4o2 HUIS-APOTHEEK Loomigheid verfpryd zig door alle deelen des Lignaams: vervolgens zweld het ondcrhf, of ook wel het gantsze Lighaam, a's wanneer dan het vel Koud, Bleek, en byna geheel ongevoelig word , de Aademhaaling word hoe langs hoe moeijelyker, de kragten gaan weg, 'er komt Hoeft, Dodderigheid, dog zeldzaam ziet men fweet, de Waaterloozing is wynig, helder, en Raaum , de Stoelgangen zyn niet veel, maar vreemd, zomtyds met Bloed bezet, geftaadige Dorft, drooge Tong, en de kwaal meer en meer toeneemende, ontftaan 'er Koortszen, de Swelling vermeerdert, en de Toevallen verfwaaren. Al hoe wel alle Waaterzugt in zyn Aart, en Oorzaaken, genoegzaam eenerly is, zoo word nogtans dezelve onderfchyden in WITSLYMERTGE WAATER - ZUGT, cok ALGEMEEXE, (Of oover 't Geheele Lighaam zig Verjprydende) WAATERZUGT, genoemd. Hebbende haar zitplaats tufTchen Vel, en Vlees, of eygentlyk onder de Huyd. in h -1 uyt twee blaaden beftaande Vetagtig vlies, Y welk alle de deelen des Lighaams verè'ep-'gt, en zig al kronkelende door het g?.nr- ze  VOOR ONVERMOGENDE. 403 ze Lyf verfprydende, maakt 't een gedeelte der Maag, en darmen, ('t is in dit Vlies dat men dog zeldzaam, zomtyds by hun die Spelden, Naalden, Koogels enz. in't Lig» haam ontvangen hebbende, den zelve gewaar word, waar door nog wel eens een allergelukkigfte ontlafting gefchied) wanneer dit Vlies nu opgevuld is, met witjly. tnerig Waaterlg vogt, maakt het aldaar zoodaanig beweeging, en vertooning door het geheele Lighaam, als in den Waaterzugtige ontdekt word: zynde dit zoort van T-Vaaterzugt, onderfchyden van die des Onderlyfs, datze niet flegts dat gedeelte inneemt, maar zig alomme verfpryd. De andere zoort noemt men WAATERZUGT DER BUYK, of DES ONDERLYFS , doorgaans Genoemt HET WAATER. Als zig naamelyk in 't Onderlyf, een hoeveelheid van Waater verzaarreld , waar door het eene bu\tenzeivoone Swelling veroorzaakt: als den Lyder zig van de eene, op de andere zyde verlegd, voeld denzelve de Rommeling, en dryving van 't Waater , en de dikte is als dan meeft op de Leggende zyde, en naar maate het Or.dfrB b 2 hf  VOOR ONVERMOGENDE. 405^ Üek, genoemd Wind Coliek : zoo het alken 't Waater is, draagd het de Benaaming van Waaterzugt der Buyk: Dog zelden zyn deeze twee zoorten gefchyden, mengende zig doorgaans onder malkander. De Geneezing in deeze verfchillig Benaamde Ziektens, is genoegzaam eenderly , en zoo hier al eenigzints een verfehillende Behandeling veryft word, is zulks alleen naar gelang der niet wel te bepaalene omftandigheeden te fchikken, in welk geval men zig Bediene van de zorg der in de Waaterzugt ervaaren Doftor. Wanneer de Ziekte zig aller eerft oopenbaard noemt men het Zugt, En is dan zeer wel te geneezen ,• dog aanwaszende, zoo dat zig werkelyk het waater, ontdekt, is de geneezing moeijelyker; de welke door Veroudering, en vermeerdering der Toevallen hoe langer, hoe Haggelyker word: Inzonderheid zoo 'er eenige deelen des Lighaams door de veelheid van Waater van zelfs oopen breeken, de Hoeft fwaar is, enz. welk omftandigheeden de Zieke dikwils onherftelbaar maaken. In den aanvang heeft het volgende middel meermaalen tot redding gediend, nam: Scilk een lood, getrokken op een vies goede ■witte Wyn, waar van men de Zieke eenige B b 3 daa-  VOOR ONVERMOGENDE. 