYN.
gezette zugt om de waarheid te zeggen my in myne befchryvïng van Keulen, wat fchimpaebtig heeft doen zyn, haast ik my met vermaak om den anderen kant van de medaille tc vertoonen en u derzelver voordeeligfte zyde te laaten zien, terwyl ik van harte wenschte dat de opfchriften talrykcr en grooter waren.
Ten eerften is Keulen beroemd en onfterflyk gemaakt door de geboorteplaats van den grooten Rubens te zyn. Deeze omftaudigheid heb ik reeds in eenen voorigen Brief vermeld; ftaa my toe 'er nu nog by te voegen, dat het huis van deezen vermaarden fchilder by den naam van Jabaciïs huis bekend, eiken reiziger , die 'er naar vraagt met eene foort van triomph getoond wordt. Het huis heeft dien naam ontvangen, omdat het de woonplaats geweest is van eenen man van aanzienlyk vermogen, die een aanmoediger van de befchaafde konften was.
Ten tweeden. In het jaar 1607 wierd in die ftad geboren Anna Maria Schuurman, eene Juffer, die zeer aanmerklyk geweest is door de vroege verfchyning en grootheid van haare ziel-vermogens. Men zegt dat zy, drie jaaren oud zynde, reeds in ftaat was boeken in haare eigen taal onderfchcidenlyk te leezen. Toen zy zes jaaren oud geworden was, maakte zy verfcheiden ftukjens, zoo in Dicht als in Profa, op verfchillende onderwerpen, die eene plaats in de verzamelingen der liefhebberen waardig gekeurd worden. Men verzeekert ook dat zy, in den tyd van drie uuren, de konst van borduuren leerde,



REIZE LANGS DEN RHYN. 271
de, die zy, zonder dezelve veel te beoefenen, tot eenen grooten graad van volmaaktheid bragt. Zy kon de Franfche, Engelfche, Italiaanfche cn Latynfche taaien zeer vloeiend fpreeken, en het Grieksch en Hebreeuwsch was haar eigen. In het midden van haare loopbaan van letterkundige glorie wicrd zy eene dweepfter, zy was eene yverige leerling van den myfticken Labadie, zeide de waereldfche geleerdheid vaarwel, en verviel tot eene droefgeestige afzondering. Naardien alles wat zy deed in uiterften fchynt geloopen te hebben, denkt men ook dat zy haaren dood vervroegd heeft door eene onmaatige menigte fpinnen tc eeten. Zonder te willen beweeren dat fpinnen juist de beste kost voor het menschlyk geflacht zyn, mogen wy met reden tvvyfelen of dit gedeelte van haare gefchiedenis niet denkbeeldig of vergroot zy.
Dus verre wat de overledene aangaat nu van
de leevende.
Als een vreemdeling den Waard van zyne herberg, of de lieden aan de gemcene tafel, of zynen huurknegt vraagt wat 'er in Keulen merkwaardigst zy? worden het kabinet van Monfieurle Baron de Hupsch, en de verwonderlyke ontdekkingen en verbeteringen van den beroemden Opticus en Mathematifchen In. ftrnment-maakcr H— terftond opgenoemd.
Naardien de dag, waarop wy meenden te vertrekken , reeds eenigzints gevorderd was , en wy niet konden begrypen dat een wezcnlyk uitmuntend konftenaar aanmoediging genoeg te Keulen zoude vinden



272 REIZE LANGS DEN RHYN.
den om zig aldaar uit verkiezing ncdertezetten, kwamen wy overeen van ons bezoek tot het kabinet van natuurlyke en konftige zeldzaamheden 'van den Baron de Hupscïi alleen te bepaalcn.
De Baron heeft zekere bepaalde dagen in dc weck, waarop alle vreemdelingen, zonder het tc vooren te verzoeken, ontvangen worden. Hy verzelt hen gewoonlyk zelf, befchryft huji alles en andwoordt op hunne vraagen met groote beleefdheid en befchaafdheid.
Het kabinet is zeer groot en zeer verfcheiden; maar het is geenzints in eene fierlyke orde ten toon gefpreid. Daar zyn verfcheiden onregelmaatige kleine vertrekken in een oud onregclmaatig huis gepropt vol. De aandacht van den Baron is tot geene byzondere foortcn van voorwerpen by voorkeur bepaald gebleven, maar ftrekt zig uit tot alles wat zeldzaam cn merkwaardig in zyne foort gerekend wordt, zoo in de drie Ryken der Natuur als in werken der Konst; gelyk als viervoetige dieren, vogelen, visfen, infektcn, koraalcn en zce-gewasfen, mineraale en edele fteenen , verfteendc zaaken, de afgoden, munten, kleederen, wapenen en huisraad der Chineezen, Oost- cn West-Indiaanen cn Noordfche volkeren , oude wapenen van de Europifche volkeren, vatcH van kryftal, agaat, amber, ftandbeelden , prenten, tekeningen, geëmailleerd mofaïk-werk, Grickfche en Romeinfche medailles , medailles van de middel-eeuwen , muzyk-inltrumcntcn van verfchillende volkeren, kostbaare handfehriften in ver-
fchil-



REIZE LANGS DEN RHYN. 273
ichillende taaien. Gy zult my wel willen vcr-
fchoonen van in byzonderheden te treden, het verward en oppervlakkig gezigt dat ik van alle deeze voorwerpen gehad heb, laat my flegts toe in algemeenc omPandighcden optegeven.
Ik heb veele voorbeelden gezien, dat 'er groote verzamelingen door zeer onkundige lieden gemaakt zyn, die zig geheel op_ het oordeel en dc aanbeveeling van andere verlieten , als zy iets kogtcn, en die genoodzaakt waren hunne naamlyst intezien, als zy naar eenig byzonder Puk gevraagd wierden. Maar dit is het geval niet met den Baron. Zyne gefprekken gecven blyken van eene groote veri'cheidenhcid en uitgeftrektheid van kunde. Dy heeft ook zeer veele boeken gefchreven over onderwerpen van Geneeskunde en Natuurlyke Hiftorie. Hy fchenkt elk eenen die hem bezoekt eene naamlyst van zyne werken , en verzoekt daarentegen om de eer van uwen 'naam in een boek dat hy u tot dat einde aanbiedt.
Dc Baron fchynt in het Puk van verlichting van het varftand verre verheven te zyn boven de algemeenc klasfe van menfehen, met welke hy gemecnfchap heeft, cn hy laat in zyne fchriften eene bewustheid van die meerderheid blyken. Daar loopt eene zekere waanwyshcid door dezelve, die natuuriyk en byna vcrgeeflyk is by iemand in zyne omPandighcden , beroofd van het gezelfchap van verftandige en geleerde lieden en in eenen maalftroom van onweetendheid gedompeld. Een man in die omPandighcden heeft de gelegenheid niet om zyne dwaa-
' lin-



274
REIZE LANGS DEN RHYN.
lingen te verbeteren, of om de verdienden van zyne eigen nafpeuringen naar waarde te fchatten.
Wat dat wonder van zyne eeuw, onzen Opticus betreft, het zou my gefpeten hebben , zoo onze onverfchillighcid u beroofd hadde van de kennis aan eenen man van zyne uitmuntende talenten. Om onze achtloosheid te vergoeden, zal ik mynen vriend Pilati verzoeken hem u aantebieden. Deeze Schryver, dien ik reeds in mynen eerden Brief heb aangehaald, laat zig, in zyn bericht van Holland, door zyne pen op de eene of andere wyze naar Keulen voeren, cn zy geeft ons de volgende anecdote omtrent den Opticus , van welken wy fpreeken. Hy verhaalt ons dat op zyn klaagen aan de openbaare tafel, dat hy een glas uit eenen zak-telescoop van Dollond verloren had, hy terdond met dat verlies geluk gewenscht wicrd door verfcheiden Heeren, die daar tegenwoordig waren, naardien zulks aanmerklyk tot zyn voordeel zou uitkoomen, alzoo 'er een Opticus in de dad was , by wien Dollond maar een jongen was. Hy zond om dien kondenaar en vroeg naar een glas voor een telescoop van twaalf duimen. Zie hier zyn andwoord:
Myn Heer, ik heb juist zulke middelmaatige glazen niet als die van Dollond ; het zou jammer zyn een glas van my by de zyne te voegen. Gy zoudt veel beter doen van dien kyker van Dollond maar daar te laaten en eenen van deeze te neemen. Ik geef u eenen van twaalf duimen voor het dubbel van den prys van dien van dien Engelschman; maar de
my-



REIZE LANGS DEN RHYN. q75
myne zyn ook wel vyftigmaalen heter dan de Engelfche. Als gy met eenen verrekyker van Dollond van hier tot aan het eind van de brug ziet, zoudt gy met eenen van my, als de bergen niet in den weg waren, van hier tot Coblentz kunnen zien. Geloof my, daar is geen konftenaar in de waereld die by my te vergelyken is. De Koning van. Engeland heeft my willen hebben; maar ik boude niet van de Engel* fchen. De Keizer heeft my groote aanbiedingen laaten doen om my in zynen dienst te lokken; maar zyne Excellentie myn Heer de Graaf van -—* die myn befchermheer en weldoener is, heeft my een afkeer van het leven en den geest van het hof ingeboezemd. Denk eens of ik , na het den Keizer geweigerd te hebben, naar Frankryk zoude gaan, waartoe ik aanzoek gekregen heb.
De Heer Pilati voegt 'er by dat zyne ftadgenooten in plaats van over zyne onbefchaamdheid te bloozen, trotsch waren op eenen man, die hunne ftad zoo veel eer aandeed.
Ik zou misfchicn vermoed hebben dat dit vergroot ware, zoo ik niet over eenige jaaren eenen reizenden boekverkooper van Parys ontmoet hadd', die volmaakt dezelfde taal voerde. Zyn gantfche gcfprek, geduurende de twee uuren dat ik met hem in dezelfde lchuit zat, liep over zyne eigene bekwaamheden, de kuiperyen van vreemde hoven om hem overtehaalen van zig by. hen nedertezettcn, en hoe verre de Chevalier le Buffon beneden hem was in dc kennis der Natuurlyke Hiftorie. Hy beweer-



276 REIZE LANGS DEN RHYN.
weerde dat Buffon een volmaakte weetniet was, en niets had dat hem konde aanbeveelen dan een fierlyke ftyl, gelyk hy welhaast zou toonen in het doorwerkt traótaat, dat hy voor dc drukpers gereed maakte.
XXVIII. BRIEF.
Myn Heer!
"Wanneer eene maatfehappy tusfchen de twee uiterften van voorfpoed en ellende fchynt te lecven, let men zelden op de oorzaaken van haaren byzonderen ftaat. De vereeniging van goed en kwaad wordt of toegefchreven aan dat mcngzcl van wysheid en onvolmaaktheid, die het karakter van den mensch en van al wat menschlyk is uitmaakt, of aan eenen tocvalligcn zaamenloop van verfchillende en ftrydige omftandigheden, welke tc talryk kunnen zyn of misfchicn te ingewikkeld om iemand aantemoedigen van 'er een naauwkcurig onderzoek naar te doen. Maar in beiden de uiterften wordt onze nieuwsgierigheid fterk opgewekt om de oorzaaken te ontdekken, welker kragtige werking zulke buitengewoone uitwerkingen gehad heeft. Daar vrede , eensgezindheid, nyverheid, algemeene voorfpoed en veiligheid heerfchen daar de algemeene kragt tot het alge¬
meen welzyn wordt aangewend en elk byzonder
per-



REI2E LANGS DEN RHYN. r.77
perfoon zulk een groot deel vryheid geniet, als de gemecne banden van eene voordeclige vcrecniging tot maatfehappy kunnen toelaaten , fpooren wy gaarne de bronnen van deeze zegeningen na , cn leeren wy gaarne door welke gelukkige toevallen of door welk plan van gedrag zy verkregen en behouden zyn. En dit is niet enkel een voorwerp van nieuwsgierigheid. Als wy het fpoor ontdekken, dat naar voorfpoed leidt, zyn wy zcekcrlyk tc meer in Paat en kunnen meer geneigd gemaakt worden om op hetzelve te wandelen. Daar armoede, onderdrukking, kwyning en eene vis inertiti heerfchen, daar dc menigte in eenen verlaagden Paat van verpand en omPandighedeu is, daar weinige over de menigte den meester fpeclcn , daar, uit de fchaarschheid van zegeningen , deeze weinige geen vermaak genieten dan uit de befchouwing van hunne eigen meerderheid, en daar van alle hunne ftaatkundige ontwerpen daar henen rigten om dien afftand zoo groot als mogelyk is te maaken, worden wy geleerd de ftelregelen en het gedrag dat tot zoo veel ellende brengt, tc verachten, en vermaand dezelve in het vervolg te vermyden.
De Pad Keulen mag in voorige dagen een voorbeeld ter navolging vertoond hebben, derzelver laater gefchiedenis is die der dwaasheid. Dc puinhoopen van Palmyre cn Herculaneum bewyzen niet duidlykcr dat 'er eens op die plaatfen bloeiende fteden ftonden, dan de talryke blyken van verval in deeze aloude ftad bewyzen dat zy eens groot en luisterT ryfe



278 REIZE LANGS DEN RHYN.
ryk was. Ook toonen de puinhoopen van de twee eerfte niet duidlyker de yslyke uitwerkingen van menschlyke woede en dolle eerzugt of van aardbeevingen en vuurftroomen dan de vernederde Paat van de laatPe den verzengenden invloed van dweepzugt en bygeloovigheid doet zien.
Gelyk Keulen eene van de oudfte lieden van Duitschland is, zoo is zy ook eene van de cerwaardigPe. Derzelver Chronykcn bewecren dat Marcus Vipfanius Agrippa derzelver ftichter geweest is, cn dat zy gebouwd wierd in de Iandftreek door de Uhii. bewoond, toen zy over den Rhyn gebragt wierden, ter eere van Agrippina, moeder van Nero en vrouw van Claudius, die hier geduurende de legering van haaren vader Germanicus geboren wierd. Begeerig om de plaats haarcr geboorte tc vergrooten, wierd zy door haar tot eene Romeinfchc volkplanting gemaakt. Daar van daan verkreeg zy, na eerst de ftad der Ubii (Oppidum Ubiorum) genaamd geweest te zyn, den naam van Colonia Agrippina en naderhand by uitfteekendheid dien van Colono (Colonia.') Trajanus was de Gouverneur van dc volkplanting voor zyne bevordering tot het gebied van Rome.
Keiden bleef byna vier eeuwen de hoofdftad van dat gedeelte van Gallie, dat aan den Rhyn grenst, aan welk Augustus den naam van Germania gaf. Het wicrd algemeen om dc juistheid, het tweede Germauie genoemd.
Omtrent het jaar 462 wicrd Keulen de handen der Romeinen ontrukt door de oproerige, doch dappere,
Fran-



REIZE LANGS DEN RHYN. 275
Franken, en wierd aan de Kroon van Frankryk gehecht. In de tiende eeuw hernam Otto haar van dc Frani'chen en hechtte haar weder aan het Duitfche Ryk.
Ten tyde dat de regeeringsvorm van Duitschland ingerigt wierd, gaf de groote naam van de Geestlyken, zoo om hunne onderftelde heiligheid als wezenlyk grootere kundigheden, hun eenen al te groetten invloed in alle burgerlyke belangen, en dus wierd de godsdienst van Jcfus de grondflag van hunne waereldlyke magt.
Byen en Wespen zwermen daar de meeste zoetigheden zyn ; kapellctjens vermenigvuldigen daar de meeste kruiden zyn, Spaanfche vliegen houden by-
zonder veel van olyvcn. ■ Dus vestigen Room-
fche Priesters van alle orden hunne wooningen en ; oefenen en breiden hun gezag uit daar dc meeste rykdommcn zyn. Het is dan ook geen wonder dat Keulen hun geliefdst verblyf wierd, en dat 'er pragtige Kerken , Collegicën, Abtdycn, Vrouwen en j Mannen Kloosters opgerigt, ingefteld en begiftigd wierden , tot de fchynbaare grootheid , maar tot wezenlyk nadeel van de ftad. Naardien weinige ■ menfehen ongodsdienftig zullen fchynen , als het hun belang is het tegendeel te zyn, en naardien de meest wacreldfche mensch den grootften eerbied voor het i Christendom zal vertoonen, als het ryke domeinen bezit, zoo rekenden het de takken van de doorlugtigfte genachten zig eene eer in de geestlyke orden te treeden. Vrouwlyke Heiligen en Koninglyke boetT * vaar-



sSo REIZE LANGS DEN RHYN".
vaardige wierden Abtdisfen van ryke Kloosters, daar grond-eigendommen met waereldlyken invloed en waardigheid verknogt waren. Daar van daan waren de Kanunnikkesfen van St. Cecilia, St. Maria, St. Urfüla en veele andere van adelyke gedachten," en de vrouwen Abtdisfen van St. Catharina behoorden tot de Teutonifche orde.
Volgens de boven gemaakte aanmerking kunt gy oordeelen van den voorfpoed van de ftad door het getal Kerklykcn, die haar met hunne tegenswoordigheid verkoozen te vereeren. Gy kunt oordeelen over derzelver onmeetlyken rykdom, doordien zy in ftaat was om zulk een groot getal kostbaare gasten in zulk eenen luister te onderhouden. En indedaad Keulen was in een zeker tydperk eene van de eerde handcl-ftcdcn van Europa. Lubeck, Dantzig, Btugge en Keulen waren dc vier vroegde van de Hanzeefteden, en genooten eenen langen tyd het uitfl uitend voorrecht van de aangroeijende behoeften van ons gedeelte der waereld te leveren en derzelver opkoomende weelde te dienen. Van deeze was Keulen de bloeiendfte. Zy had niet alleen het voordeel van haare bevaarbaare rivier, maar zy was in het middenpunt van dat gedeelte van Duitschland geplaatst , dat de eerde befchaaving ondervond, zoo dat het geld 'er van alle zyden invloeide.
Het zoude verveelend zyn de verfcheidene gefchillen optcnoemen, die plaats hadden tusfchen de burgers en hunne gecstlyke regeerers. Deeze wierden byna vier honderd jaaren lang gaande gehouden.
Ik



PvEIZE LANGS DEN RHYN. 281
Ik zal flegts aanmerken dat in de elfde eeuw hun Bisfchop Aimo ondernam op hunne voorrechten inbreuk tc maaken. Zy weêrftonden hem; hy wierd gebannen. Hy gaf toe; zy wierden verzoend. Hy begon hen nog meer te onderdrukken cn zy begonnen zig ondcrwerplyker te gedraagen. Ecnigen tyd daarna weêrflonden zy de tyranny van Engelbert van Falkenburg met zoo veel vrugt als van vleeschlyke wapenen verwagt konde worden.— Zy wiérden onder den ban en dc interdictie van de Heilige Kerk gelegd. — Deeze geelHyke wapenen zegepraalden cn zy wierden door vrees tot onderwerping gedwongen.
Dit ontzagchelyk getal van geestlyke Heeren der Kerk, de grootheid en rykheid hunner begiftigingen , de menigten van Priesters en waereldlyken, van monnikken en nonnen ; hunne aangroeiende achting voor heilige rcliquieën en de opkoomende gewoonte van doods-hoofden met kroonen van juweelcn en paarlen cn andere kostbaare beuzelingen te verfieren, van welke de inhoud van myne voorige Brieven u in ftaat zal ftellen ccnige denkbeelden te vormen; — de winsten van den koophandel fielden de handeldryvende waereld in ftaat alle deeze zwaare lasten te draagen, gelyk dc voorfpoedigc Paat van Groot Brittannie maakt dat het geen gevoel heeft van den verbaazenden last van uwe nationaale fchuld.
De regeerende leden van de Heilige Kerk, brooddronken in hunne magt, geen acht flaande door welke middelen zy yerrykt was , of hunnen overT 3 vloed



a8a
REIZE LANGS DEN RHYN.
vloed aan den zegen der Voorzienigheid voor de regtzinnigheid van hun geloof toefchryvcndc; of zig in het hoofd fteekendc dat niemand een goed koopman kon zyn die geen goed Christen was, gaven in het jaar 1425 een edict van verbanning uit tegens alle de afftammclingen van Abraham, Dc arme Joodcn kreegen bevel dc ftad te ruimen, cn geene gemeenfehap meer met dc gcloovigen te hebben. Dit ontwerp, hoe wel het omtrent de goede zaak mogt werken, was zeer nadeelig voor den Koophandel, van welken een groot gedeelte de verdrukte Israëliten volgde en vcrtroostede.
Maar de noodlottige (lag wicrd niet gegecven voor omtrent twee eeuwen na het bovengemeld edict. In het jaar 1618 gebruikte eene godvrugtige hiërarchie, welke andere middelen vrugtloos vond om den aanwas van het Proteftantendom tc (tuiten, het fnoeimes van vervolging. Het Christendom te belyden was niet langer genoegzaam om een koopman te mogen zyn. De voordeden van den handel moesten alleen verdeeld worden onder hen , die het waar Katholyk geloof beleeden, gelyk het by de wet was vastgeftcld, cn alle de Proteftanten wierden uitgedreven als gevaarlykc nicuwigheid-zoekers. Omtrent veertien honderd van de nyverigfte cn rykfte familicën waren verpligt de ftad tc verhaten. Deeze zet-, ceden zig neder in de nabuurige fteden van Mulheim, Püsfeldorff, Elberfeld, Creveld enz. wierden magtige mededingers, lokten die laauwe Katholyken mede , die yoorfpocd in hunne zaaken boven eenheid
van



REIZE LANGS DEN RHYN.
van geloof keurden en bedorven de ftad in den grond. Van deezen tyd af aan geraakte zy in verval. Het is waar dat de regeering naderhand, haaren misdag ziende, de zaaken tot eene minlyke fchikking zogt te brengen tusfchen hunne belangen cn hunne gewetens. Dc Proteftanten wierden verzogt terug tc keeren , men beloofde hun perfoonlyke veiligheid vry van alle mocijclykhcdcn om hunne gevoelens in het ftuk van godsdienst. Schoon men hun de vrye godsdienstoefening niet toeliet, cn fchoon zy niet in de regeering wierden tocgelaaten. Deeze gebrekkige maatregelen bragtcn degts eene geringe verandering te weeg. Men zegt dat 'er niet meer dan vyftig of zestig perfoonen terug keerden en , als of 'er iets noodlottigs voor den koophandel in het Katholyk geloof ware, de afftammclingen van dccze perfoonen deelen nu onder zig het grootfte gedeelte van de kleine overblyfzelen van den koophandel.
Voor of Jooden of Proteftanten ontrust wierden, bevattedc de ftad meer dan dertig duizend wcerbaare mannen. In het wapenhuis van de Citadel zyn helmetten, malie-kolders enz. voor vyf en twintig duizen mannen. Thans gaat het getal der inwooneren geen veertig duizend menfehen tc boven. Een onlangs gedaan onderzoek van den ftaat der bevolking heeft hun doen zien dat van dit getal degts zes duizend burgers zyn, die ordcntelyk van hun goed keven of van hunnen koophandel ordcntelyk beftaan kunnen. De Gcestlykbcid van verfchillende benaamingen cn de bewooners van godsdienftigc geftichT 4 ten



a8+ REIZE LANGS DEN RHYN.
ten beloopen een getal van twee duizend vyf honderd menfehen. De overige een en dertig duizend en vyf honderd zyn gemeene ambagtslieden, huisbedienden of bedelaars. Twee derde van dee'ze groote ftad ligt tot eene puinhoop. Daar zyn ftraaten en pleinen die tot moestuinen en wyngaarden aangelegd zyn. Dc omheining alleen die tot het Charterhuis behoort en deszelfs tuinen en wyngaarden omvat, is zoo groot als de geheele ftad Mulheim. Deeze , o Vervolgingsgeest, deeze zyn uwe zegepraalen!!!
Een mensch van gewoon verpand , buiten den draaikolk der godgeleerde gcfchillen en vooroordeelen geboren, die eenvoudig en bedaard op oorzaak en uitwerking let en onmiddelyk begrypt dat de aart en het aanzien van de laatfte algemeen overcenkomftig is met den aart cn het aanzien van dc eerfte; zoo een man moet verwonderd zyn over eene dwaaze halftarrighcid die dc Keulenaars niet alleen eigen is. De zaamenhang, by voorbeeld, tusfchen foberhéid, nyverheid, bekwaamheid, fchranderheid, ecrlykhcid, voordeden van plaatslyke ligging, de hecrfchende mode en de geest der tyden ; de naauwe verceniging tusfchen deeze cn den aanwas van den voorfpoed ecner maatfehappy is gemaklyk tc ontdekken; en indedaad zy is uit zigzelve blykbaar.
II faute aux yeux, gelyk de Franfchen zig uitdrukken , letterlyk het fpringt u voor het oog. Maar hoe is het den menfehen in het verpand gekoomen dat de eenheid van geloof in verfcheidene artykclcn van
ge-



REIZE LANGS DEN RHYN. 235
gefchilvoerende godgeleerdheid, eenigen voordeeligen invloed konde hebben op den koophandel, de nyverbeid en de verbetering der manufacfuuren? Moeten godvrugtige Prelaaten en geleerde Cafuïsten aanhoudend bedrogen worden door de geringde oyereenkomden? en moeten zy die, gelyk Gregorius de Groote, de voornaamde regel van hun gedrag maaken ? f» De wyze regenten van Keulen konden immers niet, op aanzetting van hunne heilige vaders, het denkbeeld voeden van eene verborgen zaamenhang tusfchen de wet van befnydenis en het Paan van geld , of vreezen dat de Israeliten , enkel uit groote verkleefdheid aan die wet, dezelve tot onbeboorlyke voorwerpen zouden uitbreiden? Toen zy hunne gedrenge edicten tegens de Protedanten uitgaven, was zulks om dat deeze aanwasfendc feéle zekere leerdukken verzaakte, die ten hoogden noodzaaklyk waren voor de verbetering der manufacluuren? Begreepen hunne vervolgers dat 'er een vast geloof aan de Transfubdantiatie vereischt wierd om vlas tot eene linnen-draad te fpinnen, of dat het eenige der fcheikundige veranderingen zoude bevorderen die nodig zyn om de kleuren te maaken en vast te doen hechten , en dat deeze artykclen begonnen tc verbasteren naar maate deeze leer niet
meer
O) Zie in Homes Hiftorie van Engeland, Vol. I. p. 32. een voorbeeld van de godvrugtige wyze, waarop de godvrugtige Gregorius met de woorden Angli deëri en AUa fpeelde.
T5



aSÖ REIZE LANGS DEN RHYN.
meer geloofd wierd ? Hebben zy ondervonden dat het laatfte oliezei het werk van eenen leder-bercider gladder en zagtcr maakt ? En dat de leer van bet vagevuur het rafinecren van bet zilver bevorderde? Zoo ja, dan kunnen wy ons ook niet verwonderen dat waereldlyke ftaatkundc eene waarde byzette aan Hellingen die zoo noodzaaklyk zouden zyn voor het voortbrengen van goed werk van eenigen aart. Maar daar zyn geene bewyzen aanwezig dat zy dus redeneerden. En egter, indien deeze fchadmv van verontfchuldiging niet aangenoomen wordt, welke andere kunnen wy in derzelver plaats ftellen? Verbeeldden zig deeze zooncn der kerk dat zy de gunst des hemels konden koopen door geftrengheden tegens ongelukkige, die zoo gelukkig niet waren van een groot deel waarheid tc bezitten , gelyk zy ? Naardien nu deeze kleiner hoeveelheid geloof by perlbonen berustedc die meer bekwaamheid cn nyverheid bezaten, op welke wyze zou dan de Voorzienigheid hunne vervolgende godsvrugt hebben kunnen beloonen, zonder de vastgeftelde orde van zaaken miraculeuslyk omtekecren ? Het behaagde de Voorzienigheid niet hun zoo groot eene gunst te bewyzen en dc proef is hun verderf geweest.
Dus , bewyst dc gefchiedenis van Keulen , myn vriend, dat van alle dc ongelukken, die eenen ftaat overkoomen kunnen , al te groote yver cn blinde dweepcry de verd rflykfte zyn. Laaten vreemde wanden vreeslyke fcerwoestmgén aanregten, laaten zwaare branden veel vertceren , laaten aardbeevim-
een



REIZE LANGS DEN RHYN. 287
gen ftatige gebouwen inzwelgen; de geest, de veéTkragt, het opwekkend levensbeginsel, dat nog overig is, zal de fchade dra verhelpen daar de vernieling niet in eens volkoomen is. De onderdrukking, die door den mensch den mensch aangedaan wordt, ontzenuwt en vernielt. Deeze brengt eene atonie in de gefteldhcid, welke geen geneesmiddel met mogelykhcid kan bereiken of herltellen.
XXIX. BRIEF.
Myn Heer!
w y zouden alle recht op den naam van nieuwsgierige reizigers verbeurd hebben als wy verzuimd hadden Bruhl, het. lust-flot van den Keurvorst van Keulen, te gaan bezigtigen. Het was my door mynen vriend te Dusfeldorff onder de merkwaardigheden opgetekend, en wy wierden 'er zeer toe aangezet door verfcheiden Heeren aan de gemeene tafel zoo wel als door onzen huisknegt, welke deeze gelegenheid waarnam om ons te overtuigen dat zyne kennis zig verder uitftrekte dan de omvang van de muuren van dc ftad. Het lag niet meer dan anderhalve post uit den weg naar Bonn, het weder was fchoon, wy hadden den gcheelen dag voor ons; daar waren geene noodwendige zaaken die ons dwongen om in den voormiddag te Bonn tc moeten Wezen, en wy hadden tyds genoeg om die plaats
nog



s8S REIZE LANGS DEN RHYN.
nog in den agtermiddag te bereiken. Wy konden 'er dan met reden niets tegen inbrengen, fchoon ik, om de waarheid te zeggen, als 'er niet zoo veele omftandigheden voor geweest waren, my 'er tegens zoude verzet hebben. Want ik had verfcheiden lusthuizen in Engeland, eenige in Frankryk, en niet weinige van de voornaamftc Buitenplaatzen in Holland gezien, zoo dat myne nieuwsgierigheid in dat ftuk vry wel voldaan was. Als dc nieuwigheid van deeze voorwerpen voorby is , wordt derzelver groote en gewoonc eenzelvigheid walglyk. De geringe verfcheidenheid die tusfchen de eene en de andere te zien is, vergoedt naauwlyks de moeite van kamer in kamer uit te gaan, en naar dc hiftorieën van far milie-portretten te luisteren, welke men vergeet zoo dra men het huis verlaat, of van ryke borduurzels, door aanzienlyke vrouwen gewerkt, met welke wy nooit de eer gehad hebben bekend te zyn. Ik vind het wat lastig verpligt te zyn, uit beleefdheid voor den vertooner, hunne ftatie-ledikanten, hunne Chineefche behangzcls, vazen , Brusfelfche of Gobelynfche tapyten, ingelegde vloeren, zyden damaste gordynen en ftoelen, cn zittingen fchitterende van gouden franjes, hunne fchoorfteerl-niantels, door fphinxen en meerminnen onderfchraagd, eenen bacchus of een' dolphyn, een buffet, of marmer tafcltjen draagende
„ Het ryk buffet ver per d met veel gekleurde fan gen, „ Daar men het water uit den mond 5, Eens praaien Tritons op. kan vangen.
on-.



REIZE LANGS DEN RHYN. 289
öntallyke Engelen, fraai verguld om de lyst van eenen grootcn fpiegel te verfieren, Cherubynen tot kandelaars vernederd van boven fpartclende om de flervclingen beneden te verlichten , Cupidos met bloemflingers in alto reltevo boven eene alcove hangende, de drie Bevalligheden eenen kagchel verfierende, en zoo onvermydlyk aan de hitte van eenen gloeijenden oven blootgefteld als Shadrach, Mefach en Abednego, Goden en Godinnen veroordeeld om orchesten of dc balieëen van eenen ruimen trap te draagen , te bewonderen; en deeze zyn het egter die de hoofdbouWftoffen Van dien luister opleveren, welke de algemeene voorwerpen van bewondering zyn.
Verbeeldt u egter niet, Myn Heer, dat ik iemand van die godheden veracht of een algemeenen twist met hun wil zoeken; neen, ik ben hunnevoorfpraak, want het floot my in Waarheid dat hunne godheden zoo onvergeeflyk onwaardig behandeld worden van tot zulke laage dienden uitgehakt en gehouwen te zyn naar de grilligheid van de arme ftervelingen. Zelfs ben ik niet partydig tegens hen geworden door het ongeluk, dat my overkwam, toen Neptunus de tanden van zyn vork in myn agterhóofd (tak, zoo als ik agteruit flapte om het ftandbeeld van eene Vernis in eenen voordeeligcr ftand te befchomven. Het was de Venus de Medicis niet, welker volmaakt welgevormde geftalte verzeld gaat van een gelaat, zoo donker als of zy met haar beroep te onvrede ware; het was de andere Venus, de
" 1 ■ Erycina ridens
Quam jocus circumvolat & Cupido.
Doch



epo RËIZE LANGS DEN RHYN.
Doch naardien de God niet van zins was my kwaad tc doen, want de fteek was op Erkhthoritm gemunt, vergeef ik het hem van harte. Misfchien was het gedeeltelyk myne eigen fehuld, om dat ik zoo aandachtig naar deeze vrolykheid minnende Juffer keerde, die gemeenlyk haare bewonderaars de eene of andere kwaadc poets fpcelt.
Ik heb ook gcenen tegenzin in zyde en fatyn of wat daartoe behoort. Als de vermogende man met de beginzelen van rechtvaardigheid, mildheid en liefdaadigheid , eenen fmaak voor deeze foort van iieraaden vercenigt, als hy, na alle zyne onmiddclyke afhangelingen en alle die natuurlyk iets van hem te vorderen hebben, zoo gelukkig gemaakt te hebben als hun ftaat toelaat, met het overtollige het vernuft aanmoedigt, dan doet hij wel. Maar deeze overtolligheden zyn ellendige plaatsbeklecders voor de minde hoedanigheid van den geest, en zy wekken onze verontwaardiging, als zy de zegetekenen van onderdrukking zyn.
Dc naam van het lusthuis is eigenlyk Augusthurg; dan, alzoo het aan de kleine doch aangenaame dad Bruhl grenst, rekent men het niet verkeerd te noe, men als men het denzelfdcn naam geeft. Het paleis en de dad liggen in eene vrugtbaare valei, omtrent twee mylen van Keulen en drie van Bonn. Het land dat tusfchen beiden ligt, is vermaaklyk, open, afwisfelend, en was ten tyde van onze reis met overvloed bekaden. Het lusthuis of, om den verheven dyl van de inwooneren aanteneemen, het Paleis op de Zuid-Oostlyke zyde van de dad. Het heeft niets
bui-



REIZE LANGS DEN RHYN. 29i
buitengemeens in zyne uiterlyke vertooning of bouwkunde, cn ftaat flegts gelyk met lusthuizen van den tweeden of derden rang in Engeland. Het ftaat ia het midden van een zeer groot plein, dat eene Bas* Je-cour voor eiken gevel vormt. Deeze Basfe-cour wordt niet zoo wel in orde gehouden als hy verdient. Eene algemeene verwaarloozing fchynt te kennen te geeven dat de Keurvorst 'er niet veel zyn verblyf houdt, en deeze verwaarloozing verfpreidt eene treurigheid over den geest, meer dan volltrckte puinhoopen.
Dc onmiddelyke ingang in het huis is wat byzonder voor het palcis van eenen Prins en in het geheel niet gefehikt om het denkbeeld van waardigheid te verwekken. Hy is door eene poort, die door het middenpunt van het gebouw loopt, op dc wyze als in fommige groote herbergen. Aan dc llinkcrhand van deezen ingang, als men van de ftad koomt, is een groote zeer fraaie trap, overkropt van fchilderwerk cn beelden. Het eerfte gezigt bragt my den pragtigen trap te Chatsworth, lustplaats van den Hertog van Deronshire, te binnen. Doch naardien' de laatfte met eene fchoone zaal gemcenfehap heeft, is dc voegzaamheid met de waardigheid vereenigd, daar het gebrek aan beiden , in het huis te Bruhl zeer treffend is. Men koomt op dit kostclyk vcrlierd ftuk onmiddclyk uit den algemeenen ingang van welken ik gefprooken heb van welken het door enkel yzeren tralieën afgefcheiden is. Deeze wyze van bouwen is niet alleen niet fierlyk, maar zy ftclt dit
keu-



ays REIZE LANGS DEN RHYN.
keurig werk bloot voor alle wolken van ftof en het huis aan alle winden.
Aan de regterband, als men van de ftad koomt, zyn de keukens voor de dienstboden. Onze leidsman begon ons aan deeze zyde rond te brengen en bragt ons eerst in eene groote billard-kamer waarvan de muuren met Hollandfche tegeltjens bedekt waren, van daar naar de familie-kapel, van daar in verfchillende andere vertrekken, groote en kleine, tot alle einden gefchikt, welke de weelde kan uitvinden of vermenigvuldigen; morgen-kabinetjens, avont-kabinetjens, Itatie-kamers, gezelfchap-kamers, zaaien, flaap-kamers met byzondere kapellen daaraan vast enz. Daar is veel gefpild om verfcheiden van deeze vertrekken grooten luister bytezetten. De befchotten zyn levendig van kleur en zeer overdaadiglyk verfierd, maar niet in den eerften fmaak.
Ik moet u verzoeken deeze vertrekken zoo goed gy kunt te meubileeren met den grooten voorraad, dien ik u reeds heb opgegeeven, naardien het huisraad,, dat 'er eigenlyk in behoorde, reeds naar Frankfort gevoerd was, tot dc verkiezing van den Keizer, zynde beflemd om hunnen luister te vertoonen ter eere van die plegtigheid.
Twee der vertrekken zyn byzonder groot, de gezelfchap-kamer en de groote zaal, gelyk ook het portaal van den trap. De zoldering van deeze zyn door Anducci cn Carioli befchilderd in eenen zeer fierlyken en aangenaamen fmaak. Het onderwerp in de zaal is, naar ik my herinner, het banket der
Go-



REIZE LANGS DEN RHYN. m
Goden ; de andere heb ik vergeeten, maar zy waren alle van eenen hemelfehen aart. Een van deeze fchilders Carioli ontvong niet minder dan omtrent vyf duizend ponden fterlihg voor het fchilderen van de groote zaal. Voldaan met deeze aanzienlyke aanwinst by zyne voorige bezittingen, befloot hy met fchilderen üitteftheiden; maar hy wierd fterk door eenen anderen Duitfchen Prins aangezogt om het penfecl weder optevatten cn verleid door aanbiedingen te voordeclig om te wederftaau, voldeed hy aart het verzoek. Terwyl hy bezig was zyne konst te beoefenen, wierd hy door de gedwongen houding, waarin hy ftaan moest, duizelig en buiten zyne zinnen. Onder hemelingen bezig zynde, vergat hy dat hy fterflyk was, hy verbeeldde zig een engel te
zyn wilde gaan vliegen wierp zig van
het hoog ftellaadjen en viel dood op den vloer
neder.
De tuinen, tot dit paleis behoorende, verdienen geene befchryving.
Ik zou u van dit Kasteel nog meer kunnen zeggen ; maar ik zal allecnlyk aanmerken dat het gebouwd is door Clement Augustus , dat het begonnen wierd in het Jaar 1728, en geëindigd in het Jaar 1740. Het oud Kasteel, deszelfs voorzaat, is zoo dikwerf aangetast en verdedigd geworden door twistende partyen, dat de gefchiedenis van deszelfs gevaaren, van deszelfs lyden en overwinningen, de gefchiedenis zou zyn van de oorlogen, die verfcheiden eeuwen lang dit gedeelte van Duitschland beroerd hebben.
V Dit



ap4 REIZE LANGS DEN RHYN.
Dit bezoek aan Bruhl, dat my zoo volmaakt ott- ' Verfchillig was voor ik het ondernam, was oorzaak van eene zeer aanmerklyke verandering in het plan van onze reis. Wy waren eerst voornccmens geweest den Rhyn van Mentz tot Keulen op onze terugkomst van Frankfort aftcvaaren, ten einde het genot te hebben van dc romaneske toneelen, die zig aan elke zyde van den ftroom vertoonen, byzonder van Mentz tot Bonn. Voorts waren wy van zins van Keulen naar Cleef of Arnhem te vaaren in een van die grooter vaartuigen, welke ik in den voorigen brief befchrevcn heb. Wy hadden afgezien van het voldoen aan den wensch, dien wy gehad hadden Van Spa of Aken te bezoeken op het bericht dat wy bekoomen hadden dat de onlusten, die in het bisdom Luik en de omliggende ftreeken hecrschten, de gezelfchappen afgefchrikt hadden van zig naar eene van deeze plaatzen te begeeven. Maar onze waard verzcekerde ons dat deeze onlusten alleen op Spa invloed hadden en dat Aken ongemeen fchitterend was, zoo door dezelfde oorzaak, die Spa afbreuk deed, als door het verblyf van den Franfchen adel, die genoodzaakt waren bun land \t verlaaten. Ook vernamen wy dat Aken niet meer dan agttien uuren of eene dag reize van Bonn af lag. Deeze ftaat der zaaken noopte ons onze reis te veranderen, by onze terugkomst , en na van Mentz den Rhyn afgezakt te zyn van Bonn naar Aken te gaan en van daar naar Maa~ ftricht op onze t'huis-reis.
Zyt niet onvergenoegd, myn waarde Heer. Deeze
ver-



REIZE LANGS DEN RHYN. 29^
/ verandering van voorneemen zal geene verandering f in myn verhaal maaken. Als gy my deezen kleinen uitflap naar Bruhl, nog eenen naar Wisheiden en eene Epifode naar Frankfort wilt toeflaan, ben ik voorneemens my by myn onderwerp den Rhyn te houden en , als ik dien verlaat, myne pen nederteleggen.
P. S. Ik moest ti gezegd hebben dat, onder het klein getal fchilderyen, welke deeze wooning verderen, het voornaamfle de Maagd van Orleans verbeeldt, van het hoofd tot de voeten gewapend, knielende voor een crucifix; het wordt aan Rubens toegefchreven; en de Kruisfiging van onzenZaligmaaker in de Kapel door van der Werf, in dien keurigen trant, waar door hy vermaard is.
XXX. BRIEF.
M v n Heer!
A-Jaar is iets 111 het tont ènfemble van Bonn dat het byzonder aauloklyk maakt: en zoo ik in eene der plaatzen langs den Rhyn die ik bezogt heb, moest woonen, zou ik misfchicn aan deeze de voorkeur geeven. Daar gy reeds gezien hebt hoe zeer Cleef my bekoorde, zult gy my misfehien verdagt houden van eenen onflandvastigen minnaar te zyn, en zoo veranderlyk als de voorwerpen die voor my zyn.
v ~ Maar



a96 REIZE LANGS DEN RHYN.
Maar dat is het geval niet. Het is iets anders de« voorrang te geeven als een ftandvastig medgezel. Cleef munt in rykheid, wildheid en uitgcftrekte gezigten uit. Het vergast het oog uit verfchillende oogpunten met ontallyke toneelcn van eenen romanesken aart; maar Bonn is- aangenaamer gelegen voor een aanhoudend verblyf. Het is beter ge&hikt voor de eenzaame avond-wandeling, of tot kleine tochtjens het zy te paard of in rydtuig, en veel beter voorzien van aangenaam gezelfchap, als het algemeen gerucht waarheid fpreekt. Ten Noorden en Westen van deeze kleine ftad is het land fraai en open , en zeer vrugtbaar in verfchillende foorten van graanen. Naar het Zuiden vertoont zig eene majestucufe reeks bergen voor het oog, op welker helling de wyngaarden beginnen, en welker voeten door den Rhyn befpoeld worden. —- De grond is over het algemeen niet zoo met hoogten en laagten in allerleie rigtingen als in bet land rondom Cleef, maar hy heeft die foort van gegolfde oppervlakte, die fommige van dc binnenlandfche Provincieën van Engeland zoo aangenaam maakt, door het verhevene tot het fraaie te verzagten, en de yslykheden van ruuwe hobbelige wegen, daar elke ftap met voorzigtigheid gefchieden moet, ten minftcn in verfcheiden ftreeken, in de denkbeelden van veiligheid, gemak en fpoed tc veranderen.
In deeze ftad houdt de Keurvorst van Keulen ook meest zyn verblyf, waarom 'er ook veele lieden van de groote waereld wooncn, dat de zeden befchaaf-
der,



REIZE LANGS DEN RHYN. 2Q7
der, den omgang vryer en belangryker maakt en liet volk boven laage armoede verheft. Ziet daar welk denkbeeld my van die beide fteden gegeeven is door het geen ik 'er van gezien heb en door het geen ik gehoord heb van lieden, die met beiden wel bekend waren. Om deeze reden fchynt zy, fchoon 'er geen koophandel of eenige aanmerklyke fabrieken zyn, veel meer boven de behoeftigheid dan Chef of Keulen. Zy is oneindig vrolyker dan de laatfte ftad. De hemel vergeeve my myne waereldfche denkbeelden, maar ik beken dat het gezigt van Dames en Heèren, die de fchoonheden van een welgemaakt mensch door fierlyke kleeding op het behaaglykst weeten te verfraaien, veel verkwikkender is voor myn oog dan zwermen van Geestlyken en horden van die Orang-Outangs van het waare Katholyke geloof, Bedelmonnikken.
De rykdom van deeze ftad vertoont zig reeds eer men 'er in koomt door de Heiligen cn Crucifixen, welke het in Roomsch Katholyke landen de gewoonte is langs den weg te plaatfen, en voornamelyk by de poorten van hunne fteden, om alle gelegenheden waartenemen van de kwynende godvrugtigheid weder optewekken. Wy zagen dat zy net onderhouden waren; ja fommige waren eenigzints pragtig gefchilderd cn verguld; terwyl zy jn apc de andere plaatzen, door welke wy gereisd waren en byzonderlyk te Keulen, alle in diep verval fcheenen, zoo dat zy, als het by deeze heilige perfoonaadjen een ftelregcl was dat men eerst voor zigV 3 zei-



ao8 REIZE LANGS DEN RHYN. '
zeiven dient te zorgen, hunne mirakelen beginnen zouden met een verrot been te vernieuwen, eenen ontwrigtcn arm te zetten, en hun geheel lighaam een nieuw kleed van verw te geeven om zig voor de onguurheden van den winter te bewaaren.
Ik heb hier Hukken voor my, waaruit ik U eene volledige hiltorie van de ftad Bonn zoude kunnen geeven, van haar begin af, door alle haare onlusten henen tot haren tcgenswoordigen voorfpocdigen ftaat; dan naardien de lotgevallen die deeze ftad bejegend zyn, niet in het wezenlyke verfchillen van die, waaraan alle andere fteden in beroerde tyden zyn blootgefteld geweest, zal ik 'er u niet mede ophouden. Men zegt dat haar oorfpronglyke naam Verona was, maar dat zy naderhand Bonn genoemd wierd, na den naam van Castra Bona, haar door het zesde Romcinfche Legioen gegeeven, dat hier ccnen aanmerklyken tyd gelegerd was. De ftad wordt onderfteld twaalf duizend inwooncren tc bevatten , van welke het grootfte getal, in de eene of andere betrekking, van het hof afhanglyk is. De ftad zelve heeft niet veel aangenaams; de ftraaten zyn klein; en de vestingwerken zyn vervallen ; maar de huizen vertoonen over het algemeen eene wenschlyke gelykheid en, behalven het KeurvorstJyk paleis, zyn 'er aan den eenen zeer weinige grootfche gebouwen, die de huizen van hunne gebuuren doen afftccken, noch aan den anderen kant fterke blyken van groote armoede onder de inwooneren in het algemeen.
De



REIZE LANGS DEN RHYN. 299
De Univerfiteit begint te bloeyen onder de befcherming van den tegemvoordigen Keurvorst. Misnoegd over den ellendigen ftaat der weetenfchappen te Keulen en over het gedrag der imvooneren, verklaarde hy dat alle ftudenten, die in naarftigheid en bekwaamheid op de Univerfiteit van Bonn zullen uitmunten, den voorrang zullen hebben tot de openvallende plaatzen in Kerk of Staat, terwyl alle ftudenten in de Rechtsgeleerdheid, Geneeskunde of Godgeleerdheid aan de Univerfiteit van Keulen voor altoos van alle bedieningen zullen uitgefloten zyn in alle deelen van zyne domeinen. Deeze verklaaring wierd in het jaar 1789 gedaan cn zal naar alle waarfchynlykheid het volkoomen verval van de Keulfche Akademie na zig flecpen.
Daar is nog eene andere inrigting ten voordeelc van de weetenfchappen, naamlyk een leesgezelfchap, van hctwelke de Keurvorst zelf lid is. Hun oogmerk is verfchillende letterkundige tydfchriften en andere werken tc koopen, cn verhandelingen te leezen die by gelegenheid door leden van de maatfehappy ingeleverd worden. Zy vergaderen in een vertrek op het Stadhuis en zyn omtrent honderd perfooncn Perk.
De tegenwoordige Keurvorst is zeer geacht als een man van verpand, bedaardheid en weldaadighcid. Hy maakt zoo weinig vertooning van pragt en Patic als zyn hooge rang kan toelaaten. Schoon een Bisfchop, ja een Aartsbisfchop, heeft hy niets van den kerkelyken, en fchat de deugden, die in V 4 eenen



3oo REIZE LANGS DEN RHYN.
eenen edelen, wel geoefenden geest ontfpruitcn, boven de distelen en doornen van eenen geestelyken tuin. Ik behoef u niet te zeggen dat hy uit het Huis van Oostenryk en broeder van Keizer Leopold
is. Maar om weder tot myn journaal te keeren.
Wy kwamen omtrent ten drie uuren na den middag aan onze herberg , het Keizers Hof, en dus te laat om plaats aan de gemeene tafel te neemen; maar wy wierden met allen fpoed in onze kamer bediend, en niemand hebbende die ons konde verwellekoomen, dronken wy onze eigen welkomst, te Bonn met een glas keurigen Rhynfchen wyn. Na een weinig uitgerust en onze koffy a la Francaife gedronken te hebben, vroegen wy naar eenen gids, onder wiens geleide wy veilig de ftad konden bezien. Deeze heeft, gelyk ik reeds gezegd heb, niets aanmerktyks. De markt is een ruim onregelmaatig vierkant plein. Het ftadhuis is een groot gebouw dat veel vertooning maakt, fchoon in den hoogen Gothilchen ftyl gefticht. De andere deelen van de ftad geeven niet veel Hof tot pryzen of tot berispen voor iemand die tot het een of ander genegen is.
Wy wandelden tot wy aan het paleis van den Keurvorst kwamen, dat een groot, uitgeftrekt en fierlyk gebouw is. Het paleis met de (tallen, keukens enz. ftrekte zig tot eene verbaazende lengte uit, zy maakgn, in fchyn, het grootfte gedeelte van de Oost-zyde van de ftad uit, dat aan de rivier ligt. De tuinen , tot dit paleis behoorende, ftaan open voor de ingezetenen, cn het terras voor den grooten



REIZE LANGS DEN RHYN. 301
ten voorgevel dient tot eene wandelplaats op zomerfchc avonden. Zy worden bezogt door een grooter aantal beau monde van beiden dc fexen dan men zou zeggen dat de ftad naar haare grootte en haar voorkoomen te oordeelen, zoude bevatten. De tuinen zyn liegt beplant; ook wordt 'er niet genoeg zorg gedraagen om dezelve in goede orde te houden; maar het voordcel van derzelver ligging maakt die zeer vermaaklyk. Zy hebben het uitzigt op de rivier en | op de nabvgelegen bergen , die met wyngaarden be| dekt zyn, en het vol gezigt op die hooge bergen, die , naar het voorkoomen van hunne kruinen op ; eenen zekeren alïTand, den naam van Zevenbergen . ontvangen hebben; ook reikt het gezigt een goed : eind wegs de rivier op naar Coblentz, door de reeks j hooge bergen, van welke ik alreeds gefprooken heb. j Ter zyde van den regter vleugel van het palcis is eene aangenaame wandelplaats, befchaduwd met linden boomen, die van dit Rus in Urbe naar een ' ander lusthuis van den Keurvorst leidt, dat eene myl buiten de ftad ligt, en dus meer op het land is. Dit dient ook voor eene aangenaame wandelplaats voor de befchaafde waereld; agter dit lusthuis vertoont zig het dorp Poppeidorf, aan den voet van ! een berg gelegen, op welks kruin het Klooster Kruis; terg ligt, zoo genaamd om dat de laanen in de gej daante van kruifen zyn. Het Klooster is zoodanig gelegen, dat het te gelyk een aangenaam gezigt geniet en oplevert. Agter Kruisberg nog meer naar | het Zuiden, is de berg, die door den naam van V 5 > Ce-



3o2 REIZE LANGS DEN RHYN.
Godesberg onderfcheiden wordt; Sommige fchryven deeze bcnaaming toe aan eenen tempel van den God MercttriiiS, die 'er voorheen op gedaan heeft; andere aan dc geneezende kragten van de mineraale bronnen , die voorheen eenige vermaardheid gehad hebben , en die thans hunnen naam beginnen weder te krygen.
Ik ben zoo ingenoomen met land-toneelen, borrelende fonteinen , befchaduwdc wandelingen en uit* gefrrekte gezigten, dat ik geene de mlnfte lust heb om met u in dit palcis tc Happen, of u naar de kamer te brengen, daar het ftatie bed, met goud bedekt, eene pragtige rust'gereed houdt voor Koningen en Prinfen ; of naar de groote zaal voor de Grootmeesters van dc Teutonifche Orde gefchikt, of naar dc Keurvorstlyke boekery, of naar de kamer voor de Proefondervindlyke Wysbegeerte beltemd, of naar den Schouwburg, in welken, fchoon hy een gedeelte van het paleis uitmaakt, de burgers vryen toegang hebben. Want fchoon deeze den bezitter waardig zyn en den tegenswoordigen Keurvorst eer aandoen, die in het vak der weetenfchappen veel verbetering gebragt heeft, zou dc omftandigfte befchryving u egter niets hoegenaamd zeggen dat voor u van eenig belang kon zyn. Gy zult 'er dan meer aan hebben, als gy ons in onze wandeling verzelt.
Door de fraaiheid van het gezigt aangelokt, beflooten wy naar het lusthuis dat in ons gezigt was te wandelen; -maar onze geleider, ons zoo verre
niet



REIZE LANGS DEN RHYN. 303
niet kunnende verzeilen, gaf ons over aan eenen jongen die zyn onder-huurhugt wierd, Deeze verandering fcheen niet in ons voordeel tc zyn, of liever kwetfte onzen hoogmoed. De nieuwe bediende was zonder kousfen of i'choenen, en zyn gefcheurde rok fcheen te dreigen hem in zyn gefcheurd kamifool te laaten ftaan. Naardien wy hem egter niet nodig hadden dan om ons "naar onze herberg terugte brengen, ingeval wy mogten afdwaalen, namen wy hem in onzen dienst. Ondanks zyn armoedig voorkoomen was zyn gelaat egter openhartig, vergenoegden vrolyk. Hy andwoordde op alle onze vraagen met levendigheid en fncdigheid, en beiteedde den tyd tusfchen beiden aan het opraapen van * ^fteenen cn dezelve voor zig uittegooien. Op ons vraagen wie en wat hy was , zeide hy dat hy de eenigfte 20011 van eene weduw was, en dat die zeer arm was, dat zy gedeeltelyk bcltond van het fpinnen, gedeeltelyk van de armen-kas, gedeeltelyk van het geen hy verdiende. Deeze gedagte gaf zeekerlyk zijnen arm kragt, want wy zagen dat hy eenen fteen voor zig uit wierp , zoo als hij het zeide, veel
verder dan de voorige. „ Maar wat zyn uwe
„ middelen van beltaan? „ gedeeltlyk fpin-
„ nen," zeide hy, „ gedeeltelyk boodfehappen „ doen , en Hecren gelyk gij den weg tc wyzen, „ en dan bedelen." Nooit was de bedelary zoo eerlyk in myn oog, en van dien tyd heb ik my gcfterkt gevonden in het befluit van nooit hard of met yerwyt tc fprecken tot den genicenftcn bedelaar,
als



So4 REIZE LANGS DEN RHYN.
als ik noch dc middelen, noch de genegenheid had
om hem te helpen. ,, Is deeze plaats zoo
,, arm? Arm genoeg, God beter 't; wy fter-
„ ven alle van honger, bchalven dc groote luiden," andwoordde hy met zulk eenen Herken glimlach als zyne bolle wangen wilden toclaaten , cn met de zorgloosfte onverfchilligheid over eene lloot ipringende terwyl hy fprak.
Eene vraag belemmerde hem. Verfcheiden puïnhoopen ziende op den kruin cn het hangen van de Zevenbergen, die eenige mylen van ons af waren, vroeg myn reisgezel wat die waren of geweest waren? ,, Het zyn oude fteenen muuren,''' andwoordde hy, „ waar zy toe dienen weet ik niet," eenen fteen naar dezelve werpende, als of hy voor- " necmens ware die met eene worp omverre tc fmyten.
Dit andwoord voldeed ons in geencn dccle , cn een wyzer inwooner, die aankwam, zeide ons dat de ftad Bonn zig voorheen zoo verre had uitgeftrekt dat zy onder de onmiddelykc befcherming van die vestingwerken was. Maar dat de ftad in de Zweedfche oorlogen ten naasten by vernield was door eenen overwinnenden vyand , en dat zy tot haare tegenswoordige verminderde grootte gebragt was.
Het lusthuis van den Keurvorst is een net fierlyk gebouw, maar het heeft van buiten niets dat eene byzondere befchryving verdient, cn van binnen is liet onzigtbaar door dc tegenwoordigheid van des Keurvorsts zuster, de Rcgcnteslé van de Oostenrykfche Nederlanden, voor welke het cene fchuiiplaats



REIZE LANGS DEN RHYN, 305
is geduurende de burgeriyke oneenigheden van dat ongelukkig land.
Dit gebouw dan voorbygaande wandelden wy door het dorp Poppe/dorfcn klommen den berg op, waarop het klooster van Kruisberg ligt. Het gezigt van den top, zoo wel als van den Godesberg, van welken ik reeds gefprooken heb en die. 'er aan grenst, is zeer uitgeftrekt en verheven. Aan de Oost- cn Noord-Oost zyde is het half omringd door een hanj gend bosch, dat zig naar het bed van den Rhyn uit/ .(trekt. Het ligt vlak over het Zevengebergte, dat ! aan den overkant van den Rhyn ligt als met zedigI beid, en onwaardig een berg genoemd te worden. I Maar in de rigting naar Bonn is hy veel (louter, ; neemt een majestueus voorkomen aan, beeft een vol gezigt op de Pad en het gezigt Prekt zig uit tot j eenen onmeetlyken afpand naar Bruhl en Keulen. Dus ziet gy, myn vriend, met welk eene behendigheid deeze godvrugtige zoonen van de Heilige Kerk ftrydigheden weeten overeentebrengen! Tcr1 wyl zy de waereld afzweeren, hebben zy middel gevonden om dc aarde te erven. Hun verblyf op dec! ze aangenaame plaats brengen zy den Heere in rekening als eene zelf- verlochcm'ng en toonen hunne verkleefdheid aan het kruis door het planten van hunne aangenaame befchaduwde wandelingen in die byzondere gedaante. By onze terugkomst gaven wy, toen wy de Pad | naderden, onzen aankoomenden Cicerone zyn affcheid : met een ftuk geld ter waarde van omtrent agt duivers.



306- REIZE LANGS DEN RHYN.
vers. Het was zeer vermaaklyk zyne ontroering te zien op het onverwagt bezit van zoo groot eenen
fchat. Hy zag op het ftuk, toen naar ons .
eerst met eene verwondering, die hem belettede
ons te bedanken, toen met een glimlach, die
nog meer uitdrukte dan woorden! hy keerde
het om bekeek het nog eens . grinnikte
nog eens eene bedanking zeide ons vaarwel met
een' knik eri liep zoo fnel hy kon naar de ftad
ftond eensklaps ftil, om nog eens naar ons omtezien
met nog een ftilzwygend God zegen' u en
vloog toen uit ons gezigt.
Toen wy weder op de markt kwamen zag onze fpringcr ons van verre en ftak onmiddelyk, in de houding van eenen priester aan het altaar, een looden Maagdjen Maria naar ons op, aan welke hy omtrent twee ftuivèrs van zyn geld mag hefteed hebben. Misfchien had hy, vermits het markt-dag was, de gelegenheid waargenomen om zyne godvrugt en
dankbaarheid te toonen. Misfchien was het om
een verlies te vergoeden, dat zyne moeder misfchicn geleden had door eene Maria van aardewerk tc brecken en misfchien wilde deeze ouderlievende jongen haar verrasfehen met eene huis-godin van eene minder brooze en buigzaamer zelfsftandigheid.
Zedert ons bezoek te Bonn is de bron te Godesberg aanmerklyk in naam gerezen. De Keurvorst heeft het water door geneeskundigen laaten onderzoeken en men heeft bevonden dat het geenzints minder in hoedanigheid is dan dat van Schwalbach of Spa.
Daar



REIZE LANGS DEN RHYN. 307
Daar is voorleden jaar veel van dat water naar vreemde landen gevoerd. Door deeze onhandigheden aangemoedigd doet de Keurvorst de kragtigrte poogingen om de plaats aangenaam te maaken. Hy heelt eenigen heeren een uitfluitend recht verleend om eene vergader-kamer te bouwen, als ook eene fpeelkamer, zonder wélke hy wel weet dat weinige perfooncn van rang de plaats bezoeken zouden.° Daar zal een bepaald getal woonhuizen gebouwd worden of liever zy worden tegenswoordig gebouwd, buiten het dorp Godesberg, op eenen grond, die aan tuinen grenst, welke de Nieuwe Vauxhcllgenoemd worden. Elke van deeze wooningen zal hetzelfde uitzigt hebben op den Rhyn, het Zevengebergte en den ryweg. Daar zal eene laan, omtrent twee honderd fchredefl lang, naar de bronnen loopen, die den naam van Draisch Brunnen voeren. Om onderncctners aantemoedigen wordt de grond om niet gegeeven en de huizen zullen van alle belastingen vry zyn. De gebouwen zullen in twee klasfen verdeeld worden, opdat lieden van rang cn van minderen ftand beide voeglyk geriefd kunnen worden. Hy die het eerfte huis zal volbouwd cn gemeubileerd hebben zoo dat 'er vreemdelingen in kunnen ontvangen worden, zal eene premie van vyfticn honderd guldens ontvangen; voor den tweeden zyn negen honderd en voor den derden zes honderd uitgeloofd. De huizen mogen van schouwen fteenen, tichelen of hout gebouwd word™, naar dc onderueemcr verkiest, maar volgens eene bepaalde grootte cn gedaante; daar mag geene wille-
beu-



3o£ REIZE LANGS DEN RHYN.
keurige verandering in den voorgevel gemaakt worden ; maar zoo iemand een beftek van zyne eigen uitvinding verkiest, mag hy het door den algemeenen Super-intendent laaten onderzoeken en als deeze het goedkeurt, naar hetzelve laaten bouwen. Hadden omtrent de menigvuldige gebouwen rondom uwe hoofdftad diergelyke wetten kunnen in acht genoomen worden, welke een paradys zou men hebben kunnen maaken! • Daar zullen geene hinderlyke ambagten of gebouwen die fchadelyk kunnen gerekend worden, worden toegelaaten.
Naardien ik vermaak fchep in het byzonder belang met algemeen nut vereenigd te zien, kan ik my niet onthouden van te wenfehen dat de Keurvorst in deeze onderneeming een voordeel boven Apolio zeiven mag hebben en dat wy hierna zullen kunnen uitroepen:
Sicprofunt Domino, quaprofunt omnibus artes!
XXXI. BRIEF,
Myn Heer!
w y fpysden des avonds aan de gemeeue tafel, daar veel goed gezelfchap was. Wy zaten naast eenen jongen Franfchen Officier van de artillerie 4
die



REIZE LANGS DEN RHYN. 309
die in het begin van de onlusten te Parys was geweest. Ikt gefprek viel weldra over den ftaatkundigen toeftand van Frankryk, en onze nieuwe kennis berispte , met fterke blyken van verontwaerdiging , de nieuwigheden in den regeeringsvonn van dat land ingevoerd. Hy klaagde byzonderlyk over de wanorden, die in het leger ontdaan waren, en over die denkbeelden van vryheid, welke men onder het krygsvolk verfpreid had, en die alle ondergefchiktheid den bodem iüfloegen. Hy zeide dat te groote zagtheid en te groote geftrengheid beiden verderflyk waren ; dat van de eerfte misbruik gemaakt wierd, en dat de laatfte de misnoegdheid°en de zaamenfpanningen nog vreeslyker maakte.
Myn vriend, die een yvcrig voorftander van cle Rechten van den Mensch is, erkende dat deeze zwaarigheden groot waren , en zwaarwigtig moesten voorkoomen in het oog van militairen in het byzonder ; maar hy hield ttaande dat zy in vergelyking niets waren, als het gewigt van de zaak," die 'er aanleiding toe gegeven had , daar tegens opge-
woogen wierd. „ Het is eene glorieryke tyd,';
nep hy uit, „ wanneer foldaaten weigeren de be„ velen van eenen despoot te gehoorzaamen, en „ voor hun zelvcn beginnen te oordeelen over de „ rechtvaerdigbeid van eene zaak, alvorens zy 'er „ zig in willen begeeven."
„ Dan is het met de krygstucht voor altyd ge„ daan," antwoordde de Officier. Myn vriend kon dit gevolg niet inzien, tenzy X zyn



3io REIZE LANGS DEN RHYN.
zyn tegenparty wilde toeftaan dat alle regeerers despooten waren.
„ Zonder deeze harde onderftelling, is het gevolg „ blykbaar," vervolgde zyn tegenftreever. „Voer „ onder deeze werktuigen het recht van voor zig„ zeiven te oordeelen in, en gy kunt gemaklyk be„ grypen welke verwarring het moet baaren ! Onder „ dit voorwendzel kan de Onderofficier weigeren „ de bevelen van dcngeenen die boven hem is, „ uittevoeren, en de gemeene foldaat de bevelen ,, van beiden. Elk man kan gewetens zwaarighe„ den voorwenden, en op het tydftip van gevaar, „ zyne wapenen nederleggen: De Regimenten kun„ nen hunnen tyd befteeden met te redentwisten „ over de billykhcid van eene zaak, in plaats van ,, hunne kragten te vereenigen om haar te verdedi„ gen. Of zoo hunne gewetens zwaarigheden hen „ van eene onderneeming weörhouden, kunnen hun„ ne verkeerde denkbeelden van billykheid hen eene ,, andere doen onderneemen; dit kan hen aanzetten „ om de bajonet van den gemeenen vyand te wen„ den, en die op de borst van hunnen bevelhebber „ te rigten."
,, Zyn 'er geene gevallen," vroeg myn reisgezel, ,, waarin de Soldaaten gelyk zouden hebben ,, van tegens de bevelep van hunne Officieren opte„ ftaan? Mogen wy niet onderftellen dat een wreede „ en onderdrukkende Generaal, een Hertog van ,, Guise, bevelen geeve tot uitroeijing van een ge„ heel volk, enkel omdat het God volgens de opga-
„ ve



REIZE LANGS DEN RHYN. 3n
»» ve van zy» eigen geweten dient; en moeten zy „ dan gehoorzaamen ?
„ In deeze tyden van grooter befchaaving", antwoordde de Officier, „ is 'er geen gevaar van zulke „ bevelen. In barbaarfche tyden, of geduurende „ de dolligheid van den godsdiensty ver, toen 'er „ zulke bevelen gegeeven wierden, waren de foldaa„ ten zelve, ondanks den affchrik, welken zy in,, boezemden, niet wreeder of woester dan het „ volk, dat zy uitroeiden. Alles was beurtelings j „ wreedheid, naar maate elke party de overhand „ kreeg. De geest van godsdienftige vervolging be„ ftond over en weder, en elke pooging om uitteroeiji „ en was weinig meer dan zelfverdediging. De gees„ ten van dc opperbevelhebbers waren niet genoeg„ zaam verzagt en verlicht geworden om hen in „ ftaat te Hellen van te oordcelen over de natuurlyke „ vorderingen cn gemeene rechten van het menschi ,, lyk geflacht; hoe zou men het dan van den ge„ mecnen foldaat hebben kunnen verwagten? Hy „ kon geene beter regel hebben om zyn gedrag naar „ te rigten dan blinde gehoorzaamheid."
Maar myn vriend drong de vraag nog zeer aan: „ of men zulk een geval egter niet 'konde onderfteb ■ s, len, dat eenen opftand konde wettigen?
„ Misfchien zou ik als Officier verpligt zyn ont- ' , ,, kennendcr wyze te antwoorden," hernam de Kapitein. „ Ik zou kunnen bybrengen dat de bevel„ voerende Officier, welken men onderPellen mag „ beter dan zy onderrigt te, zyn, zoo wel in de x 2 „ rech-



3ia REIZE LANGS DEN RHYN.
,, rechten van den mensch als in den aart van de „ opgelegde plichten, alleen verantwoordlyk is aan „ zyne Overigheid in deeze waereld, en aan zynen „ Schepper in de toekoomende, als hy met zyn „ weeten zynen last te buiten, gaat en zyne magt „ misbruikt. De ibldaaten zyn zyne werktuigen „ en ftraf onderhevig, als zy ongehoorzaam zyn. „ De billykheid der menschlyke wetten brengt de „ fchuld van hun op hunne bevelhebbers over; en „ ik denk dat in het zedenlyke de fchuld ook alleen „ aan hunne bevelhebbers moet geweten worden. „ Ik befpeur eene bedrieglykheid in uwe wyze
„ van redeneeren," antwoordde de Heer.
„ Dc gemeene foldaat, door de menschlyke wetten „ gedwongen zynde zynen overfte te gehoorzaamen, ,, kan niet met recht geftraft worden door de „ menschlyke wetten voor deeze gehoorzaamheid „ zelve. Maar als een redenlyke werkoorzaak, als „ een Christen, is hy aan andere wetten gebonden „ en verantwoordelyk voor eenen hooger recht„ bank, als, hy met zyn weeten een wreed en on„ rechtvaardig bevel ter uitvoer brengt.
„ Maar waar en boe zullen wy de grenslyn trek- „ ken" ? vroeg de Officier.
„ Zulk een geval kan men gemaklyk Hellen. In „ burgerlyke onlusten , by voorbeeld, kan 'er een „ denkbeeld van plichten van eenen allerftrydigflen
aart voorkoomen. Aan den eenen kant die plicht, „ welken de militairen aan hunne bevelhebbers ver„ fchuldigd zyn, door den aart van den dienst,
„ en
■



REIZE LANGS DEN RHYN. 313
„ en volgens hunnen eed; aan den anderen kant »> die, welken zy aan hun land verfchuldigd zyn. „ Nu wordt 'er geene groote bedrevenheid in de „ redeneerkunde vereischt om te bewyzen dat, daar „ de militairen ftaat juist daartoe ingerigt is om den „ Staat te verdedigen, zy door geenen eed verpligt > „ kunnen worden om de vryheid van dien Staat, „ welks dienaars zy zyn en tot welks befcherming „ zy aangefteld zyn, omverre te werpen. Hier „ behoort dan eene grootere verplichting, aan de „ maatfehappy in het algemeen verfchuldigd, boven „ eene mindere verplichting te gaan, fpruitende uit „ den aart van de Krygstucht. Hy behoort zyne „ medemenfehen en medeburgers niet te vermoor„ den, cm aan de onwettige bevelen van eenen „ dwingeland te gehoorzaamen! De plicht van „ mensch en van burger behoort hem tot weder„ ftand te noopen, ftrydig met de lydclyke gehoor„ zaamheid van den Soldaat."
„ Indien ik toeftaa dat in zoo een geval het wci„ geren van den dwingeland te gehoorzaamen een „ plicht is, moet het zulk eene blykbaare f'chending „ van alle beginzelen van menschlykheid en recht; „ vaerdigheid zyn, dat de kleinfte verftanden het „ begrypen kunnen. Zy moeten tot een man toe „ de onrechtvaerdigheid van de daad gevoelen, of „ anders zal de hier voor gemelde verwarring nood„ zaaklyk volgen."
Uit een glimlach op het gelaat van mynen reisgezel voorziende dat hy een flegt gebruik van deeze toeX 3 gee-



3H REIZE LANGS DEN RHYN.
geeving zoude gaan maaken, voegde 'er de Officier onmiddelyk by. „ Maar, Myn Heer, hetgeen ik ,, daar toegeef raakt den tegcnswoordigen toeftand „ van Frankryk niet, door welken wy op het ge„ fprek gekoomen zyn. "De foldaat is door eed „ en plicht verbonden de conftitutie te handhaven „ gelyk die is, zynen Koning, zyn land cn de wet„ ten getrouw te zyn, zoo als hy die vond; hy „ kan dan ook, als mensch of Christen de poogin,, gen die aangewend worden om diezelfde wetten „ omverre te werpen, welke hy gezwooren had te „ handhaven , niet helpen onderdennen."
Deeze Helling deed den half zegepraalenden tegenparty eenige feconden zwygen. Maar toen hy op het punt was van uitteroepen, gy zyt verwonnen, wierd hem zyn argument ontrukt en tegenS hem zeiven gewend. Eenigzints bekoomende, tragtede hy den dag aftewecren, door aantemerken dat, als de meerderheid eene geheele verandering van regeeringvorm wilde, de krygsdand haar in deeze pooging moest onderdennen.
De Kapitein dagt anders. „ Geen militair," zeide hy, „ kan zig onder verplichting rekenen om „ dien regeeringvorm omverre te werpen, welken „ hy gezwooren heeft te handhaven. Hy kan ook „ niet van zynen eed ontflaagen worden door eene „.andere klasfe van menfehen dan die, welke hem „ denzelven heeft opgelegd. Hoe kan dan een „ hoop nieuwigheden-zoekers, welker ontwerpen
, van heivorming ten minsten raadselachtig, om



REIZE LANGS DEN RHYN. 315
„ niet te zeggen wild en hersfenfchimmig zyn, en „ die zig niet roeren kunnen zonder de beftaande „ wetten te lebenden; boe kunnen die een wettig, „ of zelfs een zedenlyk recht bezitten om deeze ,, klasfe van menfehen van hunne verplichting van „ getrouwheid aan den ouden regeeriiigvorm tc ont„ flaan? De regel van hun gedrag als foldaaten is „ dan zeer klaar, hoe zeer zy mag ftryden tegens „ hun gevoel als menfehen en burgers. Elke daad „ van opftand is eene fchandelyke meineedigheid; „ het kan ook met het karakter van een dienaar van „ den voorigen ftaat niet beftaau eene onzydigheid „ in acht te neemen."
Myn vriend erkende dat de zaak eenige zwaarighei 1 in zig had; maar by merkte aan dat de onderftellingen niet konden toegelaaten worden tot die uitgeftrektheid als zy voorgefteld waren, alzoo dit de voorMuuring van den willekeuriglten en drukkendften regeeringvorm zoude wettigen. „ De grootfte ty,, rannen;" zeide hy, ,, zyn altoos meest gezet op. „ deeze foort van werktuigen, en zoo het eenigst „ denkbeeld, dat men hun toelaat te voeden, is dat „ zy in alle gevallen als werktuigen moeten handclen, is het gevolg dat hun plicht hen noodzaakt ,, de werktuigen van den Satan te zyn, in het ver„ delgen van het menschdom."
„ Zoo zy zig egter niet by de patriotten willen „ voegen, om de bevryding van Frankryk te be„ werken , zal de omwenteling waarfchynlyk tot „ fland koomen zonder hunne hulp, misfchien teX 4 „ gens