419 De uytroeijing deezer Uytmcrgehnde Opvreeters , beftaat, in de zelve te Dooden, en Aftedry ven, hun lieder Dood word bevorderd door al wat Bitter is, als Gentiaan, Sleutelbloemen, Bittere Amandelen, Zedoar , Alszem, Wynruyt, Citroenen, en inzonderheid deszelfs zaad: voor al is hier dienftig het zoogenaamde Wormkrtjyd , of Zeewerzaad. Men neemt een halfvierendeel loods, of meerder van een deezer dingen, maakt, het tot een Poeder, en geeft het met eenig Vogt in, 's Avonds paar Bed gaande: dog zoo de Koorts zwaar is neemt men in deszelfs plaats, Graswortel, Muyzen oor, Zuuring , Porcelyn; Chichoray, of Citroen Sap, Verjuys, fterke Azyn enz. Om de Wormen niet alleen te Dooden , maar tegelyk aftedry ven, geeft men Zeewerzaad, en Rhabarber, van elk een half vierendeel loods of zoo veel meer, of minder , als de Ouderdom, fterkte op Swakheid der Natuur meede brengt. Of neemt uyens, of eenige Bolletjes Knoplook gekookt in varsze zoetemelk waar van men s' morgens nugter een glas vol gebruykt, of ook CitroenJap in zoetemelk gedaan. Voor de Breede- of zoogenaamde Lindworm, neemt men een half vierendeel loods Cc 2 Poe-  422 HUIS-APOTHEEK maal herhaalen: ten fpoedigfle moet men een, en zelfs andermaal dijteer zetten, de Voeten in Warmwaater houden , en de Leeden wryven met Fienelle Lappen. . Deeze middelen (gelyk zomtyds gebeurd,) niet Baatende, zoo dat men geen verligting ïn de Keel befpeurd, maar de Aadcmhaaling, moeijelyk blyvende, doet men zonder eenig Tydverzuym een Purgatie neemen uyt een aftrekzei van Rhabarber, en zet een Spaanzevlieg in de Nek ; Intuflchen maakt men een Spoelwaater van Endekroofl, in Zoetewey gekookt, en doet daar in fmelten een wynig zout van Prumelle, om hier meede indien 'er moogelykheid is, den Zieke te doen gorgelen. Het gebeurd zomtyds dat men van weegen de Hartnekkigh'eid, en \ drygend Gevaar der Kwaal, genoodzaakt is, een Aader onder de Tong te oopenen, en Gefcherfde koppen te zetten ter zyden , en onder- de Keel , twee a drie zulke Koppen, zyn zomtyds van gewenfte uytwerking geweeft. Wanneer zig eenig Gezwel aan de keel, oopenbaard gelyk in dit Toeval zeer veel gebeurd, zal men buyten teegen de Keel leggen, Heemflwortel, Camille, en Swaluwenejï, van elks eeven veel, gekookt in Zoetemelk, en tuflchen twee doeken aan- gelegt  424 HUIS-APOTHEEK jende de Raaskalkry niet zoo zeer voort uyt eenig ongemak der Brynvliezen , als wel aoornaamenlyk door de uyt het Lighaam naar de Herszenen opklimmende Dampen: 't welk men-dan Raaskallen, Baazelen, Iree , ixiynruit, alle deeze kruide moete vers zyn, hier van neemt men van elk een halve hand vol, en zo men eenige van deeze kruide niet mogt konnen krygen , dan neemt men van de andere wat meer, by voorbeeld, men kan geen fteenruit krygen, dan neemt men een heele hand vol wynruit, want wynruit,. en buislook moet 'er voor al in; deeze kruide moet klein geftooten, met een fcheutje wyn-azyn vermengt , en dan door een doek wel uitgepakt worden, en dit uitgeparfte zap moet vermengt met zo veel befte wyn azyn; als de hoeveelheid van het zap is, dan neem.c men zes leepels van deeze -drank , en mengt hier onder een lood befte veneeze theriaak, (die men in de Apotheek haalt), en dan geeft men den Lyder hier van drie volle lepelsin, fmorgens nugtere zynde, en dat twee morgens na malkander , dog de Lyder moet 's avonds te vooren valte, zwakke menfehen geeft men iets minder, kinderen maar half zo veel; voor de negende dag helpt het beft, dog hoe fpoediger hoe beter, de wond .word terftond met azyn gewaffen, en 'er opgeleid, een plyfter diachylon cumgom. Een groote menigte gebeetene Menfehen, en ook heeften die die middel hebben gebruikt, zyn onbefchadigt A 5 ge-  ïo HUIS-APOTHEEK gebleven. Men kan deze drank 't geheele jaar door krygenby de Apothekers in Vriesland , miflchien is dit hetzelfde middel dat voor dit ongelukkig toeval te koop gehouden word, op het Dorp de Bild by Utrecht, 't welk in 't Sticht en te Amfierdam van gebeeten Menfehen vlytig word gezogt. 't Gebeurd dikwyls, dat zommige die gebeeten zyn, geen letzel hebben, ook zonder dat ze eenig tegengift gebruiken, waaruit blykt dat niet alle gebcetene dol morden ; daar andere ook gebeeten zynde, zomtyds van *tzelfde Dier, en zelfs eenig teegengift gebruikende egter dol worden: de reeden van het eerfte zal men moeten zoeken, hier in, dat 't dolle Beeft, of Menfch, eerft onmiddetyk te voren ergens anders in gebeeten heeft, waar aan het de met kwyl befmette tanden heeft afgeveegt, (want het vergift zit in de kwy!) waarom het zomtyds voordeeliger is, zo het dier, door de kleederen, dan in de bloote huid gebeeten heeft, alzo dan de kwyl daar aan kan bly ven hangen, Zonder inde huid te komen: dog de reeden van het laatfte zal te zoeken zyn, in de ongenoegzaamheid der teegengift en: 't Is wel gedaan, zo men de gebeetene fpoedig verzorgt van eenig hulpmiddel, dog de befte ugengifte zyn, die zeekcr, die beproeft  VOOR ONVERMOGENDE, ir proeft zyn; en onder die behoord ook 't kwkzilvqr: veele, waarJyk dol, zyn door de vo gende middelen zeer gelukkig gered. Men zal zo ras den Beet gercbied is, (zo 't mogdyk is) alles wai door denzelve geraakt is, laacen uitfr-yden; de wond waflen . met laauw water, daar een weinig zout in gefmoken is; de kanten der wond, en derzelver omtrek ter wydte van twee duimen, eens daags beftryken met een vierendeel lood dezer balzem uit de Apotheek, naam^/k verfche varkens reuzel, twee oneen, wel gezuiverde ruwe kwik een onc, Venetiaanfche terpentyn een half vierde gedeelte van een lood, onder elkander gemengt tot een zalf, daar en boven zal men de wond twee maal daags verbinden, met Bafilicum, om Ettering te maaken. Voorts zai den ongelukkige weinig Eeten, en zig vooral onthouden van Vlees, Wyn, Speceryen , en alle verhittende dingen : tot drank gebruiken gepelde garjl, en linde bloeizem , van elk een hand vol gekookt op een mingel water; open lyf houden , en alle daagen de beenen in warm waater zetten: men kan ook om de drie daagen inneemen de helft- , een derde , of vierde gedeelte- van 't volgende poeder , nam: Natuurlyk Drakenbloed, en gemaakt Dra'  li HUIS-APOTHEEK Drakenbloed, van ieder vierentwintig gryn, tnuscus zestien gryn, onder een gemengd. Dog zo men 'er niet fchielyk genoeg by geweeft is, en 't kwaad reeds geveftigt was, zou men (indien 't de omftandigheden toe lieten) een Aaderlaating, een, en andermaal konnen herhaalen, zo 't mogelyk was, den Kranke, eens, of tweemaal daags in een warm Bad doen gaan, en daagelyks twee of drie maal Chfteeren met gekefte Maluwe bladen bloeizem, twee handen vol, hier opgedaan een half pint kookend toaater, en in 't doorgezygde vogt gemengd, een onc hooning. De open wond, en deszelfs omtrek, fmeeren twee maal daags met de zo even genoemde zalf van reuzel,kwik, enz. De gebeeten plaats met oly fmeeren, en dezelven overdekken met een wolle lap in oly gedoopt: om de drie uuren