3i6 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ gens hunnen wil en dank, en zoo dit het geval ware, is het natuurlyk te denken dat de krygs,, ftand zal afgefchaft worden, als eene onnodige, ,, zoo niet verderflyke klasfe van onderdaanen." De Kapitein hield (taande dat dit ondoenlyk was. i „ De vrees voor vreemde Mogendheden zal altoos ,, een (taande leger noodzaaklyk maaken. Volgens „ den tegenswoordigen verfynden Haat van de krygs,, tucht kunnen zy 'er alleen in uitmunten, die 'er ,, aanhoudend in bezig zyn, en deeze grootf be,, kwaamheid zal vereischt worden in alle landen „ tot men met algemeene toeHemming de regelmaa,, tige troepen zal afdanken en zig alleen op de ge-
,, wapende burgers verhiaten." „Maar", gong
by voort, ,, laaten wy eens voor een' oogenblik on„ derHeüen dat het ontwerp plaats greep; laat ieder, ,, die .zyn goed of zyn buisgezin te verdedigen ,, heeft, in het gebruik der wapenen geoefend worden; mogen wy dan niet verwagten dat, als het ,, vuur van vaderlandliefde eens is uitgedoofd met „ het voorwerp dat de brandftof daartoe leverde, dat ,, het verfchil van belangen en denkwyzcn , uit „ plaatslyke omflandigheden, godsdienst-fedten, ver.-. „ knogtheid aan eenen kuipenden adel, of aan ecr^ „ zugtige"burgers enz. voortfpruitende, verdeeldhe„ den en haat zullen teelen, waarin elke party, op ,, haare eigen kragten en bedrevenheid in de wapenen „ Heimende, en door vyandfehap en mededinger„ fchap aangevuurd , geen hoofd hebbende , welk „ zy eene onbepaalde gehoorzaamheid bewyzen,
„ die



REIZE LANGS DEN RHYN. 3I7
„ die hunne woede zoude kunnen beteugelen, of „ hunne verdeelde kragten naar een enkel groot „ voorwerp zoude kunnen rigten , mogen wy niet t» befluiten, dat elke party grooter daaden van wreed„ beid zal bedryvcn, dan immer ondervonden wier»t den onder de regeering, welke zy zoo llerk afkeu„' ren? Gy begrypt, Myn Heer, dat ik nu onderftel „ dat elk man een foldaat zal worden; maar ik ben „ onderrigt, dat men over een ontwerp raadpleegt „ om de nationaale veiligheid in nationaale gardes te Hellen, dat is om eene aanhoudende en onövcr„.winnelyke ongelykheid daarteftellen, om het een „ gedeelte van de maatfehappy met wapenen te voor„ zien en hen dezelve te keren gebruiken, en bet „ ander aan deszelfs genade of ongenade overtegec„ ven, zoo dat zy onder den naam van befchermers, „ t'eenigen tyd meesters kunnen worden. Maar, „ onderfleld dat elk man die in Haat was de wapenen „ te draagen, dezelve leerde gebruiken, wat zou, „ in vervolg van tyd, het gevolg zyn ? Wy behoe„ ven flegts om de tyden van het leenrecht te den„ ken, toen elk man een krygsman was. Begaven „ de verfchillende partyen zig niet onder die hoof„ den, met welken zy het hielden, en maakten zy „ geene kleine Staaten, die eeuwig de bitterde oor„ logen tegens eikanderen voerden?"
Myn vriend haalde weder , op zyne beurt, een bewys uit de verlichter en befchaafder zeden van onze tyden, voor zyne Helling. Hy merkte aan dat de barbaarfche eeuwen voorby waren, en dat de gewooX 5 ne



3i8 REIZE LANGS DEN RHYN.
ne oorzaaken van die menigvuldige oorlogen niet meer beftonden, dat de landbouw en de koophandel, die algemeen met zulke fnelle fchreden vorderden, den mensch met den mensch zouden vereenigen, verafgelegen natieën tot vrienden zouden maaken, en de onderdaanen van denzelfden Staat tot broeders. „ Het is natuurlyk te verwagten," zeide hy, „ dat „ als alle even gelyke rechten zullen genieten, zy „ zig ook zullen bcfchouwen als een gezin, en dat zy, in plaats van hunne kragten in burgerlyke beroeringen te verfpillen, dezelve alleen tegens den gemeenen vyand zullen gebruiken , als 'er een „ gemeene vyand zijn mogt. Onderfteld ook dat 'er in een byzonder district beroeringen ontdaan uit „ de eene of andere plaatslyke oorzaak, zal het de „ plicht en het belang van de andere, welker ver„ dand niet vooringenoomen of welker hartstochten „ niet ontdooken zyn, worden hunne kragten te ,, vcreenigen tegens de verdoorers van de gemeene rust, en zy zullen die onlusten fmooren op gelyke „ wyze als muiteryen in den land- of zee-dienst ge„ woonlyk gefmoord worden."
„ Uw plan," antwoordde de Officier, ,, is enkel „ ideaal en fchynt my toe Utopisch te zyn. Daar is „ in alle de gedenkboeken der gefchiedenis geen een „ voorbeeld van zulk eene gedeltenis van zaaken in „ groote en volkryke Staaten, en de proeven, die „ men thans neemt, zyn zeer gevaarlyk. Als men „ uit ondervinding mag redeneeren , is 'er groote „ reden om te vreezen dat, als men elk eenen wape-
„ nen



REIZE LANGS DEN RHYN. 319
„ nen in handen geeft, 'er een baldaadig misbruik „ van zal gemaakt worden. Het is eene vermetele „ ongerymdheid zyne hoop van veiligheid te vesti„ gen op een zaamenftel, waarin noch militaire „ denkbeelden van ondergefchiktheid , noch van „ tucht kunnen plaats hebben. De ongemakken die „ dc gevolgen waren van hetgeen men eene alge„ meene burger-wapening kan noemen, gaven aan„ leiding tot het oprigten van afzonderlyke legers. „ Doe die in de eene eeuw te niet, en gy zult in de „ volgende 'er uwe toevlugt weder toe moeten „ neemen."
Myn reisgezel hield nog (taande dat, alzoo 'er de proef nooit van genoomen was, 'er ook geene voorbeelden waren dat zy gemist had; dat de zaak zoo behaaglyk was in bcfpiegeling dat zy de proef wel waardig was , en dat de tegenswoordige Staat der maatfehappy en de aart der tyden ons de grootfte hoop konden inboezemen dat zy wel flaagcn zoude.
Zyn tegenparty dagt anders 5 dan alzoo zy zig beiden op het toekoomende beriepen, liep hun gefchil van zelf ten einde.
Dus heb ik U zulk een naauwkeurig verflag gedaan van dit tafel-gefprek als ik my berinneren kan. Gelyk 'er veel over dit onderwerp gezegd is , kan 'er, geloof ik, ook nog veel over gezegd worden. Als de onderwerpen van een gefchil loopeu over de waarfchyulyke gevolgen van ontwerpen , die door zulke wispeltuurige fchepzelen moeten volvoerd worden als de menfehen zyn, zyn alle gisfingen zoo
on-



J20 REIZE LANGS DEN RHYN.
onvoldoende als zy tahyk zyn. Men kan gemaklyk vreeslyke wanorden in deezen inbeeldigen (laat van zaaken voorzien, zo 'er eens gefchillen over de algemeene belangen ontdaan mogen. Maar het is niet ' waarlchynlyk dat 'er zoo dikwyls aanleiding zal koomen tot algemeene tweedragt als in voorige tyden. Volgens de fnelle vorderingen van de kundigheden en de geest van menschlievendheid, die gdukkiglyk heerfchen , fchyncn wy den Staat meer te naderen wanneer zwaerden, ploeg-kouters en fpeeren fnoeimesfen zullen worden; maar wanneer zullen wy'er koomen ?
Het is opmerklyk dat beiden van deeze partyen groot vertrouwen ftellen op de hedendaagfehe verfyning van zeden, daar.hunne wederydfche bewyzen het vorderen. Maar de vraag is in hoe verre men op dien graad van befchaaving konne vertrouwen ? Ik Item gereedlyk toe dat het volk niet zoo ras tot daaden van onrechtvaerdigheid en barbaarsehheid wordt aangefpoord als in voorige tyden. Zy hebben helderer begrippen van den aart van wreedheid en onrechtvaerdigheid; zy fmooren niet zoo gereedlyk het ïngefchapen gevoel van het hart door valfche denkbeelden van glorie of wraak. Volgens den tegen^woordigen ftaat der maatfehappy, welken wy voornamelyk verfchuldigd zyn aan den landbouw en den koophandel, vinden zy het meer hun belang in een gerust en vreedzaam leven te leiden dan te veroveren en te vernielen. Partyfchappen beginnen afteflyten. Eene algemeene verfpreiding van kennis en gezond



REIZE LANGS DEN RHYN.
verftand heeft verfchillende klasfen van menfchen nader by eikanderen gebragt; men heeft begrepen dat zy als menfchen omtrent gelyk zyn, fchoon zy in rang mogen verfchillenj men erkent nu dat zy, als zy niet getergd zyn, veele zeer goede hoedanigheden in bet gemeen bezitten. Alle deeze oorzaaken werken als banden van vrede, en zullen, willen wy hoopen, waarborgen van de openbaare rust worden. Maar als 'er oorzaaken koomen zullen, die gewigtig genoeg zyn om de geesten op te winden, en de hartstochten gaande te maaken, zal de wilde aart weêr boven koomen. De fabel van de Kat, tot eene fraaie Juffer gemaakt, of het waar geval van de Honden, die, terwyl zy de belegering van een kasteel regelmaatig voortzettcden, met de geftrengfte- waarneeming'van kiygs-tucht % in wanorde gebragt wierden en met elk anderen begonnen te vegtcn om een ftukjcn vleesch, dat een ongelukkige fpotter onder hen wierp, loopen eeuwig gevaar van by ons menfchen bewaarheid te worden. De herhaalde wreede daaden, die in Holland geduurende de laatfte onlusten begaan zyn in 17S7. en die thans in Frankryk plaats hebben , toonen maar al te klaar dat deeze neiging niet uitgeroeid is, fchoon zy, door den algemeenen aart der tyden , eenigzints verminderd is. Ik zou tot een verder bewys van myne ftelling kunnen aanvoeren het genoegen , dat duizende van U, menschüevende Engelfchen, cn onder u veele van hoogen rang, fmaaken in het befchou-
wen



-
322 REIZE LANGS DEN RHYN.
wen van de onbefchofte gevegten van uwe vuistvegters. (*)
De meerdere zagtheid van den tegenswoordigen tyd kan ons dan alleen vertrouwen inboezemen in zoo verre zy den onderdaan aanzet om zig aan goede en billyke wetten te onderwerpen. Bewust van zyne neiging tot eensklaps opkoomende buiën van zinneloosheid, verzoekt by, als hy in zyne ftille buiën is, onder een heilzaam bedwang gefteld te worden. Maar deeze zagtheid is, op haar zelve, zonder bedwang, niet meer te betrouwen dan die van eenen leeuw, die in fchyn getemd is, en wiens uitbarstingen van woede allervreeslykst en fchadelykst kunnen worden. Wetten , op de gemeene rechten en op onderling belang gegrónd, die men met bedaardheid aanneemt, zyn de beste rustbewaarers. Deeze kunnen alleen de algemeene rust in veiligheid ftellen.
On-
(*) Deeze brief was gefchreven eenige maanden voor dat het fchandelyk oproer te Birmingham voorviel. Den Schryver doet het harrlyk leed dat zyn geboorte land zulk een afgryslyk bewys van de waarheid van zyne Helling oplevert. Schoon hy meende dat zyn gezegde gegrond was op eenige waarneeming van het werken van 's menfchen geest, zou hy evenwel nooit hebben durven denken dat het hart van eenen Engelschman bekwaam ware om zulke buitenfpoorigheden om zulke geringe redenen te begaan, en nog veel minder dat zoo veele deeze buitenrpoorigheden met zulk een bedaardheid zouden kunnen aanzien.



REIZE LANGS DEN RHYN. 323
Onze gefchil-voerers fcheidden goede vrienden; maar, gelyk in de meeste gefchillen het geval is, de behandeling van eene ftaatkundige vraag bevestigde ieder van hun nog meer in zyn voorig gevoelen.
XXXII. BRIEF.
M y n Heer!
OCoblents. nze nieuwsgierigheid nu voldaan hebbende door kleine reisjcns, en zoo veele algemeene onderrigtingen opgedaan hebbende als men in redenlykheidvan haastige reizigers kan verwagten, beflooten wy onze aangezigten naar Coblents te wenden. Deeze Stad ligt omtrent veertig Engelfche mylen van Bonn. Naardien deeze dag-reis zoo kort was en de vermoeijenis van den voorigen dag ons geene lust gaf om yroeg opteftaan, beitelden wy ons rydtuig niet voor 's morgens ten negen uuren.
Gy zult u wel herinneren dat, toen ik u eene befchryving gaf van Kleef en deszelfs omtrek, ik gezegd heb dat de Stad op het hangen van eenen berg gebouwd was, van welkers top men het gezigt heeft over een uitgeftrekt land, dat eene hooge vlakte vormt; dat het bed van de rivier in eene valei was, op eenen kleinen afftand van den voet van de bergen, en dat zy aan de oost-zyde van verre door bergen
be-



-
324 REIZE LANGS DEN RHYN.
begrénsd wierd. Onze reis naar Dusfeldorf, Keulen en Bonn, aan de west-zyde van den Rhyn, liep door deeze hooge vlakte , zonder aanmerklyke verfcheidenheid van hoogte of laagte van den grond. Doch naar maate wy Bonn naderden , wierd de helling van de bergen naar de rivier merklyk minder, baarblyklyk door de hoogere ligging van haar bed, naar maate wy zuidwaarts vorderden.
In de nabuurfchap van Bonn begint eene andere hoogte. De oostlyke bergen, die te vooren van verre een ruim amphitheater fcheenen te vormen, naderen eikanderen langzaamerhand, en fmelten eindelyk in de ftaatige klompbergen, het zeven-gebergte genaamd. Nog hoogere en majeftueufer bergen, boven de hoogte, waarop wy ons eerst waanden, naderen ons nu en fchikken zig in eene ruuvve orde ter wederzyde van mynen begunftigden ftroom. De weg loopt niet meer over eene open vlakte , maar door de valei langs de rivier. Deeze valei is, als men 'er van Bonn in koomt, wyd genoeg, hebbende omtrent anderhalve Engelfche myl middellyn en de Rhyn vloeit 'er midden door, de boorden ter wederzyde met even gelyke weldaadigheid vrugtbaar maakende. Deeze landen, die tusfehen beiden liggen, beloonen den arbeid van den landman met verfchillende foorte.n van graan, terwyl de bergen, door welke zy befchut worden, den wyngaard-teelt beginnen te dulden.
Deeze valei heeft, in alle opzigten, het voorkoomen van eene baai, die opgedroogd is. Zy ver-
naauwt <i
■
I



REIZE LANGS DEN RHYN. 3aj
haauwt zig trapswyze als men de bergen nadert, tot dat de weg onmiddelytó langs den Rhyn en aan den voet van deeze bergen loopt.
Profesfor Camper beweert dat het oude ryk van Neptunus zig tot deeze pylaaren van bergen uitftrekte, en dat deeze de grenzen van zyn uitgeftrekt gebied uitmaakten. Deeze ftelling fchynt te ftryden met die, welke ik in eenen voorigen brief heb aangevoerd, waarin ik de bergen van Ehenberg en Nymegen den Oceaan tot grenzen ftelde. Zoo myne ■ onderftclling wezenlyk gevaar liep , zou het myn phcht zyn haar met alle myne magt te verdedigen; want niemand wederftaat eenen aanval met meer kragt (om niet te zeggen onverfchrokkenheid) dan een felzel-bouwer.; niemand gebruikt behendiger uit* vlugten, eer hy de vesting overgeeft. Maar de oplosrfmg is gemaklyk. Zoo het waar zy dat Neptunus weleer een algemeen gebied voerde, dat trapswyze verminderd is door uitdampingen, opflurpingen , nederploffingen , verandering van water in dierlyke zelfstandigheden en vervolgens in aarde, of deszelfs verkeering in zuivere dampkring-lucht' door van zyn ontvlambaar gedeelte beroofd te wor' •den, dan hebben wy alleen in aanmerking te neemen welk een lange tyd 'er vereischt wierd tot deeze ftille en verraderlyke wyze van verovering, en dan zullen wygereedlyktoeftaan, dat hynog eenige eeuwen voor hy tot de grenzen van Kleefsland bepaald wierd, in bezit is geweest van de landen ten noorden van'het Zeven-gebergte. Des Profesfors ftelling kan tot zeer Y
1 ou-



32Ö REIZE LANGS DEN RHYN.
oude tyden betreklyk zyn , en uws onderdaanigen dienaars tot laatere.
Op den weg van Bonn naar Andernach, dat omtrent halver weg Cobkhts is, is het toneel zeer verheven. Het Zeven-gebergte ftaat daar als fchildwagten om den ingang in deeze engte te bewaaren, en fchoon hunne hooge kruinen alle hunne nabuuren fchynen te overtreffen, worden egter de bergen ter wederzyde van den ftroom fteil, hoog en fteenachtiger, naar maate men zuidwaarts vordert. Sommige bieden den landbouwer eene groote oppervlakte aan. Andere zyn zoo fteil, dat men den boer niet aan het werk kan zien, zonder vrees dat een ongelukkige val hem in de rivier ftorte. Op andere plaatfen is 'er geene mogelykheid van hen te bebouwen, en hunne kaale yzer-harde ro'tzen tarten alle uitvindingen van de konst om haar vrugtbaar tc maaken. Sommige van deeze rotzen fteeken in eenen pyramidaalen vorm in de hoogte , en vertoonen op haare toppen de gedaanten van Kasteelcn, die tot ftof vervallen. Andere ftellen de konst van den boer te leur, door het nederftorten van de losfe oppervlakkige aarde in verwarde hoopen aan den voet van den berg, of doordien zy de fpleeten en tusfchenwydten , doof fnelle afvallende ftroomen gevormd , opvult. Op fommige plaatfen fchynen de bergen genegen om eene vlakte te vormen en hunne wyde oppervlakten tot het draagen van hoornen aantebieden; op andere zyn zy gefpleten om den reiziger een voorbygaand gezigt te vergunnen van het ver afgelegen land agter
de-



REIZE LANGS DEN RHYN. 327 dezelve; op andere zoeken bcekjens fp&edig hunnen weg door de diepe en fcbcrpe fpleettn tusfchen de bergen, om hunne gcwoone fciiattfng'.te betaalen aan den ouden Rhgnus, den Koning'der rivieren, die, als de trotfche hceren van dit land, tot aanzien > verheven wordt door de milde fchattingen van zyne vafallen, en hen met eene norfehe verachting fchynt te behandelen, ter oorzaake van die meerderheid, tot welke zy zoo veel toegebragt hebben.
Deeze fchoonheden der Natuur zyn afgevvisfeld en verlevendigd door kasteden en bergen , van welke fommige in hun geheel zyn, en van welke andere eerwaerdiger worden, doordien zy majeftueufe ruïnen vormen; fommige ftaan op den top van eene rots, andere in den boezem van eenen berg. Ontelbaare lieden en dorpen aan den oever der rivier, die baarblyklyk van de bergen befcherming verzoeken en overvloed van den ftroom, zetten het gezigt nog meer fchoonheid by.
Zoodanige zyn de romaneske toneelen, die zonder tusfehenpoozen aanhouden van Bonn tot Andernach, dat aan het ander eind van de engte ligt. Zy leveren ontelbaare gezigt-punten , het penfed van den landlchap-fchilder waerdig, terwyï derzei ver oudheden de jaarboeken der gefchiedenis verryken.
Elke reiziger, van Engelfche ouders geboren, getuigt van zyne afkomst door zyne onverduldigheid^ Zoodra hy zig in rydtuig gezet heeft, denkt hy dat het de plicht van den voerman is zoo fterk voortterennen als vvcl'gevoederde paarden galoppeeren kunT Y 2 nen!



3a3 REIZE LANGS DEN RHYN.
nen! Al liep hun weg door het paradys zelf, of al hadden zy eenfe lange en' verdrietige reis gedaan enkel om den hof van Eden te zien, kan men twyfelen of onze driftige Heeren den post-knegt 'niet eene halve kroon boven zyn loon in de hand zouden fteeken om wat aan te ryden, terwyl zy 'er doorreeden. Wy ontdekten iets van die neiging in ons by het begin van onze reis, en het was met eenig verdriet dat wy onze post-chais niet harder zagen voortgaan dan een voermans wagen. Het was te vergeefsch dat wy verzogten, vermaanden, dreigden, onze voerman nam aan ons voor den avond behouden te CobknH te zullen brengen, en, alzoo hy dienzelfden avond niet weder naar Bonn kon keeren , verlangde hy ook niets meer; doch naar maate ons meer van deeze romaneske gezigten voorkwamen , en onze aandacht naar zig trokken, begonnen wy de traage beweeging van ons rydtuig geduldiger te verdraagen.
Hoe meer wy zuidwaarts vorderden, hóe naamver de engte wierd, hoe hooger en fteiler de rotfen, terwyl eene vermindering van het vrolyk dag-licht het gezigt een donkere deftigheid byzettede. Maar toen wy Andernach naderden, konden wy reeds voorzeggen , dat wy weldra uit de engte zouden wezen door eene toevloeijing van licht, eene lichte kroon van eene groote wydte op de verwyderde bergen. Te Andernach veranderde het toneel tot eenen uitgeftrekten kring of vlakte, van de wegwykende bergen omringd.
Wy



REIZE LANGS DEN RHYN. 329
Wy ververschten ons zeiven , onze paarden en onzen vadzigen voerman op deeze plaats, en deeden eenen veel beteren maaltyd dan het voorkoomen van onze herberg ons had doen vervvagten. Andernach is eene zeer oude Stad. Daar is veel over dezelve te zeggen en daar is ook veel over gezegd; maar dat ik tc zeggen heb zal ik fpaaren tot onze terugreis.
Omtrent ter balver weg tusfchen Andernach en Coblents is een oud torentjen, de weisfe thur of witte toren genoemd. Naast deezen toren ligt een gehugt, waarin de herberg het beste voorkoomen heeft. Zy kon dan door den voerman niet over het hoofd gezien worden ; zyne paarden moesten dan ook
drinken; het noodwendig .gevolg was dat de
voerman een borrel moest hebben en het na-
tuurlyk gevolg daarvan was eene ftoeijery met eene vrolyke dienstmeid. Omtrent over deezen toren aan de overzyde van de rivier, vertoont zig de nieuwe ftad Niewied; derzelver ligging aan de boorden van de rivier en aan den voet van eene keten bergen, benevens het pragtig paleis van den Prins en van andere operibaare zoo wel als byzondere gebouwen deeden het eenigzints naar Greenwich gclyken, als men het van het Honden-EUand befchouwt. Befpeurcnde dat' onze voerman geen haast maakte om de herberg te verhaten, en alzoo wy onverfchillig begonnen te worden om vroeg in den dag te Coblents te koomen , gebruikten wy de gelegenheid, die onze voerman ons gewillig gaf, huurden eene boot, ftaken de rivier over en bezigtigden ter vlugt de ftad.
Y 3 Dit



s.y> REIZE LANGS DEN RHYN.
Dit gezigt en eene tweede gelegenheid hy onze terugreis te water, heeft my in ftaat gefield ü een omftandig en vry belangryk bericht van die plaats te geeven, dat ik ook fpaaren zal tot ik weer tyd zal hebben.
Gy moogt ons nu zonder verdere aanmerkingen 0f hindernisfen achten in het gezigt van 'Coblents te zyn, dat zig het best aan liet oog van den reiziger vertoont als hy het van' den kaat van Andernach nadert. Het aangenaam lusthuis van Shoaborastlust, het Kcizerlyk Huis toebehoorende en by de ftad liggende het majeftüeus kasteel Ehrenbrei'tflein, op eene verbaazende rots gebouwd, het oui paleis met het daar toe behoorend gehugt het dal van Ehrenbreitftein genaamd, aan den voet van deeze bergen en onder dcrzelver befcherming geplaatst; de omringende Kloosters, die de denkbeelden van den afgryslyken oorlog door kasteden en vestingen opgewekt , fchynen te verzagtcn door die van eene godvrugtige eenzaamheid te binnen te brengen, de zaamenvlocijing van den Moezel met den Rhyn, de vliegende brug over den laatlten, en de fteenen brug over den eerften; de hooge bergen in het verfchiet, die de ftad in het zuiden omringen, en die wy met het draaien der rivier naar het zuid-oosten verliezende, de verbeelding hen laat volgen alles fpant
te zaamen om de ligging van Coblents byzonder fchilderachtig te maaken.
Wy reeden over de brug over den Moezel de ftad aan de noord-zyde in en naar het post-huis, omtrent
aan



REIZE LANGS DEN RHYN. 33t
aan het ander einde van de ftad ftaande. Dit huis was ons aanbevolen als een hotel van den eerften rang , en wy hadden geene reden om het tegentefpreeken.
Daar was in het post-huis, gelyk in alle de hérbergen en hotels onder weg, eene table cPhóte. Deeze uitdrukking kan niet vertaald worden door het woord gemeeue tafel, alzoo zy eigenlyk betekent dat vreemdelingen en gasten aan dezelfde tafel eeten met het huisgezin. Dit was byzonderlyk het geval in onze herberg. Toen wy binnen kwamen, was een klein gezelfehap bezig het avondmaal te houden, en geheel als één huisgezin. De meesteres van het huis, aan het boven-eind van de tafel geplaatst, bediende de gasten voor; zy had aan de eene zyde eene Juffer van haare kennis en aan de andere haare dogter, terwyl haar man de gasten aan het beoeden-eind van de tafel voordiende. De meester van het huis fcheen een eenvoudige beleefde waard. De vrouwen hadden een goed voorkoomen, zoo in kleeding als manieren. Naauwlyks waren wy gezeten of wy wierden door de dogter in het Engelsen aangefprooken, met eene gefchiktheid, die ons verwonderde, toen "wy hoorden dat zy geene andere gelegenheid gehad had om haare kennis van die taal te verkrygen dan die Coblents opleverde. Twee of drie Heeren toonden ook eenige kennis van het Engelsen te bezitten , door eenen Graaf Bauermann in die taal aantefpreeken, terwyl zy byna by elk woord eene flaaffche hulde aan alle zyne tycels deeden, en zy wierden door hem beY 4 ant-



332 REIZE LANGS DEN RHYN.
antwoord in den lispenden toon van eenen Petit» Maitre.
Wy Monden des anderen daags 's morgens vroeg op, en gongen, onder het geleide van eenen Cicerone, die den voorigen avond gehuurd was, uit om de Mad te bezigtigen.
Ik heb reeds aangemerkt dat Coblents aan de zaamenvloeijing van den Rhyn met den Moezel ligt. Deeze vereeniging vormt eenen driehoek, waarop de Mad figt. Het is eene zeer oude Mad. Uit eene plaats in Ammianus Marcellinus blykt dat zy door een kasteel wierd befchermd , reeds in eenen veel vroeger tyd dan eenige andere plaats aan dit gedeelte van den Rhyn. Per hos tra&us nullam eaflellum vijitur nip. apud Confluentés , locum ita c&gnotninatum, ubi atrinis Mofella infunditur Rheno.
Dewyl deeze plaats door de Romeinen apud Confluentés genoemd wierd, is het gemaklyk de afkomst van den naam van Coblents nategaan. De üuitfche ta^i verwart dikwyls , gelyk wy het zouden noejjnen, de letters die met eene gelyke buiging van de %raak-deelen uitgefprooken worden, als de b en de p, de d en de t en ook de ƒ de v en de b. Van daar dat Conflttentia wierd uitgefprooken Convluentia en Combluentia; dit wierd zaamengetrokken tot Coblentiaen ontvong eindelyk den Duitfchen uitgang Coblents. Wat dunkt u van de draaijingen en wendingen van deeze taalkundige gisfing ? Op myn woord, ik ben ■ er trotsch op. Ik wenschte maar dat ik my wat op de eene of andere doode taal hadde toegelegd, want



REIZE LANGS DEN RHYN. m «c ben verzeekerd dat zulk eene Kreeft of twee overvloedig genoeg zouden geweest zyn, zoo als het in de waereld' gaat, 'om my tot eenen Geleerden van de eerfte grootte te maaften.
Coblents was dikwerf de zetel van de Roomfche Keizers en Koningen der Franken, zynde, door haare gelegenheid midden in het land, en misfebien ook om de grootere veiligheid, die zy verleende allergemaklykst gelegen, voor de ftaatkLig, b zt' heden van het Ry,, 'Zy behoorde tot het Ryft to°t om rent bet jaar IOI8, toen zy eene onaïhanglvke kerklyfte ftad w,erd. Zynde door ft^E Tweeden gefebonften aan PAPP0, Aartsbisfchop van rner Zy « over het algemeen de begunftigde verblyfplaats geweest van de Aartsbisfchoppen en Keurvorsten vmMr. De Hiftoriefchryvers leeren ons ook dat de Blsfchoppen/, in oude en onrust e tyden;,^verblyfin de fterke vesting fleur hielden; maar in geruster tyden waagden zy het in het dal nedertekoomen.
Ik ben, in myn bericht over de ftad Keulen zoo diep ,„ kerklyke zaaften verzonken geweest dat ik gcen lllsth b bymyne befchry:ing^^
fteden my by datzelfde onderwerp optehouden Gv feuntg^n hoedanig de ftaat
Godsd^nst zy, ais ik u enkel zeg dat 'er in deeze ftad twee Collegiën zyn en drie Parochie Kerken, en de Kerken die voorheen aan de Jefuiten toebehoorden. Dit getal zult gy 2cggcn , is zeer maat; Maar dan zyn 'er nog vier Kloosters van Monnikken ^ 5 van



%
334 REIZE LANGS DEN RHYN.
van de vier verfchillcnde -Orden , Dominikaanen, Franciskaanen, Carmeliten en Capucynen , en drie voor Nonnen. Ik zal u niet ophouden met eene byzondere hiftorie van de oudheden , reliquiën of fchilderyën in deeze verfchillende gebouwen , tot godsvrugt en vroome afzondering beftemd , alzoo weinige uitmunten. Ook zullen wy de vraag niet behandelen welk van deeze gebouwen het oudst zy of door wien zy begiftigd zyn. Zoo gy deeze reis gingt doen, zou ik u raaden dat gy de Duitfche en Franfche Schryve+s , die ik reeds opgenoemd heb, hier omtrent raadpleegdet. Ik zou u ook wel kunnen aanbeveelen de Antiquitates Rbeni, ware het werk niet te omflagtig voor een zakboek, alzoo het uit verfcheiden dikke deelen in quarto beftaat.
Uit het gezegde zult gy begrypen hoe ondoenlyk het voor my zoude zyn uitteweiden in de befchryving van alle plaatzen, die wy bezogt, of van alle^kerken , die wy bezien hebben. Myn doel is alleen die foort van nieuwsgierigheid te voldoen, die gy misfcbien(huis zult voeden, en die, tot roynen grooten troost, zeer veel minder moet zyn dan die, welke opgewekt zoude zyn, als gy op de plaats zelve waart. Ik zal dan myne kerk-hiftorie van Coblents eindigen met u te berichten dat de overblyfzelen van den eerzugtigen Kuno van Falkenstein in de Collegiale Kerk van St. Castor rusten , die nooit rust genoot zoo lang hy eene levendige vezel had, die hy roeren kon.
Men zegt dat Coblents omtrent dertig jaaren geleden,



REIZE LANGS DEN RHYN. 335 den, verre ten agteren van alle de omliggende fleden was in allobyzonderheden van befchaaving en het maatfchaplyk leven j dat het volk ongeletterd cn ten hoogften bygeloovig was en flaavcn van veele ongerymde en kostbaare gewoonten. Men erkent egtcr dat, zedert dat tydperk, hunne vorderingen tot verbetering zeer fnd geweest zyn, en dat de Had da- f gclyks in gebouwen, zeden, kennis en rykdom toeneemt. Het getal der inwooners , de bezetting cn die in het dal van Ehrenhreitflein ingcfloten, wordt gerekend op omtrent twaalf of dertieji duizend zielen.
Haar tegenswoordige Heer, de KeurvorstClemens Wenceslaus , die een Koninglyke Prins van Polen is, heeft veele nuttige inrigtingen gemaakt! Hy heeft de buitenfpoorigheid in het ftuk van bcgravenisfen en kostbaar rouwen beteugeld , door welke veele familiën zig byna bedorven hadden, uit vrees dat hunne afwyking van vastgcftcldo gewoonten zoude uitgelegd worden als een gebrek van eerbied voor de overledenen. Hy heeft een comptoir van verzeekering tcgens brand opgeiïgt; hy heeft de gemene wegen met veele kosten opgemaakt; hy bttft de wyze van onderwyzen in het Cymiutfitm of • . .ibaare fchool veranderd, door TOoHwz^OgCJJ over verfcheidene takken van nuttig kundigheden tc hiaten doen, in plaatfe van de hoveiinatiuirluMidigc lynigheden van de oude fcftoolen; hy heeft ook fchOfir len opgerigt voor kinderen van lagere ktasfe, voor welke hy de rykc kloosters heeft bau„ Op i H en hy heeft het voorbeeld gegecveo door milde giften.
In



336 REIZE LANGS DEN RHYN.
In het kort, men (preekt van deezen Prins algemeen met eerbied, en, gelukkig voor zyne onderdaanen, heeft de weldaadige man en de wysgeer de overhand bekoomen over de geestlyken.
Omtrent zes of agt jaaren geleden wierd 'er eene maatfchappy opgerigt enkel tot verbetering van het verftand. Elk lid tekent voor eene Loais-cTOr in bet jaar in, tot onderhoud van het huis en tot-het vormen van eene openbaare boekery, en verfchillender natuurkundige werktuigen. Hunne verzameling van nuttige boeken groeit jaarlyks aan. Elk lid heeft, alle uuren van den dag, vryen toegang tot de boekery., en heeft de vryheid om 'er eenen vreemdeling in te brengen.
Ik ben overtuigd dat dit bericht uw wcldaadig hart meer genoegen zal geeven dan de naauwkeuriglte befchryving van graflieden van heiligen of verzamelingen van hunne kostbaarfte reliquiën. Ik zou 'er nog by kunnen voegen dat 'er eenige byzondere verzamelingen van fehilderyën en van de natuurlyke hiftorie zyn; onder deeze munt dat van den Kanunnik Unbescheiden uit. Hy heeft eene groote verzameling van fehilderyën van de Vlaamfche en Italiaanfche fchoolen, gelyk ook van de Franfche en Duitfche. rZyne natuurlyke hiftorie beftaat hoofdzaaklyk uit vogelen, die fierlyk gefchikt en wel bewaard zyn.
XXXIII.



REIZE LANGS DEN RHYN.
337
XXXIII. BRIEF.
M y n Heer!
Coblents.
Coblents is gecne fraaie ftad. De huizen zyn over het algemeen ouderwets en de beftraating is hobbelig De voornaamfte ftraat loopt van de Moezel-Brug naar de Rhyn-Poort. Daar ftaan verfcheiden hotek van den ouden adel in, maar zy zyn voornamelyk gebouwd in het diepst gedeelte van eene voorplaats , en zetten de ftraat dus weinig Juister by. Men bouwt een plein naast het nieuw paleis van den Keurvorst, die, als zy voltooid is, met dat pragtig gebouw, een groot fieraad van de ftad zal worden" De huizen zullen in de hedendaagfche fmaak zyn, en het plein, dat tot parade-plaats zal dienen, zal met lindenboomen beplant worden, tot eene wandel-plaats op den middag. De ligging van Coblents is ook zoo aangenaam niet voor een doorgaand verblyf als veele andere fteden aan den Rhyn. Zy is meer romanesk dan vrolyk, en is te bergachtig om naar alle kanten aangenaame wandelingen opteleveren. Zy treft den reiziger, die haar bezoekt, met eene treurige grootheid, maar levert geen fchaduwryk boschjen noch .heuvelachtige vlakte, uitgezonderd aan den kant naar Andemach, voor den in den avond wandelende peripateticus of voor het doen van eene wandeling te paard.
De



338 REIZE LANGS DEN RI1YN.
De inwooners klaagen dat zy zoo wel niet van rivier-visch voorzien worden als overal elders in deeze ontzagchelyke rivier. Dit gebrek wordt tocgetehreven aan de roering, die veroorzaakt wordt door de inëenvloeijing der twee ftroomen. De mvalling van een zoo groote hoeveelheid waters als de Moezel oplevert, geeft te veel beweeging voor de bewooners van de diepte, voornamelyk de Rhyn-Kreeft en de Baars. Alzoo het water van de Moezel veel helderer is dan dat van den Rhyn, 'kan men de twee rivieren tot op eenen aanmerklyken afftand onderfcheiden. Ik hoop dat deeze bekentenis geene vooroordeelen in uwen geest mogen opwekken tegens mynen begunftigden ftroom ? Bedenk eens , myn goede Heer , welk eene lange kronkelende reis de Rhyn reeds gedaan heeft voor hy te Coblents koomt, in vërgelyking van de Moezel! Hoe veele meiren, en hoe veele rivieren, welke ftroomen van gefmolten fneeuw en ftort-regcus, welke de halve losgemaakte aarde van de bergen van Zwitserland medevoeren , zy genoodzaakt is in haaren boezem te ontvangen, terwyl de Moezel flechts een kort reisjen uit den nabuurigen Elzas doet, en naauwlyks een beekjen ontvangt.
Ondanks deeze nadeden geeft de Keurvorst deeze plaats den voorrang boven alle andere in zyne Domeinen. Als een onbetwistbaar bewys van zyne verknogtheid aan Coblents heeft hy laatst een fierlyk en kostbaar gebouw op den ooster oever van den Rhyn gefticht, of liever is bezig het te laaten voltooijen.
Al



REIZE LANGS DEN RHYN. 339
Al die op deezen oever ftaat en den voorgevel van het oud paleis in het dal van Ehrenbriïtftem befchouwt, zal fpyt gevoelen dat het door zynen mededinger aan den overkant befchaamd wordt. En al die de fierlyke vertrekken intreedt en de ryke tapytwerken en gefchilderde zolders befehouwt, zal • denklyk befluiten dat de eerzugt zelve met dezelve vergenoegd moet nederzitten. Maar nood breekt
wetten. De groote vogtigheid van de plaats,
die het in den winter ongezond maakt, de ongemak' ken, waaraan het onderhevig is door de ontzagche* lyke ys-vloeden, die het fomtyds belegeren, en boven alle het fteeds toeneemend gevaar dat het nog eens door de boven hetzelve hangende rotzen zal verpletterd worden, hebben den Keurvorst doen befluiten het paleis van zyn verblyf op den oostlyken oever te plaatzen.
Gy zult reeds gemerkt hebben dat ik geen groot liefhebber ben van het befchryven van paleizen en ftatige gebouwen; dan alzoo dit een zoo nieuw gebouw is, en het zoo algemeen bewonderd wordt om de fmaak, die 'er in ten toon gefpreid is, zal ik'er u een algemeen denkbeeld van geeven.
De groote voorgevel is zeer fierlyk. Het middengebouw is drie verdiepingen hoog. Agt pylaaren van de Iomfche orde onderdennen een balcon, dat uitfteekt op eene wyze, dat het eene galery of portaal beneden hetzelve vormt, door welk men, voor den regen bedekt, naar de groote deur kan gaan. Aan de vleugels ftaan boogen, onder welke de keukens
en



S4o REIZE LANGS DEN RHYN.
en deeze vormen een voorplaats, die van het plein of de parade-plaats gefcheiden is door yzeren hekken } die zeer fraai gewerkt zyn.
De fraaifte vertrekken zyn op de tweede verdieping, naar welke men opklimt langs eenen breeden trap, die op ftatige kolommen rust. De voornaamfte vertrekken zyn de eetzaal, naast welke de ontbyt* zaal aan de eene en eene zeer fraaie knegts-zaal aan de andere zyde is, welke beftemd is tot het beoefenen van eene groote feestvertooning voor die in het openbaar gefchiedt, eene concert-zaal en audiëntie-kamer; hierop volgen het kabinet van den Keurvorst, dat eene foort van boekery is, de kapel en andere aangrenzende kamers van minder aanbelang.
De eetzaal is vérfïerd met verfchillende (tandbeelden , op fraaie voetftukken (taande en elk in zyne nis geplaatst. Onder deeze (taat niet alleen de Godinne Ceres met zeer veel eigenfchap, als het zinnebeeld van overvloed ; maar zy verfpreidt in het koudlte jaargetyde eene aangename warmte over de gasten, die in deeze ruime zaal by een zyn, gclyk ook door de concert-zaal en audiëntie-kamer. Om zonder raadzel te fpreeken; het beeld van Ceres verfiert eene kagchel, die door middel van pypen deeze kamers verwarmt.
De concert-zaal is ruim en groot, volgens een gemaklyk en fierlyk ontwerp gebouwd en belooft zeer deftig te zullen zyn, als zy voltooid zal wezen. De audiëntie-zaal is zoo fierlyk als de verbeelding kon aan de hand geeven. Wat zy, na hier haare
bes-'
-



REIZE LANGS DEN RHYN. 34ï beste vermogens gefpild te hebben, in het volgend paleis, dat zy verderen moet, doen zal, weet ik niet. De vloer is zeer fraai ingelegd met kostbaare houten van ïecfthiHende lborten, in verfchillende figuuren en met verfchillende kleuren , en wordt zeer glad gehouden. De tapyten zyn van zyde, zynde het behendig naaldwerk van eene der Koninglyke Prineeslén van het huis van Beyeren. De lchoorüeenmantel is van Italiaanse!] marmer door ecnen Paryfchen Konstenaar, in eenen zeer vorstlyken fmaak bewerkt. De zoMer is gefchilderd door Ricii, en wy willen hoopen dat hy een zinnebeeld zy van het karakter van den eigenaar, want hy verbeeldt de gerechtigheid., de deugden bcveelende de ondeugd te ftraffen. Lenige andere fehildcrftukken, door de uitmuntende Franfehe Schilders David en Manageot gefchilderd , zyn ook beftemd om de deugd te prediken in het midden der grootheid, door het verbeelden van de ingetogenheid van Scipio,' de goedertierenheid van Augustus, en de milddaadigheid van Marcos Antonius.
Ik zal u zeiven nu dit vertrek met Kandelaars, Stoelen, Sofas enz. in eenen daarmede overeenkomftigen ftyl laaten meubileeren.
Van alle deeze luisterryke vertrekken zou myne ziel met het meest genoegen nederzitten in de ontbytof koffy-zaal, gelyk zy genoemd wordt. .De concert-zaal is majcftueus; maar trotseh; de audiëntiezaal heeft zulk eene terughoudende fierlykheid, dat het even ongevoeglyk is 'er in te zitten als in te z ftaan.'



54= REIZE LANGS DEN RHYN.
ftaan. De grootte van de koffy-zaal is omtrent overeeukomftig een redenlyk verlangen ; zy is gemeubileerd met eene ifierlyke eenvoudigheid , die binnen het bereik van het genot is; zy is behangen met een behangzel van een aangenaam, egter levendig groen, en verfierd met eene reeks fehilderyën, omtrent zes en dertig in getal, van den vermaarden Duitfchen Schilder Dietrich; fommige verbeelden Bybelfche Hiftorien, andere de voornaamfte gevallen van het leven van St. Franciscus Xavierius , en andere zyn zeer aangeriaame landfehappen. Het gezigt uit de vensters van dit vertrek is ook uitgeftrekt en vrolyk. Gy zult niet verwonderd zyn dat ik de boekery overflaa , als ik ü zeg dat 'er nog geene boeken in waren. Veel zal daar en boven afhangen van de foort van mcubilen, die 'er in willen koomen. Zoo de Keurvorst, uit kragt van zyne waerdigheid van Aartsbisfchop , mogt denken dat hy verpligt ware eenen grooten voorraad van Munnikken Legenden of Godgeleerde Uitlegkunde optcdoen, zou ik het nog met myne koffy-kamer blyven houden. Want, van beiden geproefd hebbende, vind ik dat de Duitfchers veel beter (lag hebben van koffy te maaken, dan Godgeleerde ftelzels.
De bovenkamers zyn meest (kapkamers. De (kapkamer van den Keurvorst bezit eene fierlykheid, zyne waerdigheid pasfende. De Aartsbisfchop heeft een kabinetjen laaten maaken naast zyn bed, dat, geopend zynde, een zilver crucifix met edele fteejien verfierd vertoont, omringd van verfcheidene
hei-



REIZE LANGS DEN RHYN. 343
neiiige' overblyfzelen in eenen ongerytnden toeftel. Daar 'ligt een rood fluweelen kusfen voor de elleboogen en een ander tot gemak van de knieën. Dus bezorgd en voorzien kan zyne Genade morgen en avond, met de prinslykfte fierlykheid, knielen en in alle nederigheid uitgalmen: Heere ontferm u over mij, arme zondaar!
Alzoo de Duitfchers , niettegenftaande de veele andere uitmuntende hoedanigheden, die zy bezitten, geene onderfchëiden figuur in de klasie der Schilders' gemaakt hebben, en alzoo Dietrich algemeen Voor een rara avis in terra Germanka gehouden wordt, zal ü eene fchets van zyne gcfchiedenis niet onaan! genaam zyn. Dietrich wierd in het jaar 1712 geboren; hy was de zoon van Jan Joris Dietrich, Schilder van het Hof van Weenen, die hem in de' eerde beginzelen van zyne konst onderwees, en hem, twaalf jaaren oud zynde , onder opzigt van At'EXANóER Theile plaatfte, eenen man van eenige vermaardheid xt Dresden. In het jaar 1728 wierd hy, onder het opzigt van zynen meester, gebruikt om te fchilderen voor het Lustflot van Koning Au-' gustus te Muhlberg , daar hy zig onderfcheidde door de afbeelding van eene baadende Diana , en kort daarop'wierd hy tot Hof-Schilder aangeftcld. By den dood van zynen befchermheer verkreeg hy een jaargeld van vier honderd ryksdaalders'vanden Graaf van Bruhl. In het jaar 1741 wierd hy HofSchilder van Augustus III. en hy ging, op kosten van zyn Vorst, naar Rome, daar zyne vorderingen Z 2 even-



344 REIZE LANGS DEN RHYN.
evenredig waren aan zyne eigen genie en aan de voordeden, die hy in dat kweekfchool van de fraaie konsten vond. By zyne wederkomst wierd hy tot eerften Hoogleeraar van de Schilder-Academie te Bresden benoemd, met eene jaarwedde van zes honderd ryksdaalers. Hy ftierf in het jaar 1774, overlaaden met eer, zynde, ten tyde van zyn overlyden, Koninglyke Poolfche en Keurvorstlyke Saxifche HofSchilder, Hoogleeraar aan de Academie te Bresden, Beftierer van het fchilder-fchool tc Meisfen, daar de porcelein-fabriek is, en Lid van de Academiën van Augshurg en Bologna. De menigte van zyne werken, door geheel Duitschland verfpreid, is getuige van zyne naarftigheid cn vlugheid.
Het vernuft van Dietrich febynt eer navolgende dan oorfpronglyk geweest te zyn; maar dan bezat hy het zonderling talent van meesters, die in tcgenftrydige hoedanigheden uitmunteden, in eenen hoogen graad van volkoomenheid natevolgen. Zyne fchilderftukken uit de Bybel-gefchiedenisfen zyn in de manier van Rembrand. Zyne boeren "gelyken naar die van Wille. In zyne gezelfchap-ftukken zegt men dat hy Wattan heeft gevolgd en hem heeft'overtroffen. Maar zyne landfehappen zyn de voornaamfte bronnen van zynen roem, in welke men de fchoonheden van Everdingen, van Berghem, Claude , Lorrain en Poelemburg vereenigd vindt. Deeze erkent men dat eene rykheid en verfcheidenheid van tekening, oordeel en fmaak in de ordonnantie, eene warmte, en niets buitenfpoorigs
in



REIZE LANGS DEN RHYN. 345
"in de uitvoering, eene ftoutheid zander hard te zyn bezitten. Het koloriet is levendig, maar niet bont, en zoo duurzaam , dat zyne vroegfte werken nog zoo fris zyn als of zy pas van onder het penfeel kwamen.
Nu zal ik affcheid necmen van het Kcurvorstlyk Paleis , den Schouwburg , het Badhuis en andere plaatiën van minder aanbelang voorbygaan. Schoon onze Cicerone niet terftond met u over de rivier naar het Dal van Ehrenbreitflein zou willen gaan.
Men zou eene belediging tegen de nieuwsgierigheid en finaak begaan, als men het pragtigjagt van den Keurvortt, dat aan den Oosterwal van de rivier vast ligt, niet gong bezoeken en bewonderen. Het is fraaier verfierd dan alle die gy op eenen Lord-Majors dag kunt vertoonen. Men heeft zig behoorlyke moeite gegccven, niet alleen om het van binnen zoo fierlyk te maaken als mogelyk is, maar ook zoo gemaklyk. De tafels, de bedfieden, de ftoelen, kunnen als in eene pantomime op het toneel, naar believen opgevouwen worden, om meer plaats te maaken, als 'er klein gezelfchap is. Als men eene veêr in een' hoek aanraakt, fpringt 'er eene plank tot uwen dienst voor den dag, uit eenen anderen eene fchryf-lesfenaar, en in eenen derden gaan deuren als by betovering open «en vertoonen een klein altaar, met Godsdienstige fraaijigheden verfierd.
Aan deeze oostlyke zyde van den Rhyn, niet verre van het Dal van Ehrenbreitflein, naar het zuiden, zyn minerale bronnen. Doch alzoo nog geen Ge.
Z 3 nees-



■
34Ó PvEIZE LANGS DEN RHYN.
neesheer dezelve,- noch aig zeiven vermaard gemaakt heeft door die te befchryven, zyn zy zeer verwaarloosd, en bygevolg rekenden wy dezelve ook onze aandacht niet waardig.
Wy klommen den ontzagchelyken berg op, waarop het Kasteel van Ehrenbreitfiein gebouwd is langs een fmal, fteil en kronkelend pad. Onze Gids deed ons omtrent halver weg ftil houden , om ons het waare kleed zonder naad, door onzen Zaligmaaker gedraagen, te laaten zien. Het was in eene kapel die uit de rots was gehouwen, om onder de onmiddclyke befcherming van de vesting te zyn. Maar wy weigerden het voorftcl om de ecnvoudigfte redenen. Naardien verfcheidene in verfchillende deden van Europa op dezelfde eer aanfpraak maaken, waren wy bedugt dat het gezigt alleen onze geesten in eene onbetaamelyke twyfcling zoude brengen, of men aan dit den voorrang moeste geeven, en wy beflootefi^ ons oordeel vry te. houden tot dat alle de bewyzen omtrent dit gewigtig onderwerp onder onze oogen zouden koomen.
Men beweert dat her Kasteel , op den top van deeze verbaazendc rots gebouwd , niet minder dan agt honderd voeten in eene loodregte lyn boven de oppervlakte van de rivier verheven is. Het Kasteel is zeer oud.
Uit de reeds gedaane aanhaaling is reeds gebleeken dat het ouder is dan alle andere Kasteden alhier san den Rhyn. Het wordt, als het genoegzaam bezet is , voor onwinbaar gehouden. Deezen naam van
- i on-



REIZE LANGS DEN RHYN, 347
onwinbaar te zyn heeft het verkregen van den wederftand , dien het deed ten tyde van de Zweedfche oorlogen. Tagtig duizend Franfchen aan de zuidzyde en veertig duizend aan de noord-zyde konden 'er niet het minde tcgens uitwerken. Het heeft gemeenfchap met de ftad Coblents door onderaardfche gangen, uit de vaste rots uitgehouwen, en het is overvloedig van water voorzien uit eene put, twee honderd en tagtig voeten diep, dat door een oppervlakte van de nabuurige bergen fypelt. Deeze put is gegraaven op last van den Keurvorst Jan II., Markgraaf vmy Baden, die het Kasteel in het jaar 14R1 herftelde, De werklieden arbeidden aan dat zwaare werk den tyd van drie jaaren.
Daar is een groot plein of parade-plaats in de vesting, door de plaatfmg van de barakken, het tuighuis, de gevangenis en andere gebouwen. Op het midden van dit plein ftaat een ftuk kanon, dat men onderftclt het grootst in Europa te zyn. Het is te Frankfort gegoten op last van den Keurvorst Richard Greifenklau. Het weegt drie hónderd quintaalen en fchiet eenen kogel van honderd en tagtig ponden tot Andernach, dat is van twaalf tot zestien Engelfehe mylen. Boven op (taan twee Griffioenen, ter cere van zyn meester, in plaats van de gewoone Dolphynen. Omtrent deszelfs andere goede hoedanigheden zal ik het zelf laaten fpreeken, 't welk het doet door het volgend oplchrift, dat by het laad-gat geplaatst is.
Z 4 Vo~



548 ' R.EÏZE LANGS DEN RHYN,
Vogel Greif he'is ich, m&inen gnadigen Herrn vod Trier diiin ich ; zoo er mich beitst gewalden , da will ich dohrn und mauren infpalten. Simon gos mich
d. v
Vogel Gryp heet ik , mynen genadigcn Heer ,, van Trier dien ik; als hy my beveelt myne kragt „ te oefenen , zal ik poorten en muuren omverre ,, werpen." Simon goot my 1528.
Ondanks deeze voordeden van natuur en konst, is -egter de krygsmacht van den Keurvorst zoo gering, dat 'er in tyd van gevaar weinig wederïtand te verwagten zoude zyn. Zyne troepen zyn niet boven vyftien honderd mannen Iterk, van welke, om het in het voorbygaan te zeggen, agt honderd tot hulp van den Prins iiislchop van Luik gezonden wierden .den dag yoor onze aankomst. Gy zult u verwonderen over de kleinte van dit leger, als ik u zeg dat een gemeenc niet meer kost dan vyf kreutzers 's daags, dat is omtrent een Huiver en zes duiten, en een Serjeant maar zes, of twee Huivers.
Het gezigt van dccze hoogte is majefhieus, uitgeftrekt en afwisfelend. Naar het westen dringt het oog over en door de verdedingen van mindere bergen tot in Lotharingen; van vooren ligt de ftad en den omtrek, Naar de noord- en zuid-kant ziet men de rivier tusfehen de bergen kronkelen. De droom die aan derzelver voet vloeit, is met twee kleine eilanden verfierd, op elk van dewelke een klooster ligt.
De fchuinte van de rots is zeer zigtbaar van ter
zy-



REJZE LANGS DEN RHYN. 349
gyde; en egter doet derzelver verbaazende hoogte haar van den top byna loodregt fehynen, en liet eerfte denkbeeld , dat iemand , die bevreesd zou zyn van de wallen te vallen, te binnen zou koomen, is, dat hy in de rivier zou ncderilorten. Men verhaalde ons dat een Franfche gevangene , in de oorlogen, .waarvan ik reeds gefpraoken heb, doordcezen fchyn verleid wierd. Zyne opflujting moede en aangezet door de hoop van zyne vrybeid te erlangen, ondernam hy in den Aroom te ipringen ; hy brak verfcheiden zyner ribben door zynen val tegens de fchuinte van de rots. In deezen ftaat rolde hy in de rivier, zwom dezelve over en kroop tot Anderpach, daar hy den volgenden dag ffierf.
Het tuighuis is ryk voorzien van wapenen, zoo oude als nieuwe, maar ik vond 'er niets eene byzondere opmerking waardig of ongewoon , tenzy het eenige vuurwapenen waren , zoo gemaakt dat de bajonet opfprong en regtöp vast gong liaan door middel van eenen trekker, daartoe gemaakt. Zoo dit met geen my onbekend ongemak verzeld gaat, belooft het zeer zeeker eene groote befpaaring van tyd. Na door drie of vier vertrekken in het tuighuis gegaan, en omtrent in het midden van het gebouw gebragt te zyn, befpeurde de oude Soldaat, die ons geleidde, dat hy eenen lleutcl verloren had, en, uit naauwgezetheid omtrent den dienst, floot hy alle deuren agter ons toe , toen hy dien gong haaien. Ware deeze man ondertusfehen eens fchielyk geltoryen , ware hy een kwaadaartige vyand of door de Z 5 kans



35ó REIZE LANGS DEN RHYN.
kans van voordeel aangelokt geweest, hoe beklaaglyk zou onze toelland dan geweest zyn! Ik beken dat, gcduurende zyn afweezen , onze gewaarwordingen zoodanig waren dat wy hem, toen hy terugkwam, als onzen verlosfer welkom heteden.
Terwyl wy over deeze gebeurtenis fpraken, hihet nederdaalen van den berg, met eene foort van yzing op de inogelykheid alleen van dus opgeüoten te worden , ontmoeteden wy twee Soldaaten van de vestingdie eenen misdadiger naar de gevangenis bragten, welke wy eenige minuttten te voorcn door de yzeren tralieën bekeeken hadden. Hy fcheen een arbeider te zyn en omtrent dertig jaaren oud. De bleeke , angst, die fterk op zyn gelaat te leezen was, ontvong, zoo als hy ons naderde, eene oogenbliklyke verligting , op de hoop dat wy hem eene aelmoes zouden geevcn, die als de druppel water op de tong van den ryken zondaar zoude werken. Het gezigt van zynen angst op het vreeslyk tydftip , waarop
hy het dag-licht zoude worden ontrukt, een
huisgezin ontrukt , welks armoede hem misfchien verleid had om de misdaad van dievery te bedryven — van cvit voornaamftc der zegeningen van de natuur,
vryheid, beroofd zynen geest hem eene harde
behandeling van zyne Cipiers voorfpellende,
zonder vooruitzigt van het einde van zyne tegens'woordige ellende dan door de uitvoering van het een
of ander verfchriklyk vonnis het klein ftaaltjen,
dat wy gehad hadden van eene gevangenis van een'
oogenblik het vreeslyk uiteinde van den Fran-
fchen • -



REIZE LANGS DEN RHYN. 351
fchen gevangene, door het involgen van zyne zugt naar vryheid alles oefende te gelyk zynen invloed op ons op eene zoo kragtige wyze, dat wy
I gaerne 'alle misdaaden, die hy mogt bedreven hebben , zoo het geen moord was, wilden vergeeven, en wel wenschten dat hy ons beledigd hadde, 'op dat wy het vermogen zouden mogen hebben van hem vergiffenis te fchenken. Onze menschlievendheid fpoorde óns aan om zeer milddaadig te zyn; maar wy vreesden dat deeze afzendelingen van dejuftitie de misdaad van hunnen gevangene zonder naauwgezetheid of knaaging zouden overtreffen , door den ongelukkigen, dien zy zoo .volmaakt in hunne macht hadden, te berooven. De dankbaarheid van den ongelukkigen voor hetgeen wy hem fehonken,
1 verdrong voor eene korte poos het gevoel van zyn ongeluk.
Op het uur van het middagmaal keerden wy weder ■ naar de herberg. Het zelfde gezelfchap van den voorigen avond was daar tegenswoordig, by het welk nog ecnige andere Heeren gekoomen waren. I Zy gaven ons alle nodige onderrigtingen betreffende I onze voorgenoomen reize, en, ons voorneemen verj ftaande van Mentz en Frankfort te bezoeken en te < water langs den Rhyn terug te koomen, raadden zy ons cenpaarig terftond naar Frankfort te gaan en over Mentz terug te keeren, alzoo wy, door den hoek aftefnyden, ten minften eenen halven dag winnen en eenige flegte wegen vermyden zouden. Doch de reden, die ons zoo onverduldig gemaakt had om
Dus-



352 REIZE LANGS DEN RHYN.
Duzfeldorftz verhaten, kreeg nogmaals de overhand, Alzoo wy onze brieven te Keulen niet ontvangen hadden , had myn vriend zynen correspondent gelast de brieven, die na ons vertrek voor ons koomen zouden, den Heer M—S, te Mentz toetezenden. Dit ontwerp geregeld en de paerden befteld zynde, om onmiddelyk na den maaltyd te vertrekken, hadden wy tyd om den achtingwaerdigen Graaf Bauermann te befchouwen, in welken, traagheid, gemaaktheid en verwyfdheid naauw vereenigd waren. Alle woorden ,'' die uit zynen mond kwamen, wierden met eene luie loomheid uitgefprooken. Maar het belangrykst gedeelte van het gefprek betrof hemzelven. Hy klaagde over zenuwachtige hoofdpynen, over vapeurs, bekende dat hy aan tafel gong zitten , niet om te eeten, maar pour chajfer Fennui, voor eenige oogenr blikken. Myn vriend merkte aan dat, zoo de Graaf met ons de Rad ware doorgewandeld en de rots van Ehrenbreitftein hadde beklommen, hy van alle zyne ongemakken zoude geneezen zyn. Een algemeene glimlach deed zien dat deeze medecynmeester voor den geest de kwaal getroffen had door het middel, dat hy voorfchrcef.
Ik moet bekennen , myn waarde Heer , dat het gezigt van een verwyfd jonkertjen my altyd droefgeestig maakt. Duizend akelige denkbeelden koomen my dan aauftonds voor de verbeelding. Somtyds beklaag ik hem zoo t'onvreden over zyne Sexe te zyn , dat hy aanhoudende, fomtyds wat beloovende, maar egtcr yergeeffche pogingen doet om die
te



REIZE LANGS DEN RHYN, gg
te veranderen. Op andere tyden zie ik in den perfoon van den Peth Maitre eene fqort van her menschlyk geflacht, die, in haare yverige poogingen om de ruuvve wilde natuur te ontgaan , eensklaps in het geflacht der aapen overgaat, zonder zig eens by den mensch optehouden!
Bauermann betekent eigenlyk een Boer, en zoo 'er eenige waarheid in de etymologie is, moet een van des Graaven Bauérmanns Voorvaders een nyverige lEndbouwer geweest zyn, die de vrugten der aarde bouwde, en deeze zyn nakoomeling koomt te voorfchyn als eene kapel, die dezelve vcrfiert! Het waren, ongetwyfléld, de mannelyke fterkte, de onverfchrokken moed of de geest-vermogens van den eenen of anderen zyner voorvaderen die de aandacht van zynen monarch naar zig trok, deszelis befcherming verkreeg, en dus zyn geflacht veradelde: maar ziet welk een fchandelyk wonderwerk ! De eik heeft een tand-pennetjen gebaard! De yzeren handen zyn ontaart in werktuigen om Brusfelfche kanten te draagen ! Kloekmoedigheid, onbezweken voor een heirleger vyanden , heeft eenen zoon voortgebragt, die van vapeurs fterft en die voor een koel luchtjen beeft! Geest-vermogens , die burgerlyke flaatkunde regelde en buitenlandfche in ontzag hield, zyn opgevolgd door een hoofd, dat geene leevendige ziel eer aandoet dan zynen kapper.'!! En dit ding herinnert zig, met eene blos, den man, die het zyn aanwezen gaf, omdat zyn naam niet voorgegaan wierd door eenen niets beduidenden tytel.
XXXIV.



354 REIZE LANGS DEN RHYN.
XXXIV. BRIEF.
Myn Heer!
Ems, Naspiu. enz,
Dl e afftand tusfchen Coblents en Mentz'is niet meer dan veertien mylen; doch alzoo 'er niets byzonder belangryks te Coblents was, dat ons aldaar langer konde ophouden, en alzoo men zeide dat de wegen zeer flegt waren, beflooten wy eenen nacht te Nas/au te blyven, dat omtrent zes mylen van Coblents ligt.
Wy vertrokken terftond na den eeten en beklommen het hoog gebergte, op welk het Kasteel Ehren-> breitflein gebouwd is, welke vlakke kruin eene foort Van landing-plaats wat nader by de wolken fchceh te vormen. Deeze fchiclykc verheffing vleide onzen hoogmoed. Wy zagen met eenige trotschheid neder op alle de laager voorwerpen, ondanks het genoegen dat zy ons kort te vooren verfchaft hadden. Toen egter deeze voorwerpen uit ons gezigt waren, en alles rondom ons gelyk lcheen, ontwaakten wy trapswyze uit onze droomcn van meerderheid, en konden niet langer het verfchil befpeuren- tusfchen onze voorige nederige en onze tegenswoordige verheven ftandplaats.
Onze weg liep eenigen tyd over wyde vlakte langs een woud, dat aan onze (linkerhand lag; aan onze regterhand begonnen weldra de fpeelende verfcheiden-
he-



REIZE LANGS DEN RHYN.
heden der natuur onze aandacht te trekken en ons veel vermaak te verfchalfen. Wy zagen neder op bergen en heuvelen van verfchillende gedaanten, grootten, en ftolFen, welker verfchillende uitfteekende hoeken baarblyklyk tot een gemeen voetftuk behoorden ; tusfchen beiden vertoonden vrugtbaare valeien, baarblyklyk gevormd door de fchikking der ftoffen van de kruinen, die door zwaare regen-buien naar beneden gefpoeld waren en door ontelbaare beekjens, die hunne fpooren op het hangen der bergen gelaaten hadden, een alleraangenaamst fchilderachtig toneel. Op fommige plaatfen zou men haast denken dat een draaiwind eene draaikolk in half vlocibaare doffen gemaakt hadd' op het tydftip dat zy vastigheid verkreegen, en dus de wyde, diepe en ontocganglyke tregters gevormd hadd'. Op andere plaatfen fcheen de Natuur in volkoomen rust geweest te zyn en het werk ongefloord zyn' gang te hebben lasten gaan, tot het laatst ftofdeeltjen, volgens het hedendaagsch ftelfel van bergen maaken, op een punt was nedergezet. De valeien, tusfchen de bergen hangende, waren ryk bebouwd, fchoon zy op fommige plaatfen voor den boer naanwlyks te genaaken fcheenen. De holligheden en fchuinten, die te dyl waren voor eene konftige bebouwing, had de Natuur onder haar eigen onmiddelyk beduur genomen en met eene verfcheidenheid van heefters beplant.
Terwyl wy ons dus met deeze fraaie gezigten vermaakten, ondervonden wy in eens dat de klagten die wy gehoord hadden, omtrent de flegtheid der wegen,
niet



35<5 REIZE LANGS DEN RHYN.
niet vergroot waren. Den hoek van eene hegge omdraaiende, dortte een van onze "paarden in een diep gat, in welke de flinker wielen van ons rytuig terftond begraaven waren. De diepte van het fpoor, maakte dat wy niet omvielen, alzoo de bodem van onze-clia-s op den grond rustede. Nu ondervonden wy het eerst het groot voordeel van vier paarden voor. ons rytuig te hebben, van welke wy tot hier toe twee als overtollig befchouwd hadden. Deeze dienden om hunnen broeder uit den nood te helpen , en zonder hunne hulp zouden wy genoodzaakt geweest zyn het naaste Dorp om hulp aantefpreeken.
Tusfchen twee en drie mylen van Coblents ligt de kleine Stad Eins. Zy is gebouwd in eene diepe valei in eene (piest door de nabyheid van twee tegens over elkander liggende bergen gevormd. De weg naar dezelve loopt zeer fchuinsch af, en toen onze paarden afliepen naar de poort, die ons in de Stad moest laaten, befpeurden wy niet alleen de poort aan de andere zyde van de Stad daar wy weder uit moesten, maar wy waren in den eerden oogenblik eenigzints bevreesd dat onze paarden met hunne koppen tegens de zyde van een rots, die, uit ons oogpunt, den doorgang fchcen te doppen, zouden loopen, vreezende dat onze voerman niet in daat zoude zyn hen in hunne loop te duiten; maar hy bedierde de zaaken zeer behendig; hy reed door de Stad, draaide regts om, den weg tusfchen de rots en de Stads muuren in, en voerde ons behouden naar eene herberg, in
de



REIZE LANGS DEN RHYN. 2S7
de voortrad , daar hy zyne paarden en zigzelven wenschte te ververfchen.
De herberg had juist geen fchirtcrend voorkoomen. Alle vertrekken, in welke wy zien konden, waren gemeen en morsfig, en egter hoorden wy dat zy nog onder de gemeende van de verblyfplaatfen voorvreemdehngen niet kon gerekend worden. Onze verwondering wierd dan,ook niet weinig opgewekt, toen wy hoorden dat de Waard vast vertrouwde dat wy voorneemens waren eenige wecken te Ems doortebrengen. Wy vernamen egter weldra dat Ems eene van die talryke plaatfen is welke de ledigloopers en de zieken jaarlyks bezoeken, om zig te baaden, de wateren te gebruiken en te fpeelen.
Onze verpligtende Waard deed zyn best om ons te doen gelooven dat het gebruiken van het warm bad geduurende eenige weeken van uitmuntenden dienst voor onze gezondheid zyn zoude, en, om de denden van de wateren nog hooger optevyzelen, verzekerde hy ons dat 'er veele fatfoenlyke lieden waren en dat 'er- dagelyks nog meer verwagt wierden. Te vergeefsch zeiden wy hem dat onze ligchaams gefteldheid geenc verflappende geneesmiddelen vereischte. Hy hield ftaande dat de gezonde lucht van de omliggende bergen ons weldra weder zoude opbeuren, en, om ons een nog fterker lokaas aantebieden, wilde hy ons volftrekt de netheid en het Scmak der baden toonen. Hier hadden wy niets teen en, toen wy dezelve zagen, verzeekerden wy hem dat, zoo wy ooit een warm bad nodig hadden, en
A3 \™ zoo



35» REIZE LANGS DEN RHYN.
zoo onze keuze bepaald wierd enkel door de netheid en het gemak der baden, wy den voorrang aan die van Ems zouden geeven.
Wy' waren zeer verwonderd te verneemen dat niet minder dan omtrent twee honderd perfoonen zig in -deeze fpleet van het gebergte geplaatst hadden om voor hunne verfchillende ziekten gedoofd te worden, of om zig te vermaaken met fpeelen in het klein, om zig behoorlyk voortebereiden tot hooger gezelfchappen , gelyk de toneelfpeelers op het land of in de kleine deden zig oefenen om in de hoofddad te kunnen verfchynen, of gelyk de kleine duiveltjens van Rabelais donderden en weêrlichteden over kooien, om hunne handen tot grooter kwaad te bereiden.
Alle zyne welfpreckendheid was zonder vrucht. Wy keerden naar ons rydtuig, reeden eenige mylen
langs de rivier de Lane, door eene fraaie valey
beklommen heuvelen, daalden in valeiën neder
ontweeken de fteile afhelling van eenige bergen , door langs derzelver zyden te (fingeren, en reeden andere deil op , tot wy in de oude ftad Nasfau kwamen.
Deeze ftad is van eene aanzienlyke gróótte. Haare ligging is vry romanesk, maar zy is, naar den uiterlyken fchyn, verarmd. De meeste van de fteden van den tweeden rang in Duitschland hebben hetzelfde voorkomen; maar zy worden, over het algemeen, volkoomen fchadeloos gefteld, door alles in grooten overvloed te bezitten, behalven geld, êst irrtfamentum malorum. De verrasfehing van eene zoo groote ftad in eene zoo afgelegen ftreek te vinden, het ge-
zigt



REIZE LANGS DEN RHYN. 33g tigt van eene fterkte op den top van eene rots ge, bouwd, en van de overblyfzelen van verfchillende andere kasteden, die de nabuurige bergen werfieren, verecmgden zig om het gezigt byzonder treffend te maakerL
Wy reeden, volgens den raad, dien men ons gegeeven had, naar het post-huis, welks eigenaar de dubbele hoedanigheid bezit van boer en herbergier Wy wierden in eene zeer groote en vry fierlyke\amer gebragt, die tot dans-partyen en weeklvkfche *ezelfchappen dient, en die op vastgeftelde tyden, een gerechtshof wordt. Daar wierd meer -voor ons avondmaal klaar gemaakt dan wy vroegen, en onze flaapplaats was net, zindelyk en gemaklyk.
Het venster van ons groot vertrek had uitzigt op de overblyfzelen van een oud kasteel, 0p den top of liever de fpns van eenen zeer hoogen en fteilen berg geplaatst, die met zyn majeflueus hoofd over den tegens over liggenden febuift. Wy waren niet wei. mg verwonderd te verneemen dat dit het oorfpronglyk verblyf van het geflacht van Nas/au was,.dat geflacht, dat zig meer dan eenig ander onderfcheidt door zyne menigvuldige takken en door de gewigtige rollen, die het in de onfluimige tydperken der° 4fchiedenis gefpeeld heeft.
Des anderen daags 's morgens vroeg vervol-den wy onze reis. Na dat wy eene fchuinfche heffing afgereeden waren, naken wy een rivienjen over in een fchouw, van welk men ons zeide dat de Prins van Oranje eigenaar is. Hy deed onzen overtogt duur betaalen.
Aa 2 IIet



56o REIZE LANGS DEN RHYN.
Hét riviertjcn verloor zig weldra tusfchen de heuvelen en wy vervolgden onzen weg met de zyde van eenen zwaaren berg langzaam opteryden. Hy fcheen geheel uit kwarts of lei te beftaan, van welke groote hoopen van de fteilte waren afgelïort en den wegbyna ftopteti. Aan onze regterhand was een aangenaame valei, door kleiner heuvelen en ongelykheden afgevvisfeld, op gelyke wyze als de voorige, maar op eene kleiner fchaal.
Wy kwamen eindelyk op den top van denbefg, op eene zeer uitgebreide vlakte, die de tweede trap van onzen hemelvaart fcheen. De zuidlyke gezigteinder was met bergen bezoomd. Aan onze regterhand, naar het zuid-westen, konden wy eene fpleet in de keten bergen befpeuren, door welke onze vriend de Rhyn vliet, en fchoon zyn water niet meer zigtbaar was voor onze tighaamlyke zintuigen, overtuigde egter eene blaauwe dikke dampkring uit de valei opryzende en met dezelve kronkelende het oog van onzen geest van deszelfs tegenwoordigheid. Aan onze (linkerhand fcheenen dc velden van geel graan alle uur den fikkei te verwagten.
Wy vervolgden onze reis eenige tmren over deeze verheven vlakte, nu en dan in een dorp nederdaalende om voor een tolhek te betaalen , of om onze paarden te ververfchen en te verwisfelen.
Eindelyk vcreenigden zig onze eetlust en onze uurwerken om ons te overtuigen dat het omtrent twee nuren was. Geene plaats ziende over eenen uitgeftrekten gezigt-einder, daar wy onzen honger konden bevredigen, dan een dorp, twee of drie Engel*
fchc



REIZE LANGS DEN RHYN. 361 fche mylen voor ons, begonnen wy, overeenkomftig dit weinig beloovend voorkoomen, onze verlangens te beperken tot een ei, of een fchapcn-karbonade en falade.
Het dorp kwam ons, van de hooge heuvelen, over welke wy reeden, voor een zeer onbeduidend voorkoomen te hebben. Het lag in eene zoo enge valei tusfchen zulke iteile hooge bergen, dat het paard van eenen ouden doolenden Ridder 'er over zoude hebben kunnen fpringen, zonder ander gevaar dan zyne zyden te prikken op de fpits van den toren. Maar, ziet! zoo als wy voor eene herberg reeden, hoorden wy het geluid van den viool en de harp, van mannen en vrouwen Hemmen , en van vrolvkheid. Twee groote oppasfers met gepoederde en met pomade omkorste hoofden, en fervetten in de handen, kwamen om het zeerst naar ons rydtuig loopen, openden het poortier, reikten ons hunne gedienfb'ge armen toe, en heteden ons welkom te Swalbach, het wydberoemde Swalbach.
Wy wierden in eene groote kamer gebragt, vol fatfoenlyk gezelfchap, dat zig zoo even aan een zeer groot gastmaal gezet had. Wy namen onze plaatfen naast eenen Duitfchen Baron en eenen Franfchen Officier , die zeer gedienffig voor ons aan hunne tafel plaats gemaakt hadden. De Propheet zegt, „ hoe fchoon zyn de voeten van hem die blyde ty» di"S brengt." Maar ware de Propheet te Swdlbach geweest, verfcheiden weeken van de waereld gefcheiden, altoos in een eenzelviggczelfchap, daar alle A a 3 ' de



362 REIZE LANGS DEN RHYN.
de oude voorraad van gefprekken uitgeput was, dan zou hy uitgeroepen hebben: „ Gezegend zyn de
voeten van hem, die maar eenige tyding brengt!" Het nieuws van den dag wierd met gretigheid aangehoord; alles wat wy vertelden veroorzaakte eenen korten (tilftand van mesien en vorken in alle hoeken van de kamer,
Wy hadden , toen wy te Kleef waren , zekere tyding ontvangen van het liaan van den Koning van Zweden dooi- de zee-macht van de Keizerin. Toen wy deeze tyding te Dusfeldorf bragten, verkreegen wy meer of min aanzien, doordien wy in Maat waren het algemeen gerugt te bevestigen. Te Keulen wierd de tyding door verfcheiden Officieren aan de Opcnlyke tafel met eenig genoegen ontvangen, alzoo het de zugt voor iets nieuws voedde, maar met veel ongenoegen vermengd. Zy ondcrftelden dat de Keizerin nu trotfeher in haare eisfehen zoude worden; dat het vooruitzigt van vrede verder zoude verwyderd zyn, en dat het geheel Duitfche Ryk in oorlog zoude ingewikkeld worden. Hiertoe fcheenen zy geen den minden lust te hebben en lieten eenige aanmerkingen ontfnappen, dat het menschdom eindelyk moede moest worden tot moorden opgeroepen te worden, om de grilligheid en eerzugt der Groote» te voldoen. Te Bonn en Coblents was de tyding aangenaam als belangryk nieuws behelzende, en de nieuws-vertellers wierden geëerbiedigd; maar te Spalbach wierden wy vereerd als of wy Couriers van het Rusfisch Hof geweest waren. Verfcheiden Hee,
ren



REIZE LANGS DEN RHYN. 363
ren van eene andere tafel, die verre van de onze Rond, drongen om ons, om de byzonderheden te wecten, en de kamer was onmiddelyk vervuld van befpiegelingen over de waarfcbynlyke gevolgen van deeze nederlaag.
XXXV. BRIEF.
Myn Heer!
_ Swalbach, Slangbach.
■L/indelyk viel ons meer bepaald gefprek op de Franfche zaaken. Dit gaf ons gelegenheid om de heertellende denkbeelden en neigingen van onze twee beleefde disgenooten te ontdekken. De Baron bekende vry uit dat de regeering van Frankryk zoo lchandclyk flegt was, dat 'er noodwendig eenige hervorming vereischt wierd. Maar hy liet zyne gevoeligheid blyken dat de derde Rand zulk eene fterke neiging vertoonde om zynen nieuw verkregen invloed tot nadeel van den Adel verder uitteftrekken. De Franfche Officier had, naar wy hoorden, in Amerika tegens de Engelfchen gediend in de laatfte onlusten. Hy het in zyne gefprekken eene neiging tot vryheidsgezindheid blyken en eene zugt voor de natuurlyke rechten van den mensch 5 maar het fpeet hem egter dat Frankryk de republikeïnfche beginzelen te veel naderde.
Aa4 Myn



3Ö4 REIZE LANGS DEN RHYN.
Myn vriend dagt dat dit eerder eene voordeelige omftandigheid ware.
„ Ik hoop, myn Heer (antwoordde de Officier)
dat ik een waar beminnaar van de vryheid ben; ,, maar myne eenigfte twyfeling is op welke wyze
zy best kan verkregen en bewaard worden. Naar
myne gedagten moet deeze wyze verfchillen naar ,, de omftandigheden. Dezelfde regecringvorm is ,, niet goed voor allerleië natiën. Misfchien is 'er ,, op degeheelewaereldgeen groot volkryk land, dat
gefchikt is om eenen repnblikcinfchen regeering,, vorm te ontvangen dan Amerika. De Amerikaa„ nen zyn eene uitzondering, omdat zy als nog in
eenen Haat van eenvoudigheid zyn. Iluu tyd van ,, beproeving zal koomen, als een groot getal Ingc„ zetenen ryk, wellustig, laatdunkend en kuipzug,, tig zal worden. Dan zullen wy zien of inwen„ dige onlusten niet zullen eindigen in eene.onder„ drukkende AriHocratic. Het karakter der Ame„ rikaanenkan, gelyk. het nu is, een republikeinsch ,, ftelzel dulden , maar het karakter van de Fran,, fchen, gelyk het nu is, is 'er het meest ftrydig ,, mede."
Myn vriend meende dat zyn tegenpartyder , in deeze aanmerkingen, een al te groot vertrouwen gefield had in de beginzelen, door Montesquiëu in het midden gebragt.
De Officier antwoordde, ,, Gy zult toeltaan, myn „ Heer, dat regeering gemaakt is voor orde; orde
vereischt onderwerping aan de regelen, die voor-.