inneemen,. een vierde- zesde,- of agtfte gedeelte van het bovengemelde poeder van drakenbloed enz. met eenige kopjes vol vlier-thee; alle daagen inneemen Virginifche jlangen wortel, een vierendeel loods, kamfer tien gryn, asfa fcedita ook tien gryn, opium een gryn, dit t'zamen gemengd onder een brok conjerf van vlier, ter grootte van een Caftanje, en dit in twee ryzen ingegeeven, de eene helft *savonds, en de overige helft 'smorgens, en  VOOR ONVERMOGENDE, rg en daar öp doen drinken eenige kopjes aftrekzei van vlier en linden : zo de kranke eeten wil, geeft men hem brood, loepen enz. BEET VAN SLANGEN, PADDEN, EN ANDERE VERGIFTIGE DIEREN. In zulk geval moet de wond fpoedïg gewaffen worden met brandewyn daar theriaak in gefmolten is, of anders moet de wond gewaflen met befte fcherpe tvynazyn, en dan een plyfter van wynruit vermengt mee. duivedrek op de wond geleid, en zo men vreeft voor meerder gevaar, kan men inwendig gebruiken, een theekop wynazyn, en zulks driemaal daags ; in nog grooter gevaar, mengt men een vierde lood theriaak onder de eerfte kop azyn die men gebruikt , de Kern van Bejuco in America zegt men zou van een wonderlyke kragt in dit geval zyn. Voor de Beet van een By, of Spin, is koftelyk een gekneusd blad, van verfche falie op de wond gelegd. BE-  14. HUIS-APOTHEEK BEROERTE, GERAAKTHEID, APOPLEXIE, POPELZY: Is een fcbielyke berooving, van gevoelen, en beweegen. Zo dit verfchriklyk ongemak vald op 't gantfcue lichaam , noemt men het popelzy ; dog zo 't eenig deel van 't lichaam (gelyk zomtyds gebeurt, en ook dikwyls op de popelzy volgd) raakt, als de halve zyde, arm, of been, enz. dan noemt men het Lammigheid, dezelve overvald dikwils plotzelyk, zonder waarfchouwen voor af; den Lyder vind zig in een oogenblik, berooft van alle zyne zinnen , is fpraakenloos, en zonder gevoel; 't leeven ontdekt zig eeniglyk door polsjlag, en dat zomtyds nog flaauw, en ademhaaling en die nog belemmerd ; De zieke lyd met 't aangezigt, en hals gefwollen : zomtyds poogtnde te braaken, zo ntyds met oopen oogen , weinig verfchillende van een doode; zo dat 'er te meer maaien in Landen daar men binnen drie dagen de Lyken begraaft , beroerde Menthen voor duod zyn weggelegd , ja begraaven: zo is een vrouw door middel van der doodgraveren hebzugt weder bekoomen; want deze 't zo even te vooren begraavene Lyk weder opdelvende, met. oogmerk om eenige kleinodie al te goed koop  VOOR ONVERMOGENDE. j$ koop te bemagtigen, de kift geopend hebbende, rees de vrouw overend! de dieven, niets minder verwagtende dan dit; zeer verfchrikt, vlooden van de onnozele vrouw, zo fpoedig als ze geleerd hadden, laatende hun lantaarn in de loop , die de goede vrouw (bekomen zynde) ten leidsman verftrekte na haar huis, en man; alwaar zy nog drie kinderen verkreeg: ongelukkiger was het met een beroemd Man, in 't zelfde geval; die na eenig gerugt in 't graf gemaakt te hebben, te laat hulp verkreeg! wordende dood gevonden , met een Jiukkend hoofd, 't Waare wenfchelyk dat in heete Landftreeken de Lyken drie daagen booven aard gehouden konden worde, ter verhoeding van diergelyke ongelukken: welke in geval van Beroerte zeer mogelyk zyn. Zynde dit vreeslyk toeval 't onmiddelbaar gevolg eener verhinderde doorvlocijing der dierlyke geeften, door eene verfiopping van Jlymerige vogtigheden in het beginfel van den ruggraat daar de Zenuwen uitfpruiten, zo ook door bloed 't welk aldaar uit zyn Aderen fchiet: welk eene verfiopping in de vaaten der Her [enen te weeg brengt, waardoor de Zenuwen in haar werking geftremt worden : waar toe aanleiding geven kan , te veel- of te weinig beweging, fcbrik, aandoening,  Ï6 HUIS-APOTHEEK ning, benaauwde vertrekken, enz. inzonderheid ook toorn, dronkenfchap enz. Na het twederlei beginzel der Beroerdheid, word denzelve biilyk onderfcheiden in eene bloedige Beroerdheid, en Jlymige of waateragrige Beroerdheid; waaromtrent in de geneezing nauwkeurig agt geflagen moet worden: hec onderfcheid tuffchen deze beide bedaat hoofdzakelyk hier in, dat eene bloedige Beroerdheid zig openbaard by Menf.-hen die fwaarlyvig fterk, en bloedryk zyn; en wier bloed dik , en ontjlooken is , de flymagtige Beroerdheid, overkomt doorgaans zodanige die fwak, en flymagtig van Natuurgedel, en niet zeer bloedryk zyn, en wier bloed wateragtig h, fiappe vaaten, en veel overtollige vogten hebben. Wanneer de bloedige Beroerte in den hoogde graad is, is 'er geen raad voor, maar doet op 't eigen oogenblik van den aanval derven : dog zo denzelve niet al haar geweld oeflènt, baaten (onder 's Hemels zeegen) de draks te noemene hulpmiddelen. Dog om zeeker te zyn, welk zoort van Beroerte men te bedreiden heeft , diend men niet alleen op de zo evengemelde gefteldheid des Lyders te letten; maar ook of 't aangezigt opgelopen, en vuurig, en rood,  VOOR ONVERMOGENDE, i? rood, de pols Jlerkis, 't welk eene "volbloedigheid en dus een bloedige Beroerdheid beteekent; daar en teegen, zo de pols flapper, 't aangezigt minder rood, en zomtyds zelfs bleek is, de Aademhaling niet zeer buiten gemeen moeijelyk, doet zulks denken aan eene (leimerige Beroerdheid: in 't eerfte genval nam: van bloedige Beroerte, plaatft men den zieke met 't hoofd hoog, 't zelve ontblootende, zo ook den hals, 't lyf weinig dekken , laatende de voeten nederwaards hangen: men doet fpoedig een Aaderlaating op den arm, (die zomtyds herhaalt word) ook wel op den voet; en bezorgt eeven fpoedig een verzagtende CHJleer, als van oly , of verfche booter, vier lepels vol, en zout, een leepel, of/ warm waater een half pint, zout en oly; van elk een leepel vol, men houd fterke wynazyn onder de Neus en op de flaapen van 't hoofd, zo 'er geleegenheid is den zieke iets te doen inneemen, geeft men by herhaaling een dronk van bergzout, een half lood gefmoken in één, en een half pint waater. Zo ras men daar en teegen eenige beetering befpeurt, dat de drift der pols afneemt, de Ademhaaling gemaklyker word, en de fwelling des hoofds vermindert, zo geeft men (cremortart een vierendeel lood , met B een  HUIS-APOTHEEK een glas vol heldere huy; of liever dik van tamaryn een onc , even gekookt op, nog niet de helft van een half pint waaier, dan daar by gedaan Manna, twee oneen, en Bergzout, een half vierendeel lood, dan doorgezygrl, en in één, of twee ryzen ingenoomen. Voor al heeft men zig te wagten voor 't gebruik van verhittende dingen, als theriakel, wynen, geefien enz. indien men 't toeval niet wil verfwaaren; braakmiddelen konnen doodelyk zyn : wryvinge zyn hier van geen nut; liever zal men de zieken doen bskoomen ruft, en ftilte zo veel moogelyk is, en alle aandoeningen tragten te vermeiden, naar maate de beeterfchap na 't gebruik der middelen veel of -weinig is, is de hoop aangaande 't herflel der zieke veel of weinig. Dikwils blyft na eene gelukkige herftelling, nog eenige verlamdheid in eenige der Leeden agter na , ziet ten dien opzigte op Letter L. Lammigheid: in geval eener SLYMAGTIGE BEROERTE, (Die behalven andere oorzaaken ook wel ontftaat, door eene fcherpe koude Lugt des Winters ,)• komt zo zeer geen ^aderlating te Pas,  VOOR ONVERMOGENDE. 