REIZE LANGS DEN RHYN. 365
„ gefield zyn om die te handhaven ; maar ondcr„ werping is veel ligter te verkrygen in eene lang „ gevestigde Monarchie dan in een Gemeenebest. „ Hier is zy erflyk, wordt als natuurlyk befchouwd „ en drukt zelfs die gene niet, welke van geenen „ flaaffchen aart zyn. Maar in een Gemeenebest „ wordt onderwerping befchouwd en gevoeld als „ eene vrywillige daad. De gedagte van elk eenen, „ die 'er over denkt, zyn, ik ben gelyk met myn „ Overheid, het is door myne ftem dat hy de teugels „ voert en ik zal ajtyd oppasten hoe hy de zweep „ gebruikt."
Daar heeft hy gelyk in, antwoordde myn vriend, deeze nayver is de befehermengel der vryheid.
„ Ik betwist zyn recht niet (antwoordde de Offi„ cier) ik tragt maar te verklaaren hoe het werkt, „ om myne (telling te bevvyzcn dat Frankryk niet „ gefchikt is om eene Republiek te zyn. Ik meen „ enkel te toonen dat, gelyk in eene Monarchie, en „ byzonderlyk in eene volftrekte Monarchie ,' het ,, volk te veel zal dulden, zo ook in eene Republiek „ het volk geneigd is om tot een ander uiterften „ overteflaan. Het is op de minfte zaak beledigd, „ en, om het gevaar te myden van zig aan groote „ onderdrukking te moeten onderwerpen, is het in „ de wapenen op het verre vooruirzigt van geringe „ onderdrukking. De eenigfte beteugeling van dee„ ze natuurlyke uitwerkingen van eene Republikein„ fche Regeering ligt in het karakter en de neiging »» Van het voIk' 8*** eene groote eenvoudigheid Aa 5 „ van



366" REIZE LANGS DEN RHYN.
van zeden heerscht; daar de laage klasfe des volks „ denkt dat haare Overheden veel wyser dan zy ,, zyn, en geneigd is een onbepaald vertrouwen in „ haar te ftellen, daar de handwerksman en land„ bouwer nooit zyne gedagten over ftaatkundige ,, zaaken laat gaan, en te vreden is met de vrugten
van hunnen arbeid te genieten en eene vrye gods„ dienstoefening te hebben , kan alles wel gaan, „ onderlteld dat de wetgeevende en uitvoerende ,, machten maar eene tamelyke maat van befcheiden„ heid bezitten. Dit fchynt my toe de tegenswoor-
dige üaat van Amerika te zyn. Doch de natuur,, lyke omftandigheid van myne landgenooten, de „ ongeftadigheid van hunnen aart, en de laatdun,, kendheid, die ik beken dat in onze karakters is „ ingeweeven , doen byna elk eenen in het Ryk „ Heilig over alle zaaken beflisfen, zullen zyne eer„ zugt gaande maaken en hem doen verlangen Lid „ van het Wetgecvend Ligchaam te zyn, regtftreeks „ of zydelings, en zullen hem doen willen dat zyne „ beflisfingen geëerbiedigd worden omtrent alle on„ derwerpen die voorkoomen. In kort, eene Re„ publiek zouvnaar myn inzien, die gantfche ont-, „ zagchelyke maate van laatdunkendheid, die onder ,, eene Koninglyke Regeering onderdrukt was, los ,, laatcn, tot vernieling van alle waare beginzelen ,, van wetgeeving."
Deeze verlïandige en opregte aanmerkingen en toegeevingen, zoo zy zynen tegenpartyder niet overtuigden, deetien hem egter zwygen en het gefprek nam een einde.
Ik



REIZE LANGS DEN RHYN. 357
Ik zal nier uitweiden over den aart en deugden van de wateren te Swalbach, noch de wonderen optellen, die zy gedaan hebben. Naar de menigte vleeschfpyzen die wy op tafel hadden, en naar de lengte van tyd, dien wy aanzaten, te oordeelen, moeten zy den eetlust bevorderlyk zyn , en wy willen hoopen dat zy de fpysverteeringen insgelyks zullen helpen.
Zy zyn van diergelyk eenen aart als die van Spa, maar lifter met vaste lucht en (taal bezwangerd. De kamers zyn groot en gemaklyk, maar niet fierlyk. Het gezelfchap heeft tweemaal in de week een bal; de andere avonden wordt 'er gefpeeld.
Tusfchen vier en vyf uuren (fond ons rydtuig gereed, en wy namen met veel weêrzin affcheid van ons nieuw gezelfchap.
Wy waren eerst voorneemens over Casfeltz reizen, men beroemt het gezigt van dien berg ten hoogfien ; maar onze onkunde en onoplettendheid beroofden ons van dat vermaak. Wy maakten onzen voerman ons oogmerk niet bekend dan toen wy reeds een eind wegs gevorderd waren , en toen bevonden wy dat het te laat was, alzoo Casfel eenen anderen weg uit ligt.
Naardien wy nu het gezigt van de bergen niet konden hebben, waren wy verplicht ons met de vermaaken van de valei te vergenoegen. Twee uuren verre liep de weg langs een riviertjen, dat wy aan onze (linkerhand hadden, en welks oevers aan den overkant, gevormd wierden door bergen van verfchillende hoogte en fchuinte, met allerleië heesters be-,
dikt.



368 REIZE LANGS DEN RHYN.
dekt. Aan onze regterhand ftrekte zig een groot woud tot eene onmeetlyke verte uit, verfierd met den eerwaerdigen eik van de grootfte oudheid, met den reusachtigen beukenboom en olmen enz. Wy befchouwden het met des te grooter eerbied, alzoo het ongetwyfeld nog een overgebleven tak van dat ontzagchelyk Hercynisch woud was, dat een zoo groot gedeelte van Duitschland doorliep, en dat men zegt dat zestig dagreizen in uitgeftrektheid had.
Daar is misfchiengeen voorwerp dat zoo gefchikt is om de verbeelding te treffen' als een groot woud. Men kan 'er in een' oogenblik duizend denkbeelden op een ftapelen. Zoo gy ooit in verzoeking koomt om eene roman te fchryven, myn goede Heer, laat uwe voornaamfie toneelen, bid ik u, binnen, of by een bosch voorvallen. Het zal u uw onderwerp zoodanig meester maaken, dat gy alle gebeurtenisfen juist zoo als gy wilt kunt beginnen, voortzetten en ten einde brengen. Een bosch is eene allervoortrcilykfte verblyfplaats voor uwen godvrugtigen kluizenaar, die zig van de ydelheden der waereld wil afzonderen^ als gy voorneemens zyt een kluizenaar in het fpel te brengen, en het levert overvloed van voedzel voor zyne maatige begeerten. Een reiziger , die door den nacht overvallen wordt, verdwaalt best in een bosch. Zoo uw verhaal zulks vordert, kunt gy hem gemaklyk laaten verflikken in een moeras; of gy kunt eene flikkerende lamp aan her venflertjeu van een hutjen zetten , hem door doornen en distelen, onder huilende winden en in
eene



REIZE LANGS DEN RHYN. 369
eene doordringende koude, naar de gastvrye vvooning van eenen hout-hakker brengen , zyne verkleumde leden verwarmen met de takkebosfen , die voor de deur gereed liggen , hem zyn gering kostjen lekkerer doen fmaaken dan de uitgezogtfte gereg:en, en zyn ftroo bed zagter maaken voor zyne vermoeide leden dan het beste bed, met dons gevuld.
Een bosch verfchaft eene veilige fchuilplaats aan gelieven, die gelukkig worden en gelukkig maaken, terwyl het, op elke tred, aan eenen wanhoopenden minnaar de beste gelegenheid aanbiedt om een einde aan zyn leed te maaken, door zig aan eenen boom op te hangen.
Het dik fchaduwryk bosch verfchaft eene aangenaame fchaduw tegens de brandende hitte van de middag-zon; en de zilveren ftraalen van de zagte maan flikkeren alleraangenaamst door de takken, na dat het fchroeiënd hemellicht zyn affehcid van ons halfrond genoomen heeft; of zoo gy hadre ftraalen kunt misfen , hebt gy vryheid om zoo veele glimwormen te ontfteeken als u behaagt, of ons nu en dan op een dwaallichtjen te onthaalen.
Daar zyn weinige bosfehen zoo vol boomen en kreupelhout of daar is nog wel eene ruime plaats te vinden voor de jonge knaapen en meisjens van het nabuurig gehucht, om zig met hunnen boerfchen dans te vermaaken, op de maat van den doedelzak en den hand-trommel, zoo dikwyls het u behaagt hun zulks toe te laaten. Ligt het toneel in Duitschland, dan kunt gy zeer
voeg-



370 REIZE LANGS DEN RHYN.
voeglyk uw bosch met allerhande fbort van wild bevolken. Gy kunt 'er de jagers in zenden met hunne honden, om den haas, de patrys, de faifant, het hert, of den wilden beer optejaagen. Gy kunt den jongen Heer van het land den voorflen laaten zyn om dit wild te vervolgen, hem, door de drift den jager eigen , van zyn gezelfchap deen afdwaalen, hem verdoold, vermoeid en afgemat, by toeval doen koómen aan een wooning van eenen bosch-wagter, hem door de goede vrouw van het huis op eene gastvrye wyze doen onthaalen, hem op haare fchoone , dogter doen verlieven, en gy kunt hem haar helpen verleiden of hem dwingen , door de onweêrflaanbaare bekoorlykheden van haare perfoon en de onoverwinnelyke deugden van haare ziel, haar van haare verwonderde ouderen tot een eerlyk huwelyk te verzoeken.
Houdt gy veel van het yslyke, dan kunt gy zoo veele wilde dieren als u behaagt in het bosch laaten loopen en hun zoo veel menfehen bloed te zuipen geeven als gy wilt. Zyt gy gefield op roovers, dan kunt gy woeste bandieten in hinderlaag leggen , gereed om onverhoeds op de reizigers aantevallen, roovende en moordende , en de fchreeuwende of bezwymende fchoone naar hun ontoeganglyk hol fiecpende. Zyt gy voor het romaneske, zoo kunt gy een betoverd kasteel voor den eenen of anderen ontzagchelyken reus bouwen, in het dikst van het bosch, het met eene gragt en eene valbrug omringen', veele voetftappen naar dat vreeslyk verblyf in den
grond



REIZE LANGS DEN RHYN. m
grond indrukken, maar geen eenen, die terugkoomt. Of gy kunt hem in ftaat Rellen om zyne flachtoffers naar eenen onvermydlyken dood te voeren, zonder dat 'er een fpoor van overig blyft, want in een dik bosch kunt gy een doolhof maaken , zoo verward •als gy maar wilt. Maar is 'er nog een vonkjen van menschlievendheid in uwen boezem ) dan zult gy eenen dapperen ridder doen koomen, die eene tegenbetovering bezit waar door hy den dwingland overwint, en de gevangenen in vryheid ftelt.
Ligt uwe fmaak in miniatuur tafereeltjens, dan kunt gy een legioen luchtgeesten en tovergodinnen fcheppen , haar op de groene zoode laaten dansfen, haar in de kelk van een primula vera te bed leggen haar op den rug van eene vledermuis te paard zetten , of haar eene hazelnooten-dop voor rydtuig geeven, „ door den kabinet-werker Inkhoorn of den „ ouden Hout-worm gemaakt, die van onheugche„ lyke tyden de koetzen-maaker van de tover-godin„ nen was; de fpaaken der wielen van lange fpin„ nekoppen-pooten, het dekzel van de vleugels van „ fpringhaanen, de ftrengen van de webbe van de „ kleinfte fpin, de kleur van de waterachtige ftraa„ len der maan , de zweep van het been van een „ krekel, de flag van de zweep van vel-vlies, en de „ voerman een kleine mug met eenen graauweu „ rok," enz. (V) of gy kunt haar honig-beursjens
van
0») Made by the joiner fquirvel, or old grub, Time out of mind the Fairies coach maker,
Tht



S7* REIZE LANGS DEN RHYN.
van de hommel-byën laaten ftcelen, „ en haare was„ fen dyën voor kaarsfen branden , en die aan de „ oogen van den vuurigen glim-worm doen ontftee„ ken." (b)
O Verbeelding J welk eene bekoorlyke fpeelgenoote zyf gy! Jammer dat uwe droomen onze rust verftooren, janmer dat uwe beguichelingen ons, altoos tot noodlottige dwaalingen leiden!
Terwyl ik my in de bovenbefchreven mymering toegaf, vroeg onze voerman of wy een kort bezoek te Slangbach zouden afleggen, dat omtrent een vierde van eene myl in het bosch lag, en wy namen het voorftel gereedlyk aan.
Slangbach is ook eene mineraale bron, gelyk die, welke wy verlaaten hadden. Derzclver ligging is zeer romanesk, maar gefchikt om droefgeestigheid inteboezemen. Een kronkelend beekjen, met willigen omfchaduwd, llingert langs eenen berg, die met de boomcn van het bosch bedekt is. Eenige weinige gebouwen tot het ontvangen van gasten gebouwd, maaken de gantfche buurt uit. Terwyl wy het voornaamst
The waggon fpokes made of long fpiders" legs, ' The cover of the mrtgs of grafaoppers, The traces of the fmalleft fpiders" web ; The coleur of the moon-fhines watry beam ; The whip of cricket-bone, the lafi of film, The waggone a fmall grey-coated gaat &c. (£) And for tiight-tapers erop thur waxett thighs, And light them at the fiery gloworm's eyes.



REIZE LANGS DEN RHYN. 373;
I "* naamst gebouw naderden, lieten de bedienden eene
uitmuntende neiging bJyken om zeer beleefd te zyn. Maar hunne beleefdheid verminderde aanmerklyk, toen zy vernamen dat wy niet voorneemens waren uit het rydtuig te (tappen. De akeligheid van deeze afgezonderde plaats en het gezigt van eenige zieken die voortkroopen met eeh neerflagtig gelaat, zouden ons van voorneemen hebben doen veranderen, zoo wy hier gezondheid by de heilzaame bron waren koomen zoeken.
Deeze plaats is geheel aan Hygiea gewyd. Zy heeft noch bals noch gezelfchappen , en zy word hoofdzaaklyk bezogt door dezulke, die genoodzaakt zyn hunne beurs te ontzien, of die niet veel van de levendigheid van eene meer bezogte plaats houden.
Wy kwamen langs een ander pad weder op den grooten weg, reeden door een (ladjen en door verfcheiden dorpen, welker phyfionomie, om met Lavater te fpreeken, verre was van fraai te zyn, maar de phyfionomieën van de inwooneren gaven te vredenheid te kennen.
Deeze berg-engte begon trapswyze in alle rigtingen te verbreeden, en liep eindelyk uit in een ruim amphitheater, omringd van (leden en Dorpen, en aan den zuidlyken horizont van verre afgelegene hooge bergen begrensd. Het (latig paleis van den Prins van Beverick lag in het verfchiet aan onze (linkerhand , en op den afftand van vier of vyf Engelfche mylen aan onze regter, fcheen onze geliefde Rhyn, met een boschachtig eiland verfierd en ons op zynen
zuid-



374 REIZE LANGS DEN RHYN.
zuidlykên oever de eerwaerdigc ftad Mentz vertoonde , zig voor een korre wyl voor ons gezigt verborgen te hebben, om zig in ons oog nog behaaglyker te maaken.
Terwyl wy ojis in dat gezigt verlustigden, kwam 'er een Heer, in eene fierlyke chaife , met twee fraaie paarden befpanncn, bp eenen kleinen afftand van ons door het veld aan ryden, Alzoo de weg zeer (loof, verzogtcn wy den voerman wat aan te ryden, om het Hof' te ontwyken van het rydtuig, dat naar ons toe kwam. Ju het eerst fcheen hy riet naar ons te luisteren, maar, toen wy hem dit bevel herhaalden , nam hy zynen hoed af en zeide ons: Myne Ileeren, het is de Prins van Beverick. Dit was egter geenp voldoende reden voor mynen reisgenoot, die beweerde dat Prinfen en Burgers gelyk waren, en. dat, naardien de Prinfen maar al te veel ftof in de waereld gemaakt hadden, tot nadeel van ieder een, wy ook onze beurt moesten hebben, en hy verzogt op eenen ftelliger toon dat de voerman voort zoude ryden. De man keek verwonderd; bleef fryfhoofdig, en wilde ons onze gelykheid met den Prins van Beverick niet helpen handhaaven., door hein vooruit te ryden.



DE RHYN.






DE RHYN
O F
REIS van UTRE CHT
N A
FRANKFORT,
HOOPDZAAKLYJC LANGS DE OEVERS VAN DEN RHYN,
door.
T> C O G A N.
in gemeenzame brieven. ^^g^
Vit het Engel'sch. j ^'p^^^ IV. Stuk. ^^^^TT""**
Te H A A R L E BI, » Ev A- DOOSJES, Pz.
m d c c c,






REIZE
LANGS DEN
R H Y N.
XXXVI. BRIEF.
Myn Heer! -r 7» M.e;itz.
\ V y rceden voorby het lustflot van deezen Prins van Beverick op onzen weg naar Mentz, van welke ftad het maar drie Engelfche mylen af ligt, Het ziet 'er van buiten pragtig uit, en, met alle de aanhangzels van zyne grootheid, verlevendigt en verfraait het het klein omliggend gehucht. Men zeide ons, dat de vertrekken en verfierzclen van binnen met dit uiterlyke overeenkomen. Men berichtte ons ook, dat de eigenaar zeer geacht is om zyne eenvoudige wellevendheid en om de goedaardigheid van zyn karakter.
Toen wy de brug naderden, wierden wy gefluit door twee tolhekken, het een om weggeld, het ander om brug-geld te ontvangen. Deeze omftandigheid geeft my eene fchoone gelegenheid, als ik 'er gebruik van wil maaken, om myne veromwaerdiging



376 REIZE LANGS DEN RHYN.
te kennen te geeven tegens de menigvuldigheid en grootheid van deeze belastingen , als ook over de trotfche wyze, waarop zy geheven worden. Omtrent de twee ecrfte artykclen wil ik, alzoo ik gcene aantekeningen maakte , niet op naauwkeurigheid aanfpraak maaken, maar ik herinner my dat wy dikwerf gelegenheid hadden om aantemerkcn op onze reis van Bonn tot hier, dat de kosten van de tolhekken toenamen omtrent in dezelfde evenredigheid als de huur van de paarden verminderde. Deeze belasting is des te onverfehoonlyker, om dat de wegen, daar zy goed zyn, met weinige kosten kunnen onderhouden worden door de fpecie die van de bergen valt, en daar men dat voordeel niet heeft, wordt 'er ook naauwlyks iets aan gedaan. De zaak is dat de fommen, die dus opgehaald worden , niet in eene goede evenredigheid gebruikt worden tot die oogmerken , waartoe zy bcttemd fchynen, maar aanmerklykc inkomften uitmaaken van de heerlyke meesters van de onderfcheiden districten. De wyze, waarop men deeze.tol inzamelt, is ook zeer vernederende voor de reizigers. Hunne luiheden, de tollenaars, in plaats van uit een nabuurig huisjen voor den dag te fpringen, om het hek te openen en uw geld te ontvangen, zitten, of het hun niet aanging, voor het venfter van hunne eigen wooning, en maaken het hek open door middel van eene katrol en een touw, dat in hunne kamer uitkoomt, en de voerman is genoodzaakt van den bok te klimmen en de gedwongen offerhande in eene bus te werpen, die aan den muur of aan het
vtns-



REIZE LANGS DEN RHYN, 3??
Venfter hangt. Deeze twee tolhekken aan de brug van Mentz waren op eenigen afftand van malkande* ren , en wy waren genoodzaakt het omtrent onze veiligheid op de makheid en Rilheid van onze paarden te laaten aankoomen, terwyl onze voerman van het een tolhek naar het ander gong, om dé eisfeben van eiken tollenaar te voldoen.
De ftad Mentz vertoont zig zelve voordeelig aan eenen aanfehouwer, die aan deeze overkant van den Rhyn Haat. Zy ftrekt zig langs de zoomen van de rivier uit, als of zy bewust ware van het fchoone en voordeelige van zulk eene ligging. De eerwaerdige Dom-Kerk in het midden, van torens en fpitfen van minder aanbelang omringd; het paleis van den Keurvorst zig aan de regterhand of in het Noorden volkoomen voor bet gezigt vertoonende, en zyn landhuis niet verre van de ftad aan de (linkerhand geeven het geheel iets van de regelmaatigheid der bouwkunde. Op den agtergrond vormen verre afgelegen bergen een majeftueus amphitheater, dat ruimte genoeg geeft voor zaai-landen , terwyl zy onderneemen vrynen van de rykftê fmaak te leveren.
Ik zal andere reizigers de brug, over welke wy dc Rad inreeden , laaten piyzen, alzoo zy fraaier in hun oog is dan zy in het onze was, fchoon het uitgeftrekt gezigt, dat men naar alle zyden heeft, dezelve met recht tot een veel bezogte wandelplaats maakt. Zy is zaamengcftcld uit eene aancenfchakeling van zes en vy'ftig booten of ligters, over welke losfe planken liggen , op dat alles met het water zoude kunnen Bb 2 ry_



37S REIZE LANGS DEN. RHYN.
ryzen en daalen. Twee of drie van deeze booten kunnen 'er uit gcnoomen worden , naar believen, door middel van touwen en katrollen, om ruimte te maaken voor de vaartuigen, die de rivier op- en afvaarcn. Naauwkeurige waarneemers zeggen ons, dat de brug zeven honderd en zes en zestig fchreden lang is , en naauwkeurige hiftoriefchryvers dat het plan van de brug gemaakt wierd in het jaar 1661. en ter uitvoer gebragt wierd onder de regeering van Jan Philip van Schouborn, in plaatfe van de houten brug, die eerst gebouwd wierd in het jaar Sn. op bevel van Karel den Grooten, en die in opvolgende tyden dikwerf herfteld is, zoo dat de oorlpronglyke brug weggeraakte.
By de brug zyn de molens , beflemd om koorn voor de inwooners te maaien. Zy zyn op een houten plat'opgerigt, dat, behoorlyk gefterkt is tegens de kragt van den ftroom, en dat met het water ryzen en daalen kan. In harde winters worden zy geheel weggenoomen. Veele Reden aan den Rhyn zyn van diergelyke gemakken voorzien.
Mentz beantwoordt niet aan de fraaie denkbeelden , welke men 'er op eenen afftand van vormt. De ftraaten zyn naauw en onregelmaatig en ook niet wel geplaveid. Zy worden door terugkaatzende lampen verlicht. Maar men vertrouwt te veel op hun vermogen en plaatst die te verre van malkanderen, zoo dat het oog gekweld wordt door beurtelings overvloed van licht en dikke duisternis. De aanmcrklykfte ruimten zyn zeer klein en de pleinen driehoekig,



REIZE LANGS DEN RHYN. 379
kig, vyfhoekig, half rond en in byna allerieië gedaanten behalven vierkant.
Het getal inwooners wordt op dertig duizend berekend , de bezetting, die tot byna vyf duizend mannen bevat, daar onder gerekend. Mentz heeft meer koophandel dan de meeste Reden aan den Rhyn, maar niet zoo veel als men zoude verwagt hebben van het voordeel van deszelfs ligging. Dit is hoofdzaaklyk toetefchryven aan de ontzagchelyke belastingen, op alle artykelen van koophandel gelegd. Van de één millioen agt :honderd duizend guldens inkomftcn, die in dit Keurvorstendom' geheven worden , zegt men dat de tollen op de rivier zes honderd duizend guldens opbrengen , en de impost op de wynen één honderd duizend. Mentz is de voornaamRe verblyfplaats van den Adel, die zeer talryk is in het Keurvorstendom, en die men zegt dat zeer groote eigendommen bezit. Men zegt ook dat dezelve eenen geest van wellevendheid over de inwooneren in het algemeen verfpreidt en de Rad verlevendigt door menigvuldige wintervermaken. De Univerfiteit van Mentz is door Prins Emeric Josepii gefl'cht. De tegenswoordige Keurvorst Frederik Karel, heeft haar begiftigd met de inkomRen van verfcheiden Prebenden, omtrent honderd duizend guldens in het jaar opbrengende. Deeze Vorst wordt zeer geëerbiedigd , fchoon gy uit den bovenverhaalden Raat van zyne geldzaaken reeds zult gisfen, dat hy zyne onderdaanèn zyne goede hoedanigheden duur doet feetaaien.
3 Ze-



3So REIZE LANGS DEN RHYN.
Zedert ons bezoek aan Mentz is 'er eene Wysgeerige Maatfchappy opgerigt. Ik zou de naamen van de leden kunnen opgeeven, maar ik hoop dat zy zig zelve met den tyd bekend zullen maaken. Daar is reeds één deel met verhandelingen over verfchillende onderwerpen in het licht gcgeeven , dat bewyst dat zoo zy andere letterkundige genootfchappen niet overtreffen , zy egter in ftaat zyn zig op dezelfde hoogten met hun te houden. Wy befchouwen Univeriïteiten en Wysgeerige Genootfchappen als gefchikt tot bevordering van de menschlyke wetenfchappen, fchoon zy, naar myne geringe gedagten, beter berekend zyn om den waaren Godsdienst voortteplanten dan de meeste van onze theologifche kweekfchoolen , gelyk die gewoonlyk befüerd worden , daar hoofdzaaklyk leerftellig twistredenen geleerd wordt, en de menfchen enkel in de oefening van zekere formen onderwezen worden. Mentz moet voor Coblents wyken in het aantal kerken, als men op het meerder aantal inwooneren let. Zy heeft flechts tien collegieen zeven parochie kerken , vyf mannen-kloosters, en vier nonnen-kloosters , die gevolglyk elk hunne kapel hebben-, dat gy erkennen zult dat niet veel is in vergelyking van Coblents, fchoon 'er met een derde van dat getal even zoo veel goed zoude kunnen gedicht worden.
Familie-gefchillen zyn gemeenlyk de onverzoenlykfte. Hoe nader de twistende partyen aan eikanderen vcrmaagfchapt zyn, hoe verder zy van eikanderen verwyderd worden door de hevigheid vair haat
en



REIZE LANGS DEN RHYN. 58i
en partydigheid. Dit kan reden gecven waarom de Heilige Katholyke Kerk de Jooden duldt, maar geene fefte van Ketterfche Christenen. - Het is waar dat door de geheeie verbanning van andere feclen de Had vry is van godsdicnftige gefehillen; maar derzelver flilte is een Hilfiand, die alle vorderingen belet. Iemand , ik ben vergeeten wie , heeft aangemerkt dat 'er naauwlyks eenig onderwerp is, dat de moeite waerdig is van 'er over gefchil te voeren , behalven die , welker behandeling de grootHe hinderpaaleri ontmoet heeft , de Godsdienst en de Staatkunde. Deeze zyn zeekerlyk de gewigtigHc, alzoo zy betrekking hebben op ons welzyn in beiden de waerclden, en derzelver oorfpronglyke waerdigheid wordt blykbaar door den uitgeftrekten invloed, welken zy op 's ménfehen ziel hebben, als het vry onderzoek van dezelve vergund is. Daar zyn geene onderwerpen zoo wel berekend om het algemeen datgeen, 't welk men gemeenlyk gezond verftand noemt, intcboezemen. Daar het vry onderzoek van deeze verboden is, kunnen eenige weinige ftudeerende de verfchillende takken der wysbegeerte beoefenen en tot eene diepe kennis van dezelve geraakeri ; maar de denkbeelden van het volk worden bekrompen, hunne zielen flaafsch en dweepziek en hunne gefprekken beuzelachtig, tenzy zy middelen vinden om hunnen-* geest te befchaaven en misfehien hunne zielen ter fluik redden. Het gebeurt fomtyds dat de verftand-. lyke vermogens fnel en kragtig werken, fchoon in 't geheim, en dat 'er een fchat van bondige kennis Bb 4 ver-



3Ss REIZE LANGS DEN RHYN.
verborgen ligt onder eene uitwendige gehoorzaamheid aan het openbaar gezag en het vastgefteld geloof. Maar in godsdienftige zaaken worden de menfchen huichelaars, en in ftaatknndé wordt het juk knellend door dat zy begrypen dat het een juk is. Uiterften teelen eikanderen. Van ligtgeloovigheid zinken zy in het ongeloof, en zy zyn gereed van lydlyke gehoorzaamheid en verzaaking van allen wederftand tot regeeringloosheid overteflaan, als zy het in hun vermogen achten om te wederftaan. De wysgeerige geest, die reeds in deeze ftad heerscht, is ongetwyfeld reeds eene voorbereiding tot de eene of andere gewigtige verandering in eenen toekoomenden ty 1 ; want naar maate de kennis verbreid wordt, wordt de geest onrustiger onder den ftaat van flaverny, die den onweetenden gemaklyk te draagen valt. Zoo 'er eenige waarheid in deeze aanmerkingen is, zal de waare ftaatknndé beftaan in de ruimde toelaating van eene yrye redeneering. Dan zou de liefde tot de waarheid eene gemeene zaak worden. Als de eene klasfe van gevoelens niet onder het misnoegen van geestlyk of burgcrlyk gezag, en eene andere niet door derzelver gunftig aanzien ortderfteund was, dan zouden zy elke gefchat worden naar haare ejgenlyke waarde. Wy zouden onze liefde tot kennis voor de liefde tot waarheid verwisfelen, en de dwaaling zao ongeduldig draaien als wy nu tegenfpreeken dulden. Zult gy tegenwerpen, myn vriend , dat 'er dan een algemeene twyfeling zju beginnen te heerfchen? Ik autwoorde, dat die
moet



REIZE LANGS DEN RHYN. 3s3
moet heerfchen, daar het verlicht verftand de menfehen in ftaat Relt de ongerymdheden van vastgeftelde beginzelen te onderfeheiden en het verftand belemmerd wordt in zyne vuurige begeerte om wat beters te vinden. Ik erken ook, dat 'er by hunne eerfte verlosfing duizend onbekookte gisfingen en ouvolkoomen gedagten zouden voorgefteld en aangenoomen worden. Maar deeze zouden ras verworpen worden voor klaarer en rigtigcr denkbeelden, als zy zonder belemmering medegedeeld wierden. In het verzaaken van oude vooröordeelcn , ter oorzaake van derzelver baarblyklyke ongcrymdheid, is eene zekere graad van twyfelary natuuriyk en misfchien onverroydlyk. Om eene genees- of heelkundige fpreekwyze te gebruiken, het is eene losmaaking, die eene nieuwe bewerktuiging moet voorafgaan. Om eene Katholyke fpreekwyze te gebruiken, het is het vagevuur, door hét welk de ziel moet koomen tot het genot van waare wysheid en kennis. Om eene fchcikundige fpreekwyze te gebruiken, het is de rottige gisting, die de oplosfing van oude ftelzeis verzelt, die leeven zal in de voortbrenging van vervrolykende waarheden. Het partydig befchouwen van de zaaken, dat een geboeide geest doen moet, zal natuurlyk tot ongeloof leiden; geeft denzelven een onbelemmerd gezigt, en het ongeloof zal by Hot eindigen in een geloof, overeenkomftig de natuur van God en dat 's menfehen geluk zal voortbrengen.
Naardien de menfehen altyd eene neiging tot Eb 5 ° %cr_



3S4 REIZE LANGS DEN RHYN.
vervolging getoond hebben, heb ik my dikwyls verwonderd , dat de vervolg-gecst nooit in eene ftrydige rigting gewerkt hebbe, en dat hoogmoed en laatdunkendheid zig nooit hebben laaten zien door de machtige aantezettcn om de zwakke te vervolgen , die durven denken als zy. Laat hy, die zig verbeeldt de waarheid te bezitten, eene monopolie van dezelve maaken en een uitfluitend voorrecht eisichen van altyd gelyk te hebben. Laat hy dat gelykmaakend plan , van andere te dwingen om even als hy te denken, verwerpen, en floutlyk op het voorrecht blyven Haan van alleen te denkon; want, zoo als de zaak nu Haat, moet hy, als andere met hem denken, ook met andere denken, en het ecnigst onderfcheid is wie het gevoelen de eerile gehad hebbe? dat zoo beuzelachtig is als het twisten van de kinderen wie het laatfte woord zal hebben. Myn ontwerp zou een gewigtig voordeel hebben. Zoo geene twee eveneens mogten denken, zou de waarfehynlykhcid grooter worden dat de een of andere gelukkige flerveling waarheid zoude denken, daar het nu, volgens het plan, dat eeuwen gevolgd is, tienduizend tegens een is dat wy alle verkeerd redeneeren.
Onze Waard in de Drie Kroonen , met welken myn vriend ov<.r de verdraagzaamheid fprak , zag geen kwaad in het verbieden aan de Proteflanten zig te Mentz ter neder te zetten , en dagt dat de Regeering edelmoedig genoeg was, daar zy tocflond dat vreemdelingen eenigen tyd in hunne herbergen mogten vertoeven, zonder genoodzaakt te zyn, by hunne



REIZE LANGS DEN RHYN. 385
ne aankomst, by hunne naamen ook hunne geloofsbelydenis inteleveren.
De ftad Mentz bezit weinige merkwaerdigbeden, om de aandacht van eenen Reiziger tot zig te trekken. Ik zal die, welke algemeen daar voor gehouden worden, opnoemen.
De ecrfte en aanzienlykftc is de Dom of Hoofdkerk. Het is een groot Gothisch gebouw, eerwaerdig om zyne groote oudheid, en ook om zyn majeftueus voorkoomen, nicttegenftaande het met kleine verfierzclen overlaaden Is. De grondflagen van hetzelve wierden gelegd door den Aartbisfchop Koenraad in de twaalfde eeuw. Reken nu eens, myn goede vriend, hoe veele opvolgende genachten het in aanwezen heeft zien koomen, zoo bezig als of zy onfterflyk waren, h,un hoogfte goed zoekende en dan tot ftof vallende. Het is gelyk alle de vooniaamfte gebouwen, van rooden fteen. Deeze omllandigheid maakt de ftad en zigtbaar en eerwaerdig op eenen grooten afftand. De oude toren was van hout en veel hoogcr, maar hy wierd door den blikzem verteerd , en daar wierd een ftecnen toren in zyne plaats gebouwd, die, door een mistrouwen op de grondflagen , omtrent tagtig voeten laager is dan zyn voorganger. Onze gids verhaalde ons, dat 'er om in het vervolg zulk een toeval voortekoomen, in den tegenswoordigen toren op eene aanmerklyke hoogte water-bakken geplaatst zyn, die, in geval van nood, uit de rivier zouden kunnen aangevuld worden. Deeze voorzorg kwam ons te minder noodzaaklyk
voor,



386 REIZE LANGS DEN RHYN.
voor, nn het gebouw niet meer van zulke brandbaare ftoffen gemaakt is, en ook eene opheldering van dien ongelukkigen tyd , in de Griekfche conjugatie het .pauk poft futurum, welks beoefening zoo veel kwaad in de waereld doet.
Wy zagen in den Dom niets, dat bcfchryving verdient. Daar waren, als gewoonlyk , verfcheiden graf-tombes, en ook, als gewoonlyk, eenige heilige ovcrblyfzclen en eenige gewyde fchatten; maar met deeze zal ik u niet ophouden.' Het buitengewoonst gezigt, dat onze aandacht trok, was eene vergadering van de Gcestlyken, die hunne openbaare Godsdienst-oefening in het choor vérrigteden. Hoe betamelyk is godvrugtighcid by alle menfehen ! maar hoe byzonder aangenaam is het de godvrugtige uitboezcmingen van de ziet te befehottwen, daar dankbaarheid alleen dezelve inboezemt; want de tegenwoordige bezittingen en tockomftige hoop van deeze Geestlyken moet het bidden byna overtollig maaken ! Geduld , onderwerping , en bidden zyn voor den armen ongelukkigen ! Toen ik zoo iets zeide dat onze gids hoorde , zeide hy met eenen fpottenden glimlach : Myn Heer, hun inkoomen hangt af van „ eene Hipte waarneeming van den openbaaren Gods„ dienst, anders zoudt gy hen daar niet vinden, dat „ verzcekcr ik u.','
Dit eerwaerdig gebouw fteekt op eene treffende wyze af by het Kapittel-huis, dat 'er by behoort. Dit is een nieuwerwets gebouw, op kosten van den tegenswoordigen Deken, den Graaf van der Leven
en



—
REIZE LANGS DEN RHYN. 3g7
en de andere Kapittels tc zaamen gebouwd. Men heeft zig in elk vak toegelegd op orde, fierlykhcid en luister. De voorgevel van dit verblyf is verfierd met zes Corinthifche pylaaren die eene galery onderHutten. De vleugels bellaan uit twee gebouwen minder pragtig , maar met een groot getal boogen opgeluisterd. Het portaal is groot en wel geëvenredigd. De trap licht en fierlyk; de groote zaal is verfierd met zes en dertig pylaaren, die eenen zolder en eenen koepel ondcrfiutten , die fchoon gewerkt, zyn. Tusfchen elke pylaar is of een kindjen, dat eenen pragtigen kandelaar draagt, of eene zitting van kostbaar magahonyhout, fterk verguld, en met geborduurde kusfens. De eet-zaal vertoont eenen zolder door Zich gefchilderd, die de gelukzaligheid van' de Goden in de zeven planeeten vertoont, en de muuren zyn bedekt met vier meesterlyke fchilderftukken in vakken, vertoonende Jupiter die Juno ftraft, de val van PriAë-roN, de overwinning over de Reuzen en den algemeenen Zondvloed. De kabinetten , (kapkamers en mindere vertrekken zyn met fpiegels op de Franfche wyze befchoten.
Ondanks alle deeze fchoonheden valt 'er op dit ■paleis en deszelfs verfierzelen vry wat aantcmerken. De (land van het gebouw is zoo ellendig bekrompen, dat 'er geen oogpunt is, in 't welk de bouw-orde haare volle uitwerking kan doen, en de kosten, die 'er aan gedaan zyn aan het oog kan geregtvaerdigd worden. Deszelfs grootte koomt niet overeen met de grootschheid van het ontwerp. Majefteit in miniatuur



388 REIZE LANGS DEN RHYN.
tuur is eene tegenflrydigheid. Daarnaar te ftrccven verraadt en hoogmoed en zwakheid; het is de goudvink en kanarievogel de hooge vlagt van den adelaar willende navolgen. De vcriierzelen zyn veel te buitcnfpoorig. De menigte verguldzei verblindt het oog, wekt de kinderachtige verwondering van den onnozelen , en walgt degeenen , die zoo niet zyn. In alle de vertrekken van het middengebouw koomt het licht door koepels, of val-lichten in de gedaante van koepels , en fchoon dit voordeeüg is voor de eenvormigheid en tot volledigheid van de verfierende vakken, vergoeden die voordeden de algemeene fomberheid, die zy veroorzaaken, niet, en naardien zy het gebrek aan genocgz'aame hoogte en aan een getal vertrekken, dat met de fehynbaare grootte van liet gebouw overeenkoomt, verraadt, ontdekt men deszelfs armoede in het midden van eene bedrieglyke grootschiieid. Daar de (kapkamers dus met fpiegels omringd zyn, wekt zulks koddige denkbeelden op, daar men niet aan gedagt heeft. Men kan zeggen; als deeze menigte van fpiegel-glazen daar zonder oogmerk geplaatst zyn, dan zyn zy volftrekt nutloos , en tot welk ander oogmerk kunnen zy dienen in de (laap-kamer van eenen eerwaerdigen ongetrouwden, dan dat hy een vh-a-vh lui même van alle kanten kan befchouwen, zoo dikwyls hy zig ontkleedt? Men zegt dat het bed van den Regent Hertog van Orleans eenen fpiegel tot hemel had; dan, alzoo hy nooit alleen (liep, zal het doel van deeze fchrandcre uitvinding niet tot zynen eigen perfoon alleen betrekking



REIZE LANGS DEN RHYN. 389
king gehad hebben. Misfchien was het alleen op dat Schoonheid Majefteit en Majefteit Schoonheid flaapende zoude kunnen befchouwen. Om myne beoordeeling te eindigen, zult gy met my belluiten dat zulk een fterk verfierd paleis veel te vrolyk en waereldsch is voor het oogmerk van liet gebouw en de geestlyken , die het bevvoonen; daar ontbreekt die ccrwaerdige eenvoudigheid, zoo treffende in zig zelve, en die den geestlyken ftand zoo byzonder voegt. De onderwerpen van de fehilderyën zyn flegt gekozen. Heidenfche Godheden zyn de voeglykfie verfierzelen niet voor een gebouw, datbeftemd is om ontwerpen te maaken tot het handhaven van de kerklyke tucht en de zuiverheid van het Christen geloof; en Jüpiters gefchillen met Juno, de val van Piiacton, de overwinning over de Reuzen en de algemcene Zondvloed hebben weinig gemeens met eene eet-zaal.
Veele der oude ftcden in Duitschland toonen dat de oude Duitfchers veel van fraaiheid en opfchik hielden, zonder veel acht te flaan op de vocglykheid van de onderwerpen, waarmede zy die verfierzelen aanbragten. Alle de huizen te Keulen en Mentz, die blykbaare tekenen draagen dat zy voorheen van eene meer dan gemecne klasfe waren, zyn van buiten, van boven tot onder, fraai bcfchilderd met grillige figuuren, landfehappen en bybclfche hiflorien ,. die geene betrekking hebben tot het gebouw of deszelfs ligging. Hej is blykbaar dat, fchoon de hedendaagfclie bevvooners van Mentz fterke poogingen doen
• • om



390 REIZE LANGS DEN RHYN.
om Uit die Gothifche fmaak te geraaken, hen egtef nog eenige fmet van dezelve aankleeft. Veelen anderen van hunne openbaare gebouwen kan men ongerymdheden te last leggen. Ik zal alleenlyk de St. „ Ignatius kerk , die voorheen den Jefuiten toebehoorde, maar nu eene parochie-kerk is, bybrengen. Zy wordt met recht voor de pragtigfte kerk van de Rad gehouden. Het gebouw zelf is ligt en fierlyk'; veele van deszelfs fehilderyën en ftandbeelden zyn uitmuntende. Boven het groot altaar is eene treffende verbeelding van de Engelen, knielende voor den troon van den Almachtigen, hunne aangezigten met hunne vleugelen bedekkende en uitroepende: Heilig, heilig, heilig, Heere God Almachtig! De fehilderyën vau eenen fierlyken koepel zyn in vakken verdeeld. In het een ziet men de febipbreuk van Paulus , in een ander eenige omftandigbeden uit het leven van Ignatius , en in een derde Daniël onder de Leeuwen. In de meeste is de eene of andere blykbaare onvoeglykheid en in alle een luister van pracht, die de majefteit van het onderwerp benadeelt. De Myter en Bisfchops-Staf, by voorbeeld, kunnen niet te pas koomen by de febipbreuk van Paulus, en behooren geene plaats te vinden in den Leeuwen-kuil, en egter zyn zy 'er. Men zou den kuil voor het binnenfte van een paleis aanzien, zoo Daniël, de Leeuwen, en de deur van eene gevangenis u niet te recht hielpen. De kuischheid van eene fraaie gehouwen nederdaaling van het kruis is gefchonden door een mengzel van bastaard-verfierzc-
len:



REIZE LANGS DEN RHYN. 391
len: de voornaamfte beelden zyn van wit marmer en met fmaak uitgevoerd; maar het kruis, deladderen de gordel om des Zaligmaakers lendenen fchitteren van gebruineerd goud, en alle de byftanders vertoonen een mengzel van uitmuntend beeldhcuw-werk met vergulden St. Nicolaas koek.
XXXVII. BRIEF.
Myn Heer! _ Mentz. Ik heb in myn voorigen gezegd dat het ftad-paleis van den Keurvorst, in het noordlyk gedeelte van de Rad gelegen, een van de voorwerpen was, die Mentz, op eenen afftand gezien, een fraai aanzien geeven. Het is ook een van de dingen , die een reiziger moet gaan zien, Dit flot of kasteel is een Bisfchoplyk paleis van groote oudheid, en, voorheen aan St. Maarten gewyd geweest zynde, voert het den naam van Maartenhurch. Het paleis heeft van buiten niets aaumerkenswaerdigs dan zyne ver• baazende grootheid, die, in fpyt van alle gebreken, altoos zal treffen als eene eigenfchap van het groot' fche. Verfcheiden aanbouwingen , die men naderhand by het oorfpronglyk gebouw gevoegd heeft, geeven het ook een onregelmatig én boht vourkoomen; maar fronti riutta&eL Het weinig beloovcnde uiter-
CC jy.



39a REIZE LANGS DEN RHYN.
lyke doet den bezoeker nog meer verwonderd (taan over de pracht van binnen* Het oud Gothisch gebouw heeft veele groote, wel geëvenredigde en fierlyke vertrekken. Het bevat eene dubbele reeks van kamers op elke verdieping, niet minder, zoo ik my niet bedrieg , dan zestien of agttien in getal. Alle zyn zy wel gemeubileerd en fommige in eenen grootfchen ltyl, byzonderlyk de concert-zaal en de ge'zelfchap-kamer, die fierlyk verguld en fraai verfierd is. Schoon de eigenaar geen eigenlyke verzamelaar van fehilderyën is, zyn de voornaamfte vertrekken met niet weinige uitgelezen (lukken verfierd. Die, welke ons meest behaagden, waren eenige fchilderachtige gezigten van den Rhyn, met naauwkeurigheid en fmaak uitgevoerd. De naam van den fchilder is my ontfnapt; eenige hoofden, in verfchillende (landen door Mettenleiter , veele Crabandfche (lukken door verfchillende meesters, en eenige (lukken van Hoek, die de befcherming van den Keurvorst geniet. Deeze fchilder volgt de manier van de Ilollandfché en Brabandfchc fchoolen, en tragt die van Te»iers en Douw na te volgen, maar hy heeft nog geen kiesch penfeel. Daar zyn ook eenige (lukken van Weeninx , die in dood gevogelte uitmuntte. Schoon zy deezen grooten meester niet onwaerdig zyn, fcheen my egter geen deezer (lukken een van hem, dat de Heer Geber bezit, te evenaaren; het is een dóodc paauw, by de pooten ophangende. De levendige oogen van den ftaart en de gloeiënde fpeelende kleuren van den hals gaan alle navolgingen van
dien



REIZE LANGS DEN RHYN. 393
dien aart, die ik immer gezien heb, te boven. Des Keurvorsts boekery beltaat uit twee groote kamers, die ryklyk voorzien zyn van boeken in de verfchillende takken van weetenfehap , en fommige maaken eene fraaie vertooning door hunne fierlyke banden. Meer kan ik 'er niet van zeggen, alzoo wy dezelve maar ter loops bezigtigden.
Maartenburch behaagde ons veel meer dan het Kapittel, zonder dat het bleek dat het gebouw was aangelegd met oogmerk om de genen, die bet bezoeken , te-behaagen. Des menfehen geest is zoo grillig en weêrfpannig dat hy niet wil gedwongen wezen te bewonderen. Overal, daar het oogmerk is eenen buitengèwoonen indruk te maaken, zal, zoo het doel niet eenigzints verborgen is, deeze uitwerking niet voortgebi'agt worden.
De fchikking, de meubilen en verfierzelen van deeze vertrekken overeenkomfiig den rang en den rykdom van derzelver bezitter zynde, vertoonen zig grootsch, zonder dat het fchynt dat de eigenaar zig moeite gegeeven hebbe om dezelven die eigenfehap in het oog van eiken befchouwer te geeven, terwyl -» het paleis van den Deken en het Kapittel baarblyklyk bewondering afbedelt op eiken tred, dien men doet.' De gezigten uit deeze kamers op den Rhyn zyn ook betoverende en vervrolyken den geest oneindig meer dan de uitvoerigfie konftige verfierzelen, in eene rariekiek-kas befloten.
Niet verre van het Keurvorstlyk paleis is de meest bezogte wandelplaats van de inwooneren der ftad, C c 2 en,



394 REIZE LANGS DEN RHYN!
en, als ik 'er woonde, zou zy in myn oog ook den voorrang boven alle andere verdienen. Zy loopt langs den Rhyn meer dan anderhalve myl noordwaarts, en ftrekt dan westwaarts, tot zeer verre. Het is een terras , beplant met, fchaduwryke hoornen, op fommige plaatfen afgewisfeld door fmaller wandel-paden, tusfchen dik geboomte. Aan de flinker hand zyn de tuinen van de ryke burgers, en tusfchen beiden huizen daar men uitrusten en zig ververfchen kan. Aan de regter hand vloeit de Rhyn, verlevendigd door Koopvaardy-fchepen, verfierd met een boschryk eiland en omringd van vrugtbaare bergen , waarop hier en daar dorpen en gehuchten gebouwd flaan.
Ma Favorite is des Keurvorsts lusthuis op weinig afftand van .de ftad naar het zuiden. Uit den naam moet men natuuiTyk afneemen dat de Keurvorst Frans van Sciiönborn, die ""het dien naam gaf, het boven Mon Repos, een Kcurvorstlyk lust-huis in de nabuurfchap van Trier, fchatte. Maar behalven de ligging verdient het deezen voorrang niet. De tuin is groot, maar zonder eenig plan, dat fmaak vertoont, en, fchoon het met ftandbeelden en vaazen is verfierd, zyn deeze egter niet uitmuntende. Niet minder dan agt afzonderlyke gebouwen maaken het Kcurvorstlyk lust-flot uit. Daar is eene kamer, om te fpeelen en concerten te geeven; zy ligt aangenaam in het midden van een boschjen. liet voornaamst gebouw heeft drie vleugels ter wederzyde, de een verfcheiden fehreden voor den anderen geplaatst en
alle



REIZE LANGS DEN RHYN. 395
alle zaamenfpanncnde om het middengebouw het fraai gezigt te ontneemcn, dat het fraaist van deeze plaats uitmaakt. Door deeze leelyke fchikking worden alle denkbeelden van eenheid vernietigd. Deeze afzonderlyke gebouwen fchynen zoo volkoomcn gefchikt te zyn om onderfcheiden gezelfchappen te gerieven, dat een Engelschman te tferfchooncn zoude zyn, als hy de plaats voor een' openbaarcn tuin, in plaats van een byzonder verblyf van eenen Keurvorstlyken Aartsbisfchop, aanzage. De vermaaklykdc plaats is het terras langs de rivier, van welker oevers het gefcheiden is door dun hekwerk, fraai genoeg dat men kan verfchoonen, dat de punten verguld zyn h (a mode de Mayence. Dit terras heeft een uitzigt dat zyn' gelyk in den fraaiën ftyl niet veel heeft. Ik (preek niet van wilde grootschheid. Omtrent over het terras, naar het zuid-oosten, ziet men den Maiü zyn water in den Rhyn dorteu, en het oog is verheugd in ftaat te zyn tot op eenen grooten afftasd tusfchen hooge bergen , met wyngaarden beplant, en die eiken majcflueufen droom eenen doortogt verleencn-, door te dringen, en vermaakt met bet gezigt van een groot aantal koopvaardy-vaartuigen, die de'aangenaame denkbeelden van weelderigen overvloed opwekken, terwyl zy langs de oppervlakte van eiken droom afzakken. De bergen, dorpenen deden van Stockheim , Cosiheim , Casfel en Wisheden en een gedeelte van d«n Rhingm, dreeken, ver-rnaard door de voortbrenging van de kostlykde druiven, vormen eenen wyden hal ven cirkel, in welken C e 3 groot-



39<S REIZE LANGS DEN RHYN.
grootheid, fierlykheid, overvloed en land-ftilte zig vereenigen om een geheel te vormen; terwyl naar de zyde van Frankfort bergen , met uitgeltrekte bosfchen bedekt, den gezigteinder begrenzen , en zig met de wolken vermengen.
De meeste vreemdelingen gaan de zeldzaamheden van den Baron Dunnéwald bezien en zy worden beleefd ontvangen. Deeze Heer is een van die menfehen, die de ftilte en afzondering beminnen, en die weetcn hoe eenen werkzaamen geest bezig te houden en te vermaaken binnen de muuren van hunne woojiing, zonder die vreemde hulpmiddelen te zoeken, welke den mcesten menfehen, die ledigen tyd hebben, zoo nodig zyn. Hy houdt zig bezig met het verzamelen van een kabinet van Natuurlyke Hiftorie, dat reeds verrykt is met veele merkwaerdige (tukken uit het mineraal-ryk. Hy heeft een klavier van een nieuw maakzel uitgevonden, dat verfchillende foorten van fpeeltuigen nayolgt; het kost hem reeds vier duizend ryksdalers, en hy doet zyn best om het nog volmaakter te maaken. Deeze Heer heeft zyn tuin ook aangelegd eenigzints in den (tyl van dien, door wylen den Heer Tyers ontworpen, op zyne buitenplaats in Surrey. Hy is verdeeld in Allegro en Penferofo. Standbeelden, borstbeelden, opfchriften van eenen vrolyken en grappigen aart verlieren het een gedeelte, de hut van eenen armen boer, een kluis en een donker eenzaam grot kenmerken het ander. In dit grot heeft de eigenaar getragt het yslyke zoo verre te dry ven als mogelyk is. De Heer Tyers'vergenoeg-



PvEIZE LANGS DEN RHYN. 397
noegde zig met wyze lcsfcn te geeven door het plaatfen van opfchriften onder een manlyk en vrouwlyk doodshoofd; maar de Baron heeft dit denkbeeld nog verder gedreven. Als de vreemdeling het grot intreedt, trapt hy byna onvermydlyk op een' veder en hierop koomt 'er een half verrotte kist uit den grond met een geraamte 'er in, dat op het toekomftig verblyf der leevenden wyst. Op de muuren van dit grot ftaan ook waarfchuuwingen en lesfen omtrent de fterflykheid, die de plaats wel voegen.
Misfcbien zult gy denken dat deeze manier van onderwyzen de vernederende denkbeelden van ons toekomftig lot te- verre dryven. Men kan tot verdediging van dezelve met recht aanvoeren, dat onze heerfchende zorgloosheid en onachtzaamheid omtrent een' tyd, dien niemand ontgaan kan , de hevigfte middelen, die by de hand genoomen worden om den onöplettenden optewekken, rechtvaerdigen. Doch, gelyk reeds by eene andere gelegenheid is aangemerkt, deeze foort van werktuiglyke welfpreeke'hdheid m .et niet te dikwyls gebruikt worden,- want, fchoon zy in het eerst treft, maakt zy de ziel, als zy te dikwerf herhaald wordt, ongevoeliger dan te vooren. Schrik is nutloos , zoo hy niet tot ernftige gedagten en overdenkingen leidt. Deeze zyn het, die de heilzaame en voortduurende uitwerkingen moeten voortbrengen, en als deeze kragtdaadig worden ingeprent door voeglyke zinnebeelden, beeldwerk en een zinnebeeldige kragt van taal, zullen zy vvaarfchynlyker eenen geduurzaamer invloed hebben dan het gezigt C c 4 van



393 REIZE LANGS .DEN RHYN.
van fchrikbaarendc voorwerpen. Naar maate een volk in ver/yning van fmaak en zeden vordert, moet men te minder invloed van eenen zedenlyken aart van deeze geweldige manier van onderwyzen verwagten. Zoo zy voor eenen oógenblik den onweetenden en onbefehaafden geest opwekken, ftooten en walgen zy menfehen van eenen waaren kiefehen fmaak, die den hejlzaamlren drank verwerpen , als hy hun onder eene zóo walglyke gedaante wordt toegediend. Ik ben volkoomen overtuigd dat veele godvrugtige Christenen van den tegenswoordigen tyd met even zoo veel mishagen en ongeduld eenen prediker telkens de woorden hel en verdoemenis zouden hooren gebruiken als de gocllooze, en zy die meest bewust zyn dtjj zy op bun karakter pasfen; en zy, die peinzende door de graflieden zouden wandelen en voordeel zouden raapeu uit de ernftigc gedagten, welke zy hem'zouden inboezemen, zouden meer walging dan ftigting gevoelen op het zien van een geraamte, of op het bezoeken van een knekelhuis.
Ik moet egter erkennen dat weinige van ons in deeze Noordlyke landen tot deezen graad van kiescbhèid gekoomèn zyn. Wy zoeken nog zedenlyke verbetering door fcbrik-toneelen. Niet te vreden met een Memento mort, gelyk het op eenen graf-Reen gehouwen is, zoeken wy 'er een nader verband mede. Eene Hollandfche Dame van myne kennis draagt altoos een doods-hoofd en. beenderen kruislings, in yvoor, in eenen gouden ring , ter gedagtenis van eene fchoone jonge JulT'er, voor welke zy de grootfte
ach-



REIZE LANGS DEN RHYN. 399
■achting had. Ik zou liever een portret van deeze fchoone verkozen hebben en het zou my al zoo leerzaam voorgekoomen zyn; maar elk zyn fmaak.
In dit voorbeeld is het zinnebeeld of liever de verbeelding van den Dood, in eenen rustenden en werkloozen Itaat, gelyk ik ook meen dat hy wezen moet; maar ik zou u verfcheiden voorbeelden kunnen opnoemen, waarin de Dood zelf, in zyne volle lengte, zulk eene opfehudding maakt, dat hy verre de levendiglle perfoonaadje van het geheel gezelfchap is. Dit denkbeeld is byzonderlyk in werking gebragt in de vermaarde Oranje-Zaal in het Huis in het Bosch by den I lage. Deeze zaal, die in Holland zeer bewonderd wordt, is overal verrykt en verdonkerd door een' overvloed van fehilderyën; maar in niet minder dan drie van de vakken is de Dood verbei ld door een geraamte , dat zyne pyjen tegens een heir van vyauden fchiet. Zoo gy kunt toeftaan dat kaale bcenen van fchouder', arm en hand de grootfte fpieren-kragt bezitten , zonder eene enkele ipier te hebben, en dat de voet, het been en de dye zoo vast en werkzaam kunnen zyn, zonder dat oneindig getal van tedere of de brecde masfa van de kragtiger fpieren als met dezelve, dan moet de Dood voorzecker al het voordeel in den ftryd hebben; want, voer eerst is hy zoo mager, dat eene regen-bui van pylen van alle kanten hem zoude kunnen' misfen of door het latwerk van zyne ribben henen vliegen, zonder eenige van de levens-declen te raaken. ' Zy kunnen hem niet kreupel fchieten door eenen band C c 5 - te



4oo REIZE LANGS DEN RHYN.
te wonden, zy kunnen hem niet doen dood bloeden door eene flagader te raaken, noch het zenuw-geitel door de verglftigdfle pyien vergiftigen; en ten tweede, is het onmogelyk den Dood te dooden zonder hem tot het kven te brengen ! In het kort, zyne medehelpers en bondgenooten zyn zoo talryk en zoo magtig, dat de fchilder in alle gevegten van dien aart deeze voorwaarts moet brengen om voor hem te ftryden, en zulk een zot zinnebeeld van den onöverwinlyken tyran buiten het gezigt houden. De zedenles zou dezelfde zyn en de ongerymdhcid zou vermyd worden, die, naar myn inzien zoo groot is als de voorgeevens van fommige magnetifcerers, die zeggen dat hunne lyders duidlyk door den band van een boek heen kezen, in fpyt van alle de wetten van het gezigt.
Ik hoop dat gy u niet te veel zult verheugen, als ik u zeg hoe oneindig veel verplichting de inwooners van Mentz bekennen te hebben aan eenen van uwe landgenooten. Men beweert dai St. Bonifactus Duitschland tot het Christen geloof bekeerd en het aan den zetel van Rome gehecht heeft, dat hy hen de fchryf'konst geleerd en van de fmaak van paarden, vleesch ontwend heeft. Zyne voornaamfte woonplaats was te Mentz, en men zegt dat hy het Aartsbisdom omtrent de agtlte eeuw gefticht heeft.
Myn Hoogduitfche Schryver, dien wy by gelegenheid op onze reis in deeze zuidlyke ftreeken raadpleegden, pfyst, zonder onderfcheid, alle Ontwerpen en alk daaden van deezen eerzugtigen en dweept
zie-
é



REIZE LANGS DEN RHYN. 401
zieken Priester. Hy verhaalt met even veel bewondering dat hy het rechtsgebied van den Paus van het Noorden tot het Zuiden heeft uitgeftrekt, en de driedubbele Kroon aldus veel luister heeft bygezct, dat hy de Synode in Duitschland heeft ingevoerd otn de kerklyke tucht te hervormen en te handhaven, dat hy den invloed van de Bisfchoppen heeft vermeerderd in burgerlyke zaaken , en dat hy eene blinde gehoorzaamheid had voor den Pauslyken Stoel, als dat hy fchoolen van geleerdheid heeft opgerigt en de zeden van het volk hervormd h'eeft. Bonifacius woonde te Mentz, was de eerflc Aartsbisfchop van die ftad, en vereenigde zoo gelnkkiglyk het Burgerlyk met het Aartsbisfchoplyk gezag, dat geene van zyne Opvolgers de minfte neiging betoond hebben om die weder te fcheiden.
Doch zoo Bonifacius de Duitfchcrs leerde leezen, en zoo byzonder oplettend was op het onderwys van de inwooneren van Mentz, maakt die ftad, daarentegens aanfpraak op de eer van kennis over de Christen waereld te verfpreiden door de onfehatbaare uitvinding van de drukkonst. In gevofge van deeze aanfpraak heeft men groote moeite gedaan om de zaak te vereeuwigen. Op het huis, waarin Guttenberg, die door veele onderlteld wordt de uitvinder geweest te zyn, weleer woonde, vindt men het volgend opfchrift.
Jo-



4oa REIZE LANGS DEN RHYN. :
JOANNI GuTTENBERGENSI
Mogunrinö Qui primus omnium Literas ere imprimendas invenit, Hac arte de orbe toto bene merenti
Yvo Wittigisis Hoe faxum pro monumento pofuit, M,D,VIIL
In de Franciskaaner Kerk ftaat ook het volgende op eenen graf-fteen.
D O M, S.
Joanni Gentfleiscii Artis Impreflbria; Repertorï, De omni Natione et Lingua optime merito, In nominis lui memoriam immortalem v Adam Gelthus pofuit.
In de Boekery van de Benediïtynen worden eenige afdrukken van de eerfïe drukkonst gevonden, waarin de konst aan Jan Faustus wordt toegefchreven. Ook bezit de boekery der Jefuitcn een gety-bock, Waarin de volgende woorden (laan: Impreffum Moguntice , impenfis et opera honefti et providi vrri Joannis Schoefferi , civis moguntini, cujus avus primus artis imprejforice fuit inventor et autor, anno Salutifera incarnationis domini millefimo qu'mgentefimo nono. De uitvinding wordt verder toegefchreven aan den Grootvader van Jan Sciioeffer, in eenen vergun-bricf, den laatilen vergund door Keizer



REIZE LANGS DEN RHYN. 403
zer Maximiliaan, in het jaar 1518, om eene uitgaaf van de werken van Livius in het licht te geeven , welke dus luidt: Cum , peut doEti et moniti fumus fide dignorum teftimonio, ingeniofum Chalcographia autori, avo tuo, inventum felicibus incre-. mentis in univerfum orbem promanaverit, &c.
Het verfchil in de naamen en verwarring in de perfoonen, aan welke de konst wordt toegefchreven, zyn niet ligt te verklaaren, en fbhoon deeze openbaare getuigenisfen tooncn dat het volk van Mentz. zeer begeerig is om hunne ftad de eer te geeven, is het egter blykbaar dat het met geene juistheid kan verzeekcren wie het was, die hun deeze eer verworven heeft. Hieruit zal natuurlyk een vermoeden ontftaan dat de getuigenisfen, waarop zy hunne aanfpraak gronden, niet klaar genoeg .zyn.
Ik behoef u niet te zeggen dat drie lieden op deeze eer aanfpraak maaken, Straatsburg, Mentz en Haarlem, maar dat het gefchil voornamelyk tusfchen Mentz en Haarlem is. Zedert ik Mentz bezogt heb, ben ik zeer begeerig geweest om alle naricht die mogelyk was te bekonmen omtrent een zoo b«langryk onderwerp , en my eeuigen tyd digt by Haarlem opgehouden hebbende, heb ik daar toe . alegenheid gehad, fchoon de ophelderingen niet zoogeweest zyn als ik wensebte. Zoo uw# uiemvsgierigheid de myne evenaart, 2al hei u niet onaai | •naam zyn dat ik ü, in een paar volgende brieven, het gevolg van myne narpcuriogeti mededeel. Dit zal u des te aangenaamer zyn , omdat hetgeen aan
dee-



4o4 REIZE LANGS DEN RHYN'.
deeze zyde van de zee is in bet licht gegeeven tf onbekend is, vermits gy noch het Hoog- noch het Nederduksch verftaat, en ik geloof dat alles wat in Engeland over dat onderwerp gefchreven is, begraaven ligt in groote folianten, of in werken, die alleen in de boekeryën van eenige weinige geleerden gevonden worden. Ik zal dan de beredeneering van het onderwerp voor als nog uitHellen en deezen brief befluitcn met een beknopt verflag van ons" togtjen naar Wisheiden.
Alzoo wy onze nafpeuringen en omwandelingen in de twee eerde dagen na onze aankomst-te Mentz verrigt hadden , huurden myn reisgezel en ik eene chaife, reeden naar Wisheiden, namen daar het middagmaal en keerden des avonds terug. Wishaden is eene kleine Had, zoo groot als de meeste van uwe marlet-Heden, omtrent negen of tien Engelfche mylen van Mentz. Zy wordt veel bezogt om haare heete bronnen , die in dit gedeelte van Duirschland in gröö'ten roem Haan. De verfchillende baden , van welke 'er een aanmerklyk aantal is , worden van water voorzien uit eenen gemeenen verlaat-bak, in het midden van eene flraat, waarin het water in eene geduurige kooking is. Het is zoo heet, dat de zieken , die baat hoopen te vinden uit de vereeniging van deszelfs mincraale hoedanigheden met warmte ën vogtigheid, genoodzaakt zyn het vier en twintig uuren te laaten verkoelen, voor zy de warmte kunnen verdraagen. Die, welke zoo veel geduld niet hebben , of, die, gelyk wy, maar by toeval aldaar
een



REIZE LANGS DEN RHYN. 405
een bezoek koomen geeven , kunnen de baden in eenen zeer korten tyd tot eenen voeglyken graad van warmte krygen door 'er koud water by te doen, alzoo elk bad daartoe van pypen enz. voorzien is.
De wysgeerige wacreld vond het, in voorige tyden, moeyelyk het verfchynzel van natuurlyke warme baden te verklaarcn. Sommige gisten dat het water door middel van onderaardsch vuur verwarmd wierd. Maar het is zedenlyk onmogelyk dat 'er zulk een groot aantal ondcraardl'che vuuren in eenen Verborgen ftaat zoude beftaan als 'er heete bronnen over de verfchillende declen van den aardbol verfpreid zyn. De duuring van deeze warme ftroomen in denzelfden graad van warmte is ook eene fterke tegenwerping tegens deeze ftelling. De hedendaagfche fchcikundigcn onderftellen met veel beter waarfchynlykheid dat de warme bronnen door dezelfde oorzaaken worden voordgebragt, die, in andere omftandigheden, onderaardsch vuur ontfteeken. Men heeft opgemerkt dat zy alleen daar overvloedig gevonden worden , daar eene ontzagchelyke en onuitputlyke hoeveelheid pyriten is. Pyriten zyn, gelyk gy weet, die fteenachtige zelfstandigheden, welke eene verceniging van zwavel en yzer bevatten. Zwavel wordt voor eene eenvoudige oorfprongiyke zelfftandigheid gehouden door de leerlingen van Lavotsier , maar men ftelt dat zy met origene of zuivere lucht tot een vitriool zuur kan verèenigd worden. De voorftanders van het phlogifton beweeren dat zwavel een zaamenmengzel is van vitriool-zuur en phlogifton en
dat



4o6 REIZE LANGS DEN RHYN.
dat door de affcheiding van het laatfte, het eerfte beftaat en in eenen vloeibaaren ftaat blyft. Beiden partyen ftcmmen egter de zaak toe dat het byvoegen van water by pyriten hitte voortbrengt. Men heeft ontdekt dat een konftig mengzel van zwavel en yzer in omtrent gelyke hoeveelheden met eene kleine hoeveelheid water, aan de open lucht blootgefteld zynde, in eene vlam zal uitbersten, en, onder de aarde in eene genoegzaame hoeveelheid begraaven zynde, eene aardbecving in het klein zal veroorzaaken. Als 'er te veel water is, of de toegang der lucht verhinderd wordt, heeft 'er geene ontbranding plaats, maar de vloeiftof wordt zeer heet; daar is dan niets meer nodig om deeze warme bronnen voorttebrengen dan dat eene groote hoeveelheid water aanhoudend door bedden of laagen van pyriten fypelt, en wy zyn door het gezigt overtuigd dat deeze beiden zelfftandigheden op alle plaatfen daar veele heete bronnen zyn , gevonden worden. De wateren te Wisbaden zyn fterk met zwavel bezwangerd, alzoo deeze zelfftandigheid fmeltbaar in water wordt, wanneer zy vermengd wordt met een klein gedeelte van een der loogzouten, dat dien onaangenaamcn ftinkendcn reuk geeft.
Het is te Wisbaden ongemaklyk voor vreemdelingen dat men in geen der bad-huizen het menschlyk geflacht gerieft, fchoon men ftalling geeft voor de paarden en berging voor de rydtuigen. In gevolge van deeze gewoonte waren wy genoodzaakt ons middagmaal in eene herberg te gaan neemen , die,
fchoon



REIZE LANGS DEN RHYN, 40?
fchoon zy ons als de beste in de ftad was aanbevoolen, 'er egter maar gemeen uitzag; wy vonden 'er ook dien overvloed van kostbaarc vleesch-fpyzen niet, die ons op alle andere plaatfen, die wy bezogt hadden, voorgezet wierden. Daar was egter efcnig fatfoenlyk gezelfchap en wy hadden het ge uk mnst eenen Duitfchen Baron te zitten, die zyne m erderheid en edelmoedigheid in eens blykbaar maakte do r onze glazen met alleruitmuntertdft.cn ouden I! ehheimer te vullen, dien hy, zoo dikwyls hy aan de openbaare tafel koomt, altoos niet zig brengt. Wy vonden 'er ook een' Amfterdamsch [leer , die de baden gebruikte tegens de kramp en andere krampachtige aandoeningen , en , zoo hy meende , met vrugt. Wy maakten weldra kennis. Hy beantwoordde alle myne vraagen omtrent de plaats met veel beleefdheid, bragt ons op zyne kamers en wandelde met ons in den tuin , welken de Prins van Beverick, die aanmerklyke goederen te Wisbaden heeft, had aangelegd, en open had gezet voor het gemak van de lyders. Uit hetgeen deeze Heer ons zeide zou blyken dat zieken , die fpaarzaamheid willen betragten, wel zouden doen deeze baden boven andere te verkiezen. Men kan in de badhuizen van de eerfte klasfe een accoord maaken voor drie guldens in de weck, en in die van de tweede klasfe voor twee guldens, en aan de openbaare tafel eeten voor weinig meer dan twee guldens in de week; de kamers zyn naar evenredigheid goedkoop. Men kan ordentelyk gehuisvest zyn voor twee , drie , vier , vyf Dd gul.



4o8 REIZE LANGS DEN RHYN.
guldens in de weck, naar men de kamers meer of minder fraai wil hebben. Zoo ik my niet bedrieg, I mag 'er niet in het openbaar gefpeeld worden; maar daar is twee maaien in de week gezelfchap.
Het is mogelyk dat Wisbaden ons beter zoude be- vallen -hebben , zoo wy tyd hadden om kennis te maaken; maar ik moet bekennen dat de eerfte indrukzels niet gunftig voor hetzelve waren. Wy waren beiden van gedagten dat wezenlyke ziekte alleen iemand zoude kunnen doen befluiten den zomer op deeze plaats doortebrengen. De onregelmaatigheid van de ftraaten, de fchynbaare armoede der inwooneren, en de llegtheid van hunne huizen; de ingefloten ligging (alzoo de ftad overal van akelige bergen omringd is) en de eenvoudigheid van alles wat onder-onze waarneeming kwam , en dat, om 'er het best van te zeggen, een middenflag was tusfchen eenvoudigheid en gemeenheid beletteden dat wy deeze plaats van openbaare byeenkomst de voorkeur gaven.
XXXVIII. BRIEF.
Myn Heer!
Mentz.
wAile de andere byzonderheden in de ftad Mentz, die de aandacht van eenen vreemdeling naar zig trekken , zyn verre beneden de eer, op welke het volk
aan-



REIZE LANGS DEN RHYN. 409
aanfpraak maakt, van de drukkonst uitgevonden te hebben. Zoo zy deeze aanfpraak met onbetwistbaare bewyzen konden ftaaven, zou deeze plaats de grootfte eere-tekenen, die immer door geestdrift aan plaatslyke verdienden gegeeven wierden , waerdig zyn. Doch verfcheiden andere plaatfen, byzonderlyk de ftad Straatsburg in den El/as, en Haarlem in Holland betwisten haar haar uitfluitend recht op die eer, en zy ftaaven haare byzondere aanfpraaken door veele krachtige bewys-redenen.
Daar is eene natuurlyke neiging in 's menfehen geest om voorwerpen van deezen aart te onderzoeken. Wy zyn wyslyk geformeerd met eene geneigdheid om kracht tegens moeyelykheden te ftellen. Wy zyn gretig om alles wat met duisterheid omwikkeld is, zoomogelyk, te verlichten. De ontdekking van de waarheid is ons'altyd aangenaam, fchoon het gewigt van de waarheid zig niet onmiddellyk vertoont. Hoe dikwyls heeft de pers zelve gezweet om duisterheden, in opfchriften op oude gedenkftukken op te klaaren, om fouten, die by vergelyking van weinig belang waren, in oude handfehriften tc ontdekken , om de oorza'aken van verouderde gewoonten te onderzoeken , om de geboorte-plaatfen van beroemde menfehen na te vorfchen ! Doch my dunkt dat geen onderwerp van enkele nieuwsgierigheid aanloklyker kan zyn dan de nafpeuring van de geboorte-plaats van eene konst, die de beste befchermfter van alle andere is, die van zoo oneindig gewigt is voor de verfpreiding van allerleic nuttige D d a. ken-



4io REIZE LANGS DEN RHYN.
kennis , en die de algemeene verbetering van heft menschlyk geflacht belooft!
Dit onderwerp is veel meer en breedvoeriger op het vaste land behandeld dan in Engeland. Alzoo gy geene aanfpraak maakt op de ontdekking, zyt gy niet aangemoedigd door den yver die partyzugt geeft in het verdedigen van eene zaak, enin plaats van in dit gefchil voortegaan, laat gy andere 'erover twisten en wagt den uitflag geduldig af. Ik herinner my geen traftaat, dat opzetlyk over dat onderwerp gefchreven en by u aan het licht gekoomen is. Ik weet dat eenige Proeven in het XXIII en XXV deel der Philofopkical TranfaBions, en dat de HeerJ.BrjRROWS in het IV deel van zyne Berichten de zaak van Haarlem en van Laurens Coster verdedigen; maar ik geloof dat het heerfchcnd gevoelen ten voordeele van Mentz en Jan Faustus is, en, zoo ik my niet bedrieg, was Doftor Middleton de groote voorvegter van deeze party, en hy heeft op het algemeen gevoelen onder u veel invloed gehad.
De Hollanders en Duitfchcrs , meer onmiddelyk belang hebbende by den uitflag van den ftryd, hebben het onderwerp in eenen ftroom van boeken verdronken. Christiaan Jeiz noemt in zyne Verhandeling over den oorfprong van deeze uitvinding meer dan veertig, en Meerman in zyne Origines Typographicce meer dan zestig Schryvers op, die in den tyd van eene eeuw over dat onderwerp gefchreven hebben. Maar helaas! daar is zulk eene botfing van gevoelens, zulk eene ftrydigheid van getuigenisfen onder hen,
dat,



REIZE LANGS DEN RHYN. 4n
dat, in plaats van licht over een duister vraagftuk te verlpreiden , veele het met nog grooter duisterheid omwikkeld hebben. Alle hebben zy gefchreven in eenen tyd, te lang na de ontdekking om in Raat te zyn ons onderrigting te geeven naar hunne eigen perfoonlyke weetenfehap. De vraag wierd niet behandeld dan omtrent eene eeuw na de uitvinding. De onderzoekers hadden byna niets dan getuigenisfen by overlevering, en deeze was, in verfcheiden opzigten, zoo tegenflrydig, dat 'er liet doolhof door vergroot is, in plaats dat zy den draad zoude gegeeven hebben. Veele van deeze Schryvers zyn dan bezield geweest door eenen party-geest, die in fommige gevallen hun getuigenis verdagt maakt, en in andere hunne bewyzen bedrieglyk. Nog meer, fommige van de nieuwlte geeven niets anders op dan de bewyzen, door hunne voorgangeren gebezigd , volgens de party, die zy waren toegedaan. Dan alzoo daadzaaken niet kunnen beflist worden enkel door eene meerderheid van ftemmen, geeft hun aantal ook weinig gewigt aan de zaak, die elk op zig genoomen heeft te verdedigen.
Het kan vcrwonderlyk fchynen dat men ooit twyfel hebbe kunnen voeden over eene zoo buitengemeene gebeurtenis als de invoering van de drukkonst. Men zoude kunnen vraagen waarom drukte de drukpers zelve niet eenige ontwyfelbaare getuigenisfen betreffende tyd, plaats en perfoon, onmiddelyk na dat zy in aanweczen gebragt was, en hoe is zy, terwyl zy müfioenen gebeurtenjsfen van minder bc Dd 3 lang



■
4is REIZE LANGS DEN. RHYN.
lang vereeuwigt, zoo nalaatig geweest omtrent liet- > geen haarzelve zoo naauw betreft ? Waarom maakten drukkers en uitgeevers het niet tot hunne eerfte i zorg deeze begeerlyke narichten tot de nakoomling- i fchap over te brengen, al ware het enkel door tyte-" len, naamen en dagtekeningen voor hunne boeken te plaatzen, gelyk thans de algemecne gewoonte is?
Ik zou kunnen aanmerken dat veele gewoonten, die zeer eenvoudig en natuurlyk fchynen, als zy in algemeen gebruik zyn, trapswyze zyn ingevoerd en zig eenen weg gebaand hebben langs verfchillende trappen van geftadige verbetering. Het eerfte voorbeeld van den Schryver of de dagtekening te noemen koomt eerst voor in het jaar 1425. en uit een voor- 1 beeld, dat ik in eenen volgenden brief zal bybren- ' gen, zult gy duidlyk zien dat men dit nog zeer ge- ! maakt en ruuw deed. Maar de voornaamfte reden van dit verzuim is, dat geduurende eenige jaaren na 1 de uitvinding, het drukken zoo zeer gebruikt wierd ; om handfehriften na te maaken als om dezelve te 1 vervangen. De werken , die eerst van de pers kwa- ' men, wierden als handfehriften verkogt en tot de hooge pryzen , welke men gemecnlyk voor hand- ( fchriften betaalde. De byzondere wyze van fchry- ; ven van de vermaardfte Overfchryvers wierd zoo i naauwkcurig als mogelyk was nagevolgd in het vor- ( men van de letters. Men liet plaats open voor de 1 kapitaale letteren, die in vroeger tyden zoo zeer ver- ï fterd en zoo luisterryk gekleurd wierden , dat 'er 1 geene letter in het alphabet was of zy vond zig op \
haa-



REIZE LANGS DEN RHYN. 413
haare beurt omringd van eene groep fris gekleurde Cherubynen of die niet in de waereld gebragt wierd door eenen Engel, eene gouden trompet over haar hoofd blaazende. Deeze verfierzelen wierden nog met de hand 'er by gefchilderd. De talryke verkortingen , welke eene begeerte om te fpoeden en de verveeling van het overfchryven ingevoerd hadden, wierden naauwkeuriglyk behouden. In één woord, men gebruikte alle voorzorgen om het geheim dat het gedrukt was niet te verraaden; en dat verklaart genoegzaam de reden waarom zy eene handelwyze vermydden , waar door het geheim terllond zoude ontdekt zyn geworden. Ook blykt het niet dat men eenige moeite name om de konst tot zulk eenen graad . van verbetering te brengen, dat zy beter ware dan handfehriften, zoo lang men die wilde verbergen.
Eene andere zeer byzondere omflandigheid is de oorzaak geweest van veele verwarring. Eenige van de yverigfte voorvegters voor beiden de plaatfen en perfoonen hebben den tyd van eene halve eeuw gefchreeven, zonder regt te wceten waarover zy fchreeven. Wie zou kunnen denken dat men zoo veele boeken over deeze uitvinding zoude gefchreve,n hebben, zonder regt te bepaalcn , waarin de uitvinding belfond ? Elk, die niet in het gefchil gemengd is, en die voldaan kan blyven met de uitwerkingen, welke voortgebragt zyn, zonder naar de verfchillende wyzen te onderzoeken, zal een duidlyk denkbeeld hebben wat door de uitvinding der drukkoust verdaan wordt. Hy zal die boeken als gedrukt befchouwcu D d 4 die



4H REIZE LANGS DEN RHYN.
die gemaakt zyn door middel van eene drukking en niet door de pen. Hy zal de uitvinding omfchryven als de ontdekking van een werktuig, door welk de copyen van een boek zoo veel men wil met ipoed kunnen vermenigvuldigd worden , zonder dat zy telkens weder overgefchreven behoeyen te worden, door het welk niet alleen letters en woorden, maar volzinnen en Idadzyden in eenen flag kunnen afgetr ikken worden in leesbaar fchrift , in plaatfe van het trekken van elke letter afzonderlyk door de pen, en het zal hem volkoomen onverfchillig zyn of dat oogmerk bereikt woide door vaste of beweegbaare druk-letters, of deeze druk-letters in hout, of tin, of koper gebieden zyn, dan of zy in eenen vorm gegoten en van zaamcngcfmolten metaalen gemaakt zyn. Zyn doel zal niet zyn de wyze, maar de ufo werking. De biftorie der drukkonst zegt ons dat de konst langs deeze verfchillende trappen van verbeterin ■ gegaan is. Zy leert ons ook dat elke byzondere verbetering bekroond is met de eer, welke men alleen aai' de eerfte uitvinding verfchuldigd is. Wanneer 'er dus getuigenisfen zyn bygebragt ten voordeele van byz' nderc perfoonen, als de uitvinders, heeft een nanuwer onderzoek getoond dat zy Hechts konstenaars van den tweeden rang en geen eerfte uitvinders „ waren, dat zy de drukkonst hebben verbeterd, maar niet uitgevonden.
Sommige Schryvers zyn yverige voorftanders geweest voor byzondere perfoonen en plaatfen, door eene yolflagen onkunde van deeze verfchillende ver,
be--



REIZE LANGS DEN RHYN. 4i5
' beteringen. By voorbeeld, naardien over de vraag getwist wierd, na dat de drukkonst algemeen den naam van Chalcographie had verkregen en de andere meer algemecne naamen als Inventie artifiewfa impriviendi en chara&erizandi reeds in onbruik geraakt waren, was hgt zéér natuurlyk dat de voorftanders van Mentz, daar het eerst letters van gegoten metaal gebruikt zyn, de uitvinding van deeze druk-letters als de uitvinding van de konst zelve befchouwden, en onderftelden dat zy, door de eerfte aanfpraak van Mentz op de Chalcographie te bewyzen , daarmede ook alle mededingers hadden uitgefloten. Doch andere fchynen door party-geest gedreven te zyn geweest. Dus houdt NtcoLAAS Siranius , Godgeleerd Profesfor te Mentz, het wel voor waarfchynlyk dat een Hollander de eerfte geweest is, die, omtrent het jaar 1440, letters in hout fneed; maar dit befchouwt hy als geene betrekking hebbende tot' de ontdekking der drukkonst, en Fourniere beweert dat gegoten druk-letters alleen recht op die eer hebben. Het was niet dan toen de kennis van de drukkonst algemeen, en derzelver groote nuttigheid overal ondervonden wierd, dat 'er onderzoek gedaan Wierd naar den oorfprong van de uitvinding. Maar deeze nafpeurers moesten zig een weg baanen door eene foort van duistere eeuw. Voor deeze gelukkige uitvinding, was het zeer moeyelyk eene naauwkeurige kennis te erlangen van eenig feit, dat van eenen byzonderen of huislyken aart was. Te kunnen leezen en fchryven waren de benyde begaafdheden D d 5 van



4i6 REIZE LANGS DEN RHYN.
van eenige weinigen. De groote hoop des volks was volkoomen onbedreven in deeze konsten, en was verplicht enkel ftaat te maaken op mondelinge getuigenis en overlevering. Men erkent dat zy een aanmerk lyk voordeel uit dit gebrek trokken; zy waren genoodzaakt hun geheugen meer te oefenen dan wy, e die alles terftond op het papier kunnen zetten, en deeze dagelykfe oefening maakte hun geheugen over het algemeen veel fterker dan het ons. Ik heb veele treffende voorbeelden hiervan gezien, terwyl ik onder de ongeletterde boeren van de Provintie van Utrecht wopnde. Het getuigenis van zulke menlchen, fchoon niet zoo echt als de littera fcripta, heeft egter meer recht tot vertrouwen dan het hedendaagfche hooren zeggen. Maar het ongeluk is dat het fterkst geheugen, met de geftrengfte getrouwheid vereenigd, ons niet altyd uit verlegenheid zal helpen. Niettegenftaande de voorzorgen, die men gebruikte, kon de konst niet geheel verborgen gehouden worden, noch tot eene enkele plaats bepaald blyven. In vyeinige jaaren na de eerfte uitvinding van de drukkonst , wierden 'er op verfcheiden plaatfen in Europa perfen opgerigr , en op een tyd , wanner de gemeenfehap tusfchen verfchillende landen zeldzaam en m^eyelyk was, kon elke ftad en elke drukker zig de eer der uitvinding geeven , zonder gevaar van onmiddelyk ontdekt te zullen worden. Hiervandaan dat 'er in het vervolg van tyd voorftanders opftonden van Haarlem en Laurens Coster, van Mentz en J. Guttenberg en andere , van Straatsburg en
Gut-



REIZE LANGS DEN RHYN. 417
Guttenburg en Mentilius , van Venetië en Nicolaas Janson. De uitvinding van elke nieuwe verbetering wierd ook, om diergelyke oorzaaken, verward met de oorfpronglykc uitvinding, en de eer van de gehcele uitvinding aan den verbeteraar toegefchrevcn.
Dit kort verflag van de zaak zal u klaar doen zien welke buitengewoone zwaarigheden het onderzoek van dit belangryk onderwerp verzeld hebben, en de oorzaaken vcrklaaren van die groote ftrydigheid van gevoelens by de geene, welke wy mogen vooronderRellen dat even begeerig zyn geweest om de waarheid te zoeken, zoo dat 'er omtrent derdehalve eeuw in nafpeuringen omtrent de plaats en den perfoon hefteed zyn.
Deeze ftrydigheid is zoo groot geweest, dat 'er maar één punt is, omtrent hetwelk de verfchillende voorftanders het algemeen eens zyn, namelyk, dat de drukkonst niet vroeger kan uirgevonden geweest zyn dan omtrent het jaar 1422. en niet laater dan het jaar 1442. De vereenigde getuigenisfen van verfcheiden Schryvers, die omtrent het midden der vyftiende of het begin der zestiende eeuw gebloeid hebben, bewyzen dit. Men heeft wel getragt te bedriegen door op eenige werken een vroeger jaartal te zetten , maar derzelver inhoud heeft altoos een inwendig getuigenis van het bedrog verleend. Dus was Enschede , de beroemde Haarlemfche Schilder, in bezit van een Journaal, dat zig aankondigt als te Frankfort gedrukt in het jaar 1246, maar het onderwerp,



4i8 REIZE LANGS DEN RHYN.
werp, waarover het handelt, toont duidlyk dat het veel laater dan het jaar 1440. moet gedrukt zyn.
Van de plaatfen, die 'er aanfpraak op maaken, heeft het gefchil zig voornamelyk bepaald tusfchen Haarlem, Mentz en Straatsburg. Zy , die voor Haarlem zyn , fchryven eenftemmig de uitvinding aan Laurens Coster toe. De voorftanders van Mentz zyn verdeeld tusfchen Johan Faustus , Johan Guttenberg , Johan Geinsfleisch en Pieter Sohoeffer, en van de voorftanders van Straatsburg geeven fommige de eer aan J. Guttenburg en andere aan Mentilius. De voorftanders van Nicolaas Johnsen of Jansen te Venetië hebben hun geding verboren door de ontdekking van verfcheiden boeken, die voor het jaar 1461. gedrukt zyn, van welk jaar men algemeen erkent dat het vroegfte werk van Johnsen is. J. Christiaan Seig heeft, in zyn derde jubeljaar van de uitvinding der drukkonst de bewyzen en ophelderingen, door veele van de menigvuldige Schryveren, die over de zaak gefchreven hebben, in het midden gebragt, in de ruimte van omtrent 260 bladzyden in 8vo begreepen. Schoon hy van geboorte een Frankenlander is, is hy egter een yverig voorftander van Laurens Coster. Zyne fchikking is klaar en duidlyk, maar hy vermengt veele haatlyke fchimp tegens zyne tegenpartyders onder zyne bewyzen. De geleerde en onvermoeide Meerman, fchoon een Hollander van geboorte, is veel beleefder en onpartydiger. Hy heeft getragt de zaak in den grond te onderzoeken, alle zyne Hellingen



REIZE LANGS DEN RHYN. 419
gen te bewyzen door aanhaalingen uit veele Schryveren , en door het inlasfen van echte ft ukken. In gevolge van zyne diepe nafpeuringen, bezit zyn werk veel meer leerzaams dan dat van zyn voorganger, maar my dunkt dat zyne fchikking niet zoo oordeelkundig is als dat van Seig. Dit gebrek is oorzaak dat hy genoodzaakt is telkens vooruitteloopen en te herhaalen, dat zyne bewyzen dikwyls afgebrooken zyn door ontallyke aanhaalingen, die eene afgelegene betrekking tot zyn voornaam onderwerp hebben, en dat de ontzagchclyke menigte bouwdoffen, die hy verzameld heeft, zyn werk verward en verveelende gemaakt heeft. Zyn traclaat is in het latyn gefchreven en beflaat twee deelen in 4to. Het is veel beter gefchikt om den geleerden te onderrigten over eenig punt in verfchil, hetzy van getuigenis of van tydrekening, dan om den meer oppervlakkigen leezer een algemeen overzigt van de zaak te geeven.
Ik breng deeze byzonderheden by , myn waarde Heer, om u te overtuigen dat gy geen volledig onderzoek van de vraag kunt verwagten in de ruimte van twee of drie brieven. Myn eenigst doel zal zyn om u eene algemeene fchets te geeven van de voornaamfte bewyzen, die de verfchillende voorftanders gebruikt hebben, u optegeeven hoe verfchillende zwaarigheden uit den weg geruimd, fcbynbaare tegenftrydigheden overeengebragt, en de verdienden van de verfchillende aanfpraak maakende, op hunne regte waarde gefchat worden. Om ftukken en
be-



420 REIZE LANGS DEN RHYN.
bewyzen in dingen van minder belang en om eert naauwkeuriger en omftandiger naricht dan ik voorneemens ben u te geeven, moet ik u naar de twee bovengenoemde Schryvers wyzen. Zoo ik nog meer nieuwsgierigheid heb opgewekt dan ik voldaan heb, dan ben ik, gelyk gy ziet, zoo weldaadig van u de bronnen aantewyzen, waaruit gy meer kunt putten.
XXXIX. BRIEF.
Myn Heer!
Mentz.
D e eerfte en voornaamfte vraag is. Wie heeft de konst van drukken uitgevonden? dat is, de konst, door welke de werken van eenen fchryver kunnen vermenigvuldigd , en copyen van dezelve gemaakt worden door middel van eene drukking, in plaats van dezelve telkens over te fchryven. De byzondere wyze, hoe deeze drukking gefchiedde of de onvolmaaktheden van de eerfte proeven koomen nu nog niet te pas. De uitvinding van volmaakter wyzen van f drukken behoort tot de verbeteringen, en niet tot de eerfte uitvinding. Dit onderzoek is naauw verbonden met den tyd en de plaats, daar en wanneer de ontdekking gefchied is.
De tweede vraag is door wien, op welken tyd en op welke plaats de wezenlykfte verbeteringen gemaakt



REIZE LANGS DEN RHYN. 421
maakt zyn, door welke het drukken fierlyker, fpoe* diger en minder kostbaar gefchiedde?
Ik heb reeds met een woord te kennen gegeeven dat het niet letten op deeze noodzaaklyke ondeifcheidingen de oorzaak van veel verwarring geweest is, zoo dat de eer der eerfte uitvinding even gelyk aan drie verfchillende plaatfen en aan een grèot getal perfoonen is toegefchreven.
Om behoorlyk op de orde van myne reis acht te liaan, zuilen de voorftanders van Mentz de eerfte in deeze zaak gehoord worden, alzoo het in gevolge van myn bezoek aan hunne ftad was en van de getuigenisfen, die zig tot hun voordeel opdeeden, dat ik het eerst op dit onderwerp gekoomen ben.
In eenpn voorigen brief fprak ik u van verfcheiden opfchriften op gedenkftukken en andere, die overeenftemmen in de eer der uitvinding aan de Rad Mentz toetefchryven, alfchoon zy zeer wezenlyk verfchillen omtrent den uitvinder zeiven. Deeze getuigenisfen zyn egter van zeer veel gewigt,voor zoo verre zy de plaats betreffen. Het is baarblyklyk uit het jaartal van het opfchrift op den fteen voor het huis, dat door Guttenberg bewoond wierd, dat Wittigesis deeze vereerende uitfpraak deed in het jaar 1508, dat zoo naby het tydperk is, in welk men zegt dat 'er eene drukpers te Mentz is opgerigt, dat wy mogen onderftellen dat Wittigesis met Gütteneerg bekend is geweest, en dat hy het bericht van hem 2elven ontvangen heeft. Het opfchrift by Gelthus is zonder jaartal; egter



422 REIZE LANGS DEN RHYN.
ter wordt het onderfteld van vroeger jaaren dan het eerfte te" zyn, en fchoon het een even achtbaar getuigenis ten voordeele van Geinsfleische is, geeft het ook de eer aan de ftad Mentz. Wy kunnen ook niet onderftellen dat hetgeen in het gctyboek, in de boekery der Franciskaaners berustende, gefchreven ftaat, of dat de aanfpraak van J. Schoeffer op het uitfluitend voorrecht van de uitgave van Livius te drukken , geheel gelogen en zonder grond is. By deeze bewyzen ten voordeele van Mentz kunnen nog verfcheiden andere van gelyken aart gevoegd worden. In het zesde boek van de Decretalia, in het jaar 1465. gedrukt en door Johan Fust en Pieter Schoeffer uitgegeeven, wordt de eer der uitvinding aan Mentz toegefchreven, fchoon zy door hen voor zigzelve niet onmiddelyk wordt aangenoo-* men. Daar ftaat ook een opfchrift van denzelfden aart voor eene uitgaaf van het Catholicon, in het jaar 1460. uitgegeeven. In eenige latynfche verzen, door Pieter Schoeffer gemaakt en agter eene uitgaaf van Justiniani Inftitutioues, door Schoeffer in 1468. uitgegeeven, geplaatst, wordt beweerd dat de konst in de ftad Mentz is uitgevonden. Van J. Geinsfleisch en J. Guttenberg fpreekende, zegt hy:
Qiios genuit ambos urbs Moguntina Johannes , Librorum infignes protocharagmaticos. In de voorreden van eene andere uitgaaf van hetzelfde werk is de volgende plaats : In nobili urbe Moguntia Rheni, impreJfori<s artis inventrice,
sli~



REIZE LANGS DEN RHYN. 423
elimatrke prima, pnefens inftitutionum opus pr•selarum Petrus Schoeffer de G&rnsheim fuis confignando fcutis, omnipotente favente Deo feliciier confummavit. De voornaamfte omftandigheden betreffende deeze uitvinding zyn byeenverzamcid in de Jaarboeken van J. Tritiiemius , die beweert dat hy dezelve uit den mond van Pieter Schoeffer zeiven ontvangen heeft. Trithemius gaf zyne Jaarboeken uit in het jaar 1514. Het is waarfchynlykst dat hy het bericht omtrent dertig jaaren te vooren ontvangen hebbe. In zyne hiftorie van het jaar 1450 fchryft Trithemius: „ omtrent deezen tyd wierd j, die wonderlyke en byna ongclooflyke konst van „ boeken te drukken en te characlerizeeren bedagt en uitgevonden te Mentz, en niet in Italië, gelyk „ fommige verkeerdlyk gemeld hebben, door Johan 5, Guttenberg , een Burger van Mentz, die, „ byna al zyn goed befteed hebbende aan de uit,, vinding van deeze konst, en met groote moeye„ Iykheden worstelende, zoo omtrent zyne omftan„ digheden als de belctfclen , die by ontmoetéde, op het punt was van de zaak te laaten fteeken, ,, maar hy bragt de onderneeming tot ftand op raad 5(> en met onderftand in geld van Johan Fust, ins„ gelyks Burger van Mentz. Eerst drukten zy een ,, woordenboek Catholicon genaamd met de letters in .„ houten tafelen gegraveerd, in orde gefchreven en ,,, in vormen gezet,", vindt gy niet dat dit eene eigenaartige vertaaling is van imprimis igitur cha^ racteribus litterarum in tabulis ligneis , per vrdinent
fvriptis, formisque compojitis? „ Doch alzob
E l „ dee*



4*4 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ deeze tot niets anders konden dienen , naardien „ de letters niet van de tafelen konden afgenoomcn „ worden , maar 'er in gegraveerd , bedagten zy ,, daarna iets beters en vonden de konst uit van de „ gedaanten van alle de letters van het latynsch alphabet aftegieten , die zy matrices noemden, en op welke zy wederom koperen en yzeren letters „ gooten , die het drukken konden verduuren en „ welke zy eerst met de hand fneeden. Deeze konst * ,, had waarlyk groote zwaarigheden te overwinnen „ van derzelver eerfte uitvinding, gelyk ik omtrent ,, dertig jaaren geleden vernoornen heb van Pieter. ,, Opilio (d. i. Schoeffer of Schaapherder') een ,, Burger van Mentz, die de Schoonzoon van den ,, eerden uitvinder was. Zy hadden niet minder ,, dan vier duizend, guldens bedeed voor zy drie „ vierden van den bybel voltooid hadden. Pieter „ Schoeffer, die eerst knegt en naderhand Schoon„ zoon van Johan Fust was, voncheen gemakly„ ker manier van de drukletteren te gieten, uit, en „ voltooide de konst gelyk zy nu is. Deeze drie ,, hielden de drukkonst eenigen tyd geheim, tot zy „ wierd bekend gemaakt» door de knegts , zonder „ wier hulp het werk niet voortgezet kon worden. „ Zy geraakte eerst bekend te Straatsburg en ver,, fpreidde zig trapswyze door andere landen. Dee,, ze drie uitvinders van de konst, hamelyk Gut„ tenberg , Fust en Schoeffer woonden te ,, Mentz in het huis Zum Jungen , dat tot den ,, huidigen dag de drukkery genoemd wordt." Het getuigenis van Ulricus Zeil , die in de
druk-



REIZE LANGS DEN RHYN. 425
drükkcry te Mentz gewerkt had en naderhand eene te Keulen oprigtcdc, daar hy met eene zeer fierlyke letter drukte, volgens de proef door Meerman gegeeven, is zoo volmaakt overeenkomftig met het bovenftaande in de voorhaamfte omliandigheden, dat ik de plaats niet in het breede zal opgeeven j gelyk zy Raat in de Jaarboeken van Keulen in het jaar 1499. uitgegeeven. Ik zal alleenlyk aanmerken , dat, volgens hem, de eerfte ontdekking in het jaar 1440. gedaan, en dat zy in het jaar 1450. tot volkomenheid gebragt is.
De getuigenisfen van verfcheiden Franfche en Italiaanfche Schryvers bewyzen alle dat de uitvinding in Duitschland gemaakt is, doch alzoo fommige de ftad niet noemen, heeft Straatsburg zoo veel recht als Ments om hun getuigenis tot zyn voordeel uitteleggen. Sommige zyn voorftanders van Straatsburg, terwyl andere den prys aan Mentz geeven. Om Mentz recht te doen, moet ik u egter zeggen dat de groote Erasmus ten zynen voordeele fchynt beflist te hebben. In zyne voorreden voor eene uitgave Van LiviuSj te Mentz in het jaar 1519. gedrukt, merkt hy aan : zoo Ptolomeus Philadèlphus onfterfelyke eer verworven heeft door het byeenverzamelen Van de Alexandrynfche boekery , hoe veel grooter is dan niet de verdiende van deeze, die de boeken in alle taaien vermenigvuldigd hebben ; en dan voegt hy 'er by: „Een voornaam deel van deeze ■„ eer koomt den uitvinders van deeze byna godlyke j, konst toe. De voornaivmfte van deeze en wiens E e 2 na*



At6 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ nagedagtenis tot de laatfte eeuwen moet gevierd ,, worden , zegt men dat Johan Faust was , de ,, Grootvader van hem, wien wy den tegenswoor,, digen Livius verlchuldigd zyn, die in twee dee„ len is uitgegeeven, in ontelbaare plaatfen na het oudst „ handfchrift verbeterd. Deeze eer koomt gcdeel,, telyk Johan Schoeffer , als het ware by erfenis, „ en gedeeltelyk aan de Had Mentz toe."
Gy ziet dat de voorhaamfte getuigenisfen de ontdekking tusfchen de jaaren 144.0 en 1450 plaatfen. Naardien die groote en verbaazende onderneeming van den Bybel te drukken in het jaar 1450 voleindigd was , en naardien hy op eene uitmuntende wyze gedrukt was, moet men eenige jaaren ftellen om zig daartoe gereed te maaken en het ter uitvoer te brengen. Het is ook wél bekend dat de Grammaticus Donatl en de Alexandri en Hispani tra&atus met eene zeer onvolmaakte letter omtrent het jaar 1441 en 1442 gedrukt zyn.
Dus blykt het onwedcrfpreeklyk dat de drukkonst reeds vroeg te Mentz is geoefend, en dat zy geoefend wierd door' verfcheiden perfoonen , aan den eenen of anderen van welke deeze uitvinding is toegefchreven. Flet is ook klaar, dat, terwyl de Burgers van Mentz zig alleen de eer willen aanmatigen met opzigt tot de plaats, zy egter geenzints overeenflemmen, door wiens middel en door wiens fchranderheid zy die eer verkregen hebben.
Nu zullen wy de bewyzen ten voordeele van Straatsburg inzien. De voorftanders van deeze ftad
zyn



REIZE LANGS DEN RHYN. 427
zyn het niet eens omtrent den perfoon of den juisten tyd der uitvinding. Hunne gevoelens zyn verdeeld tusfchen Mentilius en J. Guttenberg.
De voorftanders van J. Mentilius haaien" den adelyken tytel aan , die hem gegeeven wierd door Keizer Frederik III., en in welken hy de eerfte uitvinder der drukkonst genoemd wordt. Dit getuigfehrift is zorgvuldig bewaard door zyne Kfeindogter, en der wacreld medegedeeld door J. Sciiottus in eene uitgaaf van de Geographie van Ptolomeus, in het jaar 1520 te Straatsburg uitgegeeven. Schottus had de Kleindogter van Mentilius getrouwd. Richard Bartholinus, die zyn werk in 1531 uitgaf, fchryft hem de uitvinding ook toe, en hy fielt die in het jaar 1441. Jeremiah Gebwiler, die in het jaar 1473 geboren is, beweert dat de uitvinding het eerst door Mentilius gedaan is, en dat zy naderhand door Faustus is nagevolgd.
Jacob Wimphelingius , wiens Kort Begrip van de hiflorie van Buitschland in het jaar 1501 te Straatsburg is uitgegeeven, zegt in eene Opdragt aan de Magiltraat: ,, Uwe ftad munt uit als de eerfte, in „ welke de drukkonst is uitgevonden, fchoon zy te ,, Mentz volmaakt is," en, in eene andere uitgaaf van hetzelfde Kort Begrip in 4iet jaar 1505 uitgegeeven , fpreekt hy nog duidlyker. „ In het jaar „ 1440', onder de Regeering van Frederik IJL, ,, wierd 'er eene groote en byna godlyke weldaad ,, aan de geheele wacreld bewezen door J. Guttex„ berg van Straatsburg, die eene nieuwe wyze van Ee 3 „ fchry-



4=8 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ fcluyven ontdekte. Hy ontdekte eerst de druk„ konst in de ftad Straatsburg, en bragt dezelve „ naderhand tot volkoomenheid in de ftad Mentz. ,, Joh. Mantel wierd daarna ryk door veele boeken ,, naauwkeuriger en fierlykcr te drukken."
Ik zou nog verfcheiden getuigenisfen van dien aart kunnen bybrengen, doch het volgende feit zal die onnodig maaken, en fchynt eenen hellisfenden voorrang te geeven niet alleen aan de ftad Straatsburg over Mentz, maar aan Jon. Guttenberg over alle andere mededingers.
De onvermoeide Meerman , die den grootften lof verdient voor zyne uitgebreide nafpooringen en voor de naauwkeurighcid, die hy overal laat blyken, fchoon hy my ontzagchelyk veel moeite gegeeven heeft door de verwarring , die 'er in zyn werk heerscht, is in ftaat geweest echte Hukken bytebrengen yan een pleitgeding, zoo als zy in de archiven van Straatsburg geregistreerd zyn. Dit pleitgeding had plaats in het jaar 143S, en de volgende belang-? rykc byzonderheden zyn daaromtrent aan het licht gebragt. Het fchynt dat J. Guttenberg van Straatsburg geboortig was, dat hy een uitmuntend Werkman was, dat byzonder veel eer was in eenen tyd toen alle konstcn als geheimnisfen geëerd wierden. Hy had zig verbonden om eenen zekeren An■dries Drizehnics te onderwyzen (welke naam, om het in het voorbygaan te zeggen, ondanks zyn pedanten latynfchcn uitgang, Hechts Hoogduitsch is en Dertien betekent) in de konst van fteenen te
po-



REIZE LANGS DEN RHYN. 429
polysten. Korten tyd daarna verbond hy zig met eenen Jan Riff om de konst te oefenen van fpiegels te maaken, gelyk te Aken gefchiedde, en ook andere konsten , welke Drizehn en Antony Heilman wenschten te leeren. Daar wierden zekere voorwaarden voorgefteld en aangenoomen. By éen toevallig bezoek aan Guttenberg, die in de voorftad van Straatsburg woonde, ontdekten deeze twee dat Guttenberg druk bezig was aan een ander geheim, dat zorgvuldig voor hun verborgen was gehouden. Na eenige verwytingen, ftelde hy hun voor hen in dit ook te onderwyzen op zekere voorwaarden-. Onder deeze was ook bepaald dat een gedeelte van de fom , welke door de gene , die de konst zouden leeren, zoude voorgefchoten worden, aan hunne erfgenaamen zoude worden uitgekeerd, zoo een van hun binnen vyf jaaren ftierf. Drizehn Rierf binnen dien tyd. Zyne erfgenaamen eischten de vervulling van deeze voorwaarde, dat Guttenberg weigerde, die twistzoekend van aart was, gelyk uit verfcheiden voorbeelden blykt. Hieruit fproot een pleitgeding. In de getuigenisfen, door verfchillende werklieden , timmermans, knegts enz. gegeeven, bleek duidlyk dat dit geheim geen ander zyn konde dan het oprigten van eene drukpers. Guttenberg had, terllond na het overlyden van Drizehn , zynen knegt last gegeeven van op de geheimfte wyze zeker gereedfehap uit zyn huis te haaien, dat, onderzogt zynde, bleek eene drukpers te zyn met eene zekere hoeveelheid letters , in hout gefneden. Het bleek E e 4 ook



43«» REIZE LANGS DEN RHYN.
ook dat dezelve niet op blokken hout waren gefhe, den, maar afzonderlyk uitgefneden op losfeRukjens hout. Deeze ontdekking gefchiedde op den zes en twintigften December 1438. Eene verklaaring, in 1439 door eenen zekeren Johan Dunni'us gegeeven dat hy, omtrent drie jaaren te vooren honderd guldens had ontvangen voor werk, aan eene pers gedaan, brengt den tyd van de eerde proef tot het jaar 1436.
Uit de bovengemelde ftukken blykt klaar dat de ftad Straatsburg geene ydele aanfpraak op eene vroe-, gere uitvinding heeft. Gaan wy nu tot de aanfpraak van Haarlem over.
De voorftanders van Haarlem willen hunne zaak verdedigen door oripwyfelbaare getuigenisfen en inwendige klaarblyklykheid. De regelmaatigfte en waarfchynlykfte hiftoric der uitvinding wordt ons gegeeven door den vermaarden Hollandfchen Hiftoriefchryver Hadrianus Jltnius (of de Jonge). Deeze Schryver was gebooren te Hoorn in Noord-Holland in het jaar 1512, was opgevoed te Haarlem, en is verfcheiden jaaren Redtor van de Latynfche Schooien en ondenvyzer in de natuurkunde in die ftad geweest, en hy ftierf in Zeeland in het jaar 1575. Hy heeft de hiftorie van Holland in fierlyk latyn gefchreven, en hy wierd algemeen voor eenen man van groote braafheid en onpartydigheïd gehouden. Zyn werk is na zynen dood in het jaar 1578 uitgegeeven. In zyn bericht omtrent Haarlem geeft hy de volgende byzonderheden omtrent de uitvinding der drukkonst. „ Omtrent honderd en twintig jaaren geleden
„ w0011-:



REIZE LANGS DEN RHYN. 43i
„ woonde in de ftad Haarlem in een ordentelyk ea „ fatfoenlyk huis, op de markt over het paleis, (dat „ nu het ftadhuis is) een Laurens Janssen Cos„ ter. De naam van Coster was afkomftig van „ zyne voorouderen, die langen tyd het eerwaerdig „ en voordeelig ampt van Koster van de Kerk 'be( „ diend hadden. Deeze <man verdient de eer weder ,, te hebben van de eerfte uitvinder van de drukkonst ,, geweest te zyn, van welke hy op eene onrecht„ vaerdige wyze is beroofd geworden door andere, „ die den lof genoten hebben, welken men aan hem „ alleen verfchuldigd is. In den hout by de ftad „ wandelende, de gewoonte van de welgcfteklc „ burgers en lieden die niets te doen hadden, in de „ agtermiddagen en op heilige dagen , begon hy „ letters uittefnyden op den bast der beukenboomen, „ met welke hy tekenen op papier drukte maar onv „ gekeerd, op de wyze als een zegel, tot dat hy „ eindelyk eenige regelen, tot zyn vermaak, en tot gebruik van de kinderen van zynen fchoonbroeder „ maakte. Dit zoo wel gelukkende, ondernam hy „ grootere dingen, en een man van vernuft en over„ denking zynde, vond hy, met hulp van zynen „ fchoonbroeder. Thomas Pietersen eene dikker „ en kleviger inkt uit, alzoo de gemecne inkt te dun „ was en vlakken maakte. (Deeze Thomas Pie, „ tersen liet vier kinderen na, van welke ver„ Rheiden in de regeering kwamen). Met deeze „ inkt kon hy blokken en figuuren drukken, waar:, by hy letters deed, Ik heb ftukken gezien, die E e 5 „ hy



432 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ hy zoo gedrukt had; in het begin drukte hy flechts „ op de eene zyde van het papier. Het was een „ Nederduitsch boek, van eenen onbekenden Schry„ ver getyteld , Spiegel onfer Behoudenisfe. Dat
het een van de eerfte boeken was, die na de uit„ vinding der konst gedrukt zyn, blykt uit de bla-
den die aan malkanderen geplakt zyn, opdat de
ledige bladzyden nietkwalyk voor het oog zouden ,, ftaan, en daar wierden 'er in het eerst geene beter „ gedrukt ! Naderhand gebruikte hy looden druk,, letters, in plaats van beuken houten, en op deeze „ volgden letters van tin gemaakt, die minder buig„ zaam en duurzaamer waren. Deeze letters zyn
zedert tot wynkannen gefmolten, die nog in het„ zelfde huis te zien zyn. Het huis wierd nader„ hand bewoond door den neef van Laurens, „ Gerrit Thomassen, dien ik als eenen achting„ waerdigen burger kan noemen, die kort geleden „ in eenen hoogen ouderdom geftorven is. Naar„ dien deeze nieuwe foort van handel veele kalanten „ lokte , deeden de voordeden zyne lust tot die ,, konst en zyne naarftigheid in het beoefenen van
dezelve aangroeijen. Hy nam knegts aan, dat de ,, bron van het kwaad was. Onder deeze knegts
„ was een zekere Jan , of zyn toenaam Faust
„ of een ander ware is voor my van geen belang, „ alzoo ik de dooden niet ontrusten wil, welker „ gewisfen hen genoeg geknaagd zal hebben, ter„ wyl zy leefden. Deeze Jan, die aan de drukpers „ hielp, onder eed, de konst geleerd hebbende van
„ de



REIZE LANGS DEN RHYN. 433
„ de letters te zetten, de drukletters te gieten en de „ andere omftandigheden tot de konst beboerende, „ en zig genoegzaam onderrigt achtende, loerde op „ eene goede gelegenheid, en geene betere kunnende „ vinden, pakte hy op Kers avond, terwyl het huis,
gezin bezig was dat feest te vieren, de druklet-
ters en andere dingen byeen en -liep 'er mede weg. „ Hy begaf zig eerst naar Amflcrdam, en van daar „ naar Keulen, tot hy zig te Mentz konde nedèr„ zetten, als eene veilige plaats, daar hy zyn win-
kei konde openen en de vrugtcn van zyne fcbel„ mery trekken. Het is eene bekende zaak dat hy, „ binnen een jaar, dat is, in het jaar 1440, de
Allexandri Galli doctrinale, eene Grammatica, „ op dien tyd in grooten naam, cum Petri Hifpani ,, trfictatibus logicis uitgaf met dezelfde letters, ,, welke Laurens gebruikt had. Deeze waren de „ eerfte voortbrengzelen van zyne pers. Ziet daar „ de voornaamltc omltandigheden , welke ik heb „ opgezameld van geloofwaardige perfoonen , die „ verre in jaaren gevorderd zyn, en welke zy, als „ eene brandende fakkel, van hand tot hand hebben „ overgeleverd, en ik heb nog andere gevonden, ,, die het bevestigd hebben. My heugt dat Nico,, laas Gael myn Schoolmeester, in de dagen „ myner jeugd, die bekend was voor een ftaal ge, „ heugen te bezitten en eerwaerdig om zyne gryze „ hairen , gewoon was , my te verhaalen dat hy „ Cornelis den Boekbinder, een' ordentclyken ,5 ouden man, ten naasten by tagtig jaaren oud, die
„ ook



434 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ ook op de drukkcry van Laurens gewerkt had, ,, dikwyls alle de omftandigheden van deeze gebeur„ tenis had hooren verhaalen , gelyk hy die van „ zynen meester zefven vernoomen had, en de wy„ ze, waarop de ontdekking gedaan was, de daar„ opgevolgde verbeteringen en het koomcn tot eenen „ volmaakter ftaat, benevens andere byzonderheden
van deezen aavt. Hy was gewoon deeze omftan„ digheden met de grootfte ernst en ontroering te „ vertellen, en hy kon niet van den diefftal fpree-
ken, zonder traanen van veröntwaerdiging te ftor„ kén over de laaghartigheid van de daad. Hy was „ zoo vertoornd en zoo woedende dat zyn meestér ,, dus van de eer, hem verfchuldigd , beroofd ,, wierd, dat het leven van den dief niet veilig zou ,, geweest zyn in zyne tegenswoordigheid. Dikwyls ,, vervloekte hy den fehandelykpn deugniet tot in de ,, hel, en verwenschte de nachten en maanden, die ,, hy met zulk een' fchelm in eene zelfde kamer ge„ flaapen had. Alle deeze byzonderheden (temmen
volkoomen overeen met het bericht van Burge,, meester Quirinus Talesius , die my gezegd „ heeft dat hy hetzelfde gehoord heeft uit den mond ,, van deezen Boekbinder zeiven."
De voorftanders van Haarlem tragtcn het bovengaand bericht door verfcheiden zydelingfche bewyzen te verfterken. Zy gaan het beftaan van Cornelis den Boekbinder na tot in zyn' winkel en wooning in de Kruisftraat te Haarlem , en bewyzen uit de Rads registers dat Quirinus Burgemeester was omtrent



REIZE LANGS DEN RHYN, 433
trent den tyd, door Junius opgegeeven. Zy brengen nog verfcheiden andere getuigen by om het bovendaand bericht te bevestigen. Tyd en plaats verbieden my meer optenoemen dan de volgende.
1. Ulricus Zell, een Hanoveraan van geboorte. Deeze man had te Mentz gewoond , had in eene drukkery in die ftad gewerkt en vervolgens een pers te Keulen opgerigt in het jaar 1467. Hy fchryft de uitvinding van mctaalen drukletteren aan Mentz toe , maar de eerde uitvinding van de drukkonst aan de Rad Haarlem. Hy gaf de Jaarboeken van Keulen uit tusfchen de jaaren 1470 en 1500, en van de drukkonst fpreekende en zeggende dat hy dezelve in die dad gebragt heeft, beweert hy dat de konst te Mentz wezenlyk verbeterd is , maar dat het drukken te Mentz was ingevoerd door het navolgen van eenen Donatus, die te vooren in Holland gedrukt was.
2. MariangeluS Accursius. Hy bloeide van 1500. tot 1560. Hy was een Boekdrukker geweest, maar hy woonde naderhand aan het Hof van KarelV. Deeze Mariangelus Accursius heeft op een wit blad van eenen Donatus , die in het jaar 1450 is uitgegeeven, gefchreven dat Pieter Schoeffer de koperen drukletters heeft uitgevonden èn de drukkonst grotelyks verbeterd heeft, maar dat hy'er het eerde denkbeeld van gekregen had door eenen Donatus, in Holland gedrukt met in hout gefneden' letteren.
3. Het getuigenis van Riciiard Atkyns in zyne oorfprong van de drukkonst, in 1664 uitgegeeven. Hy bewyst dat de drukkonst in Engeland gebragt is
uit



43»" REIZE LANGS DEN RHYN.
uit Holland omtrent het jaar 1460, hy fpreekt van het gevormd ontwerp en de listen die gebruikt wfer* den, om een knegt van de drukkery van Haarlem omtekoopen om overtekoomen. Ik behoef omtrent dit ftuk niet uitteweiden , alzoo gy J. Burrow3 narichten kunt naflaan op de opgegeeven plaats, zoo gy alle de byzonderheden wilt weeten. In dat Verhaal wordt, fchoon Haarlem befchouwd wordt als de plaats, egter de uitvinding zelve toegefchreven niet aan Laurens Coster , maar aan Jan Guttenberg.
4. Jan van Zuren, alias Zurenius Junior, iri het jaar 1517 geboren, en Schepen van Haarlem in het jaar 1549, heeft zaamenfpraakcn gefchreven over; de drukkonst. Zy waren grootendeels verloren gegaan in de burgerlyke oorlogen, maar de ftukken, door Scriverius byeenverzameld, toonen dat hy de eer der uitvinding aan Haarlem toekent, alfchoon hy erkent dat zy toen nog in eenen ruuwen ftaat was en dat zy te Mentz grootlyks verbeterd is.
5. Ludovicus Guicciardini, de beroemde Italiaan , die langen tyd in de Nederlanden geweest en in het jaar 1589, zes en zestig jaaren oud, te AnU ■werpen geftorven is, gaf in het jaar 1565 de hiftorie van Holland uit. Van de ftad Haarlem fpreekende, noemt hy die niet alleen als de eerfte plaats, daar de drukkonst geoefend wierd , maar hy telt veele by* zonderheden op , die met die , welke Junius of de Jonge verhaalt, overeenkomen. Hy zegrdat de konst te Mentz tot zulk eene volkomenheid is gebragt,



REIZE LANGS DEN RHYN. 437
bfagt, dat veele de eerfte uitvinding aan die plaats hebben toegefchreven; maar hy is van gedagten dat de eerfte grondflagen van de konst te Haarlem gelegd zyn, en van daar door eenen knegt van den uitvinder naar Mentz zyn overgebragt. Hy denkt ook dat de gegoten drukletters eerst te Haarlem gebruikt zyn. Deeze Schryver kon dit bericht niet van den Hollandfchen Hiftoriefchryver overneemen , alzoo zyn werk tien jaaren vroeger uitgegeeven is.
6. D. van Coornhert, die in het jaar 1590 ra den ouderdom van agt en zestig jaaren geftorven is, had, in het jaar 1560 eene drukkery te Haarlem opgerigt en zegt in eene Opdragt aan de Magiftraat van Haarlem van eene uitgaaf van Ciceronis Officia volgens de verbeterde druk-wyze, als eene welbekende zaak dat de konst, in haare ftad uitgevonden, op eene bedrieglyke wyze mar Mentz is overgevoerd; maar dat zy te dier plaats tot een grooten graad van volkoomenheid gebragt is.
Ik zon nog veel meer andere getuigenisfen van deezen aart kunnen bybrengen , maar deeze zullen genoegzaam zyn om te toonen dat de aanfpraak van Haarlem op de uitvinding gantsch niet zonder grond is.
Zy onderneemen ook veele van de boven aangehaalde voorgeevens te bevestigen door inwendige getuigenis. Daar zyn nog verfcheiden afdrukken van den Spiegel der Behoudenisfe, dat een van de eerfte werken van de Haarlemfche pers is, voor handen, en derzelver voorkoomen koomt volkoomen overeen
met



438 REIZE LANGS DEN RHYN,
met hetgeen eenftemmig erkend is met opzigt tot de rauwheid van de druk. De Heer Meerman heeft in het tweede deel van zyne Origines Typographicot het algemeen begunftigd, niet alleen met eene naauwkeurige navolging van de eerde bladzyde van dat merkwaerdig boek, maar ook met ITaaltjcns van de geduurige verbeteringen 9 die op de Haarlemfche drukkery gemaakt wierden, in volgende uitgaven van dat werk en in verfcheiden andere uitgegeeven boeken. Voor deeze heeft hy. merkwaerdige ftaaltjens van de eerfte proeven van Coste'r gevoegd, door denzei ven gedaan in een boekjen, baarblyklyk tot gebruik van zyns broeders kinderen vervaerdigd. Zy beftaan uit bet Alphabet, het Vader Ons, het Geloof en twee of drie andere Gebeden. Alzoo het my volftrekt onmogelyk is u een juist denkbeeld van deeze verfchillende drukken te geeven, zal ik, tot eene nederige vergoeding, de byzonderheden van myn eigen nafpeuringen verhaalen; behalven dat zy als bewyzen zouden kunnen aangenoomen worden, zullen zy misfchïen ook uwe nieuwsgierigheid kunnen voldoen.
"Eenige jaaren geleden wierd ik door eenen van de Schepenen van Haarlem op het Stadhuis gebragt. Men toonde my, onder andere merkwaerdigheden, een gedrukt boek, dat men my zeide de eerfte vrugt' van de drukpers te zyn. Ik bekeek het, bewonderde het en vertrok , gelyk maar al te veele andere reizigers met een verward denkbeeld van alles dan dat ik het gezien had. Ik vond my zeiven egter ■
eenig-



REIZE LANGS DEN RHYN. 43q
eehigzints verheven boven alle de gene, die ik bevond dat zulk eene gelegenheid niet gehad hadden om hunne oogen op hetzelve onderwerp te vestigen. Ook zou myne volflagcn onkunde in de Hollandfche taal my op dien tyd belet hebben veel onderrigting uit hetzelve te raapen, al had ik 'er eene groote begeerte toe gehad.
Voorleden zomer in de nabuurfchap van Haarlem zynde , befloot ik myn bezoek op het Stadhuis te herhaalen en myn onderzoek meer naauwkeurig en omdandig te doen. Dit heeft my in Haat gefteld U de volgende byzonderheden medetcdeelen.
Het eerde boek, dat men vertoont, dat men zegt door Coster gedrukt te zyn, is in de oude Duitfche letter en in 4to formaat. Daar zyn veele verkortingen in ; elke n , by voorbeeld , wordt aangeduid door een dreepjen over de voorgaande letter. De druk is Hechts op eene zyde van eene bladzyde en debladzyden zyn over eikanderen geplaatst, maar zy zyn niet genommerd. Het boek heeft noch tytel, noch jaartal, noch aan het hoofd , noch aan het eind, maar men denkt dat het omtrent het jaar 1432 gedrukt is. De inleiding is als volgt:
,, Dit is de prologie vader fpiegel ofer behoudëiiTe „ fo wie ter riecht vardichtë vele mëfchë wie falie „ bheke alfe decrë in die eevieghe ewichede. Hierom „ ist dat ie tottë leringe vele mëfchë dit boek heb „ aengedacht te ver gaderë."
Het is in klein 4to, en, opdat het niet flyten zoude, is de witte zyde van elke bladzyde op papier geFf plakt.



44°
REIZE LANGS DEN RHYN.
plakt. Deszelfs doel is de bybaKgefchiedenisfen door prenten optehelderen. De plaaten zyn houtfheden. Schoon het boek in de Nederduitfche taal is , ftaat 'er egter eene Latynfche uitlegging onder elke plaat. De eerfte verbeeldt Adam en Eva, en liet onderfchrift is. Muiier decepit virum ut comederit. Het is naauwlyks leesbaar, en tusfchen ut en comederit ftaat een woord, dat zoo fterk is uitgewischt, dat het onleesbaar is. De gcheele druk is liegt, en vertoont zig als of hy met eene oude afgefleten letter gemaakt was. Geene der regels is volkoomen regt, en veele letters ftaan uit haar verband. De plaaten zyn veel bleeker dan de letters.
Eene andere uitgaaf van hetzelfde boek, die men vertoont, is, zegt men in het jaar 1440 gedrukt, de letter is veel beter en de verkortingen zyn veel minder talryk. Hetgeen dus in de eerfte uitgaaf was dat ie totte is in de tweede dat ie totten. Deeze heeft oorfpronglyk noch tytel noch jaartal; eene naderhand 'er voor gevoegde tytel luidt dus:
Liber Tabularum ligno incifarum a Laurentio Costero Harlemen/i, circa an: Salutis mccccxxviii.
Een derde boek, dat men laat zien, is een afdruk van het eerfte boek, dat te Mentz gedrukt is, gelyk veele onderfteld hebben: het is de Marcii Tulii Ciceronis Arpinatis Opera. Dit werk is veel lierlyker gedrukt dan de twee voorige; het is op papier, dat naar pergament gelykt. De letters zyn zeer duidlyk en naauwkeurig; elke paragraaph begint met eene groote letter, met verfchillende kleuren afgezet, gelyk



RErZE LANGS DEN RHYN. 44,
lyk dikwyls in oude handfehriften van kostbaare werken gezien wordt, en het is op beide zyden van de bladen gedrukt; maar dit is ook zonder plaats en jaartal. By hetzelve is een handfehrift de Legibus gebonden; dit is in groot 4to. Een ander boek, by Coster gedrukt zonder plaats of jaartal, is in klein 4to; het handelt over godsdienstige onderwerpen, is zonder plaaten en in het Nederduitsch ; het is daarom merkwaerdig, om dat het het eerfte boek is dat van de Haarlemlche pers gekoomen is, ter'wederzyde van de bladen gedrukt. Het vyfde is een groot boekdeel, uit verfcheiden honderden bladzyden beftaande , fchoon de bladen niet genommerd zyn, zoo min als de voorige. Daar zyn weinige verkortingen in , en het is ter wederzyde van de bladen gedrukt in twee kolommen op elke bladzyde. Het begint aldus:
„ Hier beghinnen de titelen dat fyn de namen der „ boeken daer men af fpreken fal en oec die capittelen „ der eerwaerdighen mans bartolomeus engelsman en „ een gheoerdent broeder van finte franciscus oerde. „ Ende heeft rijc boekë die fprekende fyn van de eygen„ fcappen der dingen, dats te fegghen vant rechte in „ wefen alder ghefcapen dinghen fo wel fienlic als „ onfienlic lichamelic eii onlichamclic niet wtgefon,, dert." Het eindigt aldus:
„ Hier cyndet dat boeck welck ghehieten is bartho„ lemeus van den proprieteyten der dinghen in den jaer „ ons heren .ffê.CCCC en ï^rrj. op ten heylighen F f 2 ,„ kers-



44^ REIZE LANGS DEN RHYN.
,, kersavent. Ende is geprint ende oeck mede val-' „ eyndt te haerlem in holland ter eren godes ende om leringhe der menfehen van mi Meester Jacop ,, Bellaert gheborë van zerixzee."
Ik zal niet fpreeken van eene navolging offacfitnile van de artykelen der Unie van Utrecht met de verfchillende handtekeningen in 1578 uitgegeeven, (*) zeer verfierd en zeer fraai, en eene gefchreven navolging van den druk, met het jaartal 1498. Men bewaart 'er ook eenige kleine ftukjens papier, waarop gedrukt is, als dierbaare overblyfzelen; men onderRelt dat het ftukken van proeven zyn.
Het mag zonderling fchynen dat, fchoon verfcheiden vreemdelingen van eene uitgaaf van Donatus gewag maaken , in Holland gedrukt, voor dien, welke te Mentz gedrukt is, en beweeren dat de eerfte tot model voor den laatften diende, de Hollanders egter in den tyd van drie eeuwen niet in ftaat geweest zyn dit te bewyzen door het werk te voorfchyn te brengen, tot grooten fpyt van hunne eigen party, en tot zegepraal van hunne tegenftanders. Zy waren verplicht zig te vergenoegen met het algemeen antwoord dat, toen de drukkonst aanmerklyk gevorderd was van haaren eerften ruuwen ftaat, de eerfte en flegte uitgaven tot fcheur-papier gebruikt zyn. Maar Seiz , die zyn tractaat in het jaar 1740 heeft uitgegeeven , heeft bewezen dat de gisfing gegrond was.
* De
(*) Niet in 1578 maar in 1778 op de Drukkery van Joh. Enschedé mee dezelfde letters als het origineel Huk der Unie.



REIZE LANGS DEN RHYN. 443
De zaak is merkwaardig en ik zal de plaats overzetten. „ Zoo als dit laatfte blad omtrent Haarlem „ weg zoude gaan om afgedrukt te worden , bad „ Johannes Enschedé eenige boeken op eene ver„ kooping gekogt en onder dezelve een Nederduitsch „ Pfalmboek in klein 8vo, gedrukt by H. E. van „ Homberch in het jaar 1498, te Delft. Het was „ in leder gebonden op de otiderwetfte wyze. Re„ fpeurende dat de band aan het papier van binnen „ vast was, door middel van twee ftrooken perga„ ment, die tusfchen beiden geplakt waren, en dat „ op deeze iets gedrukt was in zeer oude letteren, „ maakte hy de ftrooken pergament los en vond, „ tot zyne groote verwondering, dat het brokken ,, waren van eene Grammatica Donati, en , toen „ wy de letters vergeleken en nagezien hadden, „ kwamen zy ons voor dezelfde gedaante en dezelfde „ gebreken te hebben als die in de uitgaaf van den ,, Spiegel der Behoudenis van L. Coster."
Den tyd wanneer deeze gewigtige uitvinding der drukkonst door Laurens Coster gemaakt is, beweeren de voorftanders van Haarlem niet met juiste naauwkeurigheid te kunnen opgeeven, maar uit omftandige bewyzen maaken zy op dat het eerfte denkbeeld in Laurens moet zyn opgekoomen omtrent het jaar 1428 of ,1430. Naardien het voornaamst oogmerk van Laurens was de kinderen van zynen fchoonbroeder op eene nieuwe en vermaaklykc manier te onderwyzen, fommige in het abc, andere in de latynfche taal, gelyk uit de gebeden-boekjens blykt, 1? f 3 gist



444 REIZE LANGS DEN RHYN.
gist men natuurlyk dat de oudfte van deeze kinderen omtrent tien of elf waren oud moet geweest zyn. Veele bykoomende omftandigheden bewyzen dat de oudfte zoon omtrent het jaar 1438 of 1440 getrouwd is. Alzoo men hier te land gewoonlyk niet zeer jong in het huwclyk treedt, kan men veilig o'nderftclleii dat hy, toen hy een huwelyk aanging , niet ouder dan twintig jaaren moet geweest zyn Dus brengt de onderftelling dat by tien of twaalf jaaren oud was , toen Coster hem in het latyn onderwees, op de befchreven wyze, het gewigtig tydftip ten minften tot 1430. Deeze gisting wordt bevestigd door den ftaat der drukkonst te Haarlem in 1440. Eene uitgave van Donatus en eene latynfche Spiegel onzer Behoudenisfe , onder den tytel van Speculum Salutis , die in dat jaar uitgegeeven zyn , toonen zulke wezenlykc verbeteringen, dat 'er, aangezien de ontelbaare zwaarigheden, waarmede men te worstelen had , eenige jaaren moeten verlopen zyn om zulke gewigtige onderneemingen voortebereiden en in zulk eenen grooten graad van volmaaktheid ter uityoer te brengen,
XL. BRIEF.
Myn Heer!
Mentz.
i^lfchoon eene onpartydige opgave van de bewyzen, in de meeste geyallen, iemand zullen in ftaat
ftel-



REIZE LANGS DEN RHYN. 445
Rellen eenige denkbeelden te vormen van de verdien. lten van de zaak , waartoe zy betrekking hebben, denk ik egter dat gy u meer verlegen dan onderrigt zult bevinden door de verwarring en ftrydigheid van de getuigenisfen, die u in mynen laatften brief ter beoordeeling zyn voorgehouden. De getuigenisfen fchyncn ter weder zyde even achtbaar, en, al dagten wy al dat in fommige eenige partydigheid voor perfoonen of plaatfen doorftraalde , kunnen wy egter niet onderltellen dat zy zoo veel kragt gehad hebbe, dat hunne cerlykheid daar door verleid is geworden. Welk middel dan om een regelmaatig ftelzel te vormen uit zulke botzende ftolfen ? Ik heb egter met hulp van myne vrienden Seiz en Meerman een voor myzelven gevormd; het zal het onderwerp van deezen brief zyn u te onderrigten hoe ik het gevormd hebbe en hoedanig het zy, en, zoo gy niet vooringenoomen zyt, zou ik u raaden het aanteneemen, tot zig iets meer voldoende zal opdoen.
Gy zult bekennen dat het, in het opmaaken van de fom der getuigenisfen, de veiliglte weg zal zyn te onderzoeken welke artykclen alle of de meerderheid der partyen aanneemen , en , daar eene fchynbaare ftrydigheid is, ons best te doen, om, zoo moogelyk, eene volkoomen ovcreenftemming te weeg te brengen, en, zoo het niet mogelyk zy, dat bericht den voorrang te geeven, dat het eenvoudigst, belanglo«st, natuurlykst, gelyk vorm igst, met zig zelf beftaanbaarst, met by-omHandigheden overeenkomftigst is , en dat het meest toebrengt om de zwarigheden optelosfen.
Ff 4 Men



44<5
REIZE LANGS DEN RHYN.
Men erkent algemeen dat de drukkonst ontdekt is tusfchen 14s8.cn 1450, de meeste Schryvers zeggen tusfchen 1430 en 1440. Het is volkoomen bewezen dat 'er vier perfoonen geweest zyn , met n.aamen Geinsfleische, Guttenberg,Faust en Schoeffer, die te Mentz de drukkonst geoefend hebben tusfchen 1440 en 1450, fchoon men zeer verfchilt, wie van de vier dezelve ingevoerd hebbe en of een van de vier wel waarlyk de uitvinder ware. De ftukken , te berde gebragt uit het proces tusfchen eenen Guttenberg en de erfgenaamen van Dreizehn bewyzen dat iemand van dien naam eene pers te Straatsburg heeft opgezet omtrent het jaar 1436. Maar daar zyn geene bewyzen dat het hem in die ftad gelukt zy. De eerfte boeken , die van de Straatsburgfche pers gekoomen zyn, zyn door Men til uitgegeeven. Het is ook bekend dat Guttenberg , toen hy die ftad verliet, met fchuldeö belaaden was, en dat hy met Geinsfleische deel nam in eene drukkery te Mentz.
De voorftanders van Haarlem zyn gereed om "deeze en veele andere omftandigheden toetegeeven, alzoo zy hunne vroegere aanfpraak niet om verre ftooten. Zy beweeren dat alle die omftandigheden volkoomen bcftaai baar zyn met hetgeen zy zeggen, dat namelyk fommige van de burgers van Mentz de konst by onderkruiping va» Haarlem naar die ftad hebben overgebragt. Zoo zy dit bewyzen of zeer waarfchynlyk maaken, dan zal de fchaal met een groot overwigt naar den kant van Haarlem en yap Laurens Coster overflaan.
Het



REIZE LANGS DEN RHYN. 447
Het is een ontwyfelbaar feit dat de drukkonst reeds zeer vroeg te Haarlem is geoefend. Dit feit wordt niet alleen verlterkt door getuigenisfen, die, fchoon, Hechts by overlevering, even zoo gewigtig zyn als die aangevoerd zyn ten voordeele van de aanfpraaken van de andere partyen; maar het wordt ook bevestigd door het volgende: Het is wel bekend dat Engeland die konst van Holland dal iri het jaar 1460, in gevolge van een overlegd en kostbaar ontwerp van eenen der werklieden van de Haarlemfche drukkery omtekoopen. Als men in aanmerking neemt hoe ontelbaar veele proeven 'er moeten genomen worden, hoe veele zwaarighedeii men moet te boven koomen, eer eene zoo zaamgelfelde konst tot volmaaktheid kan gebragt worden ; als wy bedenken, dat, met alle de tcgenswoordige verbeteringen en de voordeelen der bedrevenheid, het drukken nog een langwylige bewerking is,, en dat het nog oneindig langwyliger moet geweest zyn, toen het eerst begon geoefend te worden, wanneer elke letter afzonderlyk met de hand moest gefneden worden , wanneer 'er oneindig veele belemmeringen moesten ontdaan in het opzetten van eene pers, wanneer de pers zelve geen* zints gefchikt was om fpocd te maaken, en toen de werklieden zelve nieuwlingen waren in alle takken. Als wy in aanmerking neemen dat de Haarlemfche ' pers tot eenen hoogen graad van beroemdheid moet : gerezen zyn, om de aandacht van Engeland opteI wekken en den wensch te doen geboren worden van eene zoo buitengemeene en nuttige uitvinding inteF f 5 voe-



448
REIZE LANGS DEN RHYN.
voeren (dat zeer langzaam in zyn werk moet gegaan zyn in eenen tyd toen de gemeenfchap tusfchen de twee landen niet groot en de aandacht op de letterkunde in geenen deele algemeen was) als wy alle deeze omftandigheden in aanmerking neemen, is het zeer: klaar dat Holland de drukkonst moet bezeten hebben veele jaaren voor die in Engeland wierd overgeplant.
Daar kunnen maar drie onderftellingen gemaakt worden omtrent de uitvinding; of Haarlem moet ?èr de kennis van gekregen hebben van Mentz of Straat'shtrg; of eene van deeze lieden moet die van de andere geleerd hebben of van Haarlem; of ten minden twee van de twistende deden móeten de gewigtige uitvinding afzonderlyk gemaakt hebben, en omtrent op denzelfden tyd.
De laatde onderdelling is zoo onwaarfchynlyk, dat niemand genegen is om dezelve-tegelooven. Alfchoon , de konst, eens ontdekt zynde, blykt in den grond I veel gelykenis te hebben met de wyze van regels te drukken en met de gewoonte, die de Groote Heer voorheen had van letterlyk zyne hand onder de edikten te zetten, door 'er zyne geheele hand, in inkt gedoopt, onder te drukken, is egter, daar 'er zoo veele eeuwen verloopen zyn, zonder dat het denk- ; beeld van het hedendaagsch drukken zig voor den geest hebbe opgedaan, door eene van die twee zoo overeenkomftige handelwyzen, de waarfchynlykheid als millioenen tegens één , dat het denkbeeld in twee verfchillende perfoonen, op byzondere plaatfen, op
den-



REIZE LANGS DEN RHYN. 449
denzelfdcn tyd, zoude zyn opgekoomen. Die dit zoude gelooven, zou ook gelooven kunnen dat de deeltjcns van Epicurus op hetzelfde tydftip zouden hebben kunnen roepen : koomt, laat ons in orde danfenl Bygevolg 'is de vraag, die hier onderzogt moet worden, aan welke zyde is het overwigt van getuigenis ? Is het ten voordeele van het denkbeeld dat Haarlem zyne kennis van de drukkonst van eene van deeze Duitfché ftcden verkregen hebbe, of ontving eene van deeze die van Haarlem"?
Volgens de feiten en aanhaalingen, in den voorigen brief opgegeeven, fchynt my de kragt der bewyzen zeer ten voordeele van Haarlem tc zyn, om de volgende redenen.
1. Het verhaal van Junius ten voordeele van
1 Haarlem en van Laurens Coster, omtrent de ontdekking der drukkonst is veel eenvoudiger, eenvormiger , beftaanbaarer en ontheven van redenen van partydighcid dan eenige der vernaaien, die door de
I Advocaaten van Mentz worden aangehaald. Verfcheiden zeer natuurlyke en zeer waarfchynlyke omftandigheden worden omftandig verhaald , cn daar
j worden verfcheiden geloofwaerdige getuigen bygebragt, die de uitvinding by opklimming hebben na-
' gegaan tot Coster, met ^00 veel klaarheid, dat, zoo men toeftaat dat de ontdekking te Haarlem gefchied is, 'er geene de minfte twyfeling kan overblyven omtrent den uitvinder. De toevallige wyze, waarop het denkbeeld eerst is geboren geworden, is natmirlyk : de perfoonen , voor welken de eerfte
let-



45° REIZE LANGS DEN RHYN.
letters uit hout gefneden wierden, worden opgegeeven. De naam van den Boekbinder, die gezegd wordt met den onderftelden dief geflaapen te hebben, wordt genoemd, en het beftaan van zoodanig eenen perfoon op dien tyd wordt volkoomen bewezen. Vergelyk nu deeze feiten met de losfe en oppervlakkige wyze, waarop de eer deezer uitvinding door Mentz wordt geëischt. Daar worden geene by-omRandigheden, geene ophelderende byzonderheden opgefpoord, en de voorftanders van Mentz zyn het onder eikanderen niet eens, aan wien zy de eer zullen geeven. Deeze zeer zonderlinge omftandigheid verzwakt niet "alleen hunne aanfpraak, door gebrek aan bewys , maar dit gebrek aan bewys wekt ook ongunftige vermoedens op. Ook kan het op geene andere wyze zoo wel verklaard worden, dan door re onderdeden dat de konst op eene onecrlyke en onderkruipende wyze te Mentz is ingevoerd. Men kan gerust verzekerd zyn, dat de uitvinder, toen de konst niet langer kon verborgen gehouden worden, uit eigenbelang wel voor den dag gekoomen zoude zyn, om zyn recht op die eer te handhaven, en het ftond voorzeeker zoo wel in zyne macht echte bewyzen van het feit te voorfchyn te brengen, als in die van de getuigen van Straatsburg, in het proces tegens Guttenberg, om te bewyzen dat hy getragt bad eene drukpers in die ftad opterigten. Deeze voorzorgen zouden uit onverfchilligheid nagelaaten zyn geworden. Daar is te veel yver om de eer voor de plaats te handhaven, en om de eer te hebben, die
men



REIZE LANGS DEN RHYN. 451
inen alle verbeteringen verfchuldigd is, om te denken dat de voornaamfte eer, aan den eerflen uitvinder verfchuldigd, in zoo veel duisterheid ontwikkeld zoude zyn gebleeyen, zoo de onderftclde uitvinder zig in een eervol licht hadde kunnen plaatfen. Laaten wy aan den anderen kant eens toeftaan dat een van deeze vroege drukkers te Mentz de kunst geftoolen hadde, en de oorzaak van deeze duisterheid wordt klaar. De dief, bewust van de laagheid van zulk een liegt misbruik van vertrouwen, en van de verbreeking van zynen eed, moest tragten te verbergen hoe de konst was ingevoerd, en elke aanmerk* lyke verbetering grootlyks verheden als alleen de aandacht van het algemeen verdienende; en dit ontwerp is zorgvuldiglyk gevolgd. Men heeft de Chalcographie of het gebruik van metaalen drukletters willen doen voorkoomen als alleen den naam van druk-konst waerdig, en toen het getuigenis ten voordeele van Haarlem niet kon wederlegd worden, heeft men deeze aanfpraak verlaagd als onwaerdig, niet alleen om naar deeze eer medetedingen, maar zelfs om flechts in aanmerking te koomen.
Nog meer, het verhaal van Junius is vry van alle vermoeden van eigenbelang. Hy was geen nakoomling van Laurens , noch zyn opvolger in de drukkery, die geneigd zoude geweest zyn de aanfpraak te handhaven van , gelyk men in den koophandel doet , de eenigfte waare oorfpronglyke drukkery te hebben. Maar Schoeffer, die de voornaamfte getuige voor Faustus is, was de kleinzoon van deezen ,



45* REIZE LANGS DEN RIIVN.
zen , was zyn opvolger in de drukkery, en geeft zynen grootvader de eer, baarblyklyk met oogmerk om een uitfluitend oclrooi te bekoomen voor eenige van zyne uitgaven, en om andere op de voordeeligfte wyze aantekondigen.
Men beeft eenige ligte tegenwerpingen gemaakt tegens bet verhaal van Junius, om deszelfs kragt te verzwakken. De hiflorie is heloot als onmooglyk. Men zegt dat eene drukkery met al baar gereedfchap een veel te zwaare last zoude uitmaaken voor een' dief, om 'er mede weg te loopen. Het antwoord is dat men in de kindsheid van de drukkonst geen Clarendonfche pers moest verwagten. De drukletters en het ander gereedfchap moet weinig geweest zyn. Seiz maakt eene algemcenc berekening, volgens, welke hy het voornaamst gereedfchap dat 'er toe nodig was tot omtrent twintig ponden gewigt brengt. Hy merkt te recht aan dat, naardien de eerfte pers, die tot drukken gebruikt wierd, even eens gemaakt was als de gewoone persfen, die men in het huishouden gebruikt, het noodloos zoude geweest zyn ook met deeze wegteloopen. Men heeft ook tegengeworpen, dat Junius Hiftorie van Holland niet is uitgegeeven voor het jaar 1578, maar hy begint zyn berigt van deeze uitvinding door te bcweeren dat zy omtrent honderd en twintig jaaren geleden gemaakt is; als men dit getal van 1578 aftrekt, zal de tyd van deeze' uitvinding niet verder agteruit gezet worden dan tot het jaar 1458, dat zestien of agttien jaaren is na dat men te Mentz boeken heeft uitgegeeven.
Dee-



REIZE LANGS DEN RHYN. 453
Deeze tegenwerping is beuzelachtig. Deeze Historie van Holland iS' een groot werk. Het is bewezen dat hy , om dezelve te fchryven , meer dan twee honderd boeken heeft nageflaagen en daar zyn veele inwendige bewyzen in te vinden dat het het werk van veele jaaren is geweest. Het was de gewoonte van den Schryver, als hy van onderneemingen ('prak, die nog niet volkoomen ter uitvoer waren gebragt, open plaatfen te laaten, in welke hy den dag naauwfceurig konde aantekenen, maar dit is lbmtyds nagelaaten. Dus kan de tegenwerping geene kragt hebben , tenzy men beweeze dat dit omtrent den tyd van zynen dood gefchreven ware, dat onmogelyk was.
Zy, die de aanfpraak van Haarlem niet geheel verwerpen, tragtcn dezelver waarde te verminderen en beweeren met vertrouwen en zegepraal dat in de drukkery van Coster alleen houten blokken in gebruik waren, en dat de losfe druk-letters te Mentz uitgevonden zyn. Dit was het gevoelen van Accursius zeiven , die erkent dat de Donatus van Mentz gedrukt is naar een model van dien, te Haarlem gedrukt. Maar onwederfpreeklyk zyn de bewyzen dat Coster, in den eerften tyd der drukkonst, beweegbaare letteren gebruikt heeft. Dit is klaar voor ieder eenen, die de eerfte drukken naziet. De onregelmaatigheid van de regelen, het verfpringen van eenige letteren, de eene op de andere drukkende, toonen duidlyk dat de druk-letters meer beweeglyk waren dan de drukker wenfehen konde ; fommige letteren (taan het onderfte boven, dat alleen door de
on-



454 REIZE LANGS DEN RHYN.
onoplettendheid van den zetter geleideden kon. Air men verfchillende uitgaven van den Spiegel onfer Behoudenisfe vergelykt, ziet' men dat de letters dezelfde zyn, maar de plaatfinganders. De Donatus, die eerst onlangs uit de duisterheid gekoomen is, is baarblyklyk met dezelfde letter gedrukt als in eene verbeterde uitgave van den Spiegel onfer Behoudenisfe gebruikt is. De fouten in de eene uitgave zyn in de andere verbeterd, b. v. nëgerhade is verbeterd in meingerhade. Verfchillende wyzen van fpellen en minder verkortingen toonen veranderingen, die niet in plaaten konden gemaakt zyn. Daar wit moest zyn, plaatfte men de letters w, m, n enz., om de plaats te vullen, en men legde 'er dukjens papier over, op dat zy niet zouden afgedrukt worden; de tekenen van deeze zyn op veele plaatfen zigtbaar.
Uit deeze omltandigheden is het klaar dat op Costers drukkery beweeglyke druk-letters gebruikt wierden, fchoon men bekent dat hy in zyne eerfte proeven misfehien eene andere wyze zal beproefd hebben. Het is ook zeeker dat eenige woorden, die het meest voorkomen, by eikanderen wierden gefneden, en het is zeeker dat men eene grooter vastigheid aan de letters R fh ft gaf door fommige zaamentevoegen, als st sh ct enz. gelyk eenige jaaren geleden overal de gewoonte was.
2. Het verhaal van Junius heeft by uitftek de verdiende van door een inwendig getuigenis van waarfchynlykheid verzeld te gaan. Daar is misfehien geen eene gewigtige uitvinding, welker eerde denkbeeld
met



REIZE LANGS DEN RHYN. 455
met opzet bedagt is. De menschlyke fchranderheid moet eenige doffe hebben om op te werken ; zy handelt niet in voldrekte fcbeppingen ; het toeval wyst het zaadjcn aan, wanneer dat eens ontdekt is, is 's menfehen wyshcid fomtyds in daat om het tot eene verbaazende uitgebreidheid te ontwikkelen. De wyze, waarop men zegt dat het eerfte denkbeeld van eene drtik-pers opgekoomen is, toont eene natuurlyke gebeurtenis, die eene oorzaak voortbrengt evenredig aan de uitwerking. Het eerde doel, dat Laurens Coster in het oog had, was enkel zyne neeven al fpeelende hunne letteren te leeren. Hy viel gelukkiglyk op de gedagten van plaaten te maaken van elke letter en die op papier aftedrukken, een denkbeeld, dat op zigzelf natuurlyk is. Wy zyn nu verwonderd dat de graveer-konst, die veele eeuwen in gebruik geweest is, niet hebbe opgeleid tot de uitvinding van de druk-pers. Misfehien is de reden daarvan geweest dat het voorwerp van de graveer-konst altyd eenig en eenvoudig is; het oogmerk is altyd geweest een afdrukzel te maaken van eene enkele blyvende afbeelding; maar om de kindereu de letteren van het alphabet te leeren, op de wyze als door Laurens is voorgeteld , moest 'er natuurlyk eene opvolging zyn. Toen zyn alphabet eens volledig was,'kunnen wy onderdellen dat hy het op verfchillende wyze zoude fchikken, om de kinderen te leeren hoe zy verfchillende woorden moesten fpellen, en dus wierd 'er eene reeks van denkbeelden, volmaakt overeenkomdig met den eerG o den



456"
REIZE LANGS DEN RHYN.
den inval opgewekt, die natuurlyk tot de gewigtige ontdekking leidde. Het zetten van korte gebeden toont den zaamenbang en overgang, als het ware, tusfchen het leeren fpellen en leezen van deeze kinderen en gewigtiger onderneemingen.
Zult gy my wel befchukligen dat ik te fyn fpinne,
als ik verder op deeze wyze redeneer? . Of het
verhaal waar of valsch zy, men moet egter bekennen dat de betrekking tusfchen de opgegecven oorzaak en derzelver uitwerking naauw is. De man, wien zulk eene betrekking eerst in de gedagten kwam, moet in ftaat geweest zyn tot de uitvinding. Het was niet ligter te onderltellen, dat Laurens Coster de man ware, dan dat een ander eenen fchranderen leugen tot zyne eigen fchande zoude verzinnen, en tot eer van Laurens Coster ! Naardien het eerfte denkbeeld in Raat was de uitvinding voorttcbrengen, wordt 'er veel minder ligtgeloovigheid vereischt om derzelver geboorte aan den geest van Coster toctefchryven, die een overeenkomftig en belangryk voorwerp voor zig had, dan aan iemand anders die zulk een voorwerp niet in het oog had.
Tegens deeze waarfchynlykheden heeft de ftad Mentz niets te Hellen dat in vergclyking koomt. De onderftellingvan fommigen, dat drie perfoonen te gelyk de eerde beginzelen van de konst zouden gevonden hebben, is te buiteufpoorig om aangenoomen te kunnen worden, en zy, die de uitvinding tot eenen enkelen man bepaald hebben, toonen geene fpooren, noch geeven de verde redenen op, die 'er toe zouden
heb.



REIZE LANGS DEN RHYN. 457
hebben kunnen leiden. Met dit bewys Hemt het volgende overeen.
3. Geene uitvinding van eenen zaamgeftclden aart is immer in eens en in alle zyne deelen ontdekt; het een denkbeeld vloeit natuurlyk uit het ander voort. In de eerlte proeven worden onvolmaaktheden ontdekt; deeze te verbeteren is het doelwit van volgende poogingen. Op het wegruimen van hoofdgebreken volgen de denkbeelden van grooter voordeden dan die men zig eerst voorgedekt had, gelyk eene uitgeltrekter bewerking, duidlykheid, netheid, fierlykheid, fpoed, goedkoopheid. Hieruit kunnen wy opmaakcn dat, zoo ons twee voorbeelden van eenig zaamgedeld werk Voorgelegd worden , die elk de eerde in uitvinding willen zyn, de waarfchynlykheid ten voordeele van het onvolmaaktde is. Zoo het voorzigtig is dien regel te volgen , dan loopt de aanfpraak van de Mentzjtfche pers gevaar van verworpen te worden, want de vroegde voorbeelden van deeze zyn veel volmaakter dan de laater voorbeelden, welke men van de pers van Coster vertoont. Toen het bedrog omtrent de navolging der handfehriften niet langer kon verborgen blyven, was het volgend oogmerk dezelve in duidlykheid en ■ goedkoopheid te» overtreffen. Dit zal ten overvloede blyken als gy u de feiten herinnert, die ik in mynen voorigen brief heb opgegeeven. De trappen van verbetering omtrent den inkt, de goedheid der drukletteren, de grooter duidlykheid van den lext door het vermyden van die geduurige verkortingen, welke de langwyligGg a heid



458 REIZE LANGS DEN RHYN.
heid van het affchryven met de pen ingevoerd had, het fpaaren van papier door de bladen ter vvederzyde te bedrukken en door grooter' werken in twee kolommen te drukken, met kleiner letteren, zyn zoodanige als zig by vervolg van tyd natuurlyk moesten aanbieden , en egter wierd 'er tyd vereischt om die te bedenken. Het is zeer waarfchynlyk dat 'er ontelbaare zwaarigheden geweest zyn, dat ook ontelbaare poo-j gingen mislukt zyn «voor 'er eene bladzyde konde te voorfchyn gebragt worden, waerdig onder het oogvan het algemeen te koomen, of die het flegtst handfchrift genoegzaam evenaarde om te bedriegen. De groote graad van fierlykbeid dus in de vroegde boeken van Mentz, op welke.verdiende vaneenen anderen aart zy aanfpraak mogen maken, is een derk bewys tegens de vroegere uitvinding. De konst vertoont eenen al te grooten graad van rypheid in eenen vroegen tyd, dan dat wy onderdeden zouden dat die zelfde tyd die van haare kindschheid ware.
De voordanders van Mentz hebben niets tegens dit inwendig bewys te dellen. DzDonati Gramm. en het Getyboek, die zy als de vroegde voortbrengzelen van hunne pers, die 'er zyn, toonen, zyn veel te wel uitgevoerd. Zy toonen dat de konst reeds aanmerklyk gevorderd was. Sommige hebben wel beweerd, dat de eerde werken vernield zyn, na dat 'er aanmerklyke vorderingen gemaakt waren. Maar dit is niet waarfchynlyk , om dat Mentz veel gretiger geweest is om zig de uitvinding toeteëigenen dan de ingezetenen van Haarlem; ook kan een bloot zeggen I van



REIZE LANGS DEN RHYN. 459
van dien aart het fïcllig getuigenis, ten voordeele van hunne pers te berde gebragt, niet ontzenuwen. Als de man overleden is, kan hy niet als een getuige voor het gerigtshof aangenoomen worden.
4. Zoo 'er diefftal in het geval geweest zy, gelyk zeer waarfchynlyk is , alzoo wy niet onderftellcn kunnen dat dit onwaardeerbaar geheim anders kan verkregen zyn, is 'er veel meer reden, om, volgens het verhaal van Junius , te onderftellcn dat deeze diefftal door iemand begaan zy, die de konst naar Mentz gebragt beeft, dan dat de Magiftraats-pcrfoon 'van Haarlem aan de daad fcbuldig zoude geweest zyn. Ik bouw dit niet ophet denkbeeld dat alle Magiftraats-perfooncn eerlyke lieden zyn ; dit zou eene te buitenfpoorige {telling zyn; ik wil ook niet te zeer aandringen dat hy van eene van de eerfte familiën van Holland afkomftig was ; voor eerst om dat noch deugd noch flegtbeid altyd erflyk zyn; ten tweeden, om dat zoo zy dit waren, de laagheid van zyne afkomst in de vrouwlykc linie (alzoo zyn grootvader een onechte zoon van eenen Graaf van Bredeniiode was) zou kunnen onderftcld worden de achtbaarheid van de manlyke op te webgen, om niet te fpreeken van de onregelmaatige en fchandelyke wyze, waarop hy in de waereld kwam. Het is egter waar dat ik, ondanks deeze nadeelige omftandigheden , myn voordeel met zyne geboorte zoude kunnen doen, alzoo in alle deeze onbetaamelyke en fchandelyke afkomften, het adelyk bloed onderdek! wordt de overhand te krygen boven het onadehk. Ik heb G g 3 eene



46o REIZE LANGS DEN RHYN.
ccne dame van rang gekend, die met haaren lyfknegt getrouwd zynde, daarna haare kinderen zorgvuldiglyk inprentede zig als haar kroost te befchouwen en niet als het kroost van hunnen vader, dien zy verklaarde een fchandvkk voor de familie te zyn. Alle deeze bewyzen geeve ik op, maar dit houde ik ftaande, dat de waarfchynlykheid veel meer ten voordeele Van deezen zelfden Magidraats-perfoon is dan voor dengenen, die befchuldigd geweest is. Zyn levensRand, zyn eêrwaerdig ampt en plaatslyke omdandigheden van Laurens , pleiten ftcrk ten zynen voordeele.
Zoo het een ontwyfelbaar feit ware dat de eerde drukpers te Mentz ware opgerigt, zou het ten hoogflen onwaarfchynlyk zyn dat een Magidraats-perfoon van Haarlem zoo vroeg, en ik mag'er wel byvoegen, zoo alleen, bericht van dat feit zoude gekregen hebben, of voorneemens geweest zyn ook eene pers opterigten. Zyn rang en zyn ampt maaken het zeer onwaarfchynlyk dat hy op dien tyd te Mentz geweest zy, en even onwaarfchynlyk dat hy geneigd zoude geweest zyn om eene werktniglykc konst van deezen aart natcvolgen. Laat ik 'er nog byvoegen, dat, alzoo Holland in deezen tyd in eenen zeer bloeienden Raat was, alzoo het het middenpunt van inanufactuuren , koophandel , en rykdom was , 'er veele menfehen moeten naar toe gevloeid zyn uit landen, daar noch de landbouw , noch de koophandel genoegzaam waren om de inboorlingen te voeden. In den tegenswoordigen tyd is de toevloed van Duit-
fchers



REIZE LANGS DEN RHYN.
461
fchers naar de verfchillende Heden van Holland zeer fterfc; aan den anderen kant is 'er naauwlyks ecu enkel voorbeeld dat een Hollander zig in Duitschland nederzette, tenzy hy uit zyn land gebannen is. Indien gy nu.aanneemt dat Coster de uitvinder was, en daar moet een uitvinder geweest zyn, dan ftrookt het overige van het verhaal volmaakt met de onderlMling.
Het is even waarfchynlyk dat de knegt, dien by huurde, een Duitfcher was, als dat hy iemands hulp zogt, want, zelfs ten huidigen dage zyn de meeste knegts in Holland uit dat land. Het is ook zeer waarfchynlyk, dat zoo iemand misbruik gemaakt hebbe van het vertrouwen, dat men in hem gefield had, en niet beltand geweest zy tegens de verzoeking van roem en geld te verkrygen door de uitvinding in een ver afgelegen land overtebreugen, daar zyn perfoon veilig was , en daar de diefftal zelf verborgen konde blyven.
Deeze waarfchynlyke onderltellingen zyn genoegzaam om alle de voornaame omftandigheden van de zaak te verk'aarcn. Zy verklaaren waarom 'er geen fpoor noch de minfte ornftandigheid bekend is omtrent de wyze, waarop de kennis van deeze uitvinding van Mentz naar Haarlem is overgebragt, en de reden van de duisterheid , welke het opzetten van eene drukpers te Mentz verzeit.
G g 4 XLI.



4fo REIZE LANGS DEN RHYN,
X LI. BRIEF.
Myn Heer!
Mentz,
Uc bewyzen en aanmerkingen, in mynen iaatften briefte berde gebragt, zyn hoofdzaaklyk gerigt te. gens de voorgeevens van Mentz; maar gy zult be. merken dat de meeste even toepaslyk zyn op de voorgeevens van Straatsburg. Zoo zy iets bewyzen, dan bewyzen zy voor Haarlem eenen vroegeren tyd en eene groote meerderheid van inwendige getuigenisfen. Het is klaar dat de pogingen van Gutten, berg te Straatsburg niet vroeger zyn dan van het jaar 1436. Het is ook klaar, ondanks de vorderingen, die hy mag gemaakt hebben, dat zyne poging hem mislukte; want daar zyn geene bewyzen dat hy eenige werken te Straatsburg hebbe uitgegeeven , en het is bekend dat hy genoodzaakt was die ftad te verhaten en zig met Geinfeeische te verecnigen om het opzigt over eene pers te Mentz te aanvaarden.
Schoon ik in mynen tweeden brief over de drukkonst aanmerkte, dat het onderwerp en den uitvinder van de konst en de uitvinders van volgende verbeteteringen betrof, verbond ik my egter niet om beiden die vraagen met evenveel zorg te onderzoeken. De Uitvinding is niet alleen de gewigtigfte, maar zy had
ook



REIZE LANGS DEN RHYN. 463
ook byzondere moeyelykheden te boven te koomen, en is byzonderlyk het onderwerp van gefchil geweest. Wat volgende verbeteringen belangt, men koomt overeen dat zy te Mentz gemaaktgyn, fchoon men niet overeenkoomt welk aandeel de vier drukkers reeds gemeld in de zaak gehad hebben. Zoo ik alle deeze duisterheden wilde opklaaren, derzelver oorzaaken naargaan en getuigenisfen bybrengen, gelyk by de eerde vraag, dan zou ik in de noodzaaklykheid zyn het onderwerp nog tot twee of drie brieven uitterekken, die myne pen zoo zeer vermoeyen zouden als uw geduld. Ik hoop dan dat gy u wel zult willen te vreden houden met eene fchets, waarin de verfchillende vraagftukken op de waarfchynlyk Re en bedaanbaarde wyze zyn ingelascht, en waarin men eer geeft daar het behoort, en dat gy geene andere ftukken en bewyzen zult verwagten voor hetgeen ik zal zeggen.
Meerman bcflist het gefchil omtrent de verfchillende perfoonen , die 'er in betrokken zyn, en de twee Guttenbergs, den eenen te Met/tz en den anderen te Straatsburg, die beurtelings voor een en dezelfde perfoon zyn aangezien, gelyk de twee Sosias in het toneeiduk, op de volgende wyze. Hy heeft bewezen dat Geinsfleische de oudde broeder van Guttenberg was, dat deeze laatdc eenigen tyd den naam gevoerd heeft van Johannes Geinsfleische Jun. genaamd Guttenberg, maar dat zyn gewoone naam enkel Guttenberg was. Het is bewezen dat Faustus een ryk en achtingwaerdig G g 5 bur-



464 REIZE LANGS DEN RHYN.
burger van Mentz was , dat hy reeds vroeg met Geinsfleische in gemèenfchap was om de eerde drukpers, die te Mentz opgerigt is, optezettep; en het is ook bewezen dat Pieter Schoeffer eerst een knegt in de drukkery was, fchoon hy naderhand met de dogter van Faustus trouwde en deel in de zaak kreeg. De byzonderheden van het proces tegens Joh. Guttenberg, den jongeren broeder, bewyzen dat Joh. Geinsfleische , de oudde broeder, te Mentz woonde in de jaaren 1441, 1443, 1445, 145°? J456, maar daar zyn geene fpoqren dat hy vroeger te Mentz geweest is dan in liet jaar 1441.
U dus met de perfoonaadjen bekend gemaakt hebbende, zal ik nu voortgaan om u eene korte fchets te geeven van de rollen, die zy waarfchynlykst gefpeeld hebben.
Als men toegeeft dat 'er diefflal gepleegd is en wel door eenen Duitfcher, dan zal het derkst vermoeden , op Joh. Geinsfleische den oudden vallen. De karakters en levensdanden van Faustus en Schoeffer regtuaerdigen hen volkoomen; de jongde Guttenberg woonde te Straatsburg; ook blykt het niet dat hy die dad verlaaten hebbe voor het jaar 1444, wanneer hy zig met zynen broeder verbond, die reeds eene pers te Mentz had opgezet. Hy kon dan de grondvester van die pers niet zyn. Alzoo 'er geene bewyzen zyn d.at Geinsfleische te Mentz geweest is voor het jaar 1441, drookt het derkst vermoeden zoo volmaakt met den tyd, wanneer de voordanders van Coster beweeren dat de diefflal
be-



REIZE LANGS DEN RHYN. 465
begaan is , dat men naauwlyks fterker bewys uit omftandigheden kan hebben.
De volgende fehikking, welke de diepfte nafpeuringen zullen rcgtvaërdigen , geeven deeze geheele ingewikkelde zaak eene natuurlyke verklaaring.
Jon. Geinsfleische , van de pers te Haarlem het nodig gereedfchap geftoolen hebbende, omtrent het jaar 1438 of 1439, zettede zig te Mentz neder in het jaar 1440, daar hy de Alexandri Galli cloclrlnale & Petri Hlfpani tra&atus uitgaf met dezelfde drukletteren, die Laurens Coster toebehoorden. Aangemoedigd door de voordeden van deeze uitgave, ondernam hy nog andere werken uittegcevcn, by voorbeeld de Donati Grammatica, Tahula Alphahetica, Catholicon & Specuhm Salutis, voor welke hy nieuwe letteren tragtede te maaken-, maar dit werk gong langzaam voort, en de onkosten van eene zoo groote onderneeming wikkelden hem in moeyelykheden in. Om zig hier uit te redden, maakte hy het geheim der uitvinding aan Faustus bekend , die, een man van middelen zynde , het benodigde geld feboot en in de voordeden met Geinsfleische deelde.
Het groot ongemak van houten druk-letteren ondervonden hebbende, begon Geinsfleische dezelve in metaal uittefnyden, en, na eenige gelukkige proeven, ondernamen hy en Faustus eene groote en fierlyke uitgave van den Bybel in twee deden in folio te drukken. Deeze wierd in het jaar 1450 uitgegeeven, voor een net handfehrift verkogt, ca by zyne
eer-



4ö6 REIZE LANGS DEN RHYN.
eerfte verfchyning tot eenen zeer lioogen prys door geheel Europa verfpreid.
De tyd, dien zy hefteed hebben om zig tot dit groot werk toetebereiden en het ter uitvoer te brengen onderftelt men omtrent agt jaaren geweest te zyn; daar reezen gcfchillen tusfchen de deelgenooten over de gemaakte onkosten, deeze wierden gevolgd van een proces , en de maatfehappy wierd verbrooken. Toen kon het geheim niet langer verborgen blyven. Daar wierden nu twee drukkeryen opgerigt, die elkandercns mededingfters wierden. In het jaar 1457 gaf Faustus een Pfalmboek uit en erkende openlyk dat het niet met de pen was uitgevoerd , maar ad inventionem artifitiofam imprimendi & characierizandi. Ondertusfchen gong Geinsfleische in gemeenfehap met zynen broeder Guttenberg , die waarfchynlyk aan de drukkery gewerkt bad, geduurende de maatfehappy van Geinsfleische en Faustus , in eene onderhoorige hoedanigheid. Deeze broeders fneeden de letteren veel beter, en gongen Faustus daarin te boven, gelyk uit hunne uitgegeeven werken in het jaar 1460 blykt. Faustus nam eenen Pieter Schoeffer in zynen dienst, eenen fchrandcren jongeling , die gelukkig het gieten van metaalen druk-lettercn uitvoerde, waar door tyd en kosten gefpaard wierden , en eene grooter fièrlykheid wierd verkregen, en dus zegepraalden zy volkoomen over de pers van de twee broeders. Faustus was zoo verheugd over deeze wezenlykc verbetering, dat hy den uitvinder met de hand van zyne dogter beloonde.
Daar



REIZE LANGS DEN RHYN. 467
Daar blyft nog eene zwaarigheid over. Van waar baalde de jongde Guttenberg zyne kennis van de druk-konst? Dat by die niet onmidddyk van Haarlem gedoolen heeft is klaar, omdat zyn alibi volkoomen bewezen is. Het is ook klaar dat hy de pers niet zoo volledig maakte dat hy die gebruiken konde ; dat hy zyn goed met de proef verfpilde en verpligt was op de drukkery te Mentz te werken, die ten minften drie -of vier jaaren voor hy Straatsburg verliet opgerigt was. Het is dan ook niet waarfchynlyk dat de oudfte broeder de konst van hem geleerd, en met beter uitflag geoefend hebbe , en het is nog minder waarfchynlyk dat hy uit zig zclven dat denkbeeld zoude opgevat hebben, juist op denzelfden tyd met eenen anderen. Ik heb getoond dat Guttenberg een fchrander man en een groot planmaaker was, dat hy reeds het geheim geleerd had van kostbaare fteenen te polysten en van fpiegels te maaken, gelyk te Aken gefchiedde. Alle deeze omftandigheden met malkanderen doen my fterk vermoeden dat Geinsfleische , geduurende zyn verblyf te Haarlem, getragt heeft zynen broeder het geheim te leeren, door hem eene befchryving van de geheele zaak te geeven. In gevolge van deeze befchryving, legde' zig de jongde Guttenberg op het werktuiglyke van dezelve toe, ongetwyfeld onder de geheime overeenkomst van de voordeden met eikanderen te zullen declcn. Zoo het hem gelukt ware, zou Geinsfleische zynen meester verlaaten , en zig met zynen broeder te Straatsburg verbonden hebben,



468
REIZE LANGS DEN RHYN.
ben, en misfehien gedagt hebben dat hy een zeef eeriyk man ware, dat hy zynen meester niet onmiddelyk van zynen eigendom beroofde; doch de zwaarigheden onöverkoomlyk zynde te Straatsburg, kon hy de verzoeking niet langer wederdaan van voorttegaan met het gereedfchap, dat onmiddelyk konde gebruikt worden en als modellen konde dienen om die in het vervolg natemaaken. Meer bedreven in de zaak zynde, gelukte het hem naar wensch, en zyn broeder liet nu zyn ontwerp vaaren van eene drukkery te Straatsburg opterigten, onder voorwaarde van te Mentz aangenoomen te zullen worden.
Deeze zeer natuurlyke ondcrdelling lost alle zwaarigheden betreklyk de uitvinding op, en zal ook de zonderlingheid verklaarcn dat hy zig verbonden hebbe om anderen het geheim van de druk-konst te leeren , voor hy het zelf volkoomen meester was. Wectende dat 'er daadlyk eene druk-pers aanwezig was, wist hy dat het ontwerp niet geheel raadzclachtig was, en ondcrdélde natuurlyk dat 'er geene zwaarigheden ontdaan zouden, die niet door hem, zoo wel als door anderen, zouden te boven gekoomen worden.
De Heer Meerman erkent evenwel opregt dat de uitvinding van houten beweeglyke druk-letteren en de verbetering van 'deeze letteren de eenigfte aanfpraak is , die de vrienden van Laurens Coster billyk maaken kunnen. Hy geeft toe dat Junius zig bedriegt omtrent het vroegtydig gebruik van
me-



REIZE LANGS DEN RHYN. 469
metaalcn druk-lctteren op de Haarlemfche drukkery. Daar zyn geene echte bewyzen dat Haarlem in bezit van metaalen druk-letteren was, dat een nieuw tydperk in de druk-konst uitmaakt, voor het jaar 1472. Maar op den afftand van tyd , toen Junius zyne hiltorie fchreef, was het zeer natuurlyk dat hy de twee tydperken met eikanderen verwarde, alzoo twee voorwerpen aan ver . af (taande befchouwers kunnen fchynen in aanraaking te zyn, ondanks de ruimte, die 'er tusfchen beiden is. Aan eene diergelyke verwarring, zoo onvermydlyk in eene eeuw, wanneer men zoo bezwaarlyk echte berichten om* trent gebeurtenisfen, die lang geleden waren , kon bekoomen, kan de misdag in de perfoonen worden toegefchreven , welken Atkins begaat, die de eer aan eenen Cutiienberg van Haarlem geeft, in plaats van aan Laurens Coster. Het is klaar dat Cuthenberg dezelfde is als Guttenberg ; alzoo het gerugt de uitvinding aan iemand van dien naam had toegefchreven en Haarlem als de plaats had voorgedekt , was het natuurlyk dat iemand , die naar hooren zeggen fchreef, eenen misdag beging, die zyn verhaal eene fchynbaare waarfchynlykheid byzettede.
Maar gy zult vraagen, hoe kwam het de algemeens gedagte in Europa te zyn dat de eerfte drukpers in Duitschland is opgerigt, tegens zoo veele vv&arfchynlyke bewyzen van het tegendeel aan ?
Dit zal ligt te verklaaren zyn, als wy onze aandacht vestigen op de werken, die eerst van de pers
te



47o REIZE LANGS DEN RHYN.
te Mentz en Haaarlem kwamen. Terwyl de Magiftraats-perfoon van Haarlem en zyne opvolgers zig voornaamelyk bezig hielden met het uitgeeven van werken , die flechts een plaatslyk verder konden hebben, werken in de hollandl'che taal, en die gevolglyk tot hun eigen land bepaald bleeven , zond Mentz uitgaven in de waercld van boeken, die algemeen belangryk waren en in de latynfche taal, welke de leevende taal van de geleerden op dien tyd kan genoemd worden, en deeze trokken des te meer de aandacht tot zig, omdat zy de handfehriften in fierlykheid zoo wel als in goedkoopheid overtroffen. Toen de konst niet langer meer verborgen kon gehouden worden, legde men zig toe om fierlyke en onkostbaare uitgaven te bezorgen van zulke werken, als men zeeker was te zullen verkoopen. Het is niet beflist, of de fiybél dan eenige der Clasfieke Sehryveren de eerde uitgaven waren , welke de aandacht van Europa tot zig trokken; maar beiden waren zy gefehikt om de beroemdheid van de pers te verbreiden. Eene pragtige uitgave Van den Bybel te drukken op eenen tyd toen de Proteftanten zig van de boeyen van het Pausdom begonnen te ontdaan en het recht van voor zigzelven te oordeelen eischten, was eene onderneeming, die het volk zeer moest behaagen. De floute zonderlingheid van die onderneeming en de invloed, welke zy op de godsdienftige gevoelens konde hebben, waren wel gefehikt om de gretige aandacht van beiden de partyen naar zig te trekken. Dus moesten ook gedrukte uitgaven
van



REIZE LANGS DEN RHYN.
471
van de Clasfieke Schryveren, door welke zy voor eenen, by vergelyking, zeer laagen prys konden gekogt worden, zeer aangenaam geweest zyn voor alle de geleerden van Europa. Onder bet algemeen gerugt, door zulke gewilde werken opgewekt, moest, naardien 'er zig geen mededinger opdeed, de plaats, van waar zulke werken kwamen, by uitfluiting de eer van de uitvinding genoten hebben. Wy kunnen 'er nogbyvoegen, dat, alzoo Duitschland veel meer de zetel der letterkunde was dan Holland en deszelfs Schryve'rs veel talryker naar evenredigheid, de vermaardheid van de Mentzifche pers veel algemcener moest verbreid worden dan die van de Haarlemfche. Onderdek! dat die evenredigheid als één tot twintig geweest zy, dan moesten deeze talryke trompetten van de faam , ter cere van Mentz geblaazen , de zwakker Hem van eenen enkelen Hollander ten voordeele van zyne landslieden overfchreeuwen.
Zyn wy nu uit de bovengemelde toepasfing van elks recht op deeze eer, en uit onze aanmerkingen over dezelve, niet volkoomen gerechtigd, myn goede Heer, om te befluiten dat Haarlem de plaats, en Laurens Coster de perfoon was, dat de kennis der uitvinding van daar naar Mentz is overgebragt, daar zy onbetwistbaar zeer gewigtige verbeteringen heeft ontvangen, en dat de zoo gewilde uitgaven, die te Mentz gedrukt wierden, by deeze verbeteringen gevoegd, de oorzaaken waren, dat de Haarlemfche pers zoo lang verftooken is geweest van de eer, waarop zy zulk eene billyke aanfpraak had.
Hh Dan



4?2 REIZE LANGS DEN RHYN.
Dan hetzy deeze fchikkingen voldoende zyn of niet, laat ons God vuuriglyk danken voor deeze gebeurtenis. De drukpers is het kompas van de ziel; door middel van haar alleen kunnen de ryken der wetenfchappen wel doorzogt worden ; door haar alleen kunnen de klippen en zandbanken der dwaaling vermyd worden ; door haar alleen zyn wy in ftaat de regte koers naar wa"are kennis te ftuuren.
Het is waar dat, kort na dat de drukkonst in verfchillende deelen van Europa in zwang was gekomen, de waereld met zulke rivieren van onverftand en ongerymdheid overftroomd wierd, dat fommige fpyt gevoeld hebben over de ontdekking. Maar hoe verachtlyker deeze boeken waren, hoe fterker bewyzen zy ons opleveren van den verachtlyken ftaat van den menschlyken geest; want daar is geen twyfel aan of elk Schryver, of eer of voordcel zoekende, moest het algemeen de beste gedagten medcdcelen, die hy voortbrengen konde. Als men, de vroege werken met den algemeenen loop van de hedendaagfche vergelykende, verbaasd ftond over onze meerderheid, gelyk ik denk dat men verbaasd zou moeten ftaan, zou men billyk het onderfcheid moeten toefchryven dan de uitvinding van de drukpers. De uitgebreide kennis welke de drukkonst eiken beoefenaar in ftaat gefteld heeft te bekoomen, de aanwasfende fcherpzinnigheid, met" welke alle onderwerpen thans onderzogt worden, en de vryheid, die men aan alle onderzoek laat, geeven elk denkbeeld een ruim veld, en volkoomen macht om zig recht te doen. Het is
ook



REIZE LANGS DEN RHYN. 473
ook niet mogelyk dat de verderfelyke dwaaling eindelyk triompheere. Hoe partydig een Schryver mag zyn voor zyne eigen gedagtcn , of hoe zeer hy zig moge laaten gebruiken om de ongerymde of eigenbaatige vooroordeelen van anderen te voeden, of" hoe verleidende zyne drogredenen voor een' tyd wezen mogen, het algemeen kan niet altyd door dwaaling misleid worden. Het algemeen wil waarheid , en daar het zoeken naar waarheid niet gehinderd wordt door eigendunklyk gezag, zullen alle dwaalingen en valschheden en alle verderflyke beginzelen eindelyk ontdekt en ten toon gefteld worden door den eenen of anderen doordringenden en edelen geest, die onkunde, valschbeid en konstenary met de eigenbaatige beweegredenen die dezelve voeden , verfoeit; alle drogredenen zullen onpartydig gehoord, volkoomen onderzogt en dan verworpen worden.
Zoo gy eens wist, myn goede lieer, hoe ik myne arme hersfenen vermoeid hebbe met deeze afgetrokken befpiegelingen, ik ben verzeekerd dat gy my zotidt toelaaten my wat te ververfchen. By u, Engelfchen, is het de gewoonte, in byna alle bezigheden , van de kerk naar het drinkhuis te gaan, en waarom zou ik dan, in navolging van zulke goede voorbeelden , van onderzoekingen byna zoo droog als uwe predikaatfiën, en van vroome wenfchen, zoo vuurig als de vuurigfte van uwe gebeden , niet overgaan tot een paar flesfchen van den keurigften Rhynfchen wyn. Zy zyn de laatfte die ik heb van het Rudesheims gewas, en ik kon die voor geene betere Hh 2 ge-



474 REIZE LANGS DEN RHYN.
gelegenheid bewaard hebben. Ik zal dan, met uw verlof, uit myn boekvertrek naar myne eetzaal gaan om my by een paar vrienden te voegen , de kurk trekken, en eenige glazen drinken op de volgende conditieën.
In onderltelling dat de vroegere aanfpraak van Haarlem volkoomen bewezen zy, del ik voor:
i.
Aan de nagedagtenis van Jan Laurens Coster ,
uitvinder van de druk-konst. Een boordevol en
driemaalen hoezee.
2.
Aan de nagedagtenis van Jou. Faustus en Pieter Schoeffer , befchermer en voqrnaamften verbeteraar
van de druk-konst. Een boordevol en driemaalen
boezee. Zoo gy genegen zyt 'er een boordevol aan de drie gebroeders byte doen, kuntgy; maar geen driemaalen hoezee.
3-
Aan de vryheid van de Drukpers. Een boor¬
devol en driemaalen hoezee.
4-
Dat alle juiste en vrye gedag ten edel mogen worden uitgedrukt en volkoomen ingedrukt.
5-



REIZE LANGS DEN RHYN. 475. 5-
Dat geen ontwerp van algemeen nut worde onderdrukt.
6.
Dat alle neiging tot dwinglandy worde tegengedrukt.
7'
Dat verdienfle nimmer worde verdrukt of neergedrukt.
2.
Om alles in ééne conditie te begrypen, Dat
alie nuttige gedagten volkoomen worden uitgedrukt en lehoorlyk ingedrukt, en noch tegengedrukt, noch onderdrukt , en dat de waardige nimmer worde verdrukt, noch neergedrukt. Een boordevol, driemaalen hoezee, ftaanden voet, glazen klinken, en dan beflotcn jnet een Zang.
ZANG. 1.
1 De rykdom loop' de waereld rond, In fraai gemunte ftukken; De druk-konst is nog ed'ler vond, < De waarheid reist door 't drukken.
Hh 3 Ciioor.



47<S
REIZE LANGS DEN RHYN.
C h o o r.
De druk-konst is enz.
2.
Want ftaat zy Uil, of is zy mank, Of loopt zy maar op krukken,
Of is zy lam, of is zy krank, Zy vliegt, alleen door 't drukken.
C h o o r.
Of is zy lam enz.
3)
De waarheid, dit heeft geen betoog, Wil niet voor dwaaling bukken,
Maar dwaaling heft haar hoofd omhoog, Stremt dwinglandy het drukken.
C ii o o r.
Maar dwaaling enz.
4?
Gaat vryhcid zelv' fomtyds te wyd9
Dan kan het ook niet lukken: Kleed waarheid tog met zedigheid,
En gaa dan voort met drukken.
Choor



REIZE LANGS DEN RHYN. 477
C h o o r.
Kleed waarheid enz.
5-
Maar ondeugd ziet de deugd fcheel aan Met vreemde norfche nukken;
Wel, ziet zy fcheef en fcheel, koomaan, Herftel 't gezigt door drukken.
C h o o r.
Wel, ziet zy fcheef enz.
X L 11. BRIEF.
Myn Heer!
Frankfort.
Daags na ons togtjen naar Wisbaden beflooten wy Frankfort te bezoeken, daar, gelyk wy vernamen, reeds een groote toevloed van vreemdelingen was en groote toebereidzelen gemaakt wierden tot het verkiezen van een' Keizer. Ons eerfte plan was geweest over land tot Mentz te reizen, aldaar ons rydtuig te verkoopen, en te water naar Bonn of Keulen te keeren. Doch naardien onze nieuwsgierigheid Hli 4 wierd



473 REIZE LANGS DEN RHYN.
wierd opgewekt door het gunftig tafereel, dat ons aan de open tafel van de ftad Frankfort en derzelver buitengemeenen luister by zulk eene buitengewoone gelegenheid gemaald wierd, en a|zoo ons verder wierd gezegd dat Frankfort op deezen tyd de gunftigfte markt voor den verkoop van onze post-koets was, bcflooten wy van ons eerfte plan aftewyken en eenige dagen in die ftad doortebrengen.
De afftand van Mentz tot Frankfort is omtrent vyf en dertig Engelfche mylen. De weg is zeer aangenaam en een gedeelte is byzonder belangryk, loopende over bergen, die de kostlykfte druiven voortbrengen. Kort na dat wy de rivier overgevaaren waren, en het gehucht aan den overkant verlaatcn hadden , reeden wy de bergen van Hockhetm op. Hockhetm is een klein dorpjen, omtrent zes of zeven Engelfche mylen van Mentz. De rykfte wynen, ' naar uwen Engclfehen fmaak , zyn het gewas van deeze ftreek : het grootst gedeelte van derzelver druiven-nat wordt voor Ulieder gebruik bewaard en zy geeft den naam van Ouden Hockheimer niet alleen aan derzelver keurigst fap, maar aan alle de Rbynfche wynen, goede, flegte en middelmaatige, die by u tot zulke hooge pryzen verbruikt worden. Dooiden zeekeren en fpoedigen verkoop buiten 'slands, zyn de keurigfte wynen geenzints goedkoop aan hunnen oorfprong. Goede Rhynfche' wyn kost van twee Engelfche fchellingen en drie duivers tot drie fcheliingen de flesch, zoo te Mentz als te Frankfort. Terwyl wy door de wyngaarden ree-den, daar de
zon



REIZE LANGS DEN RHYN. 479
I zon, het licht, de lucht, de grond alle druk bezig waren om optcpompen, te bereiden, geurig en ryp te maaken, bejammerden wy dat het te vroeg in het jaar was om de vrugten van deezen arbeid te fmaaken, of'getuigen te zyn van den vrolyken wyn-oogst, wanneer moeite en zorgen in vreugde en vrolykheid vergecten worden.
Omtrent ter halver weg van Mentz, door een vry goed dorp gereden zynde, wierden wy getroffen door het gezigt van cen'pragtig gebouw aan onze regter hand. Deszelfs eenzaamc pragt fcheen met trotschheid neder te zien op alle de woouingen, niet alleen van de omliggende dreek, maar van alle de deden en dorpen , die wy doorgereden waren. Talryk waren de patriotfche aanmerkingen, die vyy by deeze gelegenheid maakten. Wy berekenden de fommen, welke willekeurige macht en vorstlyke hoogmoed de harde handen van de eerlyke nyverheid moesten af; geperst hebben , om dit datig gebouw opteregten; r maar,.ziet.' toen wy 'er naar vroegen, vernamen I wy dat de grondvesten en het gebouw dat 'er op dond-, de dandbeèlden en fonteinen , de fierlyke hekken en vrolyke tuinen, alle de wettige voortbrengzelen van koophandel waren ! Dat de wellust der I neuzen eenen man , die deezen wellust diende, in ïi daat had gefield een klein gedeelte van zyne groote i I fchatten te bedeeden tot het dichten van deeze fierlyke hofdede. In kort, het was het lusthuis van den I beroemden Italiaanfchen koopman Bolangaro, die voor de voornaamde van Frankfort gehouden wordt, H h 5 by-



4'>'o REIZE LANGS DEN RHYN.
■ byzonderlyk in het ftuk van tabak en (huif. Creviï.nna van .Amfterdam, wiens onverwagte rampen hem genoodzaakt hebben eene van de kostbaarfte boekeryen van Europa te verkoopen, had zyne dogter getrouwd. Ik kan u met genoegen melden dat de zaaken van deezen Heer herfteld zyn; maar helaas! de fierlyke boekery is voor altoos verfpreid. (V) Op het bericht dat dit pragtig gebouw aan eenen koopman toebehoorde, waren de registers van onze hersfenen onmiddelyk verbet. Onze denkbeelden fpeelden eenen vrolyker deun, en weidden met blydfchap $jt over de overgroote voordeden van den koophandel, daar de minde van alle de konstige behoeften eene bron van nyverheid en rykdom wordt.
•Maar» om u niet la"ger onder weg te houden, zoo z;et ons te Frankfort aangekoomen.
Deeze dad is eerwaerdig om haare gröote oudheid, zynde eene van de oudde deden in Duitschland, en zy heeft zig achtingwaerdig gemaakt door den invloed en den rykdom, welke een levendige koophandel medebrengen. Schoon zy eene Keizerlyke dad is, geniet zy egter groote voorrechten, en is ontheven van die ontelbaare belastingen en rechten , die den koophandel zoo fchadelyk zyn. Daar door wordt de kleine rivier, die langs haare muuren droomt, eene overvloediger bron van rykdom voor derzelver inwooncren, dan de machtige Rhyn zelf voor eenige der deden, die wy op zynen oever hadden zien liggen.
Vry-
O) De Heer Crzvenna is zedert overleden.



REIZE LANGS DEN RHYN. 481
Vryheid van fpreeken en levendigheid in den handel fchynen de zeden vryheid, en de aangezigren der inwooneren levendigheid bygezet te hebben. Op alle de openbaare plaatfen, aan open tafels, in koffyhuizen, gezelfchappen en fchouwburgen is 'er veel minder gedwongenheid in zeden en gefprekken. Dit verfchil kwam ons zeer aanmerklyk voor, in vergelyking van alle de andere fteden , die wy bezogt hadden.
In gevolge van dc rykdommen , door den koophandel aangebragt, wordt deeze ftad, fchoon zoo oud, wel onderhouden. Schoon dc meefte huizen ouderwets gebouwd zyn, en de bovenftc verdiepingen over de onderfte uitfteeken, en fchoon de meefte Hechts van binten, latten en pleisters gemaakt zyn, zyn zy egter, alzoo 'er eene zekere frisheid op hun gelaat ligt, en de voornaamfte ftraaten byeed zyn, niet geheel van fchoonheid of deftigheid ontbloot.
De ftad is ook verfierd en ruim gemaakt door drie groote pleinen, op welke de huizen van dc gegoeder kooplieden ftaan, en eenige hoven of paleizen van de nabuurige Prinfen.
De voornaamfte huizen zyn van rooden of witten fteen gebouwd , fommige zyn zeer kostbaar. De twee herbergen, het Rood Huis en het Wit Huis genoemd, zyn den meeften reizigers bekend, en worden onder de eerfte in Europa gerangfehikt. Wy waren naar het Rood Huis gewezen , maar alle de vertrekken in beiden deeze huizen waren bezet of befprooken door Prinfen, Graaven en Baronnen, tegens



402 REIZE LANGS DEN RHYN.
gehs den tyd van de verkiezing van eenen Keizer. Wy reeden dan naar de Witte Zwaan, niet verre van dc brug, die over den Main ligt. Dit huis begon vol te loopen van betgeen 'er in de andere te veel im, maar wy kwamen gclukkiglyk tyds genoeg om goede vertrekken te huurcn , en wy hadden alle reden om te vreden te zyn met dc bediening!
By deeze tekenen Van groote rykdommen binnen de muuren kan ook het ryk voorkoomen buiten de ftad gevoegd worden. De ftad is niet belemmerd met voordeden, maar omringd van de land-huizen en lust-hovcn van de ryker burgers. Tusfchen deeze ftaan wynhuizen en tuinen voor de burgers van de tweede klasfen, naar de thec-huizcn om Londen gelykende. Den tweeden dag van ons verblyf te Frankfort wilden wy ons, na de ftad rond gereden te hebben, in een van deeze ververfchcn; maaralle de kamers waren bezet door het gevolg van den eenen of anderen der Duitfche Vorsten.
Ik behoef u niet te zeggen dat de Duitfchers oneindig meer gezellig zyn dan de Hollanders. De ryke klasfen houden, inde ftad en op het land, meer maaltydcn en meer gezelfchap met hunne kennisfen dan in Holland de gewoonte is, en de laagcr klasfen maaken fomtyds partyën en gaan naar buiten, daar zy, terwyl zy zigzelve vermaaken, het tooneel voor den aanfchouwër vervrolyken. Gy hebt geen denkbeeld van de rust en ftiltè van het leven van eenen Hollander op het land. Schoon hunne kooplieden nooit zeer levendig zyn, gaan zy egter naar hunne
bui-



REIZE LANGS DEN RHYN.
483
buitenplaatzen om de eenzaamheid te zoeken, om ftilletjes te leeven, en veele hunner laaten zig, ondanks de menigte paarden, die in hunne Rallen pronken, en de fraaie koetzen, die in hunne koetshuizen ftaan, niet anders dan van de ftad naar buiten, en van buiten naar dc ftad ryden, zonder het land rondom hunne buitenplaats te bezoeken, of eènig gezelfchap te zien, uitgezonderd ten of twee maaien in het jaar de familie.
De leer van Maarten Lutiier is dc vastgcftelde rechtzinnige leer van deeze ftad. Omdat Maarten, met eenen billyken en veröntwaerdigenden yver, het tyranniek juk van de Roomfche Kerk affchudde, gelooven zyne navolgers allerhardnekkigst dat hy gelukkig genoeg geweest is , om, door zyne pogingen alleen, alle mogelyke dwaalingen aftefehudden, en alle, tot de kleinfte waarheden van het Christendom te behouden; zy befchouwen dan ook de Calvinisten, op hunne beurt, als ketterfche nieuwigheid-zoekers. Terwyl de Roomsch-Katholyken in volle vryheid hunne leer belyden en hunnen godsdienst oefenen, hunne kerken en vrouwen- en mannen-kloosters in overvloed hebben , zyn de Calvinisten genoodzaakt naar Saxen* haufen te gaan, dat een gehucht is aan de overzyde van den Main, om aldaar in rust en vrede hunnen godsdienst te verrigten. Gelukkiglyk zyn eenige van de rykfte inwooneren van deeze fecie, en het aantal koetzen , dat hen naar hunne vergadering brengt, toont, dat, zoo zy minder waarheid bezitten, zy daar voor eenigzins fchadeloos gefteld worden door
groo-



484 REIZE LANGS DEN RHYN.
grooter rykdom. Of de Luthfcrfchen mensenlievender jegens Roomscli-Katholyken zouden geweest zyn, zoo de vrye toelaating van dezelve geene voorwaarde van hun uitfluitend voorrecht geweest ware weet ik niet. Misfehien ja. Kleine punten van gl lykheid hebben fomtyds eene groote uitwerking. Deeze in de Con, en geene in dc Trans fubflantiade geloovende, hebben zy voorzeeker eenig recht van zig iiï broederlyke liefde te vereenigen en op die genen te vallen, die in het geheel aan geene fubftantiatie gelooven. Naardien daarenboven de Lutheraanen de aanvallers geweest zyn in het gefchil met de moederkerk, zullen zy natuurlyk verdraagzaamer zyn jegens hunne oude moeder, aan verfcheiden van welker gewoonten en plegtigheden zy nog verkleefd zyn, dan men verfchuldigd is aan nieuw opkoomelingen, die durven onderneemen hunne flxlzels van godsdienst te verbeteren.
Daar is eene zaak, waarin de leerlingen van Pieter , Maarten en Jan overeenflemmen, in de meeste landen van Europa, dat is, in het verwerpen van de zedenlykheid van den Sabbath, of de noodzaak- . lykheid van denzclven in alle deelen als een heiligen dag den Heere te houden. De Calvinisten zyn de ftilfte van de drie, en de Katholyken zyn de meefte geneigd om dien eenen dag van tydkorting te maaken. In Holland houdt men op die dagen afzonderlyke concerten en men fpeelt op de kaart; maar te Frankfort laaten de Lutheraanen, volgens de gewoonten in Katholyke landen, openbaare bals, comedieën en
* 1 ope-



REIZE LANGS DEN RÏIYN. 4S5
opens toe. Zonder in de vraag te treeden omtrent de zedenlyke verplichting om den ,zondag met die gellrengheid te houden, met welke zy nog in Engeland gevierd wordt, ben ik, by vergelyking, volkoomen overtuigd geworden van deszelfs grootst nut. Zoo de godsdienst van gewigt is, moet men 'er ook eenige acht op geeven, en moet men ook eenigen tyd befteeden tot deeze aandacht, en zoo de dag, welken eene gemeene toeftemming en de wetten van het land daartoe afgezonderd hebben in vermaak wordt doorgebragt, zal niemand beweeren dat hy het gebrek vergoedt door even zoo veel tyd van zyne- tydlyke belangen aftefnipperen. Het is waar, zy kunnen te kerk gaan en eene predikaatiie hooren, maar het is ook waar dat zy te kerk kunnen gaan en twee preêken op een dag hooren, hun leven lang, en evenwel weinig voordeel 'er uit trekken, zoo zy niet eenigen tyd befteeden om de preêkcn te overdenken. Laat de Prediker, met alle kragt' van welfpreekendheid aandringen op de volltrekte noodzaaklykheid van te overdenken, en, in de ernftigfte bewoordingen, de ligtvaerdigheid en losheid der eeuw berispen, zy zullen de redenvoering bewonderen, maar zy zullen den indruk onmiddclyk weg dansfen , of weg fpeelen. Het prediken heeft daarenboven, gelyk het thans op alle predikftoelen van Europa gefchiedt, op eene ellendige wyze het afzondcrlyk onderwys vervangen. Zou iemand kunnen droomen dat hy een beoefenaar der Wysbegcerte ware, als hy Hechts eens in eene week eene redevoering aanhoorde , betreffende de
fchoon-



486 REIZE LANGS DEN RHYN.
fchoonheid, nuttigheid, en noodzaaklykhcid van de wysbegeerte, of afzonderlyke verhandelingen over byzondere deelen van dezelve? Zoude hy niet meer kennis verkrygen, door, eenige maanden het behandelen van een wel uitgekozen delzel bytewoouen, dan door5 eene zoo onbepaalde en van het een op het ander fpringende wyze van leeren ? Ik heb eens een bakker gekend, die twee zoonen had, beiden braave jongens, De een bleef by zyn vader en gong alle zondagen tweemaal ter kerke, vyf en twintig jaaren lang, zonder eens over te daan , en keek in elke predikaatie aandachtig naar den predikant. Dc ander wierd naar eene hooge fchool gezonden, en had, in den tyd van vyf jaaren zulke goede predikaatiën leeren maaken als de beste, welke zyn broeder aanhoorde. Het onderwys van kinderen en dienstboden in de plichten van den godsdienst, gelyk het in Engeland gegeven wordt, zyn de bronnen van veel meer orde, betamelykheid, gehoorzaamheid en getrouwheid dan ooit zonder hetzelve verwagt konde worden. Zy betaakn uwe zorg met liefde. De zorgvuldigheid, welke gy toont voor hun best belang, zal hunne aandacht opwekken op uw belang in hunnen werk-kring. Uwe aangroeiende klagtcn kunnen grootendeels worden toegefchreven aan eene aangroeiende flapheid in dit ftuk, en, klaagt zoo gy wilt, ik ben ten vollen overtuigd dat het getal van getrouwe dienstboden nog grooter is in zulke huizen, daar een gedeelte van den zondag bedeed wordt tot het bevorderen van hunne godsdienstige verbetering dan in die, welke hen geheel



REIZE LANGS DEN RHYN. 48;
heel verwaarloozcn. En alzoo ik wel overtuigd ben dat 'er veel meer voorbeelden van getrouwen en liefderyken' dienst by u dan hier in Holland zyn, daar dit algemeen verwaarloosd wordt, ben ik gerechtigd om zulks aan deeze oorzaak toetefchryven.
Schoon ik een zoo yverig voqrftander van de godsdicnftige viering van den zondag ben, keur ik egter geenzints de Wetten in fommige der Amerikaanfchc Staaten goed, die iemand verbieden op dien dag een fnuifjen re neemen, eene vrouw haar kind een kus te geeven, en den jongen lieden eenen omweg te neemen tot eene wandeling, als zy naar de kerk gaan. Ook ben ik zoo naauwgezet uiet, dat ik, op reis zynde, zoude weigeren aan openbaare tydkortingen, die in zigzelve onfchuldig zyn , deel te neemen, om dat zy op eenen zondag genoomen worden. Van volftrekte zedenlyke verplichting kan men zig te geenen tyd ontdaan , maar omtrent de algemcene denkbeelden van voorrang, yöegtykheid 0f nuttigheid kan men zig by byzöndeïe gelegenheden in eene verflapping toeg. evcn. Ik lx ken dan dat wy de menigte naar den Schouwburg volgden den zondag dat wy te Frankfort waren, en wy hadden het vermaak van een groot, ruim en vry fierlyk gebouw te zien, vol fchoone Hceren en Dames zon uit de ftad als van elders. De troep van Cobkntz had zig by dien van Frankfort gevoegd , en zy deeden al wat mogclyk was om te behaagen. Men fpeeldc de Opera van Don Jctan, uit het Italiaansch vertaald. Het ftuk was, gelyk veele Italiaanfchc ftukken, ten höogftén I i 011-



488 REIZE LANGS DEN RHYN.
ongerymd en buitenfpoorig, maar de fchoonheid van de muzyk fustte het verftand in llaap. Het vermaakte my des te meer, om dat dit de eerfte reis was, dat ik een ftaaïtjen hoorde van de groote zagtheid van de Hoogduitfche taal, als zy in eenen zekeren graad van volmaaktheid gefprooken, en van muzyk verzeld wordt. Ik had ook geen denkbeeld dat die harde en ruuw fchynende medeklinkers fchm, vrn, dch enz. tot zulk eene melodie konden gefmolten worden door welluidende ftemmen en klaagende toonen.
De merkwaerdigfte openbaare gebouwen zyn de Hoofdkerk van St. Bartholometjs en de Romer of het Stadhuis ,• de onderfcheidende verdienften van deeze beftaan in de byzondere dienden, waartoe zy beffemd zyn.
Schoon de Lutherfche godsdienst de heerfchende is. behoort deeze Hoofdkerk egter aan de Katholylyken. Het is een groot en oud Gothisch gebouw, dat men zegt door Pipin, Koning van Frankryk gebouwd, door Karel den Grooten verrykt en door dien Ketter Lodewyk van Beleren geplunderd te zyn , om dat het Kapittel zyne aanklceving aan den Paus toonde. Hy heeft de'zaak zoo wel betragt, dat 'er naauwlyks eene kerk op het vaste land is, die 'er z 10 armelyk uitziet. Zy heeft noch beelden, noch fehilderyën, noch altaaren, die eenige aandacht waerdig zyn. Het kapittel of conclave, daar de Keurvorsten hunne ftemmen uitbrengen, en dat daar de Keizer gekroond wordt, zyn niet beter verfierd of onderhouden dan een verwaarloosd klooster, en
het



REIZE LANGS DEN RHYN. 4«9
het koperen crucifix voor het groot altaar, heeft, dat men weet, nooit een enkel mirakel gedaan.
Rbrner is de naam, dien het Stadhuis voert. Het is een ontzagchelyk Gothisch gebouw, dat tekenen draagt van eene groote oudheid. In dit gebouw worden alle Staatkundige zaaken behandeld. Daar zyn kamers ten diende van den Magidraat der dad, kamers voor den Ryksdag van den Opper-Rhyn, een' kamer, waarin de Keurvorsten raadpleegen over de keuze van eenen nieuwen Keizer en de artykelen der capitulatie, of de voorwaarden, die aan den genen , dien zy verkiezen zullen , voorgcdeld zullen worden, en eene groote zaal voor groote openbaare plegtigheden.
In de kamer van dc Keurvorsten zyn eenige goede fehilderyën. Ik herinner my een van dc hidorie van Susanna en de Ouden en van Bathseba in het bad, maar ik kan niet regt begrypen wat haare tcgenswoordigheid mag noodzaaklyk maaken geduurende de raadpleegingen van deeze ccrwaerdige perfoonaadjen. Dc hidorie -van Dajiocles, den gundeling van Dionysius , aan tafel zittende met een zwaerd aan eene draad boven zyn hoofd hangende, moeten wy onderdellen dat veel meer toepasfelyk is op hetgeen zy gevoelen wanneer zy byëen zyn, dan de voorige. Twee andere fehilderyën verbeelden Scipio den Afrikaan, de maagd aan haaren minnaar wedergeevende, en Sesostris, door gevangen Koningen in een' wagen voortgetrokken wordende. Het eerde zullen wy aanmerken aldaar geplaatst te zyn I i i als



40o REIZE LANGS DEN RHYN. ,
als een model ter navolging, en het laatst als een voorbeeld van trotfche wreedheid, die in verfoeijing moet zyn.
Daar is weinig aanmerkenswaerdigs in de groote zaal. Dat onze aandacht voornamelyk tot zig trok was eene rcgelmaatige reeks portretten van alle de Duitfehe Keizers van den tyd van Coenraad in het jaar 900 tot den'overleden Keizer Joseph , wiens afbeeldzcl reeds agter de overledene ftaat. Zy zyn In nisfen rondom de zaal geplaatst; daar zyn nog maar twee nisfen , eene voor het afbeeldzel van Leopold en de andere voor zynen opvolger.
In de archieven van het ftadhuis is de gouden bulk van Karei, IV. Deeze bulle bevat de grondwetten van den Duiifchcn Regeeringform. Zy zyn in bet latyn gefchreven op pergament; alle diplomatieke aclcn worden aldaar bullen genaamd; het woord is afkomftig van het latynfche woord bulla , en had oorfpronglyk betrekking tot het zegel, waardoor de acte gewettigd wierd. Deeze wordt de gouden bulle genaamd, ter oorzaake van het goud Keizerlyk zegel, dat 'er aan vast is. De gouden bulle regelt de voornaamfte omftandigheden, betreffende de verkiezing en krooning van den Keizer, bepaalt de rechten der Keurvorsten, beperkt hun getal enz. La Croix merkt omtrent deeze berugte bulle aan, dat 'er weinig in gezorgd wordt voorliet recht des volks, maar daar dc gefchillen over de beheerfching van hetzelve dikwyls zoo verfchriklyk geweest zyn en het aan zoo veel ellende heeft blootgefteld, het van eenig gewigt
was



REIZE LANGS DEN RHYN. 491
was de aanftelling van eenen meester over hetzelve volgens eenen onveranderlyken regel te bepaalen.
Deeze bulle dient egter Hechts als eene algemeene handeling, zonder dat men zig in elk punt ftiptélyk aan dezelve houdt. (*)
Toen wy naar de hoofdkerk gongen, gongen wy voorby de ftraat, beftemd tot de halve gevangenis
van
(*) De Heer La Croix heeft in zyn tradteat over de verfchillende Cóuflitutieèn van Europa eenige van deeze afwykingen opgegeeven. Het volgend uittrekzel zal misfehien den Engelfchen Leezcr aangenaam zyn, die dat uitmuntend werk niet voor zig heeft.
Veele van derzelver regelingen zyn afgefchaft; die, by voorbeeld, waarby de tweegevegten geregeld worden; andere zyn niet ter uitvoer gebragt; dus heeft dc Paltzgrasf nooit zyn recht uitgeoefend van in crimineele zaaken van den Keizer te vónnisfen, fchoon hem dit in de gouden bulle wordt toegewezen; andere zyn veranderd, als die, welke den Keizer het uitfluitend recht vergunde van tot de open vallende Keurvorstendommen te benoemen. I!ct getal der Keurvorsten, dat in de bulle tot zeven bepaald is, is zedert tot negen vermeerderd. De Keurvorsten leeven niet van water cn brood, als zy nalaaten eenen Roomsch Koning te verkiezen binnen den tyd van dertig dagen, alfchöóri de wet hen tot zulk eenen leefregel, zoo geflreng voor Vorsten, veroordeelt. Ondanks deeze veranderingen wordt zy als verplichtende befchouwd in alle gevallen, waarin zy niet, met toeflemming van de Staaten', uitdruklyk is afgefchaft.
Conflitut. des prineïp, & T. I. p. 99. ü 3



AT- REIZE LANGS DEN RHYN.
van de arme onderdrukte Israëliten. Dit volk is te nuttig in eene koopdad om geheel uitgeroeid te worden, en daarom worden zy ten deele geduld; maar godsdienstige yver noopt de dweepéry om hen zoo verre te vervolgen als zelfbelang kan toelaaten. Het is niet letterlyk waar dat zy in de draaien, daar zy wooncu, alle nachten worden opgeflottn en dat de fleutels aan de Regeering gebragt worden; maar de draaten :zyn zoodanig ingefloten , dat deeze vernederende daad gefchieden kan wanneer men wil. By fommige gelegenheden mogen zy niet uit de voor hun bedemdc wyk koomen, gelyk op den dag van de verkiezing van eenen Keizer; by andere gelegenheden worden zy genoodzaakt 'er uit te koomen, om de fiaafachtiglle diensten te ve'rvigten , gelyk om water te draagen in geval van brand. Dc voornaamr de beroepen van het gemeen , zyn fpeelgoed voor de Christen kinderen te verkoopen en de handel in oude klederen. Zy ontvangen dezelve in groote menigten uit Engeland, en menig een Engelsen jonkertjèn, die, grootsch op zyne kleding, door de draaten van Londen wandelde, zou diezelfde kleding kunnen zien dienstbaar zyn aan den hoogmoed van den tweeden of derden rang des voiks in de eene of andere draat van dc ftad Frankfort.
Eene voorwaarde, waarop de burgers van Frankfort hunne uitfluitende voorrechten genieten, is dat ' zy beboorlyk gemeubileerde verblyfplaatzen moeten verkenen voor de Keurvorsten en bun gevolg ten tyde van de verkiezing, waar voor eene kleine fcÜ»-
de-



REIZE LANGS DEN RHYN.
495
deloosftelling betaald wordt, bedraagende niet meer dan zes guldens in de maand. De dad biedt den Keizer een ton van den keurigften Rhynfchen Wyn aan. Sommige burgers tragteden , geduurende de verkiezing van tien tegenswoordigen Keizer, zig fchadeloos te (teilen, door vyf duivers voor het pond te vraagen van al het vleesch, dat door de genen, die in eene openbaare hoedanigheid aldaar waren, gebruikt wierd. Deeze eisch wierd zoo ontzagchelyk boog gerekend, dat verfcheiden der Keurvorsten zig zeiven van hun eigen flagtvee voorzagen.
Verfcheiden maanden te vooren zyn dc vertrekken reeds befprooken, en, om misdagen en verwarring voortekoomen, worden de wapens van de Keurvorsten boven de deuren gezet, met de opfchriltcn: Keur-Trier:, Keur-Mentz , Keur-Beieren enz. In fommige draaten merkten wy op dat de helft van de draat door Keurvorsten gehuurd was. De hotels van de vreemde Afgezanten vertoonen ook derzelver wapenen boven de deuren.
Het groot voordeel, dat de burgers 'er van hebben, ontltaat uit het ontzagchelyk getal vreemdelingen , die aldaar koomen om de plegtigheid te zien. Met alleen brengt de vermeerderde verteering, gevoegd by den verhoogden prys der levensmiddelen, veel winst aan, maar zy, die zoo gelukkig zyn van hunne huizen in de voornaamfte ftraatcn te hebben, door welke de treinen gaan , winnen aanmerklyk. Het is niets ongewoons drie honderd Louis cl Or te li 4 vraa-



'494 REIZE LANGS DEN RHYN.
vraagen voor het gebruik van eene kamer met drie raamen, of van één tot vyf Louis a"Or voor eene enkele pl.-.ats, naar den rang van den vreemdeling en het min of meer voordéelig üifcsigt.
X L 111. BRIEF.
Myn Heer! » Frankfort. JTllzoo wy in het midden van deeze drukke toebereidzelen tot de verkiezing en krooning van den Keizer te Frankfort waren , en bet ons niet mogelyfc was aanfehouwers van deeze plegtigheden te zyn, tragreden wy dit gemis te vergoeden door te verneemen naar alle de omftandigheden van eene pleatigheid, die voor zoo pragtig wordt gehouden, en die het Roomfche Ryk byzonder eigen is. Ik hen zoo gelukkig geweest van onderrigtingen jntewinnen, die dc u kan verzeekeren dat echt zyn. • Sommige van deeze byzonderheden zyn vcvamcld voor de plegtigheid , en andere zyn my medegedeeld door aanfehouwers, welker hooge rang hen in den «run, fngflen fbrnd plaatfle. Het beste naricht omtrent de omftandigheden die by de verkiezing van eenen Dmtfchen Keizer plaats hebben, welk ik tot hiertoe ontmoet heb, is te vinden in Fennings Geographiemaar het met die, welke ik voor niy heb, "vergelykendc, bevond ik dat het in verfcheiden belangryke
bv*



REIZE LANGS DEN RHYN. 495
byzonderheden zeer gebrekkig was, en behoef daarom geene veröritfcmddiging voor het mededeelen van bet volgende, als omftandiger en naauwkeuri;;er.
Sommige van de gewoonten, die men riÖg aanhoudt, zyn zoo bngeryrnd , dat zy doen lagchen, maar ik ben voorne; mens, ondanks de koddige denkbeelden, die natuurlyk opkoomen, bet verhaal niet aftebreekcn door eenige myner aanmerkingen. Gy zult met my oordeelen dat het eehigzitrts vernederend voor het verlichtst gedeelte van het Ryk is zig aan formaliteiten en plegtigheden te onderwerpen, die, niet meer uit die beginzelen en zeden voortvloeiende, die haar decden invoeren en haar in haaren.oorfprong gewigt byzetteden, nu zoo kinderachtig en ortgeryfnd voorkoomen.
Hoe otrvoorzigtig het mag geacht worden bygcloovige gebruiken , door zoo veele eeuwen geheiligd, aftefchaffen , zult gy egter vraagm : belmoren niet de perfoonen van deeze eeuw by tyds te begrypen dat, naardien het aanwasfend licht van elk tydpeik, juister dei.kbeelden van voegzaamheid, verfprêidt, het verdandig zoude zyn gewoonten aftefcbafi'en , die, in plaats van eene pjegtjgheid, die men de pragtigde wil maaken, waerdigheid bytezetten, baar in weinig jaaren het voorwerp van algcmeénc befpotting moet doen worden ?
liet is waar, de aankleeving van deeze oude formaliteiten en gewoonten geeft den denkenden geest altoos eene aangenaame bezigheid; die haar befchnuwt als eene vertooning van de oude zeden, en van de li 5 by-



496 REIZE LANGS DEN RHYN.
bygeloovigheden van oude tyden; maar als de eerfte perfonaadjcn v ti het Ryk de eerfte rollen in deeze opeulyke klugtci fpeelen, vernederen zy zig tot den ftaat van gemccne klugtfpeelers. (*)
De verkiezing van de Duitfche Keizers en RoomRhe Koningen , en de plegtigheden van derzelver krooning en zalving gefchiedcle voor veele jaaren in de Keizerlyke ftad Aken. In vroeger tyden wierden de..ze plegtigheden verrigt te Keulen, Regensburg, Au^sburg, en in andere' fteden van het Ryk, maar thans geleideden zy alleen te Frank/ort aan den Matn en maaken een van derzelver uitfluitende voorrechten.
Ey den dood van eenen Keizer kondigt de Keurvorst van Mentz, in hoedanigheid van Kancelier van het Ryk en Directeur of Voorzitter van het Keurvorstlyk Collegie de gebeurtenis aan elke afdeeling van het Ryk aan. Hy zendt ook brieven van opöntbod rond tot verkiezing van eenen nieuwen Keizer. Volgens een uitdruklyk bevel van de gouden bulle, mag ztrks niet langer uitgefteld worden dan drie
maari-
(*) Alzoo alle de plegtigheden, die in deezen en d n volgenden brief befchreven worden, by de verkiezing van den tegenswoordigen Keizer zyn nagelaaten , hetgeen gefchiedde nn dat deeze brieven gefchreven waren, is het te denken dat men dezelve by eene volgende gelegenheid niet meer zal in acht neemen, en misfehien-kan dit verhaal befchouwd worden als eene hiftorie van het voorledene, die niet meer herhaald zal worden.



R.EIZE LANGS DEN RHYN. 497
maanden , maar dit bevel wordt niet naauwkcurig opgevolgd. De Keurvorsten vergaderen te Frankfort , of in eigen perfoonen, of door hunne gemachtigden, van welke elke Keurvorst twee of drie mag zenden. Het gebeurt zelden dat 'er van de waereldlyke Keurvorsten in perfoon verfchyncn , maar dc verfchillende bedieningen, welke men den geestlyken heeft opgelegd, laaten niet toe dat zy afwezig blyvcn. Daar worden ook Afgevaardigden benoemd van wegens de andere Staaten, Vorstendommen en vrye Steden des Ryks, en, als de eene of andere vreemde Mogendheid denkt dat zy een byzonder belang by de verkiezing heeft, zendt zy haaren Vertegenwoordiger om op de verrigtingen van het Collegie een waakend oog te houden.
Als deeze Keurvorstlyke perfoonaadjen vergaderd zyn, worden de Keizerlyke Infgnia, beltaande uit de Kroon, den Scepter, hef Zwaard, den Bol en andere dingen, van welke hier na zal gefprooken worden, die Hechts by zulke gdegenheden gebruikt worden, van Neuremberg over Aken naar Frankfort gebragt; dit' gaat met veel nlegtigheid en ftatïe toe. Zy worden op eenen pragtigen wagen gezet , van plaats tot plaats door eene talrykc wagt begeleid, cn in alle dc fteden, door welke zy gaan, met het luiden der klokken en andere vreugde-tekenen ontvangen. Vervolgens bepaalt de Keurvorst van Mentz den tyd, wanneer de raadplcegingen, die de keuze moeten voorgaan, zullen beginnen. Deeze worden op het Stadhuis of in den Romer gebouden, in eene
ka*



49S REIZE LANGS DEN RHYN.
kamer, die alleen tot dat werk beftemd is. Zy hebben betrekking op den Staat des Ryks, de veranderingen , welke het oorbaar mag zyn te maaken, en gcvolglyk dc nieuwe voorwaarden , welke men de dingers naar deeze Keizcrlykc eer zal voorflaan; de volgende zyn dc hoedanigheden, welke iemand verkiesbaar maaken.
Voor eerst worden de vrouwen uitgefloten. 2. De toekoomende Keizer moet een Düïtfchér van geboorte zyn. 3. Van den Hoogen Adel. 4. Een waereldlyke Vorst. 5. Een belydcr van den Christlyken Godsdienst, maar zonder onderfcheid van feétén. 6. Hy moet meerderjaarig zyn.
Daags voor de verkiezing moeten de gantfche Magiftraat van Frankfort, de burgers en dc bezetting der dad eenen eed van getrouwheid jegens de Keurvorsten afleggen, by welken zy erkennen dat, géduurende den tyd der verkiezing, het Kcurvorstlyk CoDegie hun Souverein is. • Ook geeven de Keurvorsten een cdikt uit, by welk alle vreemdelingen van beiden kunnen , van welken rang of daat zy mogen zyn, worden gelast uit de dad te gaan, tot dc verkiezing zal volbragt zyn. De Afgezanten van Koningen, de Pauslyke Nuntiusfen en de Afgevaardigden van verfchillende Staaten en Steden van het Ryk zyn dit edikt onderworpen. Deeze verordening is baarblyklyk om "voortckoomen dat iemand der Vorsten, welker gevolg dikwyls zeer groot is, onlusten venvekke om de verkiezing te dooren of invloed op dezelve te oefenen. Zy behouden evenwel
het



REIZE LANGS DEN RHYN. 499
het vermogen van hunne byzondere vrienden en nabeftaanden dienst te doen, welken zy gedrukte verklaaringen van befcherming vcrleenen. In den avond, als zy vertrokken zyn, worden de poorten gefloten, en de fleutels in het paleis van den Keurvorst van Mentz gebragt. Als de keuze verrigt is, worden dc poorten weder geopend, de vreemdelingen ingelaaten, de Algevaardigden worden weder in hunne eer herfleld en worden genodigd om by de Krooning tegenswoordig te zyn. Tot meerder voorzorg tegens oproeren mogen 'er geene wynen of flerke-dranken aan dc inwooneren verkogt worden , en geen Jood mag zig op de ftraat vertoonen.
Vroeg in den morgen (van den dag, tot de verkiezing bepaald, worden alle dc draaten met Soldaaten bezet, in het byzonder die draaten, door welke de optogt'geleideden zal. Ten agt uuren kondigen alle de klokken van de dad aan dat de Keurvorsten uit hunne wooningen naar den Romer op weg zyn, om in hunne datic-klederen gekleed te worden. Deeze optogt gefchiedt te paard. Het kleed van de waereldlyke is een lange wollen mantel van karmozyn met hermelyn bezoomd, van de kraag tot den onderden rand, cn aan de flippen, met eenen rooden kap van dezelfde dof en kleur. De mantel van de gecstlykc Keurvorsten is fcharlaken, maar van denzelfde'"!] vorm. Hun hoed of hunne muts is vierkant. Dus uitgedoscht begceven zy zig naar dc kerk van St. 1>autholomet's in de volgende orde : 1. De Proviand-meester van het Ryk. 2. De Lakeien van
dc



500 REIZE LANGS DEN RHYN.
de Keurvorsten en wettige Afgevaardigden. 3. Hunne Pages met hunne Opperhoofden of Page-meesters. 4. Hunne Notarisfen , Secretarisfen en Pvaaden. 5- De Ruitery van de Afgevaardigden. 6. De Keurvorsten en Afgevaardigden, die naar hunnen ouderdom ryden, de jongde Keurvorst rydt voorüit en de andere volgen in diergelyke orde ; voor in den trein volgt de Opper-Hof-Marfchalk, met een zwaard dat in de fchcde is, in zyne hand, dc punt opwaarts houdende. De Vertegenwoordiger van den Keurvorst van 'Saxen draagt ook een zwaard, in hoedanigheid van Marfchalk des Roomfchen Ryks.
De trein wordt ter weder zyde begeleid door de Lyfwagt der Keurvorsten.
De Keurvorsten worden ontvangen door de BiSfchoppen en andere Geestlyken, als zy de kerk inkoomen, en worden naar het Choor gebragt. Die van den Roomsch-Katholyken Godsdienst neemen plaats onder roode gehemelten regt over het Altaar, aan welk eene Hooge Mis gedaan wordt. Als deeze verrigt is, verzamelen zy rondom het Altaar en dc Keurvorst van Mentz neemt hun den gewoonen eed af. Nu gaan zy naar de verkiezing kamer, die het Conclave genaamd wordt. De deur wordt door den Ryks-Marfchalk gefloten en door den Kcizerlykcn Kamerbewaarder met eene flaf in de hand bewaard. Deeze eer wordt altyd aan eenen Graaf van WerTHer vergund. In deeze kamer neemt dc Keurvorst van Mentz de Memmen op, en brengt dan de zyne uit. Hy, die de meefte ftemmen heeft, wordt voor
Kei-



REIZE LANGS DEN RHYN.
501
Keizer verklaard. De uitflag van de (remming wordt in behoorlyke form aan den verkozcnen bekend gemaakt. Geen mededinger mag zig op deezen tyd in de Had ophouden. Leopold en zyn gevolg onthield zig verfcheiden weeken op een dorp digt by Mentz. De-tyding van zyne verkiezing wierd hem door den Prins van Meckelenbvrg, broeder van de Koningin van Enge/and; in perfnon , aangekondigd. Zy vertrekken met dezelfde ftatie en in dezelfde orde weder naar hunne wooningen, en de dag wordt befloieii met allcrleië vreugde-betopnirigen.
Alzoo een te lang uitftel groote kosten zoude veroorzaaken en fchadelyk zoude zyn voor het algemeen belang des Ryks , wordt 'er een naby zynde dag bepaald om de zoogenoemde Capitulatie te tekenen. Deeze bevat de artykelen , welke de Keurvorsten voorgcfteld hebben,, welke de nieuwe Keizer plcgtig zweert te zullen naarkoomen, en die by ondertekent. Deeze artykelen wierden eerst gctckcnd_ door den Afgevaardigde van den Keizer, als Keurvorst van Bohemen, in naam van zyn' meester.
De dag , tot de onmiddelyke tekening van den Keizer bepaald, is zeer plegtig. Dc Keurvorsten en Afgevaardigden met de Afgezanten van de verfchillende Hoven, vormen eenen trein om het nieuw Opperhoofd des Ryks tot op eenen aanmerklyken afdand van Frankfort re gemoet te gaan, en zy begeleiden hem naar de ftad, in eene ftatie-koets gezeten, zoo grootsch en zoo ryk verfierd als ;c bedenken is en door geld gèkogt kan worden, verzeld van zyn eigen
tal-



502 REIZE LANGS DEN RHYN.
talryk gevolg en van de toejuichingen van duizenden en tien duizenden omringd. Zy gaan terftond naar het Conclave in de St. Bartholomeos kerk; de eeden worden afgenoomen ; de artykelen worden ondertekend, en de algemeene blydfchap wordt aan den dag gelegd door feesten en andere vrcugde-betoo-
ningcn, die my eene goede gelegenheid geeven
om myn verhaal aftebreeken , om 'er geen gebruik van te maaken.



DE RHYN.



■



DE RHYN
O F
REIS van UTRECHT
N A
FRANKFORT,
HOOFDZAAKLYK LANGS DE OEVERS VAN DEN RHYN,
door
T. C O G A N.
in gemeenzame brieven.
Uit het Engelsch. /^^^g.
Vyfde en Laatste Stuk.
Te HAARLEM, By A. LOOSJE S, Pz, m d c c e.



Wanneer de Vyf Stukken van deeze Reis by eén gebonden moeten worden, gelieve de Binder de aparte 'fitels der V Stukjens te verwerpen en alleen van een Franfchen Titel en den Algemeenen Titel gebruik te ■maaken.



I""
R E I Z Ê
LANGS DEN
R PI Y N.
XLIV. BRIEF.
Myn Heer!
Frankfort.
D Keizer bepaalt zelf den dag van zyne plegtige i! krooning, die gemeenlyk vroeg is. De verkiezing r. van Leopold gefcldedde op Vrydag den tweeden \ October. Hy deed den eed des Maandags en bepaalde den volgenden Vrydag tot zyne openbaare inU wyding. Men neemt nog alle de formaliteiten, die in S oude tyden in gebruik Waren, niet naaüwgezetheid I in acht, en de ouden voegden by alle omdandighe-
': den van waereldlyken luister, die zy verzinnen kón* I den, de hulp van godsdienftige plegtigheden, welke
' in bygcloovige ecuwen heerschten. De Infignia, I Welke ik boven heb opgegeeven, worden uit hunne
i bewaarplaatfen te voorfchyn gebragt. Derzelver inI Wendige waerde wordt vergroot door de omftandig-
: heid dat zy beftemd zyn tot de plegtigheden van
' deezen dag alleen. Sommige van deeze worden voor K k we-



5©4 REIZE LANGS DEN RHYN.
wezenlyk van gewigt gehouden, en zy zetten de krooning wettigheid by, door dien zy befchouwd worden als zinnebeelden en tekenen van de groote macht, met welke het Hoofd des Ryks thans bekleed is. Zy beftaan uit 'Keizerlyke Infignia en Keizerlyke Keliquieën. Dc Keizerlyke Infignia zyn de volgende:
1. De Keizerlyke Kroon van louter goud , die voorheen omtrent veertien ponden woog; maar dit gewigt te zwaar zynde voor hedendaagfche hoofden, is nu tot op agt-ponden verminderd. De top eindigt in eenen ring. Zy is van vooren verfierd met een kruis, en in agt vakken verdeeld, waarin een groot getal ongepolyste diamanten gezet zyn.
2. De Scepter, van boven in de gedaante van een eikel eindigende met zes bladeren , van welke drie opftaan en drie nederhangen , beurtelings. Hy is van ftxrk verguld zilver; maar de tyd en het herhaald gebruik hebben aan het handvat het goud afgefleten.
3. Dc Keizerlyke Bol, zynde een gouden kloot, weegende drie mark en eene halve once en zoo groot dat hy de hand van eenen volwasfen man vult. Hy is in drie vakken verdeeld door eene reep goud en eindigt in een kruis, als dat op de kroon. Deeze kloot moest oorfpronglyk de algemeene beheerfchin'g verbeelden en wierd genoemd: Signum Imjierii Orbis terrarum.
4. Het zwaard van Karel den Grooten of Charlemagne, waarop ftaat: Chriftus vincit, regnat, imperat. De greep is aan de eene zyde verfierd met
een'



REIZE LANGS DEN RHYN. 505
n
een Arend en aan de andere zyde met eenen Leeuw met twee (laarten.
5. De Keizerlyke kleederen. Een gedeelte van deeze zyn dezelfde, welke Karel de Groote voorheen gedraagen heeft» Zy beftaan uit eenen langen zyden rok, ryk met goud geborduurd en met kostbaare juweelen bezet, een kamizool, de Dalmatica genaamd , welk de nieuwe Keizer onder bet fchort draagt; een klein zyden kleed, de Alba genoemd, dat de Keizer over den mantel draagt. Het is een gedeelte van de klcedy, die by het vieren van de Mis gedraagen wordt. Het wordt gedraagen ter oorzaake de Keizer altoos wordt aangefteld als Kanunnik van St. Marias Apostolifche Kerk te Aken en als i dus behoorende tot den geestlyken (land; de Stok, een langen band, verfcheiden duimen breed, die over de fchouderen hangt; de Keizerlyke Ringen, I die> bY deeze gelegenheid aan 's Keizers vingeren ge(looken worden; de handfehoenen en fchoenen van I Karel den Grooten.
Naardien Karel de Groote een zeer groot man I was, zyn verfcheiden ftukken van deeze kleeding veel te groot voor de meeste van zyne opvolgers; maar zy worden den dag te vooren zoo goed mogelyk naar de grootte van den nieuwen Keizer gemaakt. De plegtighcid van den dag zetten deeze Infigmd I aangelegenheid by en (tellen Keizerlyke hoofd , en '. fchouderen in ftaat om eenen lompen last te draagen, die by minder plegtige gelegenheden ortdraaglyk zyn zoude.
Kk a De



5o6 REIZE LANGS DEN RHYN.
De Keizerlyke Reliquieën zyn: een (luk van dg kribbe, waarin onze Heiland by zyne geboorte gelegd wierd: een ftuk van de keten, waarmede de Apos- j telen Paulus en Johannes in de gevangenis geboeid waren: een ftuk van het tafellaken, dat door Christus en' zyne Discipelen by het laatfte Avondmaal gebruikt wierd : een ftuk van den tafeldoek, dien onze Zaligmaaker gebruikte by het wasfehen van de voeten der Discipelen: een tand van Johannes den Dooper, en een ftukjen van den rok, dien hy in de wildernis "droeg : eenige doornen van de doornenkroon: de.yzeren punt van dc fpecr, waarmede onze Heiland aan het kruis doorltooken wierd; een ftukjen van het kruis: een arm van de heilige Anna, een ponjaard van den heiligen Mauritius.
Alle deeze heilige overblyfzelen en de bovengenoemde Keizerlyke Infignia worden, in de kerk van den H. Geest te Neurenberg geplaatst, maar de volgende vier worden bewaard in de Keizerlyke ftad Aken , namelyk : het zwaard , waarmede Petrus het oor van Malciius afhieuw, de ponjaard en gordel van Keizer Karel den Grooten, een doos met aarde, gedrenkt met het bloed van den heiligen Martelaar StephaWus; de vier Evangeh'eën met gouden letteren gefchreven. Het zwaard van St. Mauritius wordt in den optogt gedraagen; de andere Reliquieën worden flechts by deeze gelegenheid in het openbaar vertoond.
De morgen van den grooten en gewigtigen dag wordt, gelyk de voorige , ingefteld door het vroeg
in



REIZE LANGS DEN RHYN. 507
in de wapenen koomen der troepen. Ten agt uureft betrekken de burgers , onder de wapenen , hunne posten, en alle de klokken in Frankfort kondigen bet begin der plegtigheid aan. De drie geestlyk'é Keurvorsten, dat is, die van Mentz, Trier en Keulen, in bun kcurvorstlyk gewaad gekleed, van veele Disfchoppen, Abten en andere geestlyke broederen verzcld, en door een groot aantal van die tot hen behooren gevolgd, begeeven zig naar de St. Bartholomeus kerk om den nieuwen Keizer te ontvangen. De waereldlyke Keurvorsten, of hunne Gevolmachtigden , de eerfte met den Kcurvorstlyken mantel omhangen , de andere in de gewoone kleeding van lieden van rang, gaan naar den Rijmer, vcrzeld van hunne Lakeien in kostbaare licvereiën , en hunne andere Afhanglingen in groot gala, en voegen zig by den Keizer, en zyn gevolg , beftaande uit de eerfte perfoonaadjen uit het Duitfche Ryk. Nu beginnen zy hunnen optogt. Op het tydftip dat zy uit den Romer koomen, worden 'er honderd ftukken kanon driemaalen van de wallen gelost, de klokken worden geluid, en van alle de torens wordt de trompet geblaazen. Deeze cn bet gejuich van de menigte kondigen het omliggende land aan dat de groote optogt begonnen is. De optogt gefchiedt in de volgende orde : 1. De Provoost van het Ryk leidt den trein, met zyn ampts ftaf in de hand, verzeld van de Keizerlyke Pioniers; twee Lyfwagten; de Proviantmecster van den Keurvorst van Brunswyk, met de Lakeien, tot Kk 3 de



50S REIZE LANGS DEN RHYN.
de zending behoorende, de Proviantmeester van den Keurvorst van Brandenburg en Lakeien, die van alle de waercldlyke Keurvorsten volgens hunnen rang; de Livrei Bedienden van den Keizer; de Pages van den Keurvorst van Brunswyk; de Pages van .de andere Keurvorsten; de Qpper-Marfchalk van den Keizer; die van de geestlyke Keurvorsten met hunne ftaven; de Raadsheeren, Sceretarisfen der zendingen, Ridders enz. van het Ryk en de Keurvorstendommen te voet en bloothoofds; de Prinfen van het Ryk te voet en bloothoofds; de Keizerlyke Trompetters en Keteltrommen te paard, de Keizerlyke Herauten te paard; de Afgevaardigden of Gevolmachtigde Vertegenwoordigers van afwezige Keurvorsten te paard; de Officiers van het Ryk met hunne Infignia, namelyk, de Keizerlyke Erf-Proviantmeester draagende den Bol in het midden; de Erf-Kamerhcer van het Ryk, met den Scepter aan zyne regterhand, en aan zyne flinkerhand de Erf-Schatmeester met de Kroon; de Erfbeker-draager van het Ryk, en de Keizerlyke OpperMarfchalk met het ontbloot zwaard van St. Mauritius; de Keizer in zyne eigen kleeding, maar met eene kroon op het hoofd, te paard, en onder een gehemelte, door den oudden Magiftraat van de Rad gedraagen, verzeld van de voornaamfte Heeren van zyn hof; zyn Opper-Schildknaap; de Kapitein van de Helbardiers; de Kapitein van de Standaard-draagers en zyne Lyfwagt te regter en flinker zyde te voet en bloothoofds. De ICeizei', de kerk inkomende, wordt ontvangen
door



REIZE LANGS DEN RHYN. 5°9
door den Keurvorst van Mentz, die de plegtighdd van de zalving in zyne Aartsbisfchoplyke pontificalia moet verrigten; doch de twee andere in de choorkleeding. Deeze drie Aartsbisfchoppen , van Bisichoppen en andere Geestlyken verzeld, leiden den Keizer naar eenen pragtigen zetel, en de geheele trein plaatst zig volgens hunne rangen en ampten; her kcrk-gezang wordt aangeheven. Hetzelve geëindigd zynde, nadert de Keurvorst van Mentz, met zyn Bisfchopsftaf in de hand, het altaar., met zyn aangezigt naar den Keizer gewend, bidt, en geeft hem den zegen. Als hy het teken des kruifes maakt, weergalmt de kapel van Domine, exaudi nos! (Heere, verhoor ons!) Men ftelt den Keizer eenige vraagen voor, die hy beantwoordt , en hy legt andermaal den eed af dat hy de plichten van zyne hooge waerdigheid getrouw en yverig zal vervullen. Deeze plegtigheden geëindigd zynde, gaat men over tot die van den Keizer te zalven. Alle de Hukken, daar toe vereischt, zyn onder het opzigt vaft den Keurvorst van Brandenburg, uit kragte van zyn ampt van Aartskamerling van het Ryk; maar de plcgtigheid wordt door den Aartsbisfchop van Mentz verrigt. Den Aartskamerling den Keizer zyneOpper-kleederen afgenoomen hebbende, nadert de Aartsbisfchop van Mentz met heilige olie in zyne hand, zeggende: pax tibi, (vrede zy u) en de Zangers antwoorden et cum fpiritu tuo (en met uwen geest.) Dan zalft hy den verkoren Keizer zeven maaien , te weeten , op de kruin van het hoofd, op dc borst, op den nek, de Kk 4 fchou-



510 REIZE LANGS DEN RHYN,
fchouderen, de armen, ellebogen en hand-palmen, befluitende met de zegening: Vivat Rex in aternum Cde Koning leeve in eeuwigheid.) De kleederen van den Keizer zyn zoo gemaakt, dat deeze deelen gemaklyk ontbloot kunnen worden.
Vervolgens gaat men over tot de plegtige krooning. Dit is ook het werk van den Keurvorst van Mentz, van de twee andere geestlyke Keurvorsten verzeld. De gezalfde keert naar het Conclave, wordt in de bovengenoemde kleedy van Karel den Grooten gekleed , en verfchynt weder voor het altaar. Het zwaard van Keizer Karel wordt hem aangegord; de Ring wordt hem aan den vinger geftooken; de ■Bol wordt hem in de hand gegeeven, en de Kroon wordt hem op het hoofd gezet. In deeze plegtige uitdosfing legt hy andermaal eenen eed af en ontvangt het Sacrament, tot een teken dat hy, hoe groot hy is, egter in tegenwoordigheid van den Koning der Koningen (laat. Voor hy deezen eerdienst verrigt, wordt hem de Kroon door den Keurvorst van Trier afgenoomen; zy wordt, geduurende de plcgtigheid, door den Erf-Schatbcwaarer van het Ryk vastgehou, den, en dan weder door den Keurvorst van Keulen opgezet. De Keizer nu volkoomen gehuldigd zynde, verrigt de eerde daad van opperheerfcbappy door het maaken van Ridders. Hy klimt op eenen Kei, zerlyken Troon, tot dat einde in de kerk opgcrigt terwyl het choor zingt, Te Deum laudamus. De' Ridders knielen voor hem, en hy raakt hunne fchouderen met het ontbloot zwaard,
Hier-



REIZE LANGS DEN RHYN. 5„
Hieröp begeeven zy zig in ftatie uit de kerk ^ den ^wr. De Keizer is te voet, in het kleed van Karel den Grooten gekleed. De drie geestjyke Keurvorsten zyn naast aan zyn' perfoon. Zy treeden over een plat dat over alle de draaten , door welke zy gaan moeten, gelegd, en met wit, geel en zwart laken bekleed is, dat naderhand onder het volk wordt uitgedeeld. Het gevolg volgt in dezelfde orde als boven befchreven is.
De krooning maaltyd wordt ook met de grootde pragt gehouden, die bedenklyk is, en is verzeld van eigene plegtigheden.
Gy zult u herinneren dat de Keurvorsten van eenen Duitfchen Keizer oorfpronglyk beampten van zyn hof waren , en dat zy, als een gevolg van hunne onmcetlyke rykdommcn, en van hunnen vereenigdeu invloed, van Dienstknegten Heeren zyn geworden, de macht van eenen nieuwen Keizer te verkiezen aan zig trokken, en zyne verkiezing afhanglvk maakten van zekere verplichtingen, door henzelven voor, gefteld. Het is ligt te begrypen dat na dat zy tot zulk eenen graad van hoogheid in den daat wa-en gerezen, de flaafTche ampten , welke zy voorheen bedienden , enkel naam-ampten zouden worden. Zy zouden natuurlyk in verachting geraakt zyn, zoo 'er niet zekere voorrechten en vrydommen aan gehecht waren, van welke het uitfluitend recht van eenen Keizer te verkiezen het voornaamfte is. Deeze Keurvorsten behouden dan ook, by zulk eene groote en plegtige gelegenheid, de fchaduw van hunne ampKk 5 ten.



5ia REIZE LANGS DEN RHYN.
ten, uit kragt van -welke zy Keurvorsten geworden zyn. Ten einde ook het volk den grootften eerbied en ontzag voor de perfoonaadje, die zy thans hebben aangedeld, in te boezemen , neemen zy alle plegtigheden in acht, die hem boven hen verheffen. Hy wordt deezen dag op zigzelven alleen gelaaten. Schoon hy in de openbaare zaal eet, welke in den voorigen brief befchreven is, in het midden van de hoofden des Ryks, en van duizenden aanfehouwers omringd, eet hy egter alleen, en alle eere tekenen Wórden hem toegevoegd. Zyne tafel is zes trappen boven den grond verheven. Zyne Gemalin wordt, als zy 'er tegenswoordig is, flechts drie trappen boven den grond geplaatst, en alle de Keurvorsten worden op gelyke wyze gerangfehikt, volgens de graadeh van hunne waerdigheid; die welke de hoogde in waerdigheid zyn, worden aan tafels, digtstby zynen perfoon geplaatst. De overige Vorsten van het Ryk en de Afgevaardigden der deden eeten in eene kamer daar naast.
Het eeten wordt op des Keizers tafel opgezet door ] de Ryks Graaven, en elk van de waereldlyke Keurvorsten toont een blyk van zyn voorïg ampt; het volgend bericht daarvan zal u eenig vermaak geeven.
De Keurvorst van Bohemen, in hoedanigheid van Bèker-draager, ftygt op een pragtig toegetuigd paard, en rydt, met eenen zilveren of glazen beker in de hand, naar eene zekere fontein digt by den Romer, uit welke men by deeze gelegenheid rooden en witten wyn laat fp'ringen , vult den beker met wyn,
keert ,



REIZE LANGS DEN RHYN. 513
keert terug en biedt hem den Keizer aan. Dit gedeelte van de plegtigheid wordt egter fomtyds nagelaaten. Het overfchot van den wyn wordt aan het volk overgelaaten, dar zeer yverig toedringt om hunne flesfchen met dit dierbaar vogt te vullen en op des Keizers gezondheid te drinken. De Beker-draager ontvangt én het paard én den beker van den Keizer voor zyne moeite tot gefchenk.
De Keurvorst van de Paltz doet vervolgens zyn' plicht als Proviant-meester van 's Keizers huis. Hy ftygt op een trotsch wel getuigd paard, en rydt, met vier zilveren fchotelen in zyne hand, naar eene '( keuken, voor die gelegenheid opgerigt, daar een geheele Os gebraaden wordt, van welke men eenige ftukken op zyne fchotelen legt, met welke hy naar' den maaltyd keert. Het overige van den Os en al het keuken-gereedfehap wordt aan het volk gegeeven, liet paard en de fchotels zyn voor hem.
De Keurvorst van Saxen , als Opper- of GrootMarfchalk van het Ryk, klimt te paard,- met eene zilveren maat en eenen zilveren ftrvk-ftok in de hand, en rydt naar eenen grooten hoop haver, vult de maat, ftrykt die af, en keert 'er mede terug. Het . paard, de maat, en de ftryk-ftok zyn voor hem en het overige van de haver wordt onder het volk uitgedeeld.
De Keurvorst van Brandenburg volgt hem op als Groot Kamerling. Hy rydt voort met eenen zilveren emmer en een tafellaken van het fynfte linnen, in zyne hand, naar eene fontein, vult den emmer met water



5H REIZE LANGS DEN RHYN.
ter en keert terug. Hy wordt ook voor zyne moeite met het paard, den emmer en het tafellaken beloond.
De Keurvorst van Brunswyk, als Groot Thefauricr van het Ryk, fluit het toneel, door onder het volk te ryden, en gouden en zilveren penningen, by deeze" gelegenheid geflaagen, onder de menigte te werpen. Tiet paard is voor hem.
De oude fchaduwen en gewoonten van den dienst behoorlyk in acht genoomeu zynde, zet de Keizer zig in goeden ernst neder aan eenen beteren maaltyd, met geen ander gevolg, onder de hoofden des Ryks, dan de drie geestlyke Keurvorsten, dat is, die van Mentz als Kancelier van Duitschland, van Trier, als Kancclier van Gal/ia of het oude Gaule, en van Keulen, als Kancelier van Italië. Elk van hun heeft eenen zilveren ampts-fiaf in zyne hand , aan welke het Kanceliers zegel hangt. Dit zegel neemt hy 'er af en biedt het den Keizer aan, die het önmiddelyk terug geeft. Door deeze plegtigheid erkennen zy dat dit hoog ampt hun van den Keizer gegeeven is, en hy toont dat het zyn welbehagen is dat zy het zullen behouden. Zy doen dienst als Kapellaanen aan 's Keizers tafel.
Als deeze plegtigheden vestigt zyn, plaatfen zig de Aartsbisfchoppen, Bisfchoppen, Prinfen en andere Edelen, van het Ryk, met de Afgevaardigden der Steden en de Magidraaten van Frankfort aan hunne tafels en deelen in het feest.
Omtrent den avond keert de Keizer in zyne ftatiekocts naar zyn paleis terug, terwyl de Keizerlyke
In-



REIZE LANGS DEN RHYN. 5j5
Liftgnia voor hem uit gedraagen worden. Het toneel wordt befloten met een plegtig gehoor, door den nieuwen Keizer van het Ryk aan de Keurvorsten verleend. Zy ryden, elk in zyne ftatie-koets, naar het Keizerlyk paleis, worden aan den voet van den trap van den voornaamlTen ingang door den Groot Kancelier en Groot Marfchalk van het Ryk ontvangen , en worden door eene rei kamers, daar Avagten gtichaard Haan, naar de gehoor-zaal gebragt. Zy treeden bloothoofds in, maar zoo dra de Keizer zyn' hoed opzet, volgen zy zyn voorbeeld. Elk krygt afzonderlyk gehoor , en men biedt hem een' ftoel aan. Dat duurt omtrent een vierde uurs. De Keurvorst wordt met dezelfde plegtigheid weder naar zyne koets geleid , en die naast aan de beurt ligt volgt hem op. Naderhand doet de Keizer een tegenbezoek en blyft by elk hunner omtrent even zoo lang. Hy gaat vroeg te bed, en geniet daar zoo veel rust als zyne nieuwe .Waerdigheid , de vermoeienisfen van den- dag, en de onftuimigheid van zynen geest hem willen toelaaten.
Terwyl deeze groote perfoonaadjen zulke plegtige rollen op het openbaar toneel fpeelen , vermaaken zig hunne fchoone Gemalinnen in haare afzonderlyke kringen. Zy vormen gezelfchappen , en het is de etiquette, dat de Keizerinne Weduwe aan de fpeeltafel zit met de vrouwen van de Ambasfadeurs, en de Aartshertoginnen met de Prinfesfen des Ryks. Deeze gezelfchappen worden apartementen genaamd.
XLV.



516" REIZE LANGS DEN RHYN.
X L V. BRIEF.
Myn Heer!
Frankfort.
Behalven de menigte menfehen die reeds verzameld was, om hunne byzondere rollen in de plegtigheden van de krooning te fpeelen, of om toekykers van dezelve te zyn, begon zig eene andere klasfe van vreemdelingen te verzamelen om gereed te zyn voor de aannaderende Misfe of Kermis, die in September gehouden wordt, en die vier weeken duurt. By deeze gelegenheid is de ftad opgepropt van volk uit 'de afgelegen ftreeken van Duitschland, fommige om de behoeften van anderen voor de volgende zes maanden te vervullen, andere om zigzelven te voorzien.
Duitschland is dun bewoond, naar evenredigheid van deszelfs groote uitgeftrektheid; behalven aan de zoomen van den Rhyn zyn de groote fteden in vergelyking weinige, en zy liggen op eenen grooten afftand van eikanderen; de wegen zyn flegt, en de wyze van reizen , dat meest in verveelende open wagens gefchiedt, ongemaklyker dan in eenig ander even befchaafd land van Europa. De gemeenfehap is dan ook grootlyks belemmerd en in de wintermaanden geheel afgebrooken. Om deeze ongemak* ken zoo veel mogelyk te gemoet te koomen, wordefl 'er in de lente en herfst markten ,te Frankfort gehouden,



REIZE LANGS DEN RHYN. 517
den, om in de benodigdheden van de zuidlyke deelen van Duitschland te voorzien, en andere te Leipfich, tot gerief van de noordlyke. De markten te Leipfsch beginnen omtrent eene maand laater dan die te Frankfort, worden overvloediger van de verfchillende foorten van koopwaaren voorzien, en worden, by gevolg, ook fterker bezogt. Leipfich ligt meer in het midden van het land, en is van een grooter getal fteden omringd, die hun gerief van hetzelve verwagten. De bewooners van deeze ftreeken zyn ook verftooken van de voordcelen van de fteden in de zuidlyker landen, die, digter by den Rhyn liggende , regelmaatiger en aanhoudender van hunne verfchillende benodigdheden voorzien worden. De Frankforter Mis is egter zeer groot, is van allcrleië koopwaaren ryklyk voorzien en wordt door zeer ryke kooplieden bezogt, die, by deeze gelegenheden grooten voorraad van goederen koopen, om dezelve onder eene mindere klasfe van kooplieden in hunne fteden en dorpen te verfprciden.
Gy zult ongetwyfeld glimlagcnen als ik u zeg, dat deeze twee Misfen de.groote markt voor het verkoopen van letter-vrugten zyn. Ik moet u ook zeggen dat 'er een groot getal manufafturiers betaald worden om gedagten voor de markten te vormen. Door deeze onvermoeide arbeiders worden 'er jaarlyks verfcheiden duizenden boek-deelen van alle foorten en grootten tot verkoop klaar gemaakt. Zy worden gcmeenlyk eer by de maat dan by het gewigt verkogt, gelyk de Advocaaten by u betaald worden,
en-



5i8 REIZE LANGS DEN RHYN.
enkel by regels en letteren, wat zy ook mogen uitdrukken. De pryzen hangen egter in veele af van den aart van het werk, of van den graad van roem , welken dc arbeider mag verkregen hebben. Vertaalingen zyn van de laager klasfe, cn kunnen, naar men my bericht, niet meer haaien dan twee ryksdalcrs het blad. De volgende zyn kleine verkortingen van grooter werken. Dan volgt het tegengeftelde, namelyk, het maaken van een groot werk, uit veele kleine getrokken. Predikaticën pleegen voorheen een geringen aftrek in 't klein te hebben, maar deeze, gelyk ook de traciaaten over godgeleerdheid volgens het regtzinnig ftelzel, zyn zeer aan her daalen. Ket* tei'y is byna tot pari gerezen. Wysgcerige verhandelingen zyn ook aan het daalen, maar zy haaien nog eenen ordentelyken markt-prys. Algemeene Hiftorieën, Toneelfpelen en Romans groeijen in aantal en waarde, en binnen kort hebben de Schryvers van Staatkundige Verhandelingen haaren prys aanmerklyk verhoogd.
Gy moet evenwel niet denken dat een arm Schryver het zal waagen voor zyne eigen rekening te handelen. Hy kan zoo veele maanden niet naar zyn geld wagten, en hy durft zig niet waagen aan het ryzen en daalen van de markt. De meefte worden door hunne principaalen gehuurd en betaald, die dan al het gevaar op zig neemen. Een Uitgeever van aanzien zendt gemeenlyk tweemaalen iri het iaar eene • ! wagen'-vragt weetenfehap naar Frankfort cn Leipfich, gevouwen gelyk de vellen van de pers koomen. Deeze



REIZE LANGS DEN RHYN. 519
ze worden door mindere Boekverkpopcrs gckogt en door eene derde klasfe of verkoopers in het klein door het land verfpreid.
De boeken, die jaarlyks op de twee Misfen gebragt worden, bedraagen een getal van meer dan vyf duizend bockdeelen, en het getal Sehryvers wordt omtrent op even zoo Veel gerekend. Dit is niet onwaarfchynlyk, want zoo de kort begrip Sehryvers drie deelen in een jaar kunnen afmaaken, zal een deftig Compilateur daarëntegens drie jaaren over een enkel boekdeel werken. Een Roman-Schryver, die dit werk gewend is, kan 'er omtrent twee in een j jaar afmaaken; maar dan zullen de Philofophifche en S Metaphyfifche Sehryvers niet in ftaat zyn om.hunne " ftelzels in minder dan drie of vier jaaren uittewerken. Dus, als men het een'tegens het ander rekent, kunnen wy fteden dat, ccetcrisparibus, elk man het algemeen een boekdeel in een jaar kan leveren.
Als een bewys van den yver en de ftandvastigheid,' met welke de Duitfchcrs de letterkunde beoefenen, zal ik u eenige byzonderheden mcdedeelen omtrent het beftuur van het tydfchrift, getytcld Algemeine. Literatur Zeitung, dat te Jena wordt uitgegeeven. I In het jaar 1790 beliep het aantal Sehryvers, die aan i dat tydfchrift werkten, die, welke binnen dat jaar ftiervcn , ingefloten , niet minder dan drie honderd en negen. Van deeze waren honderd en zeventien Hoogleeraars op Duitfche en vreemde Academicè'n, zes en negentig in hoogere of mindere ampten in Kerk en Staat, dertien Geestlyken, zeven BoekcryLl be-



5io REIZE LANGS DEN RHYN.
bewaavers van Vorsten, Graaven enz. Zestien Geneeskundigen, vier Leeraars in de muzyk, cn zeven die geen beroep hadden. De boeken , die in dat werk dat jaar beoordeeld wierden, bedragen een g*ta.1 van duizend agt honderd en vyf. Van deeze waren duizend, drie honderd en zeven en'negentig door Duitfchers gefchreven , vier honderd en agt waren vreemde werken, een honderd en drie en zeventig waren door meerdere Sehryvers gefchreven. De correspondeerende Leden van deeze letterkundige broederfchap in verfchillende landen van Europa zyn honderd en dertien in getal.
Het .tydfchrift van Jena is het voornaamst, maat niet het eenigst. Daar zyn nog verfcheiden andere, welken het geenzints aan verdiensten ontbreekt. Deszelfs, voornaamfte mededinger is de Göitingifchs anzeigen von gelehrten fachen; het wordt in ftukjens uitgegeeven, drie of vier maaien in de week, zoo dat 'er omtrent twee honderd en tien ftukjens in elk jaar uitkoomen. Dit letterkundig tydfchrift is op eene kleiner fchaal dan het ander. In hetzelve waren niet meer dan zes honderd of zes honderd en vyftig boeken jaarlyks beoordeeld , maar het wordt wel gefchreven.
Ik heb laatst de aankondiging gezien van een nieuw tydfchrift dat uitgegeeven ftond te worden onder den tytel yan Annalen der Geografifchen und. Statiftifchen IFisfenfchaften, onder opzigt van den Hoogleeraar Zimmerman van Brunswyk. Volgens het plan van dit werk zoude deszelfs voornaamst onderwerp betrek-



REIZE LANGS DEN RHYN.
5--!
trekking hebben op Geographifche, Politieke en Sta* tidifche onderzoekingen , maar men zou 'er egter beöordeelingen van Duitfche en vreemde werken byvoegen. Daar is reeds een aantal letterkundigen tot die onderneeming aangenoomen. Het moet in maandlykfche ftukjens elk van zes vellen uitkoomen; zes ftukjens zullen een deel maaken. Daar zullen by gelegenheid nieuwe kaarten ingelascht worden. De prys is drie en eene halve dalers elk deel.
Ik heb niet gehoord welke aanmoediging deeze onderneeming ontvangen heeft. Ondanks de bekende bekwaamheden ven den Hoogleeraar in dit vak, twyfel ik of dat onderwerp wel genoeg van algemeene fmaak zal zyn om in een tydfchrift uitgegeeven te worden. Zoo het jaaren lang vervolgd wordt, ge-, lyk het voornoemen is, vrees ik dat de Leczerals een dak over dc oppervlakte van den aardbol zal kruipen, en moede zal zyn voor hy ter halver weg zal wezen.
Hier by kan gevoegd worden dc volgende lyst van werken, die in den jaaren 1790 en 1791 te Lèipfich zyn te koop geveild. Derzelver getal op de MichielMisfe van 1790 was niet grooter dan een duizend en vyf en vyftig; van deeze waren zes en vyftig muzykwerken, en twee cn veertig vertaalingen uit vreemde taaien, voornamelyk uit het Engelsch. Maar op de Paasch-Misfe was het getal meer dan eens zoo groot, zynde twee duizend drie honderd en agt en veertig. In het jaar 1791 bedroegen dc uitgegeeven werken drie duizend vyf honderd en vier, behalven fchoolboeken, kleine ftukjens cn eeuige} werken , die op LI 2 kos-



5^1 RËIZE LANGS DEN RHYN.
kosten van hunne Sehryvers uitgegeeven waren. Heü is opmerklyk, zegt myn Schryver, dat de werken van verbeelding, en de Staatkundige Verhandelingen, die eertyds de zeldzaamfte waren , thans de gemeende foort van fchriftêh geworden zyn.
Ik ben eens voorneemens geweest u een algemeen bericht van de Duitfche' letterkunde te geeven, en geene gelegenheid konde beter zyn dan deeze. Ik had zelfs daartoe eenige bouwdoffen by een verzameld. Maar zedert ik van de drukpers van Mentz af ben, heb ik een vast voorneemen genoomen vait my niet weder in lange en verveelende redeneeringen, over welk onderwerp het ook zy, intelaaten, en ik voorzag dat dit onfeilbaar het gevolg zoude geweest zyn, zoo ik myn voorneemen ter uitvoer hadde gebragt. Duitschland is altoos beroemd geweest van geleerde en werkzaame Sehryvers in de verfchillende takken der afgetrokken weetenfehappen. De Duit-fchers hebben zig, zedert zy de latynfche taal hebben laaten vaareu, en vry in hunne eigen taal fchryven , grootlyks onderfcheiden in ' alle vakken van fraaie letteren. Zy hebben veele uitmuntende Dichters, en zy beproeven nu, met goed gevolg, Romans en Tooneelfpeelen. Het is niet weinig vleiend voor Engeland, dat deszelfs letterkunde verre meer in aanzien is onder hen dan dc Franfche. Ik heb indedaad dikwyls eene treffende overeenkomst opgemerkt tusfchen de genie der twee natieën , door den gantfchen loop des vernufts van de Bovennatuurkunde af tot de liedjens toe, en dit doet hen natuurlyk die werken
den



R.EIZE LANGS DEN RHYN. 523
den voorrang geeven , die meest met hunne eigen fmaak en talenten overeenkoomen. In verfcheiden werken is het niet moeyelyk nategaan dat de Duitfchcrs Engelfche Sehryvers geraadpleegd hebben , en in fommige kan men wat meer dan navolging ontdekken. Op de onkunde van de meeste hunner Leezers in de Engelfche taal vertrouwende, ontkenen zy fomtyds lettcrlyker en overvloediger dan zy zouden hebben durven waagen, zoo onze taal den inwooneren van Duitschland gemeenzaamer ware. Een van hunne beroemdde Dichters Wieland heeft in zyn Qberon de January en Mey van Pope in een van zyne gezangen ingelascht, zonder oogmerk dat het in het licht van eene vertaaling zoude verfchynen. In myne vaart langs den Rhyn, nam ik by geval een gebeden-boek van eene jonge Juffer in handen, dat ik met genoegen zag haar reisgezel te zyn, en ik ontdekte dat het eerde gebed eene vertaaling in profa van het Algemeen^ Gebed van Pope was ; en het tweede beftond hoofdzaaklyk uit plaatfen, getrokken uit de Nachtgedagten van Young, doch zonder dit te erkennen. Deeze uittrekzels hadejen iets nog meer byzonders; zy waren gefchreven door eenen zekeren König een fpecler op den Schouwburg te Mentz, wiens leven , zegt men, overeenkoomt met zyne betooningen van godvrugt. Ik zou meer voorbeelden van dien aart kunnen bybrengen , maar ik weet dat de volgende anecdote u meer zal vermaaken. Terwyl het als een merkwaerdig feit vermaaken doet, zal het tevens bewyzen dat de geest van navolging LI 3 zig.



524 REIZE LANGS DEN RHYN.
zig tot de zonderlingfte en ftrydigfte vakken uitbreidt. Met welk eenen uitflag men dit beproefd hebbe in het voorbeeld, dat ik u verhaalen zal, zal ik aan uw oordeel overlaaten.
Lessing , de beroemde Dichter en McngelwerkSchryver, was in het jaar 1769 te Hamburg, daarhy in vriendfchap kwam met den eerwaerdigen Heer G*** eenen zeer dweepachtigen geestlyken. Deeze vriendfchap mishaagde zynen vrienden en verwonderde elk eenen ; maar hy verdedigde zig met te zeggen dat G*** een man van letteren was. Onder de vrienden van Lessing, die over deeze vriendfchap geërgerd waren , was ook een zekere Heer A*** een geestlyke van eenen geheel flrydigen aart. De Heer G*** was voor het behouden van alle gewoonten, die hy achtte door de oudheid geheiligd te zyn: de Heer A*** was voor die veranderingen, welke de verandering van gevoelens en zeden noodzaaklyk fcheen te maaken. Lessing, fchoon zeer vry in zyne byzondere gevoelens en in den gewoonen inhoud van zyne fchriften, was een verklaarde vyand van nieuwigheden. Hy tragtede.te verfpreiden hetgeen vrye gevoelens genoemd worden, maar hy was een yvcrig voorflander van dc bclydenis van oude vastgeflelde formulieren. Eene andere trek in het karakter van deezen by het algemeen geliefden man was, dat hy zeer geneigd was om de zwakke zyde van een vraagftuk flaande te houden, enkel uit zugt tot twistredenen, op dat hy zyn eigen vernuft zoude fcherpen, en dat van andere zoude opwekken.
Ter-



REIZE LANGS DEN RHYN. 525
Terwyl Lessing te Hamburg was, wierd 'er door de Magiftraat een algemeene vastendag uitgefchreven. Het fchynt dat de wyze van eenen openbaaren vastendag te vieren te Hamburg omtrent dezelfde ware als in de meefte andere landen. Het volk was gewoon , in het midden van het betoonen van ootmoedigheid, zyne fchuld te vcrgrooten door de bitterheid tegens zyne openbaare vyandcn; het hoopte enkel door belydenis van zyne misdaaden den Algemecnen Vader te bcweegen om deszelfs byzondere tegenftandcrs uitteroeyen, en tragtede te vcrgeefsch barmhartigheid voor hunne eigen perfoonen optewekken door zig met zakken en afche te bedekken, en aldus 's hemels toorn naar deszelfs'vyanden aftewenden. Het was by deeze gelegenheden de gewoonte van een dreig-gcbed gebruik te maaken, getrokken uit Pfalm LXXIX: 6. De Heer A*** en een ander geestlyke achteden zig in geweten verplicht het gebruik van dit gebed natelaaten, de Heer G*** aan den anderen kant vond het een gereed middel om eene kwaadaartigen imborst lucht te geeven, en dagt dat geen zweeren te vergelyken was by eene waarlyk vroome heilige vervloeking, en hy maakte geen klein geweld over deeze godlooze nalaating van zyne broederen. De Heer A*** was grootlyks verftoord, dat de Heer G*** zoo verftoord was. In kort, het liep zoo hoog, en zoo vinnig tusfchen deeze verkondigers des vredes, dat den Heer G***, fchoon hy het gemeen op zyne zyde had, egter, alzoo hy het meefte geweld gemaakt had, door het fynodaal geL1 4 zag



5*6 REIZE LANGS DEN RHYN.
zag Rilzwygen wierd opgelegd. Lessing was geen vriend in zyne gevoelens of neiging, van de zaak of den dweepachtigen yver van G***, maar hy wierd door de aanhangers van dezelven fterk verzogt om zyn voorvegter te worden. Dus aangezogt, en aangelokt door het vermaak dat hy genoot in de zwakke zyde te onderdennen, ondernam hy dit vloekgebed te verdedigen, en hy hield doutlyk daande dat eene behoorlyke in acht neeming van de nodige onderfcheidingen en byzondere omftandigheden niet alleen toelieten, maar eischten dat wy tegens onze vyanden zouden bidden. A*** ontkende°het voordel , en beweerde dat een gebed van zulk eenen afzigtlyken aart onbeftaanbaar was met den geest des Christendons, darde liefde tot onze vyanden beveelt. Lessing antwoordde: wy willen onze vyanden lief hebben en evenwel Gods toorn afbidden op hen, die zyne gramfchap verdienen. A*** beweerde dat dit onbeftaanbaar met elkander ware en daagde Lessing uit om een voorbeeld bytebrengen , dat zulke in het oog loopende ftrydigheden konde 'overeenbrengen.
^ Lessing maakte -daarop in den tyd van weinige dagen eene Predikatie over de twee texten Pf. LXX1X: ■5., en Matth. XII: 39-; maar om zyn bewys nog meer kragt bytezetten, gaf hy voor dat zy eene van Yoricks Predikatieën, en uit het Engelsch vertaald was. Deeze Predikatie is nooit uitgegeeven ; daar wierd flechts een half douzyn affchriften van dezelve onder zyne vrienden rond gegeeven , tot vrees en
fchrik



REIZE LANGS DEN RHYN.' 527
fchrik van den Heer A***, die verzegt dat zy uit de waereld mogt geholpen worden, wyl hy den verderflykcn invloed vreesde, dien zyin het gefchil hebben zoude. De fleer Ebert, die deeze anccdote aan Nicolai , den Schryver van de Berlynfche letterkundige Courant, waarüit het getrokken is, mededeelde, had die Predikatie geleezen , en verhaalde 'er Nicolai de volgende byzonderheden uit. Deeze Predikatie was kort, maar een meesteiftuk. Yoricks fiyl was 'er volmaakt wel in nagevolgd. Even zulke eenvoudigheid, doordringendheid, en menfehen-liefde waren met even zulke geestigheid en •levendigheid vereenigd. Ik herinner my geene plaatzen uit de Predikatie zoo volkoomen, dat ik dezelve recht kan doen, maar een gedeelte van de inleiding maakte te diep een' indruk om uit myn geheugen uitgewischt tc worden. Het vertoont een geval, dat aanleiding tot het gefprek gegeeven heeft. Het was als volgt.
,, Oom Tohias deed eene wandeling met zynen „ getrouwen Korporaal Trim- Onder weg ont,, moeteden zy eènen vermagerden Franschman, in ,, eene gefcheurde monteering, hompelende op een' ,, kruk , alzoo hy een been verlooren had. Hy ,, nam met nedergeflagen oogen zynen hoed af, zon,, der een woord te fpreeken, maar zyn mismoedig ,, gelaat was waare welfpreekendheid. De Majoor t, gaf hem eenige fchellingen, zonder op derzelver ,, getal te letten. Trim haalde een duiver uit zyn' „ zak, en zeide: Zie dr.ar Franfche hond. De „ Majoor zweeg eenige oogenblikkcn, en, zig toen LI 5 ,, tot



5*8 REIZE LANGS DEN RHYN.
„ tot Trim keerende, zeide hy: Trim, hy is een
„ mensch, en geen hond. De Franfche kreupele „ hompelde hem agter na. Op dit zeggen van den „ Majoor gaf Trim hem nog een Huiver en zeide
„ weder: zie daar Franfche hond. Deeze man,
,, Trim , is een Soldaat. Trim keek hem fterk aan, „ gaf hem weêr een duiver met de woorden: zie
,, daar Franfche hond. En, Trim, hy is een
,, braaf Soldaat geweest; hy heeft voor zyn land ge„ vogten en is onherftelbaar gekwetst geworden. „ Trim drukte hem de hand, gaf hem eenen vierden
„ duiver, maar herhaalde Franfche. hand. En,
,, Trim, deeze Soldaat is een waerdige, fchoon on,, gelukkige huisvader, die eene vrouw en vier kleine ,, kinderen te onderhouden heeft. Trim gaf, met ,, traanen in de oogen , alles wat hy in zyn' zak ,, had, maar noemde hem evenwel nog Franfchen ,, hond, fchoon op eenen zagter toon. Toen de „ Majoor t'huis kwam , vertelde hy het geval aan ,, Yorick. Yorick antwoordde: liet is klaar dat „ Trim met al zyn hart de geheele Franfche natie „ haat, als de vyandin van zyn land, maar hy be„ mint eiken Franschman, die achting verdient.*
XL VI.



REIZE LANGS DEN RHYN. 529
XLVI. BRIEF.
M y n Heer!
' ' 'Mentz.
"V^aarwel, voor lang vaarwel alle onze grootheid! Den derdén dag van ons verblyf te Frankfort zonden wy om eenen oplapper en kooper van half verlieten ' rydtuigen en booden hem onze post-kocst te hoop ' aan. Wy verkogten haar met veel verlies, maar ik i twyfel niet met veel winst voor hem ; als wy dan vergenoegdheid tegens onvergenoegdheid overlTcllen, ] zal de fchaal over het geheel omtrent geiyk zyn , dat eenen wysgcerigen geest te vreden moet Hellen', Ja, ik verheug my zelfs met het denkbeeld dat de hoeveelheid goed over het geheel door deeze koop aanmerkiyk vermeerderd was; ik ben overtuigd dat de kooper veel vergenoegdcr was dan wy onvergenoegd. Onderdek! nu dat de hoegrootheid Hechts Hond als drie tot een, dan waren 'er twee declen vergenoegdheid cerlyk gewonnen. Hy zeide ons ook (toen hy ons betaald had) dat zyn voorneemen was de zwaasne I reis-wielen voor een ligter Hel te verruilen, dc koets onteknappen en die dan aan den oenen of anderen Duitfchen Baron te verkoopen, om 'er mede in j eenen tockomHigen flatigeu trein te ryden. Hy voegde 'er by dat dit plan naauwlyks mislukken kon, alzoo onze koets veel fierlyker was dan -de meeftu
Duit-



530 REIZE LANGS DEN RHYN,
Duitfche. Het genoegen van den Baron , als hy zyne koop, tot eenen maatigcn prys gedaan, zal befchouvven, en, by voorraad zal denken op dc luisterryke figuur, die hy zal kunnen maaken- op het groot tydperk van grootfche veitooning, behoort ook in rekening gebragt te worden. Wy mogen hier veilig byvoegen het genoegen dat wy gevoelden in het vooruitzigt van zulk een eerbiedwaerdigen opvolger te zullen hebben , cn het vermaak, dat in eene menschlievende ziel opkoomt, van de oorzaak te zyn van zoo veel genoegen voor anderen, Deeze dingen wel in acht genomen zynde, zullen ten vollen bewyzen dat wy , over het geheel, aanmerklyk wonnen, fchoon onze kooper ons haHrarrig tot minder dan de halve waarde afdong. Zie ons dan in eene nederige ehaife naar Mentz kceren , die zoo dikwerf was gehuurd en.zoo mishandeld was geweest, dat men denken konde dat elke reis de Iaatfie zoude zyn.
Terwyl wy omtrent ten drie uuren na den middag op eenen helderen aangenaamen dag over dc brug te Mentz reeden, wierden wy door verfcheiden fchuitcn-vocrers aangefprooken, die ons vroegen of wy voorneemens waren den Rhyn afecvaaren en die alle yverig hunnen dienst aanbooden, hunne eigen zorgvuldigheid en gedienstigheid pryzende en voor de gemakken en veiligheid van hun vaartuig inftaande.
Wy maakten koop met eenen van hun, wiens gelaat ons best behaagde, reeden naar onze herberg, aten in haast, pakten ons goed, dat wy agtcr gelaa-
te.n



REIZE LANGS DEN RHYN. 531
ten hadden, en keerden omtrent ten zes uuren 's avonds naar den water-kant, volgens onze affpraak met den fchippcr. *
Daar wordt een groot getal booten op den Rhyn gebruikt, enkel om reizigers te gerieven. Zy zyn van verfchillende grootten volgens het getal derzelve, dat zy bevatten moeten. Die, welke meest gebruikt worden, hebben eene langwerpige kajuit in het midden , die zeer gemaklyk tien of twaalf perfoonen kan bevatten; tusfchen deeze en het roer zyn banken met een ftuk zeildoek, op hoepels gefpannen, tot zittingen , dat een tweede vertrek vormt voor een laager dag van reizigers. De fchippër heeft eenen óf twee knegts.
De prys is zoo als gy kunt bedingen. Zoo gy geheel onkundig fchynt, overvraagen zy ontzagchelyk veel. Somtyds laaten zy vreemdelingen agt of tien ryksdalers betaalen, daar iemand, die gewoon is mede te vaaren, niet meer dan drie of vier zal geeven. Van deeze omftandighcid onderrigt zynde, gedroegen wy 'er ons naar, en huurden onze boot voor omtrent zeven guldens, terwyl wy den fchippër egter veroorloofden nog twee of drie andere menfehen intcneemen, die mede wilden vaaren. Wy vonden naderhand dat hy eene diergelyke koop had gefloten met twee andere gezelfchappen, zoo dat de boot drie maaien verhuurd was, en dc gezelfchappen alle drie uit toegcevendheid medevoeren. Gelukkig troffen wy het zoo wel, dat wy alle den fchippër onzen dank betuigden voor den loozen trek, die hy ons gefpceld had.
Ik



532 REIZE LANGS DEN RHYN.
. Ik weet niet hoe te beginnen om u een denkbeeld te geeven van deeze alleraangenaamdc en romaneske vaart, die overal bevallige en belangryke voorwerpen opleverde.
Ik heb u reeds gezegd dat 'er verfcheiden deelen in quarto gefchreven zyn over de oudheden van den Rhyn. In dezelve wordt een omfcandig verflag gedaan van de bouwing van byna elk kasteel en de begiftiging van byna elk klooster, met de voorvallen, die veele onderfcheiden. hebben door eene reeks van onduimige eeuwen. De ryke dof is de aandacht en van den oudheidkundigen cn van den hidoriefchryver waerdig, maar ,gy kunt'ligt begrypen dat myn beperkt plan Hechts weinige kan bevatten; ja, al bepaalde ik my enkel tot het werk van-eenen fchilder, en al tragtede ik alleen de gezigten aftetekencn, die ons door hunne fchoonheid troffen, dan zou ik nog boekdeelcn fchryven, in plaats van eenige korte brieven. Eene byzondere befchouwing van afzonderlyke brokken zou ook de uitwerking vernietigen, die door de grootheid van het geheel moet voortgebragt worden. Maar hoe kan ik u ecnig denkbeeld van het geheel geeven zonder in de byzonderheden te treeden, waaruit het is zaamgedeld ? De weg te water van Mentz tot Bonn is meer dan tagtig Engelfche mylen, en het oog wordt onöphoudlyk bezig gehouden door de fpoedige opvolging van treffende toneelcn. Misfehien is 'er nergens in Europa een onafgebrooken vaart van zulk eene lengte door zoo veele fchilderachtige landfchappeii. In het eerst kunnen



REIZE LANGS DEN RHYN. 53S
nen de betoverende gezigten gevoel en uitdrukking inboezemen, die bezig houden en vermaaken, doch de ziel kan niet in eenen onafgebrooken ftaat van verrukking zyn , geduurende twee lange zomer-dagen, of zig infpannen om eene doorgaande befchryving te~ geeven van een weg van tagtig of negentig mylen. Dit gevoel moet eindelyk wegfmelten in algemeen genoegen en vrolykhcid, en zoo het dit niet deed, zou men verfcheidcnheid van uitdrukkingen misfen om die verfcheidenheden te befchryven , die onze aandacht levendig hielden. Het zal onmogelyk zyn Om u enkel door befchryving de indrukzelen medetedcelcn , zoo dat zy maar eenigzints die nabykoomen , welke de voorwerpen zelve op onze geesten maakten. De naauwkfurigfte befchryvingen van afgelegen landfchappen declen zelden of nooit denkbeelden mede, die de voorwerpen gelyken. Zy kunnen uwe verbeelding aan het werken brengen, en u in ftaat ftellen landfchappen te fcheppen tot uw eigen vermaak , maar deeze zullen maar eene verwarde en onvolkoomene gelykenis met het oorfpronglyke hebben. Het best dat ik doen kan is het plan te volgen, dat ik by eene voorige gelegenheid heb aangenoomen, u de bouwftoffen geeven, en u dezelve laaten fchikken zoo als uwe verbeelding u zal beftuuren.
Neem dan, voor eerst, myne begunftigde rivier, plaats op dezelve vaartuigen van verfchillende grootte, met den ftroom afdryvende , of door paarden tegens den ftroom opgetrokken wordende. Geef
dee-



534 REIZE LANGS DEN RHYN.
deeze rivier verfchillende draaijingen en verfchillende breedten, maar maak haar nooit zoo eng, dat zy haare grootschheid verliest. Laat haar dan fncl vlieten, door de vermeerdering van haare wateren uit mindere rivieren, die trotsch zyn op haare verceniging en zaamenfmelting met dc groote , of door felle regen-vlaagen,, die ontelbaare ftroomtjens van de bergen doen afloopen, of laat haar zig fchynen te lpoeden door de enge pasfen , door trotfche ftefle rotzen gevormd, als met oogmerk om baar den doorgang te fluiten. Laat haar nu haare wateren als een groot Uil laken uitfpreiden, als of zy rustte van de vermoeidheid van haare onftuimige beweeging. Gy kunt de oppervlakte van den Rhyn by gelegenheid afwisfelen door derzelver ftroom met eilanden te verdeden , en deeze kunt gy vormen van eene overhangende dorre rots, of met gras bedekken en met hoornen opfieren. Laaten op fommige plaatfen de kronkelingen van rivieren gezien worden in eene aanmerkelyke uitgeftrektheid , en laaten zy op andere tusfchen de rotzen vcrlooren gaan. Daar het bed van de rivier het breedst uitgefpreid en het gezigt van derzelver ftroom uitgeftrektst is , zult gy de vlakten ter wederzyde zoo vrolyk en vrugtbaar maaken als mogelyk is, of, om het toneel aftewisfelen, aan de eene zyde der rivier hooge rotzen zetten, en aan de overzyde eene open wel bebouwde vlakte. Gy zult fomtyds den grooten ftroom uit het oog verliezen door zyne fchielyke wending om eene fteile rots, of gy kunt hem in fchyrj oplluitcn door eene , . rei



REÏZE LANGS DEN RH VN. 535
rei bergen tegens u over; maar dan bid ik u deszelfs kanaal naar evenredigheid te verdiepen,'op dat hy met erndige deftige waerdigheid tusfchen de loodregte rotzen mag doorvloeyen, die dreigen hem gevangen te houden.
De keten bergen- en rotzen, die langs de zoomen van den PJiyn liggen, byna onafgebrooken van Mentz tot Coblents en Van Andemach tot Bonn, kunt gy zulke verfchillende gedaanten en Vormen , hoogten en graaden van helling geeven, als u behaagt. Gy kunt eenige aftekenen als hunne oppervlakten tot den graan-bouw aanbiedende , of vriendlyk een fchoot vormende voor moes-tuinen of een hutjen, fommige u daadlyk toelagchcnde met den naderenden oogst, over andere, den ploeger het vermoeid kouter volgende en de traage osfen langs de fteenige oppervlakte dryvende, aangemoedigd door de hoop van toekoomenden overvloed; maar de meede zult gy met wyngaarden bekleeden , aan welke de druiven-trotzen hangen, en eenen weelderigen overvloed belooven , fommige die den landbouw afwyzen , andere met bosfchen en wouden verfierd, die door de Natuur geplant zyn. Zyt niet fpaarzaam op dorpen, die gy aan de oevers der rivier zult plaatfen, en, al zyn zy zeer arm, evenwel nog vergenoegd en gelukkig zult doen uitzien.
Plaats op voeglyke afftanden groote deden. Laaten haare fpitzen door haare hoogte boven laagere gebouwen praaien, maar de groote meerderheid der bergen toonen, welke zy vergeefsch tragten te evenaaren.
M m Be-



53« REIZE LANGS DEN RHYN.
Befcherm en verfchrik deeze fteden met kasteelerf van verfchillende gedaanten en grootten, op de fteile rotzen in derzelver nabtiurfchap gebouwd. Verfpreid eene heilige ftatigheid over uw landfchap door het tusfchen voegen van kloosters, en abtdyën. Wek denkbeelden van vervallen grootheid en vervlogen godsdienftigheid op door de menigte, die reeds tot puinhoopen vervallen zyn. Sommige van deeze overblyfzelen zult gy tekenen van hunne voorige fterkte of verbaazende grootte verleenen, in andere zult gy een eenzaam, torentje laaten , met klim-op bemanteld, en laat de dag, door de venster-gaten of het portaal fchynende, toonen dat de tyd zyn werk byna voltooid heeft.
Gy kunt, terwyl gy met den ftroom afdryft, uit uwe boot naar boven kyken en den wyngaardenier op eene ontzagchelyke hoogte boven u zynen wyngaard zien fnbeyën. Gy moogt uwe vrees voor zyne veiligheid laaten bedaaren, door het ontdekken vaii muuren van ruuwe fteenen, op verfchillende hoogten van de fteile fchuinte gebouwd , om de afvallende aarde tegen te houden, op dat het in vrugtbaare groeiaarde verandere. Andere zult gy lei- en tuffteen tot gebruik van verre afgelegen'landen zien verzamelen, andere zilver erts of andere kostbaare metaalen uit de zyden der bergen zien graaven.
Gy zult deeze toneelen nog verder afwisfelen door acht te flaan op het weder en den tyd van den dag. Gy kunt de toppen der bergen met de ftraalen van'de avond- of morgen-zon vergulden en eene donkere
fcha-



REIZE LANGS DEN RHYN. 537
fchaduw beneden in de valei werpen, en baar dwarsch OVer den droom uitdrekken. Gy kunt de mistige wolk over de kruin van den berg doen hangen, en het kasteel-op den top byna doen verbergen en dan de zon, naar maate zy vordert, die wolk weder doen verdry ven. Zy zal die'fomtyds in donkere kringen oprollen, en haar aan den wind overleveren, om haar agter de bergen te brengen. Gy kunt de plotslings Vallende regen-banen duizend beekjens doen afzenden en den voornaamen droom daar door doen zwellen, den hemel bedekken, door eene donkere wolk van den eenen berg tot den anderen dwarsch over de rivier te fpannen, den blikzem van het een vervallen gebouw tot her ander doen fchieten, en den donder tusfchen de rotzen doen loeyën. Maar gedenk dan dat gy dc lucht zuivert, het groen der bosfehen ververscht, en niet alleen de wyngaarden der ryken verfrist, maar ook het nederig tuintjen van den hutbewoon er. Terwyl gy in de dilte van den avond Voorby de dorpen vaart, kunt gy luisteren naar het vergenoegd gezang dat door de rotzen weêrgalmt, of de klok plegtig de vesper hooren luiden, opdat de dag, waarvan elk uur door zegeningen getekend is, nog gefloten worde met uitboezemingen van dankbaarheid.
Zyt gy laat op bet water, zoo doe de volle maan opkoomen. Laat haar eerst verfchynen als of zy boos ware van gedoord te worden, en laat haar dan, haaren vreedzaamcn aart herneemende, een kleed van zagt licht over de oppervlakte van het water Mm 2 ver-



538 REIZE LANGS DEN RHYN.
verfpreiden. Dit licht kunt gy, by gelegenheid, in millioenen flikkeringen verdeden , volgens den loop van den droom, of de rigting van een vvindjen. Toets het door uilen bewoond torentje met een fchuinfche flikkering van haare zilvere draalen, vertoon eenige van de digt by zynde vaartuigen in een fraai claro obfcuro, en fchilder andere in donkere filhouïtte.
Maar het is tyd dat ik het dichteijyk gedeelte van myne befchryving fluite, welke de aart myns onderwerps zoo voldrekt vorderde , dat ik 'er my aan moest onderwerpen. Ik ben 'er, dank myn gefternte, beter doorgekoomen dan ik had mogen verwagten! Ik zal my in het vervolg Hechts vergenoegen met eenvoudig profa in myn verhaal, zonder my verplicht te rekenen van de minde kleuring gebruik te maaken. Zoo zig egter toevallig de eene of andere fraaie kleine fchildering, of de eene of andere verheven dreek van zelve aanbood , zal ik haar niet wegzenden, fchoon ik u beloof dat ik 'er niet naar zal zoeken.
De onmogelykheid van op alles dil te daan dat ons vermaakte, is reeds bewezen; ik zal de meefte dan met ftilzwygen voorbygaan, en Hechts die aanroeren, die treffender waren in voorkoomen, of in hunne gefchiedenis.
Maar laat^my u thans kennis doen maaken met ons gezelfchap, dat ons de fchippër zoo kondig en zoo vriendlyk bezorgd had. Het een gezelfchap
beftond uit den Hoogleeraar S. van Brunswyk met
zyne echtgenoote; het ander uit Doel:. D —l, een
jong



REIZE LANGS DEN RHYN. 539
jong Geneesheer van Mentz, die nieuw getrouwd was, met zyne jonge en gelukkige vrouw. De Profesfor had geduurende de vacantie een reisjen gedaan voor zyne gezondheid, en was voorneemens, Keulen bezogt hebbende, de wateren van Aken te beproeven. Zyne ongeftcldheid had zyn humeur niet veranderd, zyn ampt had hem niet tot een' pedant gemaakt. Levendigheid tot eenen behaaglyken graad ' van vrolykheid was in hem vereenigd met den man van verftand en den vrydenkenden Wysgeer. Zyne vrouw, fchoon wat ftil en ingetogen, was vriendlyk en toonde in duizend kleinigheden de fterkfte verknogtheid aan haaren man. Onze jonge Doctor was een man van een zedig verftand. Zyne ingetogenheid voor eenigen tyd noodzaakte ons naar wysheid te delven, maar wy vonden die. Zyne vrouw had, zonder fraai te 'zyn, alleraanvalïigfte gelaatstrekken, was jong, levendig, los, volkoomen vergenoegd onder het huwelyks-juk, praatende , lagchende en zingende met eene vrolykheid, die toonde dat zy geene ketenen gevoelde in haare nieuwe verbindtenis, en dat zy in het lang uitzigt van veele jaaren, die zy zigzelve beloofde, niet kon befpeuren dan toncelen van vergenoegdheid en geluk. Zy gingen eenige nabeftaanden te Keulen bezoeken. Haar gebeden-boek en eene groote menigte muzyk toonde hoe zy haar tyd dagt te befteeden. Geduurende deeze korte reis gebruikte zy 's morgens en 's avonds het gebeden-boek, en haare welluidende ftem vermaakte ons en kortte ons den tyd by elke xusfehenpoozing.
Mm 3 XL VIL



54» REIZE LANGS DEN RHYN,
XL VIL BRIEF. '
Myn Heer!
Van Mentz tot Johanmsberg.
w y gaven ons alle over aan de zorg van onzen fchippër, en ten half zeven ftak hy met zyne berk in den ftroom af. De avond was ftil en onze nieuwe kennisfen beloofden, door hunne bevallige manieren, aangenaame rehgenooten te zullen zyn. De verfchillende voorwerpen, die ik hier boven heb opgeteld, of meer byzonder befchreven , vereenigden zig om een enkel landfchap te yormen , door den horizont met fchoonheden te omringen, welker bekoorlykheden fcheenen te vermeerderen, naar maate de ftroom ons dezelve ontvoerde. De ftad Mentz, welker gezigt in het verfchiet ik reeds befchreven cn bewonderd heb, de brug, verlevendigd met het gewoel van veele ordentelyke burgers, die hunne avondwandeling deeden, het nabyliggend dorp Casfel, de bergen van Eackheim en andere daar agter, het aangenaam eiland , met populieren en willigen gekroond, Vlak voor ons, het dorp Ingelheim en Beberick met,' deszelfs pragtig huis, het dorp Schierftein aan onze regterhand een open veld, met wyngaarden afgewisfeld aan onze flinker, fcheenen zaamentefpannen om ons deeze plaats met weêrzii] te doen verlaaten. Het
gc-



REIZE LANGS DEN RHYN. 541
gelukte hun gedeeltelyk, en het zou hun nog beter gelukt hebben, zoo 'er zig geene nieuwe fchoonhcden opgedaan hadden om onze aandachf optewekken en onze genegenheid te winnen.
De geheele loop der rivier van Mentz tot Elfeld, daar wy diepen, is zeer fchilderachtig; het oog wordt aanhoudend bezig gehouden met eene groote verfcheidenheid van voorwerpen , aangenaame dorpen , en vry aanzienlyke fteden, koorn-veldcn, wyngaarden en boomgaarden, kasteelen en godsdienftige gedichten, buitenplaatfen en boeren-wooningen waren in eene bevallige verwarring door elkahderen gemengd, en de breeder oppervlakte van den Rhyn was verfraaid door eilanden van verfchillende grootte. ' Terwyl wy vorderden, befpeurden wy egter dat het ryk de gezigt meest aan de oostlyke oevers van den Rhyn was; veele dreeken van de overzyde waren plat, zandig en dor.
Als ik van deeze nadeelen gewag maak, zult gy verwonderd zyn te verneemen dat het dorp NederIngelheim de geliefdde verplyfplaats van Karel den Grooten was. Misfehien waren 'er plaatslyke voordeden van eenen daatkuudigen aart, die hem de voorkeur aan deeze plaats decden geeven , of misfehien was hy aangelokt door het fraai en uitgedrekt gezigt, welk het heeft over een ryker land. Oudheidkundigen zeggen ons dat hy op deeze plaats een pragtig paleis bouwde, dat het verfierd was met een honderd tal kolommen van Italiaansch marmer, en dat de toegangen tot de verfchillende vertrekken M m 4 door



■
54a REIZE LANGS DEN RHYN.
door tabyke en moeyelyk te vinden gangen gemaakt Waren.
Hier was het dat Confidoriën en Raadsvergaderingen gehouden wierden over zaaken van Staat en Kerk, dat Lodewyk de Goedige, of liever de zwakke en bygeloovige, van verdriet ftierf over de rebellie van zyne zoonen Lotharius en Lodewyk, en dat Hendrik IV., na overwinnaar geweest te zyn in verre de meelte van twee en zestig veldflagcn, die hy geleverd had, zig door verraad van zynen zoon , Heisdrik V., van zyne kroon beroofd zag.
Tc Neder-Wallauf'neemt het land een ftouter aanzien aan , voornamelyk aan den oostlyken oever. De bergen fchikken zig zelve langs den Rhyn, die zyne loop naar het westen draait. Ceres en Pomona laaten hier den grond aan Bacchus over. Hier begint de Rhyngau dat eigenlyk het districT van den Rhyn betekent; dit {trekt zig uit tot Lorrich. De grond is meest met wyngaarden bezet. Het land aan de oost-zyde van de bergen is met een zeer groot woud bedekt, Landes-lVald genaamd, dat zig ten naasten by éot Kanh uitdrekt. Het was langs dit woud dat wy reeden toen wy Schwalbach verlieten. Hier eindigt het grondgebied van Nasfau-Ufmgen. Eene borstweering en graft verdedigen den doorvaart tegens vyanden , die den Rhyn op zouden willen vaaren, en men zegt dat zy eene kragtige verdediging geweest zyn tegens de magt van Gustavus Adol, putfs in den dertigfaarigen oorlog. Het was by middernacht toen wy te Elfeld aan, kwa-



PvEIZE LANGS DEN RHYN. 543
kwamen , die als de voornaamfte ftad in Rhyngau befchouwd v/ordt. Hier wierd een verdrag getekend tusfchen Karel IV. en zynen mededinger Gunther, Graaf van Schwartzenberg, fchoon Gunt her daarna door Karel door vergif wierd omgebragt, om het Ryk voor zig alleen te behouden. Elfekl ligt tusfchen de rivier en de nabygelegen bergen , heeft eenige goede huizen en eenige hoven of kasteden; deszelfs vyfpuntige toren wordt zeer bewonderd, maar het voorwerp , dat ons meest trof, was de groote herberg, die aan de rivier ligt.
Doch, helaas! zoo laat geen volk vcrwagtende, lag het geheel huishouden in de armen van den flaap, Uitgezonderd de zorgvuldige waardin cn haare getrouwe dienstmaagd; zy waren bezig de keuken op? teredden en vuur en licht uittedooven.
De waardin, aangezet door die beleefdheid, welke zugt tot eigen-belang eerst mag ingeboezemd hebben, en welke de gewoonte eigen gemaakt heeft, -beval haare dienstmaagd takkebosfen op de gloeijende asch in de keukeu te werpen en'kaarsfen aantefteeken. Eene opllaande vlam ontdekte ons drie of vier vermoeide reizigers op den grond liggende, die ons oog ontfnapt waren by het flikkeren van de lamp. Het. voorhuis was ook dusdanig ingenoomen. Befpeu,T rende hoe veel 'er nog zoude moeten gedaan worden , eer eenig avond-eetcn met mogelykheid klaar konde wezen , wilden wy niet dat 'er iemand om onzent wille zoude verontrust worden , terwyl wy onze waardin verzeekerden dat wy liever haar voorbeeld Mm 5 w-j.



544 REIZE LANGS DEN RHYN.
walden volgen dan naar den besten maaltyd wagten. Gelukkig voor ons was het enkel de rang van de gasten , die hen zulke nederige flaapfteden deed hebben, en de voornaamfte kamers waren niet bezet.
Misfehien had onze waardin meer fpyt dat wy zonder eeten naar bed gingen dan wy zelve, want, om tegens onvoorziene toevallen verzeekerd te zyn, hadden wy voorraad van tongen, koude hoenderen enz. en eenige flesfehen Rhynfchen wyn medegenoo•men, en, merkende dat wy laat te ElfeJcl zouden aankoomen, hadden wy ons in de boot onthaald. Dus viel het onze eetlust niet moeyelyk het flaaperig verzoek van onze oogleden intewilligen, onder belofte en verwagting egter van des morgens met een dubbel vermaak een goed ontbyt te zullen genieten.
Vroeg in den morgen wierden Wy door onzen fchippër geroepen cn vermaand om ons gereed te houden, met te kennen geeving, dat, zoo wy niet ten zes uuren vertrokken, wy ook laat te Coblentz zonden aankoomen. Geurige kolfy, heerlyke boter, en vette room, den lof van den ouden Buncle waerdig, ftonden voor ons op eene boven-kamer klaar gezet. Dit vertrek had uitzigt over de rivier, en Relde ons in ftaat om nog eens terug te zien op het land dat wy doorgereisd waren, en vooruit te'zien aaar dat, hetwelk wy nu ftonden opteneemen.
Ons gelaat was zoo fris als de morgen. De aangenaame flaap en eene opgewekte eetlust had de maatigheid van den voorjgen avond beloond. De vrouw van den Profesfor fchonk ons de koffy, de levendige
yrouw



REIZE LANGS DEN RHYN. 545
vrouw van den Doctor neuriede een liedje in het vergenoegen en de vrolykheid van haar hart, en de Profesfor begon boertig te worden. In kort, wy konden vry de geliefde uitdrukking van Homerus aanneemen, daar hy het banket der Goden befchryft:
si's ti S-v/ibi lieven tlryt.
Het ontbrak niet aan lust by het lekker maal.
Ik weet niet of gy ooit gelet hebt op den gewoon\ iyken voortgang van gemeenzaame kennis; volgens . myne rekening beftaat zy ten minden uit vyf tydperI ken en fomtyds uit zes.
Het eerst is enkel om by eikanderen te koomen. Het begint met de plcgtigde en naauwkeurigde aandacht op kleinigheden, als het aanbieden van de beste plaats, vooral aan de Dames, deuiterfte belangnee, ming te toonen in haare veiligheid en gemak enz. Deeze ftukken geregeld zynde, volgt natuurlyk het weder, de fraaiheid van het uitzigt, of eenig ander gemeen gefprek, dat de byzondere plaatfen opleveren. Dit tydperk wordt belloten door een algemeen verflag van de toevallen , die ons by eikanderen gebragt hebben.
In 'het tweede tydperk gaan wy voort allernaauw1 keurigst gedienstig te zyn , wy zyn modellen van befchaafdheid en beleefdheid; maar men ftreeft onderling om eikanderen eenen gunftigen indruk van zig zeiven te geeven; men brengt de uitgezogtfte gevoelens



S4ó REIZE LANGS DEN RHYN.
ïens en aanmerkingen , welke de gelegenheid met mogelykheid kan aaubieden, te berde, die men mr> gelyk met inwendig vertrouwen, en zeekerlyk met uitwendig wantrouwen en onderwerping aan beter oordeel voorftelt. Wy pryzen de diepzinnigheid van alle aanmerkingen , die door ons nieuw gezelfchap gemaakt worden „ en meer byzonder als wy ons verplicht rekenen dezelve te wederfprecken of derzelver ongegrondheid te ontdekken.. Zoo wy eenige oppervlakkige geleerdheid bezitten, zyn wy niet nalaatig ja dezelve ten toon te fpreiden, anders houden wy ons te vreden met ftaatkundige onderwerpen, buiten* Jandfche zaaken, koophandel en diergelyke.
Deeze opfchik van den geest begint ras te verveeIen, wy veranderen haar zoo dra de betamelykheid het toelaat in dc derde plaats voor eene foort van half geboorde kleeding, die ons natuurlyk karakter in de beste luimen het naast gelykt. De uitgelezenfte beIangryke hiftoriën, anecdoten en kwiukflagen leveren het onthaal, en de geleerde of ftaatkundige wykt voor den vermaakenden of belang-wekkenden medgezel.
Het vierde tydperk van riaauwe kennis , gelykt meer naar het vertrouwen van byzondere vriendfchap; wy daalen neder tot de perfoonlyke of huislyke gefchiedenis, vefhaalen eenige byzondere ongelukken, fmaalen op de ondankbaarheid van de gene, dien wy wel gedaan hebben, of op dc flegte behandeling van ïiabeftaanden, of weiden uit over de gevoeligheid, waar mede hun gedrag is opgenoomen, of het geduld 5 waar mede het gedraagen wierd,
Pus



REIZE LANGS DEN RHYN. 54?
Dus met aanhoudendheid en behendigheid zig ia elkanderens goede gedagten gehuisvest, en onze ka^ rakters als leerzaam en aangenaam gezelfchap getoond j hebbende, maaken wy het vyfdc tydperk tot eene foort van rust-plaats, daar wy nederzitten om van dien naam op ons gemak het genot te hebben. Na keert de ziel tot haare geliefde vadzigheid terug. Eene genegenheid, op gevoel gevormd, maakt hec voornaamst genoegen van onze verkeering uit. Wy zyn te vreden, wanneer nu en dan eene gemeene ; aanmerking ons fpraak-vermogen tot oefening brengt, k en wy denken zeer vrolylr geweest te zyn, als wy | twee of drie gemeenzaame fpotternyën in zoo veele ■ uuren voortbrengen. Dit tydperk laat ons toe by j gelegenheid eenige geringe zwakheden of zonderlingI heden van de gene, met welke wy verkeeren, met I goedaartigheid en behendigheid in een belagchelyk
licht te dellen, i Het zesde en laatde tydperk is 'er voorzeeker, : doch gelukkiglyk heeft het geene plaats onder waare I befchaafde geesten. By anderen eischt het het voorrecht van toegeevendheid ten kosten van onzen vriend, nu wy ons zeeker rekenen van zyne genegenheid. Ij Nu zyn wy zoo. volkoomen vry van de ketenen der ] pligtplecging , dat wy het waagen om wat kregel ] omtrent beuzelingen te worden. Dit tydperk zal ons ook toelaaten groote beledigingen te begaan met weinig wroeging, als de perfoonen in eenig opzigt onze afhanglingen zyn, en geringe met behoorlyke gevoe1 lighcid te behandelen. Onze naauwe gemeenfcliap
is



548 REIZE LANGS DEN RHYN.
is blykbaar door het tegejrTpreeken van eikanderen zonder den minden fchroom, of door het berispen van kleine gebreken met de grootfte geftrengheid* behoorlyk zorg draagende dat de vryheid van onze taal evenredig zy aan de graaden van onze gemeenzaamheid. Wy beTïouden wel juiste denkbeelden van de regelen" van vriendfchap, maar alle onze edelmoedige bekommernis is dat de genen met welke wy omgaan, die niet zullen merken.
Alfchoon ik deeze verfchillende tydperken van vriendfchap met dezelfde juistheid heb gerangfchikt als fystematifche Geneesheeren de koortfen rangschikken, loopen zy egter, even gelyk de koortfen, in malkanderen, zoo dat de verfchillende kenmerken niet altyd volkoomen onderfcheiden zullen zyn, of in eenen gelyken tyd of juist op dezelfde wyze hunne karakteridieke tyden zullen doorloopen. Hier zal ook verfchil van temperament, bykoomende oorzaaken enz. invloed hebben.
Ons gezelfchap liep de pligtpleegende en geleerde tydperken van vriendfchap den voorigen avond door, en eenige weinige buitengewoone glazen van goeden Rhynfchen wyn bragt ons aan het derde, welke het laate van den dag en ons plotsling vertrek in onze kamers opfchorteden ; maar de verfrisfing van den flaap, het genoegen over tafel en het vooruitzigt van veele genoeglyke uuren met eikanderen te zullen doorbrengen , deeden ons zeer vrolyk dit tydperk intreeden. Het duurde dien geheelen dag, en tot den volgenden morgen om tien uuren, wanneer wy
aan



REIZE LANGS DEN RHYN. 5 f9
lian het vierde tydperk kwamen, dat egter van korten duur was, Wy traden in het Vyfde tydperk, na dat wy Andernach op onzen weg naar Bonn voorby waren , en ik geloof dat het fterk befpoedhjd wierd door het verdriet, dat wy gevoelden, by de aannadering van onze fcheiding.
Ten zes uuren wierden wy wederom door onzen fchippër" geroepen; doch, alzoo hy den Rhyn over moest vaaren om een' tol te Rhyngau te betaalen, en dan weder naar de oost-zyde terug moest keeren om het voordeel van den ftroom, verkoozen wy ';enpaa« j rig eene wandeling te doen. Myn reisgezel nam de vrouw van den Profesfor onder zyne befcherming, terwyl de fchoone zangfter op mynen arm leunde, , en zoo huppelden wy heen, als de theeën over de ; bergen, eiken oogenblik eikanderen nieuwe fchooni heden wyzende. Onder deeze zou ik de Volla Troisfe Hof en Reichers-Hof kunnen befchryven , zoo ik tyd en geduld had om in byzonderheden te treeden , gelyk ook het riviertjen de Er, dat het nabuurig dorp den naam van Erbach geeft. Op eenen kleinen afftand van dit dorp is eene Abtdy den Monnikken van Citeaax toebehoorende. Zy toont haare zugt naar afzondering door half verborgen te zyn in een bosch. Zy toont ook evenwel een overfchot van verlangen van te zien en gezien te worden, door zig een gezigt op den Rhyn te openen, door eene lange laan van nooten-boomen. Men zegt dat deeze Abtdy ryk be. giftigd is; maar dat derzelver voornaamfte rykdommen in haare wyngaarden beftaat, waar door de
be-



35ó RÈIZE LANGS DEN RHYN.
belanghebbende vveldaadiglyk die Waereld , die zy willen versaaken, tragten te vervrolyken. De Abtdy is gedicht door Adelbert , eerden Bisfchop van Mentzi in het jaar iïoö. Men zegt dat de Kapel zeer fierlyk en met graf-tomben en opfchriften verRerd is, door welke de Graaf en Gravin van NasfaU cn Katzenellenbogen de waereld willen overtuigen van de ydelheid van die rykdommen, die zy weleer bezaten.
Wy voeren voorby het dorp Hattenheim, welks wyngaarden te kostbaaren wyn opleveren om geheel met dilzwygen voorbygegaan te worden. Deeze wyn wordt Markenbrunher genaamd, enkel ter eere Van eene waterbron, die by dat dorp ontfpringt.
Hier dapten wy weder in onze boot, en de bevallige toneclen, welke wy befchouwd hadden, moesten nu wyken voor een treuriger fchouwfpel. Het bed van de rivier was vernaauwd door de naderende rotzen, als of zy bedoren hadden haar kanaal te verfloppen en haar aanwezen te vernietigen. Derzelver hooge loodregte kliften weerden het licht van den dag en tarteden alle bebouwing; de groeijing kon Hechts hier en daar door de fpleeten koomen kyken. Eenige weinige huizen van nederige vjsfchers en een arm dorp beweezen hun gebrek aan het graan en wyn om hunne harten te vervrolyken. Dit toneel bleef omtrent vier of vyf mylen aanhouden. Terwyl het voor ons was, blies het ons geene onaangenaame erndigheid in, toen het voorby was, fpreidde de verwisfeling eene levendiger kleur over vrolyker toneelen,
en



REIZE LANGS DEN RHYN. 551
en fcberpten onzen fmaak voor de fchoonheden, die ons nu weder toelachten , welke de aanhoudende voortduuring zou verftompt hebben.
Van Oefterkh wykcn de bergen belecfdlyk tot op eenigen afftand van de oevers der rivier, en ruimen plaats voor eene vrugtbaare weide , die gevolglyk met bloemen moet verfierd zyn, cn in deeze weide hebben de aangenaame dorpen Mittelhe'm cn Winkel zig wyslyk geplaatst, hunne overbuuren Wincheim en een Karthuizer Klooster toelagchende, die hartlyk wederom lagchen.
Hier verlieten wy wederom ons vaartuigen beklommen eene zagt oploopende hoogte , door de vriendlyke vcreeniging van natuur en konst gevormd, . terwyl elke ftap van onze opklimming ons eenen nieuwen en uitgeftrekter horizont vertoonde , met • landfchappen verfierd, tot dat onze vermoeide flappen ons aan de Priory van Johannesberg bragten, daar wy, met uw verlof, tot den volgenden brief zullen rusten.
X L V111. BRIEF.
Myn Heer!
Van Johannesberg tol Bacherach.
D e Priory van Johannesberg heeft byna alle dc nukken van de onftandvastige fortuin ondergaan, ze* N n dert



55- REIZE LANGS DEN RHYN.
dert het jaar 1102, wanneer zy gedicht wierd door Ruthard den tweeden, Aartsbisfchop van Mentz. Richard, Graaf van Rhyngau heeft haar ryklyk begiftigd. De Aartsbisfchop Adelbert veranderde haar in eene Abtdy. In de zestiende eeuw wierd zy zeer befchadigd door Albert van Brandenburg, en in de Zweedfche oorlogen, die zulke yslyke tekenen van verwoesting in verfchillende deelen van Duitschland hebben agter gelaaten , wierd zy geheel vernield. Het land wierd door den Aartsbisfchop Anselmus Casimir verpand aan Huibert van Kleiman, Schatmeester van het Ryk, en naderhand verkogt aan den Abt van Fulda, die haar weder in eene Priory veranderde, en het gebouw in eenen edelen ftyl en naar den hedendaagfehen fmaak herbouwde.
De ligging van Johannesberg is byzonder fraai. Hy ziet op eene menigte voorwerpen uit, van welke fommige treffend by eikanderen affteeken. Ontelbaare dorpen,- gehugten en ftatige paleizen hier en daar verfpreid, befchryven eenen grooten halven cirkel, van welken een gedeelte bepaald is door verre afgelegene bosfehen, die in den horizont verdwynen, en gedeeltelyk door hooge bergen, met wyngaarden gekroond. De Priory ziet met een gefronsd gelaat neder op het dorp aan de riviei;, aan den voet van den berg en tegens denzelvea liggende , daar het nonnen-kloosters ziet en kasteden, met eene menigte wooningen vermengd, die derzelver befcherming verzoeken. Dus gelegen zynde , moest zy meer dan menschlyk zyn, zoo zy niet een' zweem van geestlyken



REIZE LANGS DEN RHYN. 553
ken hoogmoed gevoelde. Als de heilige eigenaar en zyne uitgelezen vrienden dit betoverend gezigt genoten hebben, hebben zy het nog in hunne macht een, dat misfehien nog aangenaamer is, te befchouwen, enkel door in eenen grooten kelder nedertedaalen, met duizenden oxhoofden van de keurigde wynen gevuld.
In fommige wyngaarden van het district van Jo! hannesberg worden roode druiven geteeld, die eenen wyn geeven, Rhynfihen Bleeker genaamd. De wyn wordt by fommige boven den Rbynfchen wyn van j de tweede foort geacht. Byzondere fmaaken kunnen j dikwyls niet befchreven worden, maar het best denkbeeld, dat ik u geeven kan, van den fmaak van den I Bleeker, is dien te vergelyken by ouden Hochheimer met rooden wyn gemengd. De minde foort is een ligte goedkoope wyn; maar de wyngaarden van Johannesberg geeven alleen eene beste foort, die zeer hoog geacht wordt en in het geheel niet goedkoop is. Wy gongen in eene herberg, die by het paleis ligt, en eene flesch op de proef dellende, vonden wy dat hy den grooten lof, dien men den Bleeker van Jo: hannesberg toezwaait, volkoomen verdient.
Op eenen kleinen afdand van deezen godvrugtigen en vrugtbaaren berg ligt het dorpjen Bartholonueus en de dad Geifenheim. In deeze nabuurfchap daan veele lustfloten van den Adel. Sommige fchynen nog in eenen bloeiënden daat, andere zyn baarblyklyk aan het vervallen. Onder de fierlykde is het kasteel van den Graaf van Oftein, een oud, maar Nn 2 . prag-



554 REIZE LANCS DEN RHYN.
pragtig gebouw, meteenen zeer grooten tuin. Deeze gezigten ontvongen van ons de fchatting van bewondering, die zy zoo billyk verdienden, gelyk ook dc dorpen Eubingen en Rudesheim. Wy voegden genegenheid by bewondering voor het laatfte, alzoo de wyngaarden in deszelfs distriót wynen voortbrengen, die gehouden worden van dc eerfte hoedanigheid.
Eene omltandiger befchryving van deeze plaatfen te geeven zou verveelende zyn. Het zal genoeg zyn u te zeggen dat zy een gedeelte uitmaaken van dat fraai gezigt, dat wy van den top van den Johannesberg bewonderden.. Gy moet nu onderltellen dat wy te Buigen aangekoomen zyn, daar wy aan land Hapten , terwyl onze fchippcr weder eenen tol betaalde.
Van Mentz tot Bingen verheugden zig de oostlykc oevers van den Rhyn voornamclyk met de giften der Natuur, en beloonden den arbeid der nyverheid ryklyker. Te Bingen neemt de westlyke oever een aangenaamer voorkoomen aan , als het ware om haar lang ongunltig lot te vergoeden; hy overtreft zelfs den anderen in eene groote uitgeftrektheid in getal van groote en aahzienlyke deden, en behoeft niet onder te doen in fclioonheid of vrugtbaarheid.
Bingen ligt digt by eene naauwe engte van deile rotzen, door welke de verfraaide Rhyn gedwongen wordt in een enger en dieper kanaal te vloeien. Het land naar het zuiden, fchoon bergiichtig, is open en hier en daar verlevendigd met gehugten en de overblyfzelen van oude gebouwen, en daar de grond
niet



REIZE LANGS DEN RHYN.
555
niet goed is voor het teelen van den vvyngaard, is hy met verfchillende foorten van graanen bedekt, of met ryke weiden, of met bosfchen.
De Had ligt aan den voet van eenen hoogen berg van eene pyramidaale gedaante; op den top van deezen berg neemt het oud Klop-kasteel het voorkoomen aan van een wagtcr van de inwooncrs beneden. Bingen heeft het gezigt over de weelderige toneelen, die de noordlyke oevers verderen. Dit tafereel is aan de regterhand bepaald door de Priory van Johannesberg, en van vooren door liet groot bosch, Landeswald genaamd. Het ligt ook aan de rivier de Nahe, die ten zuiden van het oud kasteel inden Rhyn vloeit. Daar ligt eene fteeucn brug over by den Rhyn. De brug draagt den naam van Drufus, van de overlevering dat hy doorDRususGERMANicus gebouwd is.. Aan den ingang van deeze engte is een torentjen, op een klein eiland gebouwd, dat den zonderlingen naam van Muizen Toren heeft.
Bingen is een kapittel van den Dom van Mentz, van welke het omtrent agttien mylen afligt, en dit kapittel beweert het recht te hebben van tollen te heffen. Bingen heeft, door de vereeniging der twee rivieren, en door dien het van de verfchillende voortbrengzelen der natuur omringd is, een aanmerklyken handel in hout-waaren, graan en Rhynfche wynen.
De Muizen Toren heeft, zegt men, zynen naam gekregen naar eene draf, met welke de ligtgeloovigheïid zegt dat de Aartsbisfchop Hatton de Tweede gedraft wierd , om dat hy niet aileeu weigerde by N n 3 bon-



556 REIZE LANGS DEN RHYN.
hongersnood keren onder het gemeen uittedeelen, maar zelfs een zeker getal arme Jieden in eene fchuur deed verbranden, als het beste middel om het gebrek te verminderen, 'er by voegende dat zy niet anders waren dan muizen, die het goed van de ryken verflonden. Voor deeze godlooze misdaaden kreeg hy loon naar werken , en zyne Excellentie wierd in deezen toren door de muizen fchoon opgevreten. Andere daarentegen , die minder ligtgeloovig zyn, beweeren, dat Mauï Thurm of Muizen-Toren eene bedorven uitfpraak zy van Maut-Thurm of Tol-Toren, en dat hy gedicht is, op dat geen vaartuig de engte zoude'invaaren, zonder den geëischten tol betaald te hebben.
Eenige mylen de rivier Nahe op ligt de dad Kreuzenack, die eene Keizerlyke dad geweest is van den tyd van Karel den Grooten tot dien van Hendrik IV, die haar, in zynen voorfpoed, in de opregte edelmoedigheid van zyn hart, tot een gefchenk gaf aan nynen onderdelden vriend Erchard, Bisfchop van Spiers. Gy herinnert u dat de lange regeering van deezen Keizer vol rampen was, die voornamelyk wierden toegefchreven aan zyn gefchil met de geestelykheid, en den haat, dien zy tegens hem hadden opgewekt, om dat hy die bezittingen had opgeëischt, welke door zyne voorgangeren aan hun gefchonken waren; en egter verfchrikt door den ban van den Paus , was hy gedwongen drie dagen en drie nachten, in het midden van den winter, op de Voorplaats van 's Paufen palcis te Conofa, barrevoets
te



REIZE LANGS DEN RHYN. 557
te vertoeven en in de nederigfte bewoordingen om vergiffenis te fmecken. - Gy kunt u ook herinneren dat hy naderhand door zynen zoon onttroond, eenigen tyd gevangen gehouden, en naderhand tot de diepfte armoede gebragt wierd. In deezen toeftand wendde hy zig tot den genen, die hem in voorfpoed gevleid had, die in weelderige pragt te Kreuzenach leefde. Maier , een Duitsch Gefchiedfcbryver, verhaalt het geval aldus: „ De ongelukkige Keizer „ kwam aan het kasteel in eenen zoo ellendigen toe„ ftand als toen hy voor het paleis van Conofa lag, „ uitgefchud tot op het hembd barrevoets. Hy had „ de houding, de ftem en het vernederend voorkoo„ men van eenen gemeenen bedelaar. Hy zag met „ een fchroomvallig oog Op naar den Bisfchop, die, ,, in de dagen van zynen voorfpoed, zyn gemecn,, zaamfte vriend geweest was, en aan wien hy zoo „ ryklyk zyne gunsten bewezen had, in hoop van, ,, van zynen voormaligen afhangeling, troost en on,, derfteuning te ontvangen. Hy floeg zyn oog op het „ ftatig gebouw, dat hy zelf had laaten ftichten, en ,, fcheen te zeggen : zie daar myne aanfpraak op „ barmhartigheid! terwyl de zilte traanen langs zyne „ van droefheid ingevallen wangen biggelden in de ,, wonden, door de zwaare ketenen van zynen re,, bellecrenden zoon veroorzaakt. Nu waagde hy ,, het met eene beevende ftem uitterocpen: Ik heb ,, myn ryk en alle hoop verloren; om Gods wille, fmyt ,, my een ftukjen brood op den grond, dien ik u ge,; fchonken heb! De norfche en onmenschlyke PriesN n 4 „ ter



55» REIZE LANGS DEN RHYN.
„ ter gaf voor, dat hy over niets befchikken konde „ zonder toeftemming van zyn kapittel , en zond ,, hem eindelyk weg met den eed: By de Moeder „ Gods, ik zal u niet helpen!"
Ik weetgy zult my verfchoonen, dat ik u een weinig uit den weg geleid hebbe om u dit aandoenlyk geval te vcrhaalcn. Nu zal ik myne reis vervolgen.
Op den weg van Bingen naar Bacherach, dat om•trent twaalf mylen verre is, wordt het oog aanhoudend vermaakt met eene groote verfcheidenheid van voorwerpen. Woeste wildheid, vermengd met groote bebouwing, uitgeftrekte gezigten, onmiddelyk opgevolgd door fteile rotzen ,• die naauwlyks den dag doorlaaten, en eene menigte kasteelen, op de toppen der bergen geplaatst, cn die tot puinhoopen vervallen, vcreenigen zig om het toneel vermaaklyk en ftatig te maaken. Myn ontwerp en uw geduld laat my niet toe breeder uitteweiden , ik zal Hechts eenige weinige byzonderheden welke die groep vormen aanftippen,
Bingen vérlaatende voeren wy door eene engte, die door het naderen van byna loodregte rotzen ge, vormd wordt. Eenige 'weinige waren bebouwbaar, fommige waren met eiken boomen bedekt, maar de meeste waren kaal. Aan den voet van deeze rotzen zagen wy fomtyds eene visfehers hut, en arme dor, pen op grooten afftand van eikanderen.
Het is op deeze plaats dat dc ftroom der rivier meest gevaar fchynt te loopen van geftopt te zullen worden. Steenen van eene ontzagchelyke grootte
ftui-



REIZE LANGS DEN RHYN. 550
fluiten eiken oogenblik haaren vaart, maar zy vermyét die behendig door een ander kanaal te zoeken. De gefchiedenis bericht dat 'er eene keten rotzen dwarsch door de rivier heeft geloopen die de fcheep. vaart belemmerde , tot dat 'er door de kragt van buskruid een kanaal geopend wierd. By laag water koomen 'er de groote vaartuigen niet zonder moeyelykheid door. De oude Baronnen fchyncn aangelokt geweest te zyn om hunne kasteelen in deeze min verkieslyke ftreeken te plaatfen, door de begeerte om voordeel tc doen met de fmalte van de rivier om de fcheepvaart te bedwingen, om tollen af te knevelen, om hunne afhanglingen te befchermen of hunne tegenpartyders te benadeelen.
Van deeze oude kasteelen, welker gefchiedenisfen ongetwyfeld merkwaerdige byzonderheden in overvloed zouden opleveren, en ontelbaare voorbeelden van woeste wreedheid en verbaazenden heldenmoed, zal ik enkel gewag maaken van Ehrenfel's. Deszelfs fierlyke toren naar den hedendaagfehen fmaak, door den Graaf van Ofteht by de puinhoopen gebouwd, om het bekoorlyk gezigt over de rivier tc hebben, cischt deeze onderfèheiding. Dc wyngaarden van deszelfs berg worden ook onder dc kéurigfte van de ftreek van Rudesheim geplaatst. Hy is zoo deil dat de mest 'er door de arbeiders op dc fchouderen op gedraagen moet worden.
Te Bhgenhek verbreedt zig de Rhyn, en fpreidt zig vrolyk uit tot eene foort van meir; dan neemt hy gêné fehielyke wending noordwaarts, als of hy door Nn 5 het



56o REIZE LANGS DEN RHYN.
het bosch van Landeswald wilde dringen. Te Amanshaufe verandert hy van voorneemen, en neemt zynen loop westwaarts. Amamhaufen is vermaard door zynen besten Bleeker, en het klooster Aalhaufen, dat in het bosch gebouwd is, is beroemd als eene plaats van bedevaart, daar misleide bedevaart-gangers eene teug van den hartfterkenden drank, hoop, duur betaalen. By het dorp Dryeckshaufen wyken de bergen weder agter uit, de rivier vormt een groot meir regt over de overblyfzelen van het kasteel Somiek. Regt over Lorrick, de laatfte ftad in het district van Rhyngau , is een klein wel bebouwd eiland, den Heer van Sohler toebehoorende. By dit eiland mengt het riviertjen Wrisbach, langs de ftad Lorrick vloeiende, zyn water met den Rhyn. Eene rei van bergen, met wolken bedekt van verfchillende grillige gedaanten, van welke fommige met vervallen kasteelen gekroond zyn , brengt ons aan de ftad Bacherach.
Bacherach behoort tot de Paliz. Een gedeelte is aan den Rhyn gebouwd aan den voet van eenen berg; een gedeelte klimt den berg op. Vólgens de uitgeftrektheid van deszelfs wallen is het waarfchynlyk veel grooter geweest dan tegenswoordig. De huizen zyn in eene zoo naauwe ruimte als mogelyk is op een gepakt, opdat zy des te beter de befcherming van het fterk kasteel boven hen zouden kunnen genieten. -De engte van de ftraaten toont hoe veel men fomtyds aan de veiligheid moet opölïeren, en dc veelvuldige brand, door dit gebrek veroorzaakt,
ver-



REIZE LANGS DEN RPIYN. 561
vereenigd met de brandbaarheid der gebouwen, die meest van gepleisterd hout zyn , bewyst hoe men aan een gevaar kan zyn blootgefteld door een ander te willen myden.
Deeze ftad is van eene groote oudheid. Men zegt dat zy haaren naam ontleent van een altaar, op welk de Romeinen gewoon waren aan Bacchus te .offeren, . en dat hy eene verbastering is van Bacchi ara. Men toont zelfs eene groote rots midden in dc rivier, waarop het altaar zoude geftaan hebben. In eenen tyd toen het menschdom zyne eigen godheden moge j maaken in die plaatfen daar het hun goed dagt, kouden de ouden geene betere godheid uitgevonden hebben of haar op geene eigenaartiger plaatst geplaatst hebben, alzoo de wyngaarden in den omtrek eenen drank voortbrengen, den God waerclig, en van deeze plaats kon hy gcmaklyk het geheel district van i den Rhyngau befchermen met behulp van de ontciI baare kasteelen, hetzy de God dan migter of dronI ken ware. Doch zyt gy niet tc vreden met deeze j denkbeeldige loftuitingen van den edelen wyn van Bacherach, ziet daar dan wezenlyke getuigenis van 'i de aanzienlykfte foort, De Keizer Wenceslaüs : nam gaerne vier voeders van deezen wyn aan in .< plaatfe van tien duizend guldens, hem door de bewooneren van Neuremberg aangeboden om hunne : privilegiën weder te krygen. Ja de onfeilbaarheid ! zelve kondigt deszelfs uitmuntende hoedanigheid aan;
daar wierd jaarlyks een voeder van deezen wyn aan \ den Paus gezonden voor byzondcr gebruik van Paus Ptus den Tweeden. 1]-



5Ó2 REIZE LANGS DEN RHYN.
Ik heb u reeds te kennen gegeeven dat de vrouw van onzen Doctor eene goede zangder was. Zy had ons reeds met eenige aangenaame arias vermaakt, die zy met veel fmaak gezongen had, als de fchoonheden der Natuur rondom ons onze aandacht niet 'bezig hielden. Haar echtgenoot neuriede dikwyls eene tweede party, op eene wyze die fmaak en bekwaamheid te kennen gaf. Wy hadden hem dikwyls verzogt eene alleen te zingen , maar het groot wantrouwen , dat hy van zyne eigen bekwaamheden voedde, had hem tot hier toe belet ons daarin te believen. Wy herhaalden thans ons verzoek dat hy ons eens onthaalen zoude op eenen lofzang ter eëre van den wyn-god, nu wy zyn altaar naderden, waarop zyne vrouw hem het lied herinnerde, dat zoo geliefd is by alle de inwooneren van den Rhyngau. Hy ftemde 'er onmiddelyk in, en zong het volgende met veel levendigheid. Het is een triumph-zang over dconderdclde meerderheid van deezenRbynfchen wyn boven allen anderen wyn op dc waereld. Het telt verfcheiden bergen op, die 's menfehen hart met het druiven-fap vervrolyken, en merkt derzelver minderheid beneden het gewas van den Rhyngau en deszelfs omtrek. Ziet hier de twee eerde en de twee ïaatde verzen tot een proefjen.
Bekranst met loof den lieven vollen beker,
En drinkt hem keer op keer. (bis) In gantsch Europa's ommekreits voorzeeker
Is zulk, is zulk — is zulk een wyn niet meer.
ja,



REIZE LANGS DEN RHYN. 563
Ja, Duitschland is de moeder deezer vrugten,
Hoe ware hy aêrs zoo goed! (bis) Hoe ware hy aêrs zoo eêl, zoo vol genugtcn
En toch — vol kragt en moed.
De Rhyn, de Rhyn fchenkt ons die druiven-trosfen,
Gezegend zy de Rhyn! (bis) Daar hangen zy langs d'oever heen by bosfcn,
En geeven ons den wyn.
Koomt, drinkt hem dan, en laat ons met behagen
Verheugd en vrolyk zyn ! (bis) Ja! wisten wy waar iemand treurig lage,
Wy fchonken hem den wyn.
XLIX. BRIEF.
Myn Heer!
Van Bacherach tot St. Goar.
Op eenen kleinen afftand van Bacherach is het gehucht Kaub, beknopt verborgen agter eenen half vrugtbaaren berg, die door zyn vooruitfteekend voetftuk eene foort van baai vormt, en wiens top in fteile rotzen eindigt.
Dit



5"4 REIZE LANGS DEN RHYN.
Dit gehucht behoort tot de Paltz, beweert het recht te hebben van tollen te heffen, teelt den wyngaard, bezit uitmuntende lyën voor de daken, van welke het een gedeelte gebruikt, terwyl het het ander gedeelte verkoopt, en duldt wyslyk de Proteftanten; deeze vereenigde voordeden maaken het levendig, zetten het netheid by, en het neemt een voorkoomen van achtbaarheid aan, die men by geene van de fteden van die grootte aan de rivier aantreft. Deszelfs ligging maakt het tot eene fterke plaats, aan de overzydc van de rivier liggen tegens over hetzelve hooge onbeklimbaarc rotzen , en van agteren wordt het bewaard door het kasteel Gut enfels, op den top van eene rots gebouwd. Deszelfs fterkte wierd volkoomen op den toets gefield geduurende de Zweedfche oorlogen, en het zegepraalde over alle zyne befpringeren.
Regt over de ftad, en omtrent in het midden van de rivier ftaat de berugte fterkte de Pfalz genaamd. Deeze fterkte dient tot verfcheiden gewigtige einden. Zy is de ftaats-gevangenis van de Paltz, en belet de vaartuigen de tollen , aan Kaub verfchuldigd , te ontduiken. Derzelver ligging en de wyze waarop zy gebouwd is, die de zeekerheid van dikke zwaare muureh, onderaardfche gewelven , yzeren tralicën,. luiken, enz. in zig vereenigt, beneemt den hooploozen gevangenen alle mogdykheid van te ontfnappen, en eene fchildwagt, die zig altyd in het toreritjen ophoudt , die eene klok luidt om de tolontvangers op de kant te waarfchouwen, maakt het
den



REIZE LANGS DEN RHYN. 565
den vaartuigen even ondoenlyk om onbemerkt voorby te fnappen.
Na dat wy een half uur om Kaab gewandeld hadden, keerden wy naar onze fchuit, en vervolgden onze reis door eene rei bergen met wyngaarden beplant , fchoon veele byna te fteil fcheenen om bebouwd te kunnen worden, en in korten tyd waren wy voor Oberwezel.
Dit is eene zeer oude dad: zy was ten tyde van Hendrik VIL eene Keizerlyke dad. Hendrik fchonk haar zynen broeder Boudewyn in het jaar 1312, ter belooning van diensten geduurende de burgerlykc oorlogen gedaan. Gy kunt u herinneren dat deeze Keizer, na de zaaken van Duitschland in orde gebragt te hebben, naar Italië ging, met voorneemen van de onlusten aldaar te dillen, en dat hy, in het midden van zyne wel gelukkende pogingen door eenen gewyden ouwel, hem door eenen Monnik, die door de Florentyners tot deeze verfoeilyke daad was omgekogt, toegediend, vergeeven wierd.
De dad, die nu tot het Bisdom Trier behoort, is beroemd wegens haare godsdienstigheid boven alle nabuürige deden, dat is te zeggen wegens een overbodig getal kerken, kloosters, en abtdyën, torens, klokken en altaaren. Men verhaalde ons dat in eene kerk , aan de Minderbroederen bchoorende , eene zeer goede copy van de vermaarde kruis-afdaaling van Rubens is door Dussenbeek, eenen van zyne leerlingen.
Oberwezel ligt in het district van Wezel. Het wykt ' naauw-



566" RE [ZE LANGS ÜEN RHYN.
naanwlyks in fchoonheid van ligging voor dat van andere fteden, die ik heb opgenoemd. De ftad ligt langs de rivier in eene valei tusfchen eene hooge fteile rots aan de zuid-zyde, en hooge, maar vlakker bergen aan de noord-zyde, terwyl een ontzagchelyke berg, byna regt over dezelve aan de andere zyde der 'rivier tot op zynen top met wyngaarden beplant is. Daar zyn ook wyngaarden in dit district, die uitmuntende wynen geven ^ fchoon zy wat minder gefchat worden dan die in Rhyngau. Op den top van den fteilen berg ligt het beroemd kasteel van Sehonberg, die den naam geeft aan het oud geflacht, van hetwelk ik reeds gefprooken heb.
De vaart van Oberwezel naar St. Goar gaat voornamelyk tusfchen hooge fteile bergen door, die zelfs niet verfierd zyn met andere puinhoopen dan van zig zelvcn. Aan den zoom van den Rhyn ftaan eenige weinige visfchcrs hutten, op dat de ftroom voedzel zoude kunnen verfchaften, daar de aarde zulks weigert. De bergen liggen zoo digt aan de oevers der rivier, dat 'er naauwlyks ruimte overig is voor de paarden, die de vaartuigen tegens den ftroom optrekken , en deeze wordt dikwerf geftopt door het vallen van groote brokken van den top en door het affchilferen van ly van de zyden van den berg.
Tc Luhrley , daar de Rhyn eene foort van baai vormt, is eene rots, die vermaard is wegens haare echo. Zy herhaalt verfcheiden maaien zeer duidlyk. Hier gaven wy alle , gelyk gy wel denken kunt, biyken van Stentors vermogens. Gelyk de leden van
eene



REIZE LANGS DEN RHYN. sr,7
eene twistende club, beproefde elk op zyne beurt wie zy langst en fterkst konde doen hooren. Wy wierden vermaakt met het geluid van onze eigen ftem, en niet weinig gevleid dat de rotzen zig verwaerdigden alles dar wy fchreeuwden zoo dikwyls te herhaalcn. Toen onze longen en onze ooren van deeze oefening vermoeid waren, verzogten wy onze fchoone zangfter ons met een klaaglyk liedjen te doen : bedaaren. Zy verhefte haare ftem tot de hoogte van den weerklank zonder de nabaauwing van eene echo, j en haar man fpeelde zagtlyk de tweede party op de fluit, zoo dat wy op eene duet vergast wierden. De rotzen van Luhrley waren nooit getuigen van eene die zoo goed was. Wy riepen herhaaldlyk neen' V noohl En zy antwoordden herhaaldlyk neen!' nooit! Na dat wy het oud kasteel Katze bezigtigd hadden, op eenigen afftand aan onze regterhand, verhefteu zig de bergen weder , byzonderlyk aan den westlyken oever, om ons een volkoomen gezigt van de ontzagchelyke rots van Rheinfeh met haar majesj tueus kasteel te geeven. Zy is zoo verbaazend groot dat de ftad naanwlyks het oog naar zig trekt, en I derzelver pragtigfte gebouwen zyn niet te vergelyken j by eenen enkelen fteen van deezen ontzagchelyken klomp. Rheinfeh is eene rots op zig zelve, die baari blyklyk eene trotfche onafhanglykheid van alle gej meenfehap bedoelt. Zy onderneemt alleen de groote l en edele fterkte, die op haaren kruin gebouwd is, • te torsfen , en evenwel fchynt zy door haar overhangen over de rivier onder den last te zinken. De O o hui-



568 REIZE LANGS DEN RHYN.
huizen, die onmïddelyk onder de overhanging van de rots daan, vertoonen zig als blokken onder een oorlogfchip, dat op het punt is van af te loopen, en onvermydlyke vernieling dreigt aan alles, dat deszelfs vaart zoude willen duiten.
Deeze fterkte deed eenen wederftand haarer waerdig in de Spaanfche oorlogen, en tartte alleen een heir vyanden. De rots heet met recht Rheinfels, d. i. Rhyh-rots , by uitneemendheid, alzoo zy de ftoutfte en afgezonderdfte is van alle aan de zoomen van den Rhyn. De ftad onder dezelve heeft den naam van St. Goar.
Deeze ftad heeft ook het recht van tol, dat naar alle waarfchynlykheid daar van daan koomt dat zy onder eenen nieuwen Heer ftaat, zynde onder het gebied van den Landgraaf van Hesfen-Casfel. Deeze omftandigheid, benevens een aanzienlyke handel in wynen en huiden, maaken haar bloeiende en levendig. Zy is wel gebouwd , en haare ligging is bekoorlyk. By de groote en yslyke rots Rheinfels fteekt de ftille uitbreiding van de rivier af, gelyk ook het groen der nabuurige bergen, die, hunne breede oppervlakten aan den landbouw verleenende , toonen dat zy het algemeen nut boven grootschheid ftellen, en de konsten des vreedes meer begunftigen dan de yslykheden van den oorlog.
Het was omtrent twee uuren na den middag, wanneer wy ons aan land begaven, en in de herberg de Koddebyër, of Groene Man, op de hoogte aan de ^rivier ftaande, het middagmaal namen.
Ter-



REIZE LANGS DEN RHYN. 569
Terwyl men het middagmaal gereed mankte, doorWandelden wy de ftad. De ftraaten zyn over het algemeen fmal, en meest van hout gebouwd zynde, gelyk te Bacherach, is zy dikwyls brand onderhevig. Daar is een plein, dat vry ruim is, en geen onaanzienlyk voorkoomen heeft. Wy beklommen ook de ontzagchelyke rots, om een gezigt over het omliggende land te hbben, en keerden zoo vermoeid als vermaakt terug, en zoo wel geftemd om een goed middagmaal te houden als om onze vermoeide leden
i te laaten uitrusten. Schoon wy op deeze afgelegen
1' plaats zoo veel netheid niet konden verwagten als in de logementen op de groote wegen cn in volkrvker fteden, was onze maaltyd egter goed. Zalm, baars en rhymkrabben deeden een glas wyn wel fmaaken, die de nabuurfchap daar hy gegroeid was , geene fchandé aandeed. Ons gezelfchap was nu volkoomen in het derde tydperk van vriendfchap getrceden. De ingetogenheid van vreemdelingen was nu geheel ter zyde gefteld, fchoon de neiging om te verplichten
I verfche kragt ontving en nog aan het aangroeyen was, doordien zy zoo herhaaldlyk met eenen goeden
: uitflag was bekroond geworden.
Onze vrolyke waard liet ons twee zilveren bekers zien die zeer oud en fraai gewerkt waren; zy waren rondom van figudren en opfchriften voorzien, die voor ons onverftaanbaar waren, en die onze waard
•:. zelf niet verklaaren kon. Het best naricht, dat hy ons van deeze bekers geeven kon, was dat de een, volgens het zeggen, aan de ftad St. Goar was geO 0 2 fch >n-



57o REIZE LANGS DEN RHYN.
fchonken geweest door Christina, Koninginne van Zweden, en de ander door eenen van de Prinfen uit het Huis van Hesfen-Rheinfeh, maar by welke gelegenheid wist hy niet. Deeze bekers waren zyner zorg toevertrouwd , om dat de Gerechtshoven van Politie van de ftad onder zyn dak gehouden wierden. Hy vertelde ons ook eene plegtigheid, waarin men vreemdelingen, die nooit te vooren in de ftad geweest zyn, en met welke men wil fpotten, eenen zwaaren halsband, welken de twee zoonen van Karel den Grooten gezegd worden gewyd te hebben op den dag van hunne verzoening, die in deeze ftad plaats greep, om den hals doet, of zy moeten die afkoopen met een bepaald getal flesfehen Rhynfchen wyn. Zoo zy dit weigeren, noodzaaken twee Peeters, door het gezelfchap gekozen, hen te kiezen of zy met water of met wyn willen gedoopt wezen. Zeggen zy met water, dan giet men hun eene groote hoeveelheid over het hoofd; doch verkiezen zy wyn, dan moeten zy een zeker getal gezondheden uit de zilveren bekers drinken.
De algemeene vermaaklykheid van deeze plaats deed ons dezelve met weerzin verlaaten. Om nog eenig vermaak van dezelve te hebben na ons vertrek, namen wy eene flesch goeden Rhynfchen wyn mede, en maakten ons eenen voorraad van mindere verfnaperingen, als thee, fuiker, room en diergelyke.
Weder in onze boot geplaatst zynde en geen voorwerp hebbende om onmiddelyk onze aandacht bezig te houden, hetwelk dat, hetgeen wy genoten hadden ,



REIZE LANGS DEN RHYN. 571
den, evenaarde, was het zeer natuurlyk dat wy, na dat wy eenigen tyd gezeten waren , om eene aria verzogten. Met veel minder omftandigheid dan te vooren, koos de Geneesheer van Mentz het volgend lied uit een groot getal, dat op de tafel lag, en, alzoo de muzyk gemaklyk was, zong ik de fecundo.
Koomt, gy waare deugd-beminnaars, volgt gy my! Wat kan ons genoegen deercn U, dien and're nog begeeren, U, ó Vree! genieten wy! Wat kan ons genoegen deeren U, dien and're nog begeeren, U, o Vreê! genieten wy!
Zy, die ons en waarheid haaten,
Zyn niet meer: Schenkt nu in voor edele deugden, Waare vriendfchap, fhlle vreugden, Werpt de zorgen van U neer. Schenkt nu in
Onze blyheid wenkt den vroomen
lagchend toe. Ons nafpeuren wekt den wyzen, En onze ernst gevalt den gryzen Onze rust hem die is m.06. Ons nafpeuren
O 0 3 Gy



57a REIZE LANGS DEN RHYN.
Gy.weet dat eene fecunde, hetzy in een tweegevegt, in eene follicitatie om een ampt, of in een gezang, waarfchynlyk den eenen tyd of anderen, een eerfte rol fpeelt. Schoon geen zanger zynde, had ik my egter tot hun genoegen gekweten in deeze mindere hoedanigheid, en zy hielden by my aan dat ik thans ook eens de voornaamfte rol zoude fpeelen en hun een lied in de Engelfche taal fchenken. Te vergeefsch wierp ik hun tegens, dat dit zoo ongerymd was als in eene onbekende taal te bidden, de Profesfor verklaarde dat hy in ftaat was my te verftaan. Eene langer tegenftribbeling zou halstarrigheid geweest zyn of eene gemaakte zedigheid aangeduid hebben. Ik verkoos dan een, gemaakt door den vcrecnigden arbeid van mynen goeden vriend, eenen geleerden en vroomen geestlyken, en uwen onderdaanigen dienaar, als het eigênaartJgst in onze omftandigheid en het land, door hetwelk wy reisden. Het was het beroemd drink-lied van Anacreon. Myn vriend had 'er eene getrouwe en fierlyke vertaaling van gemaakt, maaide verzen waren niet gefehikt voor de muzyk. Het was ook te letterlyk voor de hedendaagfche ontdekkingen , want de arme Anacreon wist weinig van het zonne-ftelzel. Het fcheen my ook toe die vrolykheid te ontbreeken , die eene wezenlyke eigenfchap moet zyn van een lied ter eere van de flesch. Deeze gebreken heb ik getragt, zoo goed ik konde, te verbeteren , en , na de vercischte verontfchuldigingen gemaakt te hebben, waagde ik te zingen als volgt :
i.



REIZE LANGS DEN RHYN.
573
i.
The earth is a loper and drinks up the rain,
And M Jhe drinks deep, is /bon thirfty again ;
The trees are alt topers from the hour of their birth,
And they flourifh the more as they drink from the earth.
2.
Tour fmooth flowing rivers, tho" fober they feem,
JVill [te al through lat ge empires, and tipple each flream ;
Cool gales by old Ocean are eonftantly quaft,
And he"ll drink you down rivers and feas at a draught,
3-
Diana the prude flyly tipples by night, And it is by her tippling her face ftjines fo bright. From Mercury to Georgium, each planet that rolls, Drinks light round the fun, as we punch round our bovls.
4-
The Jolly-fac'd fun too believe it or net
So bright and fo glorious, is jlill bul a fot; TFith dews and v.'ith vapours hé's wetting his Ups, And clouds beft can teil you hou much the rogue flps.
5-
The laws of creaiion then let us obey, Cive plenty of liquor to tnoiften our clay. Ton cenfure the bottle; but pray teil me why, IVhile Nature is foaking, Jhould we remain dry.
O4 L-



574 REIZE LANGS DEN RHYN.
L. BRIEF.
Myn Heer!
/ Van St. Goar tot Cobkntz.
_L erwyl wy dus ons zeiven vermaakten, fommigen onzer aan de deur van de kajuit gezeten, anderen op het dek voor dezelve , voer onze fchuit, door de riemen van het bootsvolk geholpen, voorby het dorp Walmich , by hetwelk de puinhoopen van het oud kasteel van Turenberg liggen, gelyk ook het dorp Ehrenthal, dat verlevendigd wordt door een aangenaam eiland van vooren en befehermd door bergen, die verrykt zyn door zilver-mynen , van agteren; het dorp Ketter met deszelfs hooge bergen, welker zyden met wyngaarden beplant zyn cn welker top met een dikfchaduwryk bosch bedekt is; Salzig, van wyngaarden cn boomgaarden omringd, de puinhoopen van Leemvenftein en Stemfeh; Bprnhoven, en de menigvuldige kloosters in de nabuurfchap van Kamp. De tyd laat my niet toe aan deezen allen rechtte doen. Ik moet my egter ophouden om u te zeggen dat 'er te Bornhoven een klooster van Kapucyner Monnikken is, alleraangenaamst gelegen tusfchen wyngaarden en weiden, cn verfierd met eene mnjestueufe laan van nootenboomen ; by deeze aardfche bekoorlykheden onderdek men dat het ook eenig hemclsch vermogen
heeft,



REIZE LANGS DEN RHYN. 5-5
heeft, alzoo het de verzamelplaats van veele bedevaartgangers is, die zig overvloedige vergiffenis belooven als zy hunne geloften en hun geld bétaalen, en van de heilige broeders de abfolutie ontvangen. Kamp wordt onderfteld aftekoomen van Campus, cn daar worden veele fpooren van een Romcinsch Kamp of legerplaats ontdekt.
Gy moogt u nu verbeelden dat wy voor Boppart of Poppart zyn. Deeze dad is zeer oud, alzoo 'er ontwyfelbaare befcheiden zyn dat zy reeds bedond voor het jaar 860. Van het water heeft zy een zeer aanzienlyk voorkoomen; maar die haar best kennen, zyn niet mild in haaren lof. Boppart wierd ook door Hendrik VIL aan zynen broeder Boudewyn, Aartsbisfchop van Trier overgedraagen, in het jaar 1312, en zedert dien tyd heeft die dad het Keurvorstendom toebehoord. Eens heeft zy eene pooging gedaan om zig onafhanglyk te maaken, maar het vernielen van een gedeelte van de dad bragt het ander weder onder het juk van gehoorzaamheid.
De ligging van Boppart maakt haar tot een aangenaam tafereel. Zy is niet ontbloot van grootschheid, maar deszelfs eigenfehap is eer aanloklykhcid. De bergen aan de (linkerhand agter de ftad ryzen met groote majefteit de een boven den anderen en vormen drie trappen , en op eiken trap verleent een groot vlak zynen grond tot den landbouw, of is met'hout bedekt. Aan de regter hand zyn dc bergen, fchoon ten naasten by loodrecht, met wyngaarden bezet, doorfucden met menigvuldige door konst gevormde O O 5 plat-



576
REIZE LANGS DEN RHYN.
platten tot op de kruinen. De terugwyking der bergen naar het noord-westen en de draaijing die de Rhyn eensklaps naar het oosten neemt, maakt eene ope~ ning naar het noorden, verrykt met het gezigt van verre afgelegene bergen, eerwaerdige kasteelen, en uitgeftrekte bosfchen. Het treffendst gezigt-punt is onmiddelyk na dat gy de ftad voorby zyt; als men terug ziet, heeft men een vol gezigt van de ftad met derzelver geestlyken befchermer, den grooten eerwaerdigen Gothieken Dom , en men befchouwt in eens de verhevenheid en vrugtbaarheid van derzelver bergen.
Op eenen kleinen afftand van Boppart, regt over den berg en het kasteel van Nkdersberg, maakt de Rhyn eenen fcherpen hoek ; hy fchynt eensklaps van voorneemen veranderd en het voortloopen naar het noord-westen moede tc zyn, draait om, en befiuit oostwaarts te vlieten. Om de waarheid te zeggen , ondanks zyne laatdunkendheid , is de Rhyn niet vry in zulks tc doen; hy is 'er toe gedwongen door een drom van groote rotzen , ter wederzyde van den ftroom liggende , die zynen loop in alle andere rigtirigen fluiten. Hy is baarblyklyk onthuts t, fchuimt en bruischt en vormt neven- en draaikolken in eene foort van dolle woede. Zy laaten hem fchuïmen en zyne woede uitgalmen en ftceken 'er den fpot mede, door zyn geluid onder eikanderen terug te kaarzen. Zoo gy deeze rotzen zaagt, gy zotidt niet verwonderd zyn over haare geftrengheid tegens den Rhyn; zy hebben geen eene aangenaame trek in haatvoor-



REIZE LANGS DEN RHYN. 577
voorkoomen : de meeste zyn dor en onvrugtbaar; veele dreigen den onfchuldigden reizigers op het hoofd te vallen. De kruinen van andere wykcn wat van hunne loodrechte broederen af, en digt met boomen bezet zynde, fchynen zy wat goedaartiger van aart te zyn; maar deeze zelve zyn vcrraaderlyk, want de laage lyën , die aanhoudend van haare zyden afrollen, doen niet alleen den loop der rivier veranderen , maar dreigen zelfs dien te doppen.
Maar om nederiger profa te fpreeken. Toen
wy deeze engte invoeren, konden wy niet begrypen, welken weg de droom 'er ons met mogelykheid uit zoude kunnen brengen ; deszelfs loop wierd elk oogenblik gedreigd kragtig belet te zullen worden door de hooge deile rotzen, die uitdaken om hem in zynen voortgang te hinderen; drie mylen verre had de Natuur niet eenmaal een vrolyk aanzien, alles was akelig afgryslyk. Eenige visfehers hutten zyn, als vogel-nesten, tegens de zyden van de bergen geplakt, overal daar zy het toelaaten, en hier cn daar daat op eene hoogte een beeld of crucifix om dit akelig verblyf iets van een godsdienstig voorkoomen te geeven. Onze fchippër verhaalde ons, om ons afgryzen nog te vermeerderen, verfcheiden moorden, aan reizigers gepleegd door gaauwdieven, die zig in de bergen verfchoolen, en zyne vrouw, welker goede hoedanigheden en verplichtende aart wel verdiend hadden dat ik u vroeger kennis met baar hadde doen maaken, verzeckerde ons dat deeze vrecslykp plaats dikwyls door fpooken cn geesten bezogt wierd.
Ofl-



5/8
REIZE LANGS DEN RHYN.
Onze Wysgeer maakte eenige eigenaartige aanmerkingen over het vermaak, dat wy van akelige toneelen ontvangen. Hy was baarblyklyk een leerling van Burke, wiens Verhandeling over het Verhevene by bekende met het grootfte vermaak gelezen te hebben. Hy befloot zyne aanmerkingen met optemerken hoe wonderbaarlyk wy gevormd zyn, dat wy vermaak kunnen ontkenen van voorwerpen , die natuurlyk gefehikt zyn om droefheid voorttebrengen, door deeze allergoedgunftigdc bewerktuiging wordt onze vatbaarheid voor genietingen vermeerderd door dezelfde middelen, die haar dreigen te vernietigen.
Eindelyk weeken de ftuurfche en reusachtige bergen trapswyze ter regter en flinker zyde af, en openden ons het gezigt van de gantfche ftreek van Spays, Peterfpay , Mittlefpay , Niederfpay , aan de eene zyde, Branbach en het kasteel Maixbwg aan de andere zyde. Door deeze fchielyke verandering vondett zig onze Dames in het byzonder beloond voor de voorgaande akelige tongelen. Het kasteel ftaat
op eene fteile , op zigzelve ftaande rots : de
Brau-Bach of Brau-Bron levert mineraal water, en in derzelver nabuurfchap zyn lood- en zilver-mynen.
Naanwlyks hadden wy het kasteel bezigtigd, of wy kwamen aan de plaats, die den zonderlingen en ongeryinden naam van Hundsruck of Honds-Rug draagt, welke benaaming eene bedorven uitfpraak is van Hunns-Rug, de terugkomst van de Hunnen of Hongaaren. De gefchiedenis bericht ons, dat zy weleer in bezit waren van eene groote ftreek lands
tus-



REIZE LANGS DEN RHYN. 579
tusfchen den Moezel en den Rhyn ; doch dat zy, door Keizer Gratianus daar uit gedreeven zynde, op deeze plaats den Rhyn overtrokken. Zy maakt een aangenaam landfchap en wordt zeer bewonderd als een tafereel van de dille natuur opleverende. Wyngaarden, bosfchen en weiden fchynen met clkanderen om dryd hunne voortbrengzelen tot 's menfehen dienst op te leveren. Onmiddelyk na dat wy dit Plaatsjen doorwaren, hadden wy een diergelyk gezigt op eene kleine dad Oberlahnftein, die voor den wedergaê kan gerekend worden. In veele opzigten verdient het den voorrang; het gehucht is voor de winden befchut door fchaduwryke boomen, en wekt het denkbeeld van het dil land-leven op. De tweeling bergen aan de overzyde; de een dout opdygende en eindigende in een torentjen , of eene foort van wagttoren; de ander nog hooger en egter nog vrugtbaarer, met het lief dorpjen aan zynen voet en de Rhyn, die zig uitbreidt en zig in zyne verbreeding fchynt te verheugen dat hy verlost is van die enge grenzen , die hein nog zoo kort geleden in zynen loop duiteden, daken ftërk af by die afgryslyke toneelen, die wy voorby gevaaren waren. Dit was geëne onaangenaame overgang van het verhevene tot het fraaie.
Oberlahnftein behoort den Keurvorst van Mentz, en een nieuw grondgebied eischt, als naar gewoonte, eenen nieuwen tol, om welken te betaalen wy de rivier over moesten deeken. De tegenswoordige Keurvorst heeft op deeze plaats een lusthuis gebonwd
en



580 REIZE LANGS DEN RHYN.
en eenen grooten tuin aangelegd, die hy zoo bemint dat men kan zeggen dat het een mededinger is van zyne favorite.
Omtrent regt over Lahnftein ligt de berugte Konings Sthal of Konings Ferblyf. Het is een agthoekige toren, op eene kleine hoogte gebouwd, en met eerwaerdige nooten-boomen omringd. Het is niet meer' dan elf of twaalf voeten hoog; men gaat langs eenige trappen tot op een plat, op welk eene ronde fteenen bank ftaat. Hier pleegen de Keurvorsten in de veertiende eeuw te vergaderen om over Staats-zaaken te raadplecgen. Het is in gevolge van deeze omftandigheid dat de ftad Rhens, tot welke zy behoort, nog veele voorrechten geniet; deszelfs wynen zyn vry van den tol te Oberlahnftein en alle-bouwftoffen, als hout, fteen, lyën zyn vry van den tol van Boppart voor de kleine fom van twee guldens in het jaar. Zy heeft ook het recht om goederen te Coblents te verkoopen, even gelyk als de burgers van die plaats. By deezen toren is de plaats, daar Keizer Wenceslaus in het jaar 1400 de Keizerlyke Kroon ontnoomen wierd.
Tusfchen de twee Lahnfteins, het Opper- en Neder , ftort de rivier de Lahn haare wateren in den Rhyn. Ik had reeds gelegenheid om melding van deeze rivier te maaken, toen wy op onze reis van Coblents naar Mentz door Ems cn Nasfau reisden. Na dat zy door valeiën en romaneske wildernisfen met eene foort van miniature grootschheici heeft gekronkeld, en door haare reizen eene foort van ach\ tuig-



PvEIZE LANGS DEN RHYN. 5St
tingwaerdigheid verkregen heeft, waagt zy eene vereeniging met den magtigen Rhyn.
Wy naderden nu het eind van den dag en het eind van onze reis. Het eiland Oberwerth, het hoog Karthuizcr Klooster en de ftad Coblents waren voor ons, ter flinker hand. Het dorp Horgheim, beroemd om zyne druif, die naar rooden wyn gelykt, en Pfojfendorp en eene fchemering van Ehrenbreitftein voor ons ter regterhand. De zon nam affcheid van ons halfrond, agter de verre afgelegen bergen, tus< fchen Stolzenfels en het Karthuizer Klooster. Wy j wierden alle vermaakt met betoverende toneelen, zoo wel ftrookende met de verfchillende vermaaken van den dag. Onze Profesfor in het byzonder, zig naar het westen wendende met zoo veei verrukking als een Perfiaan naar het oosten, borst uit in den volgenden lofzang aan den avond. De eenftemmigheid j van zyn hart vergoedde het gebrek van zyne ftem.
Daal, ftille nacht, daal neder
Op onze kleine ftulp ! U wyden wy ons zingen,
Hoe fchoon zyt gy, Natuur!
Reeds daalt het avond-purper Omlaag in 't koele dal;
Reeds glanst in zagter purper De laatde zonne-ftraal.
Ai-



582 PvEIZE LANGS DEN RHYN.
Alomme heerscht de dilte;
liet vogei-choor alleen Zit in de donk're takken
En kweelt zyn' avond-zang.
Daal, dille nacht, daal neder
Op onze kleine dulp! U wyden wy ons zingen!
Hoe fchoon zyt gy, Natuur!
Toen hy geëindigd had, zeide hy ons dat de boeren in zyn land gewoonlyk deezen lierzang en andere van gelyken aart, by het eindigen van eenen zomerfchen dag voor hunne huis-deuren zongen.
Laaten wy, lieve, (zeide de Doctor tot zyne beminde) het duet zingen, dat zoo dikwyls te Mentz door gezelfchappen op het water gezongen wordt.
Voor ik u dit duit geef, moet ik u zeggen dat het een duk van eenen zonderlingen aart is. De maaker, Stolberg, heeft getragt de betekenis van een zeer bepaald getal fprcckwyzen te verwisfelen om de fchildering zoo afwisfelend te maaken als mogelyk is.
Midden in 't flikk'ren der fpieg'lende baaren Dryft, als een zwaan, onze wagg'lende boot;
Ach! op de vreugd van zagt flikk'rénde baaren Dryft onze ziel ook daarheen als de boot.
't Avondrood daalt uit de lucht op de baaren, Trippelt en flikkert rondom onze boot.
Over



REIZE LANGS DEN RHYN. 583
Over de toppen der westlyke wouden Wenkt ons zoo vriendlyk de purperen gloed;
Onder de takken der oostlykc wouden Danst ook in 't dille de purperen gloed;
Vreugde des hemels en vrede der wouden Ademt de ziel hier in bloozendcn gloed.
Ach! hoe vervliegt ons met (hellende wieken Op deeze fchomm'lende baaren de tyd !
Morgen vervliegt ook met fchem'rende wieken Weder als gist'rcn en heden de tyd,
Tot wy met hooger en draaiende wieken Zelv' ook ontvliegen den wisf'lcnden tyd.
Ondcrdel ons nu te Coblents geland , de Rhynpoort inkoomende en ons naar de herberg het Schip aan de rivier gelegen, begcevende. Deeze was ons door onzen fchippër aanbevoolen, die ons zeide dat de nabyheid der rivier ons in den morgen een half uur uit zou haaien. Alzo wy geene chais met vier paarden hadden, om langs de draaten te rennen; alzoo wy alles te Coblents gezien hadden en 'er ook zoo veel gezien waren als ons hart kon wenfehen, had ik noch myn vriend 'er iets tegen. Wy wierden 'er ordentelyk bediend; wy namen in haast het avondmaal en gongen vroeg naar bed, terwyl onze geesten wat uitgeput waren door de vermoeidheid van den dag en wy des anderen daags 's morgens weder vroeg moesten opftaan.
Onze Profesfor nam afleheid, met betuiging dat Pp hy



5?4 REIZE LANGS DEN RHYN.
hy den tyd zeer aangenaam in ons gezelfchap had doorgcbragt, 'cr byvoegcnde, dat de genoegens van deezen dag, naar zyn oordeel, een half jaar zouteloos gezelfchap zouden vergoeden. Myn vriend en ik dagten ook zoo; maar het jonge paar keek hem en ons met verwondering aan , en eikanderen met een
gloeiend gelaat, dat naar bloozen geleek maar
zy fpraken geen woord.
LI. BRIEF.
Myn Heer!
In myne befchryving van onze reis van Mentz naar Coblents, was ik te veel bekoord door het fraai gelaat der Natuur en door de romaneske toneelen, die onze aandacht aanhoudend,bezig hielden, om myn geest tot koel verhaal of omltandige befchryving te zetten. Nu dit Vuur wat vervlogen is, kan ik my bedaard nederzetten om u een algemeen denkbeeld te geeven van de wyngaard-fchatten, om welke deeze ftreeken zoo billyk beroemd zyn. Myne voorgaande befchryvingen zullen u overtuigd hebben van den grooten overvloed van deeze wyngaarden; doch alzoo gy de voorkeur geeft aan het gegist vogt van de Rhynfche druif, om derzelver uitmuntendheid in vergelykhig van andere , en eene opgave van de plaatfen, die den keurigden ncélar voortbrengen, niet
on-



REIZE LANGS DEN RHYN. 585
onbelangryk kan zyn, zal ik daar toe overgaan.
De geheele loop van den Rhyn van Bonn tot aan de bergen ten zuiden van Mentz is verfierd met wyngaarden , die wynen opleveren van geene gcmtenc fmaak , om 's menfehen hart met deezen geliefden drank te vervrolyken; maar tusfchen Mentz en Coblents groeijen de keurigfte wynen, die de behoeften van vreemde landen hoofdzaaklyk vervullen.
Als ik van de pojïtive, comparative en fuperlative uitmuntendheid van deeze wynen fpreek, dan kunt gy egter niet Verwagten, myn goede vriend, dat ik geheel uit ondervinding zoude fpreeken. Hoe wél wy, geduurende ons bezoek aan deeze landen, onzen tyd hebben waargenoomen, hy was te kort en daar was te veel, om veele proeven te neemen, of om den guftus eruditus te verkrygen, die vereischt wordt om algemeenc proevers te worden voor de eerwaerdige maatfehappy van Rhynfchen wyn drinkers. Ik zal my dan op andere getuigenisfen moeten verlaaten en byzonderlyk op dat van Gerkin, eenen Duitfchen Schryver, die dit onderwerp breedvoerig behandeld heeft.
De algemeene verdeeling van de wyngaarden van Mentz tot Coblents, is in die van den Rhyngau, eigenlyk zoo genoemd, en in de ftrecken ten zuidoosten en noord-westen van dat district. De naam van Rhyngau wordt dikwyls gegeeven aan de geheele ftreek van bergachtig land, langs den loop der rivier maar het eigenlyk district van den Rhyngau begint, Pp a ge-



586 REIZE LANGS DEN RHYN.
gelyk ik reeds gezegd heb, te Neder Wallauftn eindigt te Lorrick. Van de zuid-ooster afdeeiïng kan Mentz als het middenpunt befchouwd worden , en het is van wyngaarden van de eerfte hoedanigheid omringd. De wynen, die in den grootften naam ftaan aan deeze of de west-zyde van Mentz, zyn die van Bodenheim, Lanbenheim, Nierftein, Bishheïm, Dienheim, Harschheim enz. De wyngaarden aan de andere of oost-zyde van de rivier en in de nabuurlchap van Mentz zyn die van Costheim en Hochheim, die zeer uitgcftrekt zyn. Van deeze is de Hochheimer den Engelfchcn best bekend en als de wyn bchoorlyk door oudheid gerypt is, wordt hy Old Hoek genoemd. Men zegt dat andere landen den wynen van de Rhyngau den voorrang geeven. Of deeze voorkeur uit eene foort van noodzaaklykheid voortkoomc, of door het opkoopen van die andere wynen tot gebruik van Engeland, dat gereedst is om den hoogften prys tc betaalen voor eene waar, die voor dc beste gehouden wordt, zynen nabuuren geene andere keuze overlaat, dan of deeze voorkeur uit een verfchil van fmaak voortkoome, zal ik niet beflisfchen. Nog minder zal ik beweeren dat al de oude Plochheimer, die in Engeland gedronken wordt, de bergen van Hochheim voor zyne moeders kan houden.
Van den Rhyngau zyn de vrugten van Asmaumhaufen, Ehrenfeh en Rüdesheim en de aangrenzende ftreeken, met naamen Hauptberg, Rodtland en Hinterhaufen van de eerfte klasfe. De talryke wyngaarden op de bergen van Bingen worden ook onder de
keu-



REIZE LANGS DEN RHYN.
557
keurigfte in dc nabuurfchap van Rikksheim gerekend. Zy zyn van de Orleanfche druif. Deeze bergen zyn op fommige plaatzen zoo fleil, dat men 'er de mest niet op kan brengen dan op de ruggen van de arbeiders. In de tweede klasfe zyn de wyngaarden van Geifenheim, Rothenberg en Kapellgarten, die daar aan grenzen. Van dc derde klasfe zyn Johannesberg cn de Fuldifche Schlosfberg. Johannesberg gaat byna alle andere plaatfen tc boven in den rooden Bleeker. Maar de Bleeker wordt door kenners niet in de eerfte klasfe geplaatst. Na de bovengenoemde verkrygen de wyngaarden van Hattenheim cn Marker-Brunner den voorrang. Van de vyfdc zyn die, welke geteeld worden door het klooster van Eberbach; van de zesde die van Kitterkh m Grafenberg; van de zevende de wynen van Rauenihal en de nabuurige bergen.
In de noord-westlyke afdeeling zyn de wyngaarden van Baccharach, Kaub cn Oberwezel meest geacht. De twee bergen van Vogtsberg en Kühlberg, by Baccherach, daar veel blaauwe ly in is, geeven eenen wyn, die zeer bewonderd wordt om zyne geur en muscadellen fmaak. Over het algemeen fielt men da!t de ftreeken, die digtst aan den Rhyngau liggen, de beste druiven voortbrengen, en naar maate de ftreeken noordwaarts vorderen, worden de wynen minder van hoedanigheid , uitgezonderd op eenige byzondere plaatfen , die grootlyks van de natuur begunftigd zyn, of die ongemeen bebouwd worden.
De bovendaande fchikking wyst met eene genocgaaame naauwkeurigheid de graaden van achting, Pp 3 waar-



5S8 REIZE LANGS DEN RHYN.
waarin zy zyn, maar wie zal den graad van invloed bepaalen, welke deeze achting op den fmaak heeft? Het wezenlyk verfchil moet in veele gevallen te klein zyn voor den fynlten mond om het te onderfcheiden, en in fommige gevallen kunnen wy onderftellen dat de beroemde fmaak van het een of ander groot perfoonaadjen, hetzy van eenen Keizer of van eenen Aartsbisfchop, of van eenen erkenden kenner genoeg zy om over eenen geheelen wyngaard eenen geur te verfpreiden , of om zoo verderflyk voor denzelven te zyn als de ftroom van brandende zwavel voor de vrye gisting van het fap. Ook kan een enkele oogst van een gelukkig jaar den naam van volgende oogsten voor verfcheiden jaaren verheffen of vernederen. Doch, buiten alle deeze grilligheden, zyn 'er zekere regelen vastgefteld , welke niet alleen de theorie, maar de ondervinding en de waarneemingen zullen rechtvaardigen. By voorbeeld. De districten, die in de zuidlyker deelen liggen, aan eene aangenaamer zonnewarmte blootgefteld zynde, geeven eene vroeger en ryper druif dan de noordlyke districten. Men neemt ook een kenmerkend onderfchehi waar in de districten van den Rhyngau tusfchen de wyngaarden, die aan de oevers van den Rhyn geplant zyn, en die,' welke naar het Landeswald naderen. Men heeft opgemerkt, dat in drooge heete jaaren de wyngaarden, digt by het bosch beter ryp worden dan de andere, terwyl deeze weder voordeeliger zyn in vogtiger kouder zomers. Op bergen, daar de grond zwaar is cn voornamelyk uit mergel en fteen beftaat, hebben



REIZE LANGS DEN RHYN. 589
ben de wynen het fterkst en duurzaamst lyf; maar in zandiger gronden worden de wynen ligter en vlugger. De bergen, die eenen grond tusfchen deeze twee uiterlr.cn hebben , die den wyngaarden eene ligte aarde geeven zonder te zandig te zyn, en die genoegzaame vogtigheid behouden van den verfterkenden regen zonder 'er door overftroomd te worden, worden gerekend de gezondfte wynen optelevercn, die hunne geur ook langst behouden, en deeze hoedanigheid heeft de grond van Hochheim by uitneemendheid. Integendeel, als de wyngaarden in eenen laageren grond geplant zyn, daar veel klei is, cn die koude moerasfen ophouden, geeven zy een wrang ongezond fap, dat verfcheiden jaaren moet liggen, eer het drinkbaar wordt. De wynen , die uit eenen grond koomen, beftaanden uit een mengzel vanly, kalkfteen en rooden mergel, hebben de aangenaamfte geur. Met opzigt tot de ligging geeven de bergen, die eene zagte helling hebben en die op het zuiden liggen, over het algemeen de volmaaktfte wynen; daar ;zyn egter voorbeelden , dat bergen , byna te fteil om bebouwd te worden, eene goede druif opleveren, gelyk te Bingen. Gronden, die nieuw bebouwd of gemest zyn, brengen zeer geurige wynen voort, maar zy worden niet voor de gezondfte gehouden.
Misfehien is 'er geene vrugt , die aanmerklyker veranderingen ondergaat door uit zynen moeder-grond verplant te worden dan de druif, geene, die zig in fommige gevallen beter naar zyne nieuwe woonplaats P p 4 fchikt,



59o REIZE LANGS DEN RHYN. fcbikt, en die in andere fpoediger ontaart. De wyngaarden van Frankryk, op de oevers van den Rhyn verplant wordende , verkrygen ' zeer fchielyk den wyn.deen-geur, die de Rhynfche druif onderfcbeidt, of zy vermengen ten minden haare oorfpronglyke eigenfchap met de byzondere eigenfchappen van haar nieuw aangenoomen vaderland. De groote verfcheidenheid van druiven, in de dreeken, door welke wy gereisd zyn, geteeld wordende, heldert deeze delling op.
Dc verfchillende foorten zyn vooreerst de gemeene of de Rieslinger druif, die zoo lang in het bezit van deeze dreeken geweest is, dat men haar voor een inboorling kan houden. Deeze geeft, na de Orleanfche druif, de beste, derkde en vroegde wynenten tweede de Orleanfche druif, de Oranje of roode Bourgoudifche en de druif de Lambert genoemd: ten derden die, welke in de byzondere tuinen geteeld worden , byzonderlyker de Kleimberger (of Klimberger) en de Muscadel.
De twee eerde van deeze foorten fchynen volkoomen t'huis te zyn in Rhyngau. Alle andere , en voornamelyk de Rullandfche druif, ontaarten. Onder die, welke bloeien, is de roode Bourgondifche de voorde. Deeze fchynt byzonder gefehikt voor den grond in de nabuurfchap van Asmaunshaufen. Zy is veertien dagen vroeger ryp dan de Rieslinger, dat, alzoo zy voor de Michielsmis van Frankfort gereed is om verkogt te worden, eene voordeelige omdandigheid voor den koopman is. Zy rypt in
jaa-



REIZE LANGS DEN RHYN. 591
jaaren, die niet gunstig zyn voor andere druiven, en de roode kleur van de fchil deelt geene de minde kleur aan het lap mede.
Ik behoef een kenner niet te zeggen dat de kenmerken van goeden Rhynfchen wyn zyn, eene aa«genaame reuk en finaak, volmaakte helderheid. Als hy nieuw is, is de kleur bleek; met den tyd verkrygt hy eene donkercr tint, en zeer dikwyls wordt hem die door konst gegeeven. Goede Rhynfche wyn fchuimt en tintelt als hy'in het glas gefchonken wordt, het gehoor en de reuk van den echten kenner ftreelende. Als hy haastig gefchonken wordt, wordt 'er voor eenen oogenblik een fchuim opgewekt, door kleine koraaltjes of luchtbelletjes veroorzaakt, die onmiddelyk [verdwynen. Als de blaasjens 'er eenigen tyd op blyven, is 'er reden om te vermoeden dat men ?er iets zeepachtigs in gedaan hebbe.
De wynen van de eerfte hoedanigheid zyn niet goed koop aan hunne bron. Ik heb reeds gefprooken van de groote achting, die hun bewezen is door Paus Pius II. , Keizer Wenceslaus cn andere groote perfoonaadjen. Maar misfehien zult gy zeggen dat zyne Heiligheid de hoedanigheid van den wyn verbeterde, gelyk van water, enkel door hem te zegenen , en dat Keizers duurer koopen dan gemeene wyn-koopers. Wel, dan zal iku, by wyze van een naauwkeurigcr ftaaltjen, zeggen dat de wynen van Johannesberg op vier duizend guldens het voeder gerekend worden. In buitengemecne jaaren is de prys fomtyds eens zoo hoog geweest. Men Pp 5 zegt



5y2 REIZE LANGS DEN RHYN,
zegt dat een Engelsch Heer in het jaar 1781. voor een voeder van deezen Johannesberger van het gewas van 1779. niet minder dan duizend guinies betaald heeft. Alzoo de jfohannesbergfche wynen niet van eerfte hoedanigheid zyn, kunt gy u eenig denkbeeld maaken van de waarde van de wynen van Hudesheim en Hochheim. Maar myne narichten loopen niet verder.
Behalven den inkoops-prys wordt de waarde der Rhynfche wynen grootlyks verhoogd voor den gebruiker door het aantal tollen, die door eiken ver» fchillendcn Vorst en in elk onderfchciden rechtsgebied gevorderd worden, zoo dat de Prinfen en Keurvorsten, welker landen afzonderlyk en hier en da'ar langs den Rhyn verfpreid liggen , fomtyds hunne eisfchen herhaalen. Gy hebt daar van een voorbeeld s gezien in den Keurvorst van Mentz, die zyne eisfchen herhaalt te Oberlahnftein, voor goederen, die reeds te Mentz tol betaald hebben. Van Mentz tot St. Goar zyn niet minder dan vyf tollen, en van St. Goar tot Leudensdorjf by Andernach zyn 'er ook vyf, dat is niet minder dan tien onderfcheiden tollen in de ruimte yan omtrent drie en zestig Engelfche mylen. Hoe de fchepen van daar tot Keulen behandeld worden weet ik niet. Het is waarfchynlyk dat de eisfchen aldaar maatiger zyn , alzoo die landen niet zoo verdeeld en onderverdeeld zyn onder verfchillende meesters. Maar in den geheelen Joop van de fcheepvaart van Keulen tot Amfterdam en Rotterdam begint de belasting weder met volle kragt. Ik
ben



REIZE LANGS DEN RHYN. 593
ben onderrigt dat een Keulsch vaartuig twaalf tollen betaalt, elke reis die het van of naar deeze plaatfen doet. Naardien elke Provintie in de Nederlanden, en elke Stad in elke Provintie onafhangelyk zyn, oefenen zy zeer gretig deeze daaden van fouvereiniteit uit.
Deeze vorderingen zyn verfchillende op verfchillende plaatfen. Ik heb my de moeite niet gegeeven om naar kleinigheden te verneemen, maar dat de fom van alle deeze belastingen ontzagchelyk hoog moet loopen is baarblyklyk uit het geen ik reeds gezegd heb omtrent de inkomften, die dc Keurvorst van Mentz heeft. Van deeze inkomften koomen, volgens Rusbeck, zestig duizend guldens van de tollen op den Rhyn en honderd duizend van de accyfen op wynen alleen. Ook moeten wy niet vergectcn de fommen, die befteed worden om deeze belastingen intevorderen, by de zuivere opbrengst aan dc Landhecren te voegen. De post van tollenaar geeft gecnen kleinen graad van waardigheid en gewigt in de Duitfche Staaten, en moet bij gevolg ook met eenen zekeren luister gehandhaafd worden. Aan elk tolhuis op den Rhyn zyn gewoonlyk vier Amptenaars, een Schryver, een Commis ter recherche, een Contrarolleur en een Opzigtcr. Deeze worden gedeeltelyk onderhouden door jaarwedden van hunne meesters en gedeeltelyk trekken zy zekere gelden van de (chippers; doch alzoo deeze fchippers de vragten ook naar evenredigheid moeten verhoogen, vallen alle die kosten in het eind cp de waar. In elk distrikt maakt
de



594 REIZE LANGS DEN RHYN.
de Heer zyne eigene wetten en reglementen, welke het moeyelyker is ongeftraft te ontduiken dan eenige wetten omtrent de orde in de maatfehappy of de zeden van de onderdaanen.
Deeze rechten of liever vorderingen van tollen zyn begonnen in eenen tyd toen 'er byna geen ander recht bekend was dan dat van den fterkften, wanneer alle foort van koophandel in verachting was by Vorsten en Onderdaanen, die hunnen roem fielden in krygshaftig te zyn, terwyl zy den rykdom benydden, die 'er uit den koophandel begon geboren te worden. Sommige van deeze tollen wierden door Vorsten opgerigt om hunne aanhanglingen en bondgenooten te kunnen beloonen, zonder hunne eigen onderdaanen te knevelen. Men zegt dat Diderik. van Katzenellenbogen de eerfte in het jaar 1300 een tolhuis te St. Goar heeft opgerigt, om zyne aanhangelingen te beloonen voor hunne moedige verdediging van Rheinfels, dat veertien maanden te vergeefsch belegerd wierd , en het is wel bekend dat Karel V. veele belastingen heeft gelegd op koopwaaren om de Hanze Steden te onderdrukken , op welker aangroeyenden rykdom en gevolglyk ook aangroeyende rnacht hy uitermaate jaloers was.
Nu de geest van koophandel zig meer door Duitschland begint te verfpreiden, en in veele fteden, een Koopman die vermogen bezit, byna zoo veel begint geëerd te worden als een Prins, die geen vermogen heeft, worden de klagtcn tegens deeze belastingen algemeen. Dat zy buitenfpoorig hoog zyn wordt algemeen erkend, dat
zy



REIZE LANGS DEN RHYN. 505
zy den koophandel zeer benadeelen is de algemeene klagt, doch alzoo zy doormengd en doorkneed zyn met het ftelzel van finantie, alzoo de Vorsten niet genegen zullen zyir bm dc tegenswoordige bronnen van hunnen rykdom te laaten vaaren, zonder iets in de plaats te bekoomen , en alzoo 'er niets voor in de plaats kan gcfteld worden dat niet onaangenaam aan het volk zoude zyn, omdat dan de onderdaanen zouden moeten onderdrukt worden, om vreemdelingen te verligten, is dit een misbruik, dat wy niet kunnen verwagten dat fpoedig uit den weg zal geruimd worden.
Ondanks de fchilderachtige tafereelen, welke zoo veele wyngaarden aan het gezigt vertoonen, ondanks het aangenaam denkbeeld van weelderige vrolykheid, die zy opwekken , zyn zy egter geenzins de voornaamfte zegen in een land. Het is eene vaste ftelregel, op ondervinding gegrond, dat daar , waar de \vynftok meest geteeld wordt, dc meeste armoede heerscht. Bacchus , hoe veel vrolykheid hy ook moge opwekken , fchenkt de gunsten van Ceres niet, alfchoon hy, door de geesten te vervrolyken, voor een tyd het kwaad, dat hy doet, mag verbergen. Wyn is eene weelde , die nog voedzel nog kleeding aan den boer kan verfchaffen , en de wezenlyke behoeften van het leven zyn altyd duurst, daar deeze overtolligheid, het hoofdartykel van zorg en koophandel wordt. Zy worden gekogt als vreemde waaren en by gevolg voor eenen hoogen prys. Ik moet ook opmerken dat geene foort van handel
wis-



596 REIZE LANGS DEN RHYN.
wisfelvalliger is dan het druivenfap. De lekkerheid van deeze wynen maakt alle hunne waarde uit, en deeze lekkerheid hangt van zoo veele wisfelvalligheden af, dat de hoop van den wyngaardenier en van alle zyne af hanglingen geduurig te leur wordt gefield. Naardien veele opvolgende flegte jaaren zoo fchadelyk zyn voor den eigenaar, heeft hy geen ander middel om zich te redden dan den wyngaardenieren laage daggelden te geeven, en de wyngaardenier wordt in elk ongunftig jaar tot een ftaat van byna volflagen armoede gebragt.
L 11. BRIEF.
Myn Heer!
Van Coblents tot Nieuwied.
.Adfchoon de rocpftcm van den eerlyken fchippër op den tweeden morgen van onze vaart niet zoo muzykaal in onze ooren klonk dan den voorigen, en onze dierlyke geesten, door ongewoone oefening vermoeid , gaarne nog wat rust zouden genoten hebben , gehoorzaamden wy egter terftond aan haar bevel. Wy ftonden met allen haast op, namen fpoedig ons ontbyt, en plaatsten ons in het vaartuig voor de uurwyzer van een nabuurig Klooster, die de zonneftraalen, die 'er door eene fpleet van een' berg op vielen, terugkaatste op zes uuren wees.
In



REIZE LANGS DEN RHYN. 597
In eenen voorigen brief heb ik reeds een denkbeeld gegeeven van het land tusfchen Andernach en Coblents, en ik heb toen aangemerkt dat de terugvvykendc bergen zig uitfpreidden in een ruim amphitheater, dat eene uitgeftrekte vrugtbaare vlakte omringde. Gy zult ook bemerkt hebben uit de befchryvingen van de landftreek van Mentz tot Coblents, dat wy, na verfcheiden mylen tusfchen de bergen ingcfloten geweest te zyn, weder ruimte kroegen, by onze aankomst te Coblents, daar het toneel zig in eene drydige rigting in deeze vlakte opende. Laat ik 'er nu byvoegen dat de Rhyn zyne voorkeur toont voor de bergen, die de oostlyke cn noord-oostlyke horizonten bezoomen, en dat, in zynen loop naar Neuwied cn van daar tot Andernach, talryke dorpen, kloosters , abtdyen cn kasteelen, geheel ontmanteld, half herftekl en naar de tegefïswoördige wyze herbouwd, hunne dankbaare-aankleeving aan deeze m'ajéstueufe rivier toonen, door my ter wederzyde van derzelver zoomen te plaatfen , zoo digt mogclyk aan zynen wcldaadigen droom. Sommige gretig op haar water, neemen bezit van vrugtbaare eilanden en genieten dus het voordeel van eenen dubbelen droom.
Ik zal de voornaamde opnoemen, u derzelver cigenaartige trekken opgeeven, maar u met geene omdandige befchryvingen ophouden.
Zoo ik tyd en geduld hadde, zou ik billyk den lof van Schonsberglust, een buitenpaleis, den Keurvorst van Trier toebehoorende, digt aan de dad op den flinker oever der rivier gelegen, kunnen verkondigen ,
ge-



598 REIZE LANGS DEN RHYN.
gelyk ook het groot dorp Neuendorf, dat affleekt by het verarmd Orher aan den overkant. — Ik zou u, in een opflag van het oog, drie kloosters kunnen aanwyzen , het een tc Wallersheim, het ander op het eiland en in het midden van het Aovv Niederworth, en het derde te Besfelich, aan den oostlyken oever. Zy liggen zoo digt by malkanderen en in zulk eene rigting, dat de godvrugtige mannen dikwyls en zonder hard te fchrecuwen , eikanderen vervangen in haare antwoorden van den morgen- en avond-dienst. Hielden wy ons op op het dorp Falkndar, aan de zyde van een riviertjen aan dc regterhand, zoudt gy verfchillende manufactuuren van wollen- verwerven , leder-looyerycn, pypen-maakeryen en ook eene uitgeftrekte potten-bakkery kunnen befchouwen. Omtrent de laatfte fabriek zal ik nog aanmerken dat op dit dorp en op eenige andere in de nabuurfchap van Colïents het zoogenaamd Kculsch aardenwerk gebakken wordt. Het wordt gemaakt van eene groove zandige aarde. De potten zyn van verfchillende grootte en gedaante, naar het gebruik, waartoe zy beftemd zyn, zy zyn alle ouderwets van fatfoen, ligt verglaasd , met ligt blaauw befchildcrd en ruuw verfierd met donkere fchaduwen van dezelfde kleur. Deeze zyn de potten, die zoo veel in de Hollandfche en Vlaamfche fehilderyën voorkoomen. U treffen zy tc kragtiger met het eerwaardig voorkoomen der oudheid , omdat zy by u niet meer in gebruik zyn, maar in Duitschland cn op de Hollandfche dorpen worden zy om hunne goedkoopheid door de goede
huis-



REIZE LANGS DEN RHYN. 599
huishoudders nog verkozen. Lieden van hooger rang in Holland hebben die naar de keuken en proVilie-kamers verbannen. Met alle deeze voordeden geniet Vallendar veele van de zegeningen der natuur. De* wyngaarden tieren 'er genoeg om eenen uitmuntenden wyn voor de inwooneren opteleveren, de ligging is gezond en het gezigt van de bergen uitgeftrekt en aangenaam. U Voorby Keifelheim , Sebastiaan Enger, Kalten en Enger leidende, alzoo ons vaartuig 'er voorby vaart, zal ik u enkel derzelver talryke boomgaarden wyzen, die op deeze plaatzen de wyngaarden vervangen. Uw oog over de rivier flaantlje, kunt gy Beudorf, Muttënhofen en het eerwaardig Kasteel van Sayn onderfcheiden. Bev.dorf eischt eenige oplettendheid wegens eene yzer-fmeltery, die eene menigte handen bezig houdt, en dat zy in eenen bloeicnden ftaat is blykt uit het aantal nette en gemaklyke huizen, by eenige andere geplaatst, die een aanzienlyker voorkoomen he"bbcn en met tuinen verfierd zyn. Roomsch Katholyken, Lutheraanen en Protellanten vereenigen zig eensgezind in den vcrfchillenden arbeid van de fmeltery, zonder de minde gefchillen omtrent godsdienftige zaaken. Geen enkele dag van den hamer is op de papistery gemikt, en geene der fornuizen brandt voor de bekeering der ketters. Te Mullenhvfen ontvangt myn vriend , de Rhyn , geene onaanzienlyke fchatting van de rivier de Sayn , die de riviertjes van de omliggende bergen verzamelende, den fouverein hunne fchattingeu betaalen met grooQ q ter



■
6co REIZE LANGS DEN RHYN.
ter trouw, dan onder de fchatmeesters de gewoonte is.
Ro:nendorf, fchoon omtrent een half uur gaans van de rivier gelegen, moet niet met ftüzwygen voorbygegaan worden. Deszelfs naam toont dat het weleer een Romeinsch dorp was, en dit denkbeeld wordt bevestigd door veele penningen, in deszelfs nabuurfchap gevonden , met de opfchriften van Jülius Caesar, Marcus Aurelius, ConsTantinus, AgrippinA , &c. Men heeft ook uit de zyde van eenen nabuurigen berg twee kolommen van de Romeinfche bouw-orde gedolven. Men zegt dat Julius Caesar op deeze plaats een brug over den Rhyn geflagen hebbe, toen hy Duitschland introk, om&de Skamhri tc overtuigen dat de Rhyn de grenspaal van zyne overwinningen niet was en om de Ubli tegens hunne onderdrukkers te befchermen, gelyk hy in het Vierde Boek van zynen Gallifchen kryg verhaalt. Als gy de beste uitgave van dat werk in handen neemt, kunt gy het model van eene brug tot dat einde over den Rhyn geworpen befchouwen.
Deeze groote verfcheidenheid van belangryke voorwerpen wekte de aandacht en de geesten van het geheele .gezelfchap op. Veele van deeze voorwerpen bevestigden de.waarheid van eene aanmerking in mynen voorigen brief gedaan , dat de bouwing van den wyngaard den nyveren armen de voordeeligfte bezin-heid niet verfchaft, noch overvloed oplevert, daar de wyn het voornaamfte artykel van koophandel is. Het aantal nette en gemaklyke wooningen, die wy
in



REIZE LANGS DEN RHYN. 601
in alle de dorpen in deeze ftreek befpeurden , en het algemeen voorkomen van welvaart leverden eene treffende ftrydigheid met de meefte dorpen in den Rhyngau. Onze fchrandere reisgenooten maakten verfcheiden aanmerkingen van eenen zedekundigen , godsdienltigen en ftaatkundigen aart, die ik niet zal herbaaien, alzoo derzelver voornaamfte verdienden bedonden in derzelver gepastheid op dien dand. De godvrugtige uitboezemingen van onze fchoone zangfter behaagden my, die de vertaaling van het algemeen Gebed van Pope overluid las. Geen morgen-dienst kon beter gefehikt zyn geweest voor deeze gelegenheid.
Toen wy voorby den Gutè Mattn en Weisfen Thurm voeren, welke men zegt dat gebouwd is om de grensfeheiding van de twee Keurvorftendommcn Trier en Keulen aanteduiden , voer onze fchippër over naar den noorder wal, en zettede ons te Neuwied tusfchen agt en negen uuren aan land.
Het aangenaam voorkoomen van Neuwied, op eenen afftand gezien, heb ik reeds opgemerkt. Ik moet egter bekennen dat dit gezigt van verre hetzelve fraaier doet dunken dan men het, nader by koomendc bevindt; egter is het een net ftadjen. -Het is niet met wallen omringd , dat eene buitengewoone omftandigheid is in een land , daar elke plaats, die wat meer is dan een dorp, zyne verfterkingen heeft: het is met groote regelmaatigheid gebouwd; de ftraaten zyn regt en breed en doorfnyden eikanderen met regte hoeken. De huizen zyn net, maar geene zyn Qq 2 prag-



6ó2 REIZE LANGS DEN RHYN.
pragtig, dan het paleis van den Prins. De kerke» en andere openbaare gebouwen hebben geen ander fieraad dan dat eene eenvoudige en ordentelyke fmaak van bouw-orde natuurlyke groote gebouwen byzet.
De naam van deeze ftad is eigenlyk Ncu-Wied, welken naam zy daar van ontleend dat zy eene nieuwe ftad is, in vergelyking van alle andere die aan den Rhyn liggen, en ook in het Vorstendom Wied. De voorvaders van den Prins waren voorheen van de rykfte Vorsten van Duitschland, en fommige uit dat huis zyn tot dc waerdigheid van Keurvorsten gerezen , maar zy hebben veel van hunne goederen cn van hunnen ftaatkundigen invloed verloren door hot omhelzen van den Protcftantfchen Godsdienst. Hunne bezittingen zyn thans bepaald tot twee Burgten, deeze ftad en tusfchen de veertig en vyftig dorpen.
Het is voornamclyk aan de opoffering aan een goed geweten dat de bloeiende ftaat der ftad met recht mag toegefchreven worden,. Alexander de Eerfte van de Proteftantfchc linie , vond het nodig zyne verminderde bezittingen tc verbeteren, en hy had de wysheid van het geluk van zyn vo k met zyn eigen belang te verbinden. Hy gaf alle aanmoediging, die in zyn vermogen was , aan alle voorwerpen van nyverheid , nodigde vreemdelingen om zig in zyn rechtsgebied te koomen nederzetten door zeer voordeelige voorftellingen, en, in plaats van zig te laaten verbitteren door de flegte behandeling , die hyondergaan had, duldde hy vryelyk dien godsdienst, die hem vervolgd had. Zyne opvolgers , een voorbeeld



REIZE LANGS DEN RHYN. 603
beeld volgende , waarin rechtvaardigheid en wysheid, byzonder belang en algemeen wclzyn grootlyks vereenigd zyn, hebben gelukkiglyk deeze (tad een bloeiende volkplanting van konstenaars gemaakt. Het getal inwooners bedraagt tusfchen zes en zeven duizend zielen; het is aanmerklyk tocgenoomen zedert het jaar 1762. en zy bevat thans een aantal van konstenaars en werklieden in byna alle vakken, als zak-uurwerk cn klokken - maakers , zadelmaakers , kabinet-werkers, yzer-fmelters en duits, fabrikanten van kamoes, van katoen en van papieren behang1 zeis, draaiers, fchoenmaakers, pottenbakkers, loodI gieters, kaarsfen-maakers enz. Daar is ook eene drukkery, die door de vryheid, die men de drukpers verleent, veel opgang maakt.
? i
LUI. BRIEF.
Myn Heer!
Nieuwied.
D e tegenswoordige Prins van Nieuwied is, in navolging van zyne voorouderen, de vriend en vader van zyn volk. Hy flaat alle wegen in om hen nyverig en gelukkig te maaken; niet alleen door alle fabrieken en trafieken aantemoedigen, maar ook , door alle godsdienst-feclcn een volkoomen vryheid te geeven. Jooden, Hernhutters of Moravifche.nrocQq 3 ders,



6c4 REIZE LANGS DEN RHYN.
ders, Katholyken, Lurerfche en Prpteflanten mogen den algemeenen Vader, elk op zyne wyze, dienen, en worden dus gewend eikanderen als broeders te bcfchouwen. Kinderen -van eenen zelfden 'vader onderdaanen van dezelfde zedenlyke regeering, even gelyke ftreevers naar eenen toekomftigen gelukkigen ftaat zynde, leeren zy te denken dat de artykelen, waarin zy overeenftemmen , van oneindig grooter gewigt zyn dan die, waarin zy vcrfchillen, en dat de kleinigheden van betegelende denkbeelden de eerfte plichten van broederlyke liefde niet kunnen vernietigen. De Proteftantfche is de heerfchende godsdienst, maar, zoo veel wy verneemen konden, heeft hy geen ander voorrecht dan de kerk-klófc te mogen luiden, en de navolgers van de andere feeten, in plaats van door dat gelui geërgerd te worden, regelen de uuren van hunnen godsdienst insgelyks naar dat gelui.
Men verhaalde ons verfcheiden voorbeelden van de weldadigheid van deezen Prins en zyne vaderlyke zorg voor het welvaarcn van zyne onderdaanen, van welke ik alleen het volgend zal bybrengen. Met zyne vrouw en kinderen een wandeling doende, bleef hy ftaan by den winkel van een fmit, die werkloos voor zyn deur ftond. Hoe koomt het (vroeg de Prins) dat ik zedert eenigen tyd uwe hamers niet meer hoor
gaan? Helaas, Uwe Genade, ik heb geen yzer,
en ik heb deeze week een verlies geleden, dat my de
middelen beneemt om het te koopen. Hoe veel
yzer kunt gy in eene week verwerken? Foor omtrent



REIZE LANGS DEN RHYN. 605
irent tien kroonen. Goed (antwoordde de Prins)
ik zal onderzoek doen of dit waar zy, dan of gy my wat wys maakt om uwe luiheid te rerfchoonen. De Prins , hier naar onderzoekende , wierd overtuigd van de waarheid van het voorgeeven van den fmit, en den volgenden dag zond hy hem de tien kroonen. De fmit kogt yzer, en de blydfchap en dankbaarheid zetteden zynen arm zulk eene ongewoone kragt by, dat de dagen van zyn hamer verder dan ooit gehoord wierden.
De Hernhutters te Nieuwied zyn omtrent vier honderd en vyftig in getal. Deeze fefte is een.voorbeeld van nyverheid, 1'oberheid en vreedzaam leven: zy verkreegen vryheid om zig op deeze plaats, neder te zetten in het jaar 1750'., en in het jaar 1756. bouwden zy een broederhuis op dezelfde wyze als te Zeist; hier in woonen zy zoo lang zy ongetrouwd blyven, en zy oefenen allerleië ambagten. Daar zyn ook yeele winkels als te Zeist, ter wederzyde van eene galery, daar byna alles wat men perfoonlyk of in een huishouden nodig heeft, zoo tot gebruik als fieraad, gekogt kan worden , gelyk ook verfchillend fpcclgoed , tot vermaak en leering van kinderen. Wy wierden door deeze winkels rond geleid door eenen der broederen op eene zeer beleefde wyze , en elk van ons kogt iets tot fchadcloosftelling voor de moeite, die wy veroorzaakt hadden,
Onder de veele konstcn en manufacluuren te Nieuwied , die de aandacht van eenen onderzoekenden reiziger verdienen, als zyn tyd hem zulks toelaat, Qq 4 moe-



6o6 REIZE LANGS DEN RHYN. moeten de werken van twee konstenaars meer by. zonder zyner aandacht aarjbevoolen worden Het kabinet-werk, namelyk, van den Heer Röntchen onder het beftuur van zynen meester-knegt, Kram' en hetklok-wcrkvan den Heer Kinzing , eenen h0' ro ogiemaaker. Röntchen wordt voor een van de bekwaamfte werklieden van het vaste land in zyn vak gehouden, en men zegt dat hy zoo wel in fmaak als in uitvoering uitmunt. De meeste Duitfcbc PrinRn, welker geldmiddelen zulks toelaaten, koopen het een of ander Ruk van hunne fierlyke meubilen van Röntchen. Wy zagen een daalden van zyne konst te Coblents in 's Keurvorst kabinet. Het was eene fchryf-tafel, kondig ingelegd met verfchillende foorten van de fraaide houten en had honderd Louis, o Or gekost. Op aanbeveeling van onzen bedienden te Coblents, beflooten wy deezen konstenaar een bezoek te geeven by onze terugkomst te Nieumedmaar wy genooten het vermaak niet dat wy ons zeiven cn onzen reisgezellen beloofd hadden. De Heer Röntchen en zyne voornaamfte werklieden waren . op reis naar Petersburg met eenen grooten voorraad van meubilen voor de Keizerin van Rusland en men zeide ons dat 'er geen ftuk overig was waèrdig cm eenen vreemdeling aangeboden tc worden. ..By Kinzing waren wy gelukkiger. Deeze zeer fchrandere konstenaar toonde ons verfcheiden klokwerken, die blyken gaven van zyne langduurige ftudie zoo wel als van zyne bekwaamheid Het treffendst en algemeenst behaaglyk was eene klok,
die „



REIZE LANGS DEN RHYN. 607
die, by de menigte uitmuntendbeden, welke zy bezit, door middel van een trommel twaalf aangename aria's op klokken fpeelt, welke verzeld worden door bet geluid van een hakkebord met de grootfte naauwkeurigheid; de hamers aan het hakkebord worden door hetzelfde raderwerk, dat de klokken doet fpeelen , in beweeging gebragt. Deeze man was een konstenaar van zyne kindsheid af. Op den ouderdom van vyftien jaaren heeft hy een flinger-uurwerk gemaakt , dat zeer bewonderd werd om deszelfs netheid en naauwkeurigheid. Zyne talenten waren gedeeltelyk erflyk , zyn vader, fchoon een molenaar van beroep , was gewoon zyne ledige uuren met werktuigkundigen arbeid doortebrengen, en maakte klokken tot zyn eigen vermaak, zonder onderrigting te hebben ontvangen, Van hem erfde dc zoon eenen fmaak voor dien tak van arbeid en leerde de beoefening daarvan, die hy thans tot zulk een' graad van Volkoomenheid gebragt heeft.
AI die de fnelle vorderingen, welke de konsten in verfcheiden landen van het vaste land maaken , in fierlykheid, verbeterd werk, en aangroeiend vertier, befchouwt, zal geneigd zyn om te befluitcn dat Engeland die beflisfende meerderheid in konstcn en manufaétuuren , die liet thans geniet, niet altyd zal kunnen ftaandc houden. Daar is geen propheetifehe geest nodig om tc voorzien dat de tyd koomen moet waarin dit magtig gebouw van konstige grootheid in duigen zal vallen, en de flag zal vreeslyk zyn! Daar is egter cenc aanmerking, die ik dikwyls gcleQl 5 sen-



6o8 REIZE LANGS DEN RHYN.
genheid gehad heb te maaken zedert ik op het vaste land verkeerd heb, welke eenigen troost geeft, alzoo zy het kwaad tot eenen grooteren afftand verfchuift dan men in het eerst zoude gedagt hebben. Zoo Tang gy in Haat zyt om dien naam van goedkoopheid en goed werk, dien gy zoo billyk verkregen hebt, Raande te houden, zult gy veel voordeel raapen uit deeze poogingen der konstenaaren op het vaste land om uw werk te cvenaaren. Gelukkig heerscht 'er te gelyk onder koopers en gebruikers een geest van ïiayver, die tegenwoordig meer in uw voordeel werkt dan de andere met mogelykheid in uw nadeel werken kan. Om myne aanmerking optehelderen : Ik heb zedert mynverblyf inHolland opgemerkt, dat deHollanders groote vorderingen gemaakt hebben in fierlykhcid van huisraad in het algemeen, maar ik zal my flechts enkel bepaalen tot de twee artykelen van kabinet-werk en tapytcn. Voorheen was dit overbodige weelde, die alleen tc vinden was in huizen van de voornaamfte kooplieden of perfoonen van rang; nu ziet men die in de huizen van hunne boekhouders en klerken. Zeer ordentelyke burgers , die, omtrent vyf-cn-twintig jaaren geleden, blyde waren de ouderwetfche zetels, tafels en groote familie-kasten van hunne voorouderen te erven, en die de vloeren van hunne beste kamers met eenvoudige matten belegden , zouden nu bloozcn als zy niet naar de mode waren. De algemeene fmaak van fierlykheid beeft hunne eérzugt gaande gemaakt, die niet overtroffen of geëvenaard moet worden door die genen,
web



REIZE LANGS DEN RHYN. 609
welke , in andere opzigten , hunne mindere zyn. Hunne vloer-matten worden beftemd om hunne vrugtboomen voor de nypende vorst te behoeden en daar worden Schotfehc tapyten in de plaats gelegd. De ouderwetfche meubilen worden op het erfhuis gedaan , en gylieden krygt een groot deel van de commisfiin om die met hcdendaagfche lierlyke meubilen tc vervangen. Nicttegenltaande dan het aantal konstenaars dagelyks aanwasfender-is, en die in alle onze voornaame lieden gevonden worden, groeit egter de fmaak voor groote liërlykheid in zulk eene evenredigbeid aan, dat gy 'er over het geheel aanmerklyk by wint en by zult blyven winnen , zoo lang gy den roep van beter te werken zult kunnen ftaande houden.
De ligging van Neuwied is door den Prins zeer wel uitgekozen voor zyn ontwerp. De algemeene uitflóödiging, die in het jaar 1762. aan vreemdelingen gegeeven wierd door eene openlyke aankondiging, vergroot niet daar zy zegt dat de lucht gezond is en het land vrugtbaar en fraai voor het oog, dat het overvloed heeft van vleesch, visch, hoenderen, wild, groenten en vrugtcn van verfchillende 1'oorten, dat deszelfs bergen wynen in overvloed opleveren, yoornamelyk Bleeker, dat derzelyer nabyheid aan de rivier en derzelver kleine afftand van de fteden Bonn, Coblents, Mentz en Frankfort, den uitvoer van de manuf'acftuuren' der ftad gemaklyk maaken en even gereed de vreemde waaren laaten invoeren. Zy verzekert verder de geenen, die geneigd zyn om te bouwen, dat zy een ftuk grond, genoegzaam voor hun
be-



6io REIZE LANGS DEN RHYN.
bedek voor niet zullen krygen , dat de belastingen zeer maatig zyn en onveranderlyk vastgedeld, volgens de waarde hunner wooningen , en dat, elke vreemdeling , die een huis van deen zal bouwen, vryheid van deeze belasting kan verkrygen voor den tyd van vyftien jaaren en voor een huis van hout voor tien jaaren, en dat zy volkoomen vryheid zullen hebben om de plaats te verhaten , zonder aan eenige boete of belasting hoegenaamd onderhevig te zyn.
Als men uit het uiterïyk voorkoomen, als ook uit bet zeggen van die genen mag oordcelen, die de beste gelegenheid gehad hebben om het tc wecten, kunnen de inwooners van Neuwied gezegd worden een enkel talryk en vergenoegd huisgezin uittemaaken. Nyverheid, goede orde, zedenlykheid en godsdienst worden 'er geëerbiedigd, en nooit vertoont zig de ondeugd 'er zonder verontwaardiging te verwekken en eene blos te gevoelen. De dad is groot genoeg voor alle oogmerken van eenen levendigen handel; maar niet zoo volkryk dat zy zedenlooshcden zoude kunnen bedekken of aanmoedigen. De genietingen van de inwooneren zyn niet van de vrolykde of levendigde ; zy bedaan voornamelyk in gezondheid , vrede cn welvaarcn. Deeze plaats geeft niets voor rusilooze eerzugt, geene aanleiding voor verleidende welfprcekendbeid , geene gelegenheid voor de oefening van die talenten, die perzoonelyke onderfcheidingen, of de zugt naar macht tot doelwit hebben. Zy geeft weinig aanmoediging aan het ten toon fpreir
den



REIZE LANGS DEN RHYN. 611
den van werken van vrugïlooze verbeelding, en zou die klasfe van denkbeelden niet met haare goedkeuring beloonen , die als vernevelingen voor eenen oogenblik fehittereu, zonder aanhoudend licht te verfpreiden, of zelfdandig goed voorttebrengen. Doch alle werken, die tot gedaanten kunnen gevormd worden , tot gemak van het leven of ficraad, alle denkbeelden , die modellen zyn van iets dat tot wezenJykheid kan gebragt worden , worden met zorgvuldigheid en eenen goeden uitflag gekoesterd en befchermd.
Als wy de gemeente te Ncinvied met een daatkundig oogpunt befchouwen, levert zy een voorbeld en eene les en voor Prinfen en voor volkeren. Zy toont dat onder eene wyze en goede regeering de wezenlyke invloed en het zelfdandig geluk van den , Regent voortduurend of liever aanwasfend gemaakt worden door den aanwasfenden voorfpoed van den onderdaan. Zy bewyst dat onderdaanen meest tot gehoorzaamheid geneigd zullen zyn , als 'zy vast overtuigd zyn dat hunne overheid door eene onafgebrooken zorg voor hunnen welvaart bezield wordt. Zy bewyst dat eerbiedige gehoorzaamheid aan wyze en billyke wetten de bron van vreedzaamc genieting is, cn het ciment der maatfehappy, en zy toont dat onderdaanen in het algemeen oneindig vergenoegder zyn, cn een grooter deel geluk genieten, daar zy een behoorlyk vertrouwen in hunne Overheid hebben, welker flaatkundigc kennis de hunne moet overtreffen, dan wanneer elk zyn eigen Wetgeever wielde ,
of



6i& REIZE [.LANGS DEN RHYN.
of die foort van vryheid najaagde, die meest verzeld gaat van het geheim verlangen om zyns naastens heer te worden , die gretiger is om macht te bezitten, dan om de daartoe nodige kundigheden, wysheid en welwillendheid te verkrygen,. om haar eene behoorlyke rigting te geeven.
LIV. BRIEF.
Myn Heer!
Nieuwied, Andernach, Bonn.
In mynen vorigen gaf ik u een algemeen verflag van den tegenswoordigen ftaat van Nenwied, volgens berichten op de plaats zelve, of in den loop van onzen reis opgezameld. Zedert onze terugkomst zyn 'er verfcheiden ontdekkingen in de nabuurfchap dier plaats gedaan , die van geen klein belang zyn voor de liefhebbers van de oudheid. Alzoo alle byzonderheden , betreffende eene plaats, die men met vermaak bezogt heeft en voor welke men achting beeft opgevat, natuurlyk onze nieuwsgierigheid opwekt, heb ik eenig onderzoek naar deeze ontdekkingen gedaan en ik zal myn dagverhaal eenige minuuten opfchorten, om u dq uitkomst tot uw vermaak of dat van uwe vrienden mede te deelen. In den zomer van het jaar 1791, wanneer eenige
ar-



REIZE LANGS DEN RHYN. 613
arbeiders in een Veld by het dorp Niedtthleber, dat omtrent een uur gaans van Neuwied af ligt, aan bet delven waren, ontdekten zy verfcheiden overblyfzelen der oudheid , die de Erfprinces van Neuwied nodigden om verdere nafpeuringen te doen op haare eigen kosten, en dit wierd met den gelukkigden uitflag bekroond. Behalven veele zilveren en koperen penningen , verfcheidene gereedfehappen en kleine metaalen beeldjens, vonden zy de ovcrblyfzelcn van een regelmaatig Romeinsch gebouw. Terwyl zy dit gebouw zuiverden van het vuil, dat 'er aan kleefde , vonden zy een klein dandbeeldjen in eenen van de nuturen, bet is, behalven het voetftuk, omtrent een voet hoog , van verguld metaal en ongefchonden. Het flandbeeld verbeeldt een genius in zyne flinkerhand eenen overvlocds-hoorn houdende, en in zyne regter een wicrook-vat; op zyn hoofd daat een torentjen; hy rust op eenen voet, de ander is wat gebogen. By het beeld wierden vyf vierkante plaaten gevonden van hetzelfde metaal, die baarblyklyk tot het voetduk behoorden. Twee waren zonder opfchriften en mogen dus onderfleld worden bedemd geweest te zyn voor het agterde gedeelte en de hovende oppervlakte van het voctfluk. Op de andere drie waren de volgende opfchriften:
1.



614 REIZE LANGS DEN RHYN.
L H.
SatulluS Paternus
Satarra Prudens
Macrinus Mariaxus
Laetus Dacorassius'
Apollinaris Cerealis
Secundanus Aturo
ÜRSUS. VlCïOR.
in.
In H. D. D. Baioli Et Vexillari col Legio victorien
SlUM SlGNIFER ORUM GeNIUM D.
VIII. Kal. Octobr. Presente et Albino cos
H. XIII. D. S. R.
De Luitenant Ingenieur Hoffman , die den Erfprins van Neuwied in de verfchillende takken der wysbegeerte onderwyst, heeft deeze ontdekkingen aan den Hofraad Heyne van Göttingen , een man zeer geoefend in de oudheidkunde, medegedeeld. De Heer Hoffman gist uit de letteren In H. D. D. in honorem domus divina, dat het danclbccld geplaatst was in eenen tempel-, die digt by het gebouw Hond en dat de naamen, op No. I. en II. die van de Baioli en Vexillarii waren, die het ftandbeeld opgerigt hadden. Maar zyn geleerde vriend werpt hem tegen dat
do-



REIZE LANGS DEN RHYN. 61$
domus divina niet eenen tempel beduidt; die naam wordt aan alle ftatige gebouwen gegeeven en betekent dikwyls hetzelfde als domus augusta.
Door deeze ontdekkingen aangemoedigd, vervolg- , den zy hunne nafpeuringen met verdubbelde naarftigheid en met den wenschlykften uitflag. Behalven kleine Hukken, met welke de Prinfes dagelyks haar kabinet verrykt, heeft men , na eenen arbeid van verfcheiden maanden onbetwistbaar de overblyfzelen van eene Romeinfche ftad opgefpeurd, ftukken van ftadsmuuren, openbaare en afzonderlyke baden, de fpoorenvan eene water-leiding, drie honderden dertien voeten lang, met verfcheiden kleinere pypen gemeenfehap hebbende. Zes Calidaria of bad-kamers zyn reeds opgeruimd en derzelver bouw-orde onderzogt. Een van de baden rust op meer dan honderd regelmaatige kolommen van gebakken fteenen; op de meeste deezer kolommen is fierlyk fnywerk, fommige rond , andere langwerpig van gedaante ; fommige hebben de gedaante van eene roos met het volgende opfchrift:
Leg. VIII. Aug. Leg. XXI. Leg. XXII. Coh. IV Pindel.
Men beeft ook nog verfcheiden andere beelden gevonden behalven het eerstgenoemde, als een jPt/piterFulminans, V'&oria Gradiens, Diana Venatrix, een Mercurius, alle van metaal, als ook nog een Genius van gehouwen ftcen, den eerden gelyk. Deeze is Rr ge-



616 REIZE LANGS DEN RHYN.
gefchonden; doch in de flinkerhand ziet men liet onderst gedeelte van eenen overvloeds hoorn , en de opfchriften zyn, zoo veel men die kan nagaan, dezelfde als by den voorigen. De penningen, die men gevonden heeft, loopen van den tyd van Tiberius tot Gallienus, vervattende een tyd van omtrent twee en eene halve eeuwen.
Uit deeze ftukken befluit de Heer Heyne natuurlyk dat dit eene van de Romeinfche fteden was, welke de historiefchryvers gezegd hebben dat aan gene zyde van den Rhyn gebouwd waren, en dat zy verfcheiden plaatfen in hunne fchriften opheldert, byzondcrlyk van Vopiscus en Eutropius. De eerfte zegt O) dat de Romeinen w-bes validas, nobües, divites et pot ent es trans Rhenum plaatften , en in zyn leven van Probus berichthy ons dat hyurbes Romanos et caftra in folo barbar ico pofuit, atque illic milites coïlocavit. Eutropius (Z>) van Uepius Trajanus Crinitus fpreekende, merkt aan dat by urbes trans Rhenum in Germania reparavit. De Heer PIoffman onderdek dat dit eerst eene legerplaats geweest zy, die door eene ftad wierd opgevolgd, op welker wallen de fpooren van de torens nog op fommige plaatfen onderfchciden kunnen worden. . De Heer Heyne gist dat dit eene van de Romeinfche fteden geweest zy, die door de overwinnende Germaancn genoomen en vernield wierden, en dat
dee-
O) Vopisc. in Prob. C. 13. (£) Eutrop. Lib. VIII. Cap. 2.



REIZE LANGS DEN RHYN. Bi*
deeze gebeurtenis voorgevallen zy omtrent het einde der derde eeuw. Ik heb gehoord dat Luitenant Hoffman bezig is om een omdandig bericht van deeze' ontdekkingen voor de pers gereed te maaken, dat met plaaten opgehelderd zal worden.
Thans keer ik tot myn reis-verhaal terug. Wy begaven ons omtrent ten elf uuren weder naar onze boot en vervolgden onze vaart naar Andernach, voorby meer dorpen dan ik tyd of genegenheid heb omdandig te vermelden en eenige buiten-plaatfen: daar is 'er eene, die den zonderlingen naam van het Duiveh-Huis voert, welken het ontvangen heeft uit eene onderdelling van de onweetcnden en bygeloovigen dat het 'er fpookt, het was voorheen een Jagt-Huis van des Prinfen voorvaderen. Naar maate wy Andernach naderden, vertoonde zig een gedeelte van het reeds gemeld amphitheater in volle majedeit. De bergen drongen zig op een ter wederzyde van de engte, welke wy nu zouden doorvaaren, en noodzaakten het water om een dieper kanaal te maaken; zy tragtten zig regelmaatig te fchikken en het gelukte hun vry wel, maar de verder afgelegenecischten fier den voorraog boven de voorde; deeze efter waren vergenoegd in hunne nederigheid; want die aan onze regterhand waren met wyngaarden bekleed; die aan onze (linkerhand met fchaduwryke bosfehen, en zy lieten de trotfche kruinen van hunne nabuuren vry haarcarmoede en haaren hoogmoed ten toon dellen.
By het begin van onze reis wierd gy bekend gemaakt met den Rhyn in zyne eenzaamheid en fchanRr 2 dc;



6ï8 REIZE LANGS DEN RHYN.
de; ik heb, in den loop van myne reis getragt zyne majeftueufe (rilheid en zyne deftige goedheid de verfchuldigde eer te bewyzen; maar ik moet niet van hem fcheiden zonder u eenige ftaaltjens van zyne verfchrikkingen te geeven. Ik heb lang naar eene gunstige gelegenheid gewagt, maar hy tergde my niet; want, uitgezonderd zyne kleine misnoegdheden en zyn rustloos fchuimen, als hy door onbefchofte klippen en banken gekweld en gefluit wierd, vertoonde hy zig altyd in een vrolyk en bedaard humeur. Wy hadden hem tot hier roe befchouwd geduldiglyk zwaarc lasten op zyne oppervlakte draagende, vrugtbaarheid over de naastby gelegen weiden verfpreidende, met zynen afwisfelenden en kronkelenden loop de landfchappen verfraaiende ; maar nooit was hy tot vreeslyke woede gezwollen geweest, noch had verwoesting rondom zig verfpreid. Dat hy egter hier toe in ftaat is, zullen de volgende daadzaaken genoeg getuigen.
In geftrenge en vriezende winters vriest de Rhyn toe tot eene verbaazende dikte ; ik heb meer dan eens op dcnzelven op fchaatzen gereden, en zag door de fcheuren, door de losbarsting van opgefloten lucht veroorzaakt, den fnellen ftroom onder myne voeten vlieten. Als 'er een algemeene dooi begint, zynde uitwerkzels fomtyds vreeslyk; de fneeuw fmelt op ontallyke bergen in het zuiden; de wateren van den Rhyn zeiven en van alle de mindere rivieren in de zuidlyker ftreeken veel vroeger los gelaaten zynde dan in de noordlyker landen, vlieten 'er ftroomen
wa-



REIZE LANGS DEN RHYN. 619
waters over het ys, dat nog niet ontdooid is, bevriezen en vermeerderen dus het bevrozen water. De grooter ysklompen, die in de warmer luchtftreeken los geraaken, en met den ftroom afzakken, ontmoeten verfchillende ftuitingen , voornamelyk aan de hoeken van de rivier, en hoopen op, tot zy een allervreeslykst ligchaam vormen; zy brecken dikwyls door de fterkfte dyken, en overftroomen de aangrenzende landen; fomtyds ftapelen zy zig op rot bergen en vernielen de huizen en gebouwen, die binnen 't bereik van hunne woede zyn.
De treffendfte voorbeelden van deezen aart, die geduurende myn verblyf in Holland voorgevallen zyn, gebeurden in de winter-maanden van de jaaren
1783 cn 1784. Door eenen gedeeltelyken dooi, die in December 1783 voorviel, brak 'er een dyk tusfchen RJienen en JVymegen door, en de geheele Betuwe wierd weldra een meir, waarin de toppen der boomen en de daken der buizen maar even boven het water uitftaken. Gelukkig zagen de inwooners het gevaar tydig genoeg om zig te redden en het meefte vee weg te dryven. De fchade , die zy leeden, wierd voor een groot gedeelte vergoed door de milde giften van de ryke provintie van Holland. Maar de zwaare dooi, die in het laatst van de maand February
1784 begon, was nog veel vernielender iu zyne gevolgen. Op veele plaatfen aan den Rhyn wierden huizen en openbaare gebouwen befchadigd of omverre geworpen. De ftad Emmerik leed veel fchade, maar Keulen en Mulheim aan de overzyde van den
Rr 3 R.hyn



62o REIZE LANGS DEN RHYN.
Rhyn leeden de heviger aanvallen van deezen onwederflaanbaaren vyrind. Te Keulen wierd een groot gedeelte van dc ftads muuren langs den Rhyn ter neder geworpen; alle de kraancn op de kaai wierden gedoopt, verfcheiden Keulsvaarers geraakten in den grond, en veele huizen , die aan de Rhyn-haven ftonden, wierden eerst door het water onder hunne grondvesten ondermynd, en toen door zwaare ysfchotzen omverre gefmcten. Te Mulheim waren de uitwerkingen nog vreeslyker; honderd en twee en zestig huizen wierden omverre geworpen, en onder deeze bergen van bcvrozen water begraaven, en omtrent een even groot aantal wierd zwaar befchadigd. De Luthcrfchc Kerk, een nieuw en vry fierlyk gebouw, wierd voor het grootfte gedeelte vernield, de torentjes bleeven evenwel ftaan, dat de godvrugtige dankbaarheid der inwooncren zeer pryslyk befchouwde als eene zonderlinge beftiering der Voorzienigheid, want verfcheiden honderden menfehen hadden in deeze torentjens eene wykplaats gezogt tegens hunnen reusachtigen vya'nd. Omtrent vyftig menfehen verboren het leeven, of door de overftrooming, of door het iuftorten van huizen. Zulke toneelen bereiden den geest om het verhaal tc gelooven van toevalligheden , die het anders moeyelyk zou zyn te verklaaren. Een vriend, die tc Amerongen by Zuileflein woont, verzeekerde my dat hy , in deezen merkwaerdigen winter, een koets met paerden op eene ys-fchots de rivier af heeft zien dryven, en dat een ander ccn kind in eene wieg onder verfcheiden
ftnk-



REIZE LANGS DEN RHYN. 621
ftukken huisraad, wentel-trappen, en andere ftukken van huizen, met de grootfte fnelheid den ftroom af heeft zien voeren. Men vertelde ook dat terwyl een. Heer de rivier over wilde gaan op een ftuk dryvend ys, met. zyne vrouw en moeder, het onder hunne zwaarte begon te zinken , en dat hy genoodzaakt was zyne oude moeder opteofferen, op dat zy niet alle zouden vergaan.
Ik verhaalde deeze voorbeelden van de omftui migheid van den Rhyn en van de rampen en ellende, die hy fomwylen veroorzaakt, terwyl wy Andernach naderden , daar de rivier zeer ftil was en van alle bëweeging ontbloot fcheen, behalven die hem dooide riemen van ons bootsvolk gegeeven wierd. Des Profesfors vrouw kon myn verhaal naauwlyks gelooven. Zy achtede het niet mogelyk dat iets, dat niet menschlyk was, met recht konde befchuldigd worden van zulk eene tegendrydigheid in karakter en gedrag; maar de fchoone Mentzfifche burgeres en haar man bevestigden myn gezegde, door verfcheiden voorbeelden van dien aart aantehaalen, die op verfchillende tyden in de nabuurfchap van Mentz waren voorgevallen. Ik tragtede alle ongunftige indrukzelen wegteneemen door de Dame te verzeekeren dat deeze buitenfpoorigheden zelden zoo vreeslyk waren, maar dat zy altyd haare nuttigheid hadden, en dat de Rhyn, als de Nyl,' alle de landen, die hy overftroomde, vrugtbaar maakte.
Ons gezelfchap begon nu te denken dat het tyd was om eenige ververfchingen te neemen. Wy hadli r 4 den



«22 REIZE LANGS DEN RHYN.
den vroeg en in haast ontbeten, en eene wandeling van twee uuren had de fpys-verteering zelfs meer bevorderd dan wy konden gewenscht hebben; wy hadden egter eenen genoegzaamen voorraad van ham, kiekens, wyn enz. opgedaan, en wy meenden, na de beweeging van den morgen, zoo veel recht te hebben op een dejeuné duratoire als eenig Prins of Potentaat op den aardbodem. Des fchippers vrouw dekte onze tafel en fpeelde de rol van Hebe. Voor onzen maaltyd neuriede de Doctors vrouw eenige vrolyke deunen, die oneindig aangenaamer in onze ooren klonken dan die uitgelezen muzyk, die aan de maaltyden der Grooten en aan de open tafels in de meeste herbergen op het vaste land gefpeeld wordt, en die, als de kanarie vogels, al luider en luider wordt naar maate het gezelfchap de ftemmen verheft, tot dat het een ftryd wordt wie het hardst zal fchreeuwen. Aan tafel fpraken wy over het geen wy gezien hadden, en maakten 'er onze aanmerkingen over. De Hernhutters fcheenen voornamelyk de aandacht van onze fchoone reisgezellinnen naar zig getrokken te hebben. De jonge Doftors vrouw keurde niet goed dat de getrouwde en ongetrouwde vrouwen in kleeding onderfcheiden waren, en het kwam haar zeer hard voor dat haare keuze voor eenen echtgenoot voor haar leven onder de onmiddelyke bcltiering Rond van de genen , die niet verplicht waren met hem te keven. Des Profesfors vrouw was byzonder ingenoomen met de netheid en orde, die algemeen in de maatfehappy heerschte, en de Profesïor
maak-



REIZE LANGS DEN RHYN. 623
maakte eenige zeer eigenaartige aanmerkingen over die zugt van in aandenken te blyven, die zig zelfs onder dit oneerzugtig volk deed zien, door de eerde letters hunner naamen, die op de eeuvoudige grafzerken op hun kerkhof gehouwen waren.
But who, to dull forgetfulnesf a prey, This pleafing, anxious being e,er refigns,
Leaves the warm precincts of the chearful day, Nor cafts one longing, Ungering look hehind?
Na den maaltyd vermaakten wy onszelvcn met natezicn wat wy gekogt hadden. Onze fchoone zangfter neuriede met veel yver eenig muzyk , dat zy gekogt had, over. Uw onderdaanige dienaar had in twee minuuten de geheele waereld voor zig, die hy uit een doos nam en op de tafel uitfpreidde. Om verdaanbaarer te fpreeken, ik had, tot een gefchenk voor eenen jongen vriend, kaarten van de vier waereld-deelen gekogt, aan dukken gefneden, zoo dat alle de deelen naar willekeur gefcheiden en weder zaamengevoegd kunnen worden. Maar, helaas! myn goede heer, welke rampen wagten hen, die op uitgedrekte landen roemen ! Terwyl ik my met deeze groote bezittingen vermaakte, op eene onfchuldiger wyze dan men van het grootst gedeelte van het menschdom zoude hebben mogen verwagten , als het de waereld in bezit hadde, maakte eensklaps een doot van de'boot tegens een hout-vlot eene vreeslyke aardbecving in onze kleine kajuit en fchudde de Rr 5 gant-



624 REIZE LANGS DEN RHYN.
gantfche fchepping. Onmiddelyk gefchiedden 'ergrillige veranderingen. Groot Brittannie en Ierland fchooven over den Rhyn. Sicilië wierd onder Afrika begraaven; de bout van een hoen ging op het gebedenboek van onze zingende vroome zitten, en een ftuk ham fprong weder in Westphaalen; de groote zuidzee zou overftr^omd zyn geworden door een glas bleeker» zoo niet eene fnede broods gelukkiglyk eenen dyk tegens de overftrooming gevormd hadde. In kort, Europa, Afia en Afrika waren inde grootfte verwarring over hoop geworpen, en verfcheiden van de Amcrikaanfche Provintiecn vielen in myne flinker laars.
Dit toeval heeft egter myn geheugen ook gefloten , cn my myne belofte herinnerd van u cenig verflag van zulk een hout-vlot te geeven , die ik in mynen volgenden brief zal vervullen. Thans zal ik hier alleen byvocgen dat wy toen onze fchrik bedaard was, ons voor de poorten van Andernach bevonden.
L V. BRIEF.
Myn Heer!
Van Andernach tot Bonn.
"\^erfchillendc, en ftrydig zelfs zyn de middelen cnv vermaardheid te bekoomen. Net/wied beroemt zig de nieuwfte ftad aan den Rhyn te zyn, en Andernach beroemt zig dat zy een van de oudfte is.
De



REIZE LANGS DEN RHYN. 625
De vervallen puinhoopen van de kerken en kloosters worden door de inwooneren vertoond met een genoegen, gelyk aan dat van van eenen oudheidkundigen , die den roest op eene penning aantoont als een ontwyfelbaar bewys van haar groote oudheid. Andernach was eene bloeiende ftad in het jaar 1120; maar wanneer of door wien het gebouwd zy kan ik u niet zeggen; het was weleer eene ryks-ftad; thans behoort het den Keurvorst van Keulen. Alfehoon het zeer voordeelig gelegen is voor den koophandel, houden egter oude vooroordcelcn en gehechtheid aan oude gewoonten de inwooneren vadzig en arm. Het fchynt dat de tombe van Keizer Valentvn , wiens, overblyfzels in eene van hunne parochie kerken be. graaven zyn, en van een kind, dat Barbarossa zyn vader noemde, hun meer trotschheid inboezemt dan de pragtigfte gebouwen, die dc koophandel zoude kunnen oprigten, doen zoude.
Julhts C.'ESar trok hier over den Rhyn, toen hy zyne zegepraalcnde wapenen tegen dc Zwaben gong wenden en'hier was het dat Drusus een van dc vyftig kasteelen ftigtedc, die, ten tyde van Augustus, aan den Rhyn gebouwd wierden.
Het is jammer dat de inwooners den geest, van koophandel niet bezitten; daar Omringen cn vloeycn hun zoo veele fchatten der natuur toe! wynen, graancn, mineraale wateren, hout, molen-fteenen en trasfteen zyn klaarblyklyk zno gelegen dat zy hun den voorrang geeven en verzoeken maar om doe* hen naar andere landen vervoerd te worden,
Jn-



6-6 REIZE LANGS DEN RHYN.
Andernach is de plaats daar kleine hout-vlotten, uit de bosfehen aan den Rhyn , den Necker, den Main, de Mocfel verzameld worden, om tot groote vlotten te worden gemaakt, van welke fommige ontzagchelyk groot zyn. Men heeft my verzeekerd dat zy niet minder dan van zeven tot agt honderd voeten lengte hebben, van honderd tot honderd en vyftig voeten breedte en van vyf tot zeven voeten dikte of diepte; zy gaan omtrent vier voeten diep. Wy waren zoo gelukkig, niet van een van deeze op onze reis te ontmoeten, dat een zeer vermaaklyk fchouwfpel zoude geweest zyn. Deeze groote houtvlotten vertoonen een dryvend dorp. Daar ftaan van zestig tot tagtig houten hutten op, om omtrent vyf honderd mannen te huisvesten, die gebruikt worden of om deezen verbaazenden klomp te bellieren of om aan de behoefte van de vaarers te voldoen. De opzigter en mindere bedienden hebben zeer gemaklyke vertrekken , van welke fommige zelfs fierlyk zyn. Slagt-huizen , beesten-Rallen , proviand-magazynen maaken ook eene aauzienlyke vertooning onder de laagere gebouwen. Daar dc ftroom fnel is en eene gunftige rigting heeft, laaten zy zig vry met denzelven afdryven. Op andere tyden zyn verfcheiden honderden mannen aan het rocyen. Elk van de groote vlotten is ook voorzien van omtrent dertig ankers van verfchillende grootte , met welke zy den loop van het vlot bellieren en het beletten tegens den wal re ftooten , byzondcrlyk aan fcherpe hoeken en draayingen van de rivier: aan het vlot zyn twaalf of veertien



REIZE LANGS DEN RHYN. 627
tien floepen, met deeze ankers en de nodige touwen gelanden , vastgemaakt, om voor alle gevallen gereeed te zyn. Veele van deeze vlotten zyn naar Holland beflemd; daar koomen 'er jaarlyks tien of twaalf aan de ftad Dordrecht, fomtyds zyn zy verfcheiden weeken en zelfs maanden op reis, en als het water zeer laag is, moeten zy wagten tot het regent en de rivier begint te zwellen, gelyk de zec-vaarers naar eenen gunftigen wind; maar zy koomen gemeenlyk in de maanden July en Augustus te Dordrecht aan; hier worden zy door dc hout-koopers opgebrooken en met partyen vcrkogt. Alzoo het volk de kost krygt, is hun loon klein, en, als zy afgedankt worden, krygt elk man een ducaat tot reisgeld. De huur van verfchillende lootfen, zoo Duitfche als Hollandfche , die met dc rivier bekend zyn, bedraagt omtrent twee duizend guldens. Men zegt dat deeze vlotten eene al te gunftige gelegenheid geeven voor eenen fmokkel-handel in felzcr water en rhynfchen wyn om verwaarloosd tc worden; men maakt holligheden op verfchillende plaatfen van het vlot, die de fcherpfte vifitatie van alle de Commifen op de reis te leur ftellcn.
Een ander artykel, dat eene bron van aaumerklvken rykdom voor de inwooneren van Andernach zoude kunnen geeven, is de Tuf-fteen. Deeze fteen is in groote menigte over dit geheele land verfpreid van den Witten Toren of Weisfenthurm rot Bonn en verder in het land, gelyk ook tot op eenen aanmerkiyken afftand ten noord-oosten en zuid-westen van den Rhyn.
De



CiS REIZE LANGS DEN RHYN.
De Tuf-fteen wordt tot verfchillende einden gebruikt; de hardfte foort wordt tot molen-fteenen gevormd ; die minder vast is dient om te bouwen; de tuf-fteen, fyn gemaalen en met kalk gemengd, maakt een hard en duurzaam ciment, dat niet alleen in Duitschland om te metzelen gebruikt wordt, maar ook voor de vloeren in de huizen. Ontallyke fchepen worden jaarlyks met deeze fteenen gelaadeh naar Holland afgefcheept, om aan de dyken gebruikt worden. Dc Baron de Hnpsch heeft eene zeer wysgeerige verhandeling gefchreven over den tuf-fteen, die in dc nabuurfchap van Andernach gevonden wordt. Hy befchouwt dien als een voortbrengzel van brandende bergen, als eene foort van puim-Reeft of onvolkoomen lava , hy befchryft de verfchillende foorten van dezelven , en helpt den natuurkenner dien in zyne verzameling op zyne plaats te ftellen. De Baron beweert dat veele van de Sarcophagi van de Romeinen van deezen fteen gemaakt zyn.
De tuf-fteen, lei en bafalt, fchyncn voornamelyk den ontzagchelyken berg-klomp, die zig van Andernach tot Bonn üitftrekt, uittemaaken. De bafalt is gelyk gy weet, een harde, zwaare, donkere fteen, eene foort van toets-fteen regelmaatig van gedaante en glad van oppervlakte; hy heeft het meest van het voorkoomen van door konst gemaakt te zyn van alle myn-ftoffen ; hy fchynt door de band der natuur uitgehouwen te zyn met eene ongewooné oplettendheid op orde ; de gedaante van de bafalten zyn verfchillende ; fommige zyn prismatiek ,
an~



REIZE LANGS DEN RHYN. 629
andere veelhoekig , beftaande uit vyf, zes , en fomtyds zeven en agt vlakken; gemeenlyk is eene oppervlakte van den bafalt hol of bol, en fluit in de holte of op de bolrondheid van de naafte Iteenen. De reuzen Dyk in Ierland is eene aaneenfchakeling van bafalten. De mynftof kundigen , Remmen niet overeen over de wyze, waarop dit voorbrengzel der natuur gevormd wordt; fommige denken dat het een Ril neêrzetzel en eene regelmaatige cryftallifatie van aard-Holle uit derzelver fmeltvogt is; andere befchouwen het als een voortbrengzel van vuurbraakingcn. als eene foort van graniet, die verkoelt na gefmolten geweest te zyn en zig in zulke regelmaatige klompen cryftalliléert. Om nu niet te zeggen dat het moeyelyk is te werklaaren, waarom deeze regelmaatigheid meer plaats hebbe in de verkoeling van deeze foort van aarde, die in eenen ftaat van fmelting geweest is, en in gene niet, of waarom 'er zoo veel regelmaatigheid zoude plaats hebben op den eenen tyd, en op den anderen zulk eene volkoomen verwarring, fchynt eene onlangs gedaane merkwaardige ontdekking beflisfende te zyn ten voordeele van het eerfte gevoelen. De Heeren Von IIumbold en Von Geuns , hebban op eene mineralogifche reis langs den Rhyn in het jaar 1789. eenen bafalt ge-' vonden in de fpleeten der bergen tusfchen Unkel en Andernach, in welke water gefloten was. Deeze ontdekking fchynt het denkbeeld van alle volkanifche hitte omverre te werpen. (*)
Ik
(*) De Heer IIui^old heeft eene befchryving van deeze



—
630 REIZE LANGS DEN RHYN.
Ik heb u reeds in ftaat gefteld om u een algemeen denkbeeld te vormen van de fpleet tusfchen de bergen van Bonn tot Andernach, toen wy naar boven reisden. En ik heb zedert getragt u een denkbeeld te geeven van de belangrykfte gezigten, die zig aan ons vertoonden in onze vaart de rivier af van Mentz tot Coblents ; deze byzondere befchryving zou verveelcnde en overtollig worden. Schoonheden als die ik befchreven heb vertoonen zig eiken oogenblik en egter zal eene vrolyke party die als minder befchouwen. Op de vaart van Andernach tot Bonn heerscht meest duistere deftigheid, het verhevene van de droefgeestige tint. De bergen zyn zoo vrugtbaar niet, maar fchildcrachtiger. De ontzachlyke hoopen fteenen, en vooral daar de rots uit bafalt beftaat, geeven veele plaatfen het voorkoomen van vaste muuren of groote vervallen gebouwen, op de toppen of op het hangen van bergen geplaatst, terwyl op andere plaatfen kasteelen, die tot puinhoopen vervallen , naanwlyks te onderfcheiden zyn van de dorre rotfen. Daar de bergen met wyngaarden bekleed zyn , vermindert het denkbeeld dat de wynen vah mindere hoedanigheid zyn, hunrfE fchoonheid'in het oog van iemand die uit den Rhyngau koomt. De fteden en dorpen hebben ■ ook weinig om op te roemen, dan hunne romaneske ligging: zy fchynen onderze reis uitgegeeven onder den tytel van Mineralogifche Beohachtungen ueber eitiige Bafalt en &c, d. i. IVlinernlogifche waanieemingen over eenige Bafaiten aan de oevers van den Rbyn gevonden, Bruniw. 1760.



REIZE LANGS DEN RHYN. 631
derdrukt of door armoede verlasten te zyn. Op foöW mige byzondere plaatfen egter ziet de natuur 'er vrolyk uit en doet baar uiterfte best om den arbeid van den boer te beloonen, en die plaatfen, daar handel in lei of tuffteen is vertoonen zig net, levendig en vergenoegd. Om alle deeze redenen zou ik my kunnen ontfchuldigen van u eenige meerdere byzonderheden te melden, en met eene penne-flreck naar Bonn overfpringen; maar ik kan het over myn gemoed niet verkrygen vrienden, die my zoo veel genoegen verfchaft hebben , zoo geheel onopgemerkt voorby te gaan. Ik moet eenige aanflippen , als een ftaaltjen van veele andere, die het penfeel van eenen konstenaar geen oneer zouden aandoen.
De eerfte «voorwerpen , waarvan ik fpreeken zal, en die indedaad zoo wel melding verdienen als eenige andere, zyn het kasteel en dorp van Hamerflein aan de regter zyde van de rivier, omtrent een half uur gaans van Andernach. Het kasteel ligt op den top van een' ronden"en grooten berg, die ftout over den flroom uitfteekt, omtrent zoo als Rhynfeh; het heeft egter een bedaarder aapzien cn meer van een landhuis, en uit de keuze die het gedaan heeft fchynt het dat het meer geneigd is döf te befchermen dan aantcvallen. De overblyfzelen van dit kasteel zyn niet genoeg om ons een goed denkbeeld te geeven van deszelfs voorige grootheid.of fterkte. Het dorp dat blykbaarc tekenen van armoede vertoont, is het overblyfzel van eene verfterkte ftad: het dorp en het kasteel waren eerst in het bezit van Graaf Otto den S s ' Wree-



I
632 REIZE LANGS DEN RHYN.
Wreeden , zy wierden hem ontnomen door Keizer Hendrik II. in het jaar 1020; de ftads-muurëö wierden tot den grond toe geflegt, maar van het kasteel bleef nog zoo veel over dat het eene fchuilplaats verleende voor den vervolgden Hendrik IV. in bet jaar 1105, daar hy zig tegens zyne onderdrukkers bergde.
Over Hamerftein is het kasteel Reinock met zyn dorp ; deeze , met het daar toe behoorende grondgebied wierd in het jaar 1Ó54. de eigendom van bet geflacht van Zinzendokf , waaruit een afflamüngzig vermaard gemaakt heeft dom- de vom-flander der Herhutters te Worden. Brejfig en Hönningen, die eenen bleeker opleveren, die tegens de wynen van zuidlyker wyngaarden kan mededingen, moeten niet geheel met ftilzwygen vonrbygegaan worden. Atgertfdi , met zyn dorp, op de zngte helling van een berg gelegen en een uitgeflrekt gezigt over de omliggende dreeken hebbende, waren eenmaal vermaard om hunnefchoonheid , en in de dagen van den Graaf Leven , Keurvorst van Trier, tot wiens Keurvorstendom het district behoort, was de plaats verfierd met tuinen, watervallen en aangenaame bosfehen ; maar de tyd en rampen, die verfchriklyke vyanden van fchoonheid, hebben alle hunne bekoorlykheden vernield.
Omtrent ten half vier uuren in den agtermiddag hield ons vaartuig ftil te Lintz aan de oostlyke oevers van den Rhyn. Lintz is eene kleine dad in het rechtsgebied van den Keurvorst van Keulen, en, de eerde dad in het district zynde, eischt zy als gewoonlyk,
het.



\ REIZE LANGS DEN RHYN. 633
het recht van tollen intevorderen. Wy gingen aan wal, lieten in de beste heiberg, die wy vinden konden , een middagmaal klaar maaken, en bezagen de ftad, terwyl men daar aan bezig was. Da-ze ftad is zeer oud en zeer arm, cn zy beantwoordt geenzints aan het veel belovend voorkoomen , dat zy van het water heeft. In 't kort zy heeft niets behaaglyks dan haare ligging; deeze is aan de zyde van een' hoogen berg digt met boomen bezet. Hier zoeken de rivier en de bergen zig baarblyklyk uittel'preiden: dc rivier vormt zig tot eene foort van meir, en de bergen verleenen hunne fchuinfche oppervlakten aan den landbouw. De Oudheidkundigen zeggen ons dat Lintz voorheen een dorp was, maar dat het in eene ftad veranderden met tuinen omringd is door Aartsbisfchop Hendrik Vjrnenburg in het jaar 1330, en dat Aartsbisfchop Engelberg in het jaar 1565. 'er een kasteel bouwde, om zyn recht van tollen te handhaven en om den oproerigen geest van de inwooneren van Andernach te bedwingen, die, in tyden van burgerlyke onlusten, eeuwig in gefchil lagen met die van Lintz. Deeze onlusten duurden veele jaaren en boezemden wederzyds zulk eenen haat in , dat noch jeugd, noch fchoonheid dien konden uitroeyen. Eeuwen lang waren huwelyken tusfchen perfoonen van de verfchillende partyen iets ongehoords, cn het is flechts kort geleden dat de toorts van Hymen de fakkels van Beïïona heeft vervangen.
Op eenen kleinen afftand van Lintz fteekt de berg Erpel zyn hoofd fteiler omhoog dan een van zyne S s 2 na-



634 REIZE LANGS DEN RHYN.
nabuuren. Dit is een berg van bafalt en deszelfs grillige nabootfmg van pylaaren , orgelpypen en muurén van vervallen kasteelen gaf ons veel vermaak, terwyl wy 'er voorby voeren. Deeze berg is, ondanks een weinig beloovend voorkoomen , met wyngaarden beplant, zy beeft geene groei-aardc, maar verleent eene gunftige warmte. De wyngaarden zyn in manden met aarde geplant en liaan in klooven van den berg, die naar het zuiden gelegen zyn; hier ontvangen zy de vrugtbaare hitte en bloeycn in grooter volkoomenheid.
Rhtmmagen , eenige kleine dorpen en vervallen kloosters voorbygaande, breng ik u tot Ufikel, daar gy eenen oogenblik kunt (li! ftaan om dc rots Unkelfttin te befchouwen, die majeftueus uit het bed van de rivier opryst.
Op eenen kleinen afftand van Unkelftein vertoonde zig een allerfraaist landfehap aan ons gezigt. De Rhyn had zig weder tot een meir uitgebreid. Verfcheiden dorpen aan de regter en flinkerhand, met hunne kleine boeren-wooningen en wyngaarden boomgaarden cn bosfehen fcheenen meer dan gewoonlyk vergenoegd en gelukkig. De ftroom verdeelt zig in drie takken, en omringt twee vrugtbaare eilanden die by eikanderen liggen. Het gezigt wordt geftuit door het majeftueus Zevengebergte, dat den Rhyn be veelt zyne koers in eene andere rigting te wenden
Al zoo deeze ontzagchelyke bergen zig vereenden om een geheel te vormen , heeft egter elk van 'de zcyén zyne kenfchetzende cn onderfcheiden lienaa-
ming:



REIZE LANGS DEN RHYN. <J35
tóng: Draken/els, Wolkenburg, Rolandfekke, Zöwenberg, Nonnenflromberg, 7M<? Ochlbey en »««f* verzoeken beurtelings onze aandacht en eerbied. Drakenfels fteekt regt op van den oever van de rivier, aan de eene zyde met den mantel van majedeit gedekt, terwyl de andere de onguurheden van den winter tart. Sommige zyn verder af, als of zy afzondering zogten, ondanks hunne grootte, fommige, die geknot zyn, laaten de verbeelding raaden wat zy in hunnen oorfpronglyken ftaat geweest zyn. Alle waren zy plaatfen van verdediging in ruuwer tyden, en de historie van hunnen ftryd was, geduurende eene reeks van ^eeuwen, met die van het Duitfche Ryk verbonden. Verfcheiden betoonden door hunne kloosters eerbied voor den godsdienst, maar het was op eenen tyd toen de zagre geboden van het Christendom, die niet-in ftaat waren de woestheid van barbaarfche tyden te bedwingen, naar de reden wierden gewyzigd, en aan alle belangen van cerzugt cn alle daadcu van geweld dienstbaar gemaakt wierden.
Ondanks het vreesverwekkend voorkoomen van deeze bergen, wierd egter het toneel verzagt door de ttilheid van den avond en de kalmte der rivier. Derzelver oppervlakte was glad als dc fpiegel van Venus! De nabyzynde oevers met alle de verfcheidenheid van voorwerpen, de dryvendc vaartuigen, de azuure hemel, met eenige weinige vlekkerige wolken van grillige gedaante wierden getrouwlyk teruggekaatst in alle haare byzondere gedaanten en kleuren.
Het



636 REIZE LANGS DEN RHYN. Hier zouden de bekoorlyke nymphen van Diana zi hebben kunnen baaden, bloezende van zedigheid en zig verheffende op haare volmaakte geftaltc! Ook zou Narcissus niet den minlten rimpel op zyn geJaat ontdekt hebben om zyne noodlottige liefde te beteugelen! Wy verzamelden ons alle voor de deur van onze kajuit om deeze ftjlle fchoonheden der Natuur te befchouvven, en onze fchoone zanglier en haatechtgenoot onthaalden ons op eene laatfie duet van klaagende muzyk, zoo overeenliemmende met onzen ïoeiiand en met hetgeen wy gevoelden.
EINDE.
DRUKFEILEN.
bl. 47<5 regel 9 (laat heeft moet zyn hoeft
bi. 502 7 eene goede moet zyn eene al te goede