19 .pas, ja is zomtyds ten hoogden nadeelig, inzonderheid zo de pols niet hard is, inteegendeel zyn de wryvingen van uitfteekende nuttigheid, de armen, beenen, en rugflreng, inzonderheid de kruin van 't hoofd, worden met warme doeken gewreeven , en ten fpoedigde fpaanfche vliegen op de kuit gelegd: de zieke plaatd men in denzelve ftand als •in 't voorige geval: en Clideert met zout twee leepels vol, en een duk Spaanfcbe zeep ter grootte van een duive-Ei, in een half Tnudsje waaier gefmolten, of neemt warm waaier, waar in een vierendeel lood Seneblaaden getrokken zyn: de Clifleer diend ten minden eensdaags herhaald, zo de zieken kan drinken , geeft men of byenblad, of 'zdli, of anyszaad of rozemaryn, ook cardebenedicl, men laat een deezer kruiden trekken als thee: tot een purgatie die hier zeer diendig is, geeft men Manna drie oneen gefmolten in een glas met warm waater, of Cremortart, en Senebladen tot poeder gemaakt, van elk een half vierendeel lood, onder een gemengd,en als een poeder ingegeeven met een weinig van de zo even genoemde drank: welke na verloop van drie, of meer daagen word herhaald: Zo den Lyder beter word , en fweet krygt, moet men de fweetinge door 't geB 2 bruik  20 HUIS-APOTHEEK bruik van gemelde drank en beveiliging voor togt, tragcen te bevorderen; alzo zulks dikwyls diend tot redding, en dat zo ntyds na neegen daagen alle verlamming geëindigd is; als de kwaal gantfchelyk geweken is; gebeurd het dikwyls datze weederkeert, een der befte MIDDELEN TER VOORKOOMING DER BEROERTE is, 'savonds zonder eeten by tyds na bed te gaan: en niet boven zes uuren flaapen, en in geval van aanhoudende (wakheid, niet boven agt uuren: dagelyks veel beweeging hebben , inzonderheid door wandelinge. Tabak roken is hier gantfch nadeelig; die hier aan verflaafd zyn, en dunken dat zy tog rooken moeten, doen beter dat ze faly, of betony rooken, of ten minfte deeze kruiden, onder hun gewoone Tabak mengen. _ Behalven deze algemeene voorbehoedzels die haar opzigt op beiderlei zoort van Beroerte hebben; moet iemand die de bloedige Beroerte heeft gehad , zig naaukeurig wagten voor alle verhittende fpys, en drank als kruidnagelen , foely enz, wyn cnffy, enz. Jlappe thee diend hier beter, weinig vlees, en veel groentens eeten, enz. al te groote warmte, 't zy door heete vertrekken, of door de Zon, zo veel moogelyk tragten te vermyden: alle weeken tweemaal inneemen, een  VOOR ONVERMOGENDE. 21 een vierendeel loods Cremortarter in een glas fchoon maaier, 'smorgens nugter: de warme Baaden zyn hier zeer fchaadelyk, de koude beeter; zomtyds, zo 't bloed te zeer vermeerdert een Aaderlaating: dog zo fpaarzaam als mogelyk zy: of het geen nog veel voordeeliger gehouden word, het oopenen der Speenaaderen door bloedzuigers, alzo hierdoor de Natuur niet alleen van 't overtollige bloed word ontlaft, maar ook de verfiopping in de MHd,Lever,en Poort-Ader word w eggenomen. Die van een Slymagtige Beroerte is herfleld, rroet behalve de oplettenheid nopens flaap, beweging, enz. zig onthouden van Jaderlating van alle verhoudende, flymagtige voedzels, vlees en groentens Eten , foely, peeper enz. en vooral moftaart by de fpys gebruiken; Coffy, dog niet flap, Bier of JVyn, in maatigheid drinken: 'smorgens nugter innemen mojïaart - zaad een vingerhoed vol, met coffy, thee, bier, wyn, enz. is by uitnemenheid dienftig , niet alleen om de Maag, en overige ingewanden te verwarmen , maar in zonderheid ook om de flym te verdeelen, en aftezettcn; daarom is 't oude, en koude lieden zeer te raaden , van dit eenvoudig middel dat zulke gezegende uitwerkzelen by veele heeft, dikwyls gebruik te maaken: van geen minder uitB 3 fle-  22 HUIS-APOTHEEK {lekende nuttigheid zyn de dikwyls herhaalde wryvingen , boovengenoemd; Iemand , voor eenige tyd geleeden, aangevallen met flymagtige Beroerte, is byna, door geen ander middel herfleld, dan de wryvingen dikwyls hervat: ook diend men nu, en dan, gebruik te maken van de boven aangehaalde kruider ■ thee, inzonderheid de zaïy, dat dierbaar kruid: ook kan men tot een voorbehoedzel in huis houden , de volgende kruiderwyn namelyk ,. duizend guldenkruid, al(l, wynruit , moftaart zaad , -pimpernel, cardebenedictus, lavendel, rozemaryn, lindehloeizem, hyzop, en roode gentiaan-wortel, van ejk een hand vol, vlier hloeizem, twee handen vol, en zaly, vier handen vol; dit t'zamen gekneufl in een kruik gedaan, en hier opgegoten zo veel rynze brandewyn, dat de kruiden rykelyk overdekt zyn: hier van gebruikt men nu , en dan, inzonderheid wanneer men een aanval vreeft,jaook ten tyde van den aanval zelf, (te weeten, in een Jlymagtige Beroerte, want in een bloedige zou dit middel zo nadeelig zyn, als het in de Jlymagtige voordeelig is) een vingerhoed vol of de helft, in zwart kerfje waater, of ook wel in een kelk goede witte wyn. Of fchoon nu de beroertevs wel eensklaps zomtyds zonder waarfchouwing beüormen; zo  VOOR ONVERMOGENDE. 33 zo gebeurd 't ook te meermaalen, dat het ongemak zig lang te vooren aankondigt, zomtyds weeken, ja maanden, en zelfs jaaren vooruit door duizeling, zwaare lafl in 't hoofd, en pyn in 'f agterhoofd, braakluft een onfielde maag, fchielyke pyn voor 't hart, zomtyds nu, en dan, eenige belemmering der tong , ook wel ras voorbygaande lammigheid aan een der leeden enz. zo daar nog by komt toevallen, waar by den Lyder fchielyk overvallen word van duizeligheid, gepaart met groote magteloosheid en walging, den Lyder vind zig als tot fiervens toe bcnaauwd, en denkt in befwyming te zullen vallen : dê omflanders meenen hy krygt een flaauwte; maar neen; hy hoord, en verftaat alles , houd beweeging en gevoel; 't overval gaat voorby , zonder de gezondheid merkelyk te benadeelen: of dit nu wel van de eigentlyke beroerte onderfcheiden is, doordat den Lyder kennis, gevoel en bewceging, behoud; zó heeft men egter deze toevalligheden aantezien als voorbodes eener mierende beroerte ; ja als ligte aanvallen der beroerte zelfs; dog die door 't openen van een dader of de wryvingen , gepaart met het gebruik van eenige der andere voor verhaalde middelen, (onder den Goddelyken zegen) zyn te voorkooraen: want dezelve middelen zyn dienftig B 4 om  24 HUIS-APOTHEEK de wederinftorting te voorkomen, dienen ook, om den eerden aanval te verhoeden. BEEVING, OF TRILLING DER LEEDEN. Ontflaat uit fchrik, gebruik van fterke drank, byfbapen, ouderdom, of/wakheid, waardoor de Spieren als in onmagt vallen, in 't laatfle geval is dienfb'g rozemaryn, lavendel, en zali, van eik een handvol, gezet op een mingel goede witte wyn, en daar van gedronke, (morgens, en 'savonds een theekop , die de Beeving heeft uit een der andere genoemde oorzaken, heeft de oorzaake te laaten, en de Beeving zal ophouden. BEVROZENHEID DER LEDEN, ALS BEVROZE HANDEN, VOETEN, ENZ. Dit gebrek overkomt den Armen, of Ryzende, in flrenge winters, de herftdling der leeden gefchiet, door den Lyder te brengen in een vertrek daar 't niet warm is,'dog ook niet vriefl, hier zal men-den Lyder zyn handen of andere leeden die bevrozen zyn, dekken met fneeuw, of anders met doeken in yswacer gedoopt, in dier- voe-  VOOR ONVERMOGENDE. 25 voegen dat de bevrooze Leeden geduurig nat blyven van yswaater, en dat zo lang tot den Lyder weer leeven gevoelt, dan brengt men hem in een warmer vertrek , geeft vlier-thee, offaly-thee te drinken, bewaart voor togt, en laat hem dus van langzaamerhand warm worden , men moet voor alle dingen zorgen, dat men de bevroozen leeden niet fchielyk warm maakt, of voor 't vuur brengt, want als dat gefchiet, ontftaat 'er verrotting, en den Lyder is dan niet te redden, als door 't afzetten der bevroozen leeden. BLIK - AARS, OF ONTVELLING. Koomende onder de armen, in de liesfen enz. by leggende zieken, kinderen, en die te paard ryden, men ftrooit het/i»/ van tvormagtig houd op de ontvelde plaats , of beftreiktze met 't wit van een ei, vermengE met brandewyn, ook een klont geel was , met twee teekoppen raap ■ oly, onder een gefmolten, en daar mee gefmeerd. BLOEDZUIVERING, Gefehiet het beft in de Meityd door de bekende kruiden, a!s kervel verbloemen, B 5 ><-  26 HUIS-APOTHEEK fuuring, en leepelblaaden, men kan hier van neemen een hand voi van elks, kooken het op een mmgel reegenwaater, en drinken 'er dagelyks een bierg'as vol van, ook een vingerhoed Cremortart, 'smorgens, en Wonds ingenoomen, zuivert het bloed, dit do^t ook de gewoone kropfalaad, dog me. ft de kropdunzel-fahad, item Jalaa van laou ook duive- kervel, eeren prys, en boelkenskruid, van e.ks een handvol, gezet op een mingele vars bier, en hLr van drie of twee glaazen daagelyks gedronken, ook die zelfde kruiden en d larenbovcn een onc alandwortel op een mingelen goede wyn gezet en daags twee a drie glaazen gebruikt. ' BLOEDSPUWING, BLOEDBRAAKEN, Meer- of min- gevaarlyk, na dat de oorzaak is uit welk het fpruit, tot welkers kennis, den gerr.eeneu Man een verftan lig Doftor zeer noodig heeft, dog dat in alle geval veihg gebruikt kan worden is walwortel , weegbreeblaaden, van elk een handvol, cardebenedict een halve handvol, gekookt op een mingel waater, en driemaal daags twee theekopjes van ingenoomen • zommige zyn gelukkig geneezeo, door voor" haar  VOOR ONVERMOGENDE. 27 haar drank te drinken 't -mater daar graauyj. er-meten in gekookt zyn. En hebben zig dus van gevaarlyke bloedfpuwing binne korte tyd herftelü bevonden. BLOEDVIN, BLOEDSWEER, Is onderfcheiden van een neegen oog, de bloedvin is een hard, roodagtig gefwei, met zwaare pyn, ter groote van een Erwet, zelden grooter , ontftant uit een fcherpte in het bloed , de Natuur word hier door ontlaft van 't overtollige, ze komen waar ze willen, zomtyds 't eerft, daar men ze 't minft hebben wil, zo ze dikwyls weer koomen, dient men bloedzuiverende middelen te gebruiken, 't geen men by den Bloedvin te doen heeft, is dezeiven fpoedig te doen rypen , door een kluidje haavergort, met een weinig faffraan 'er in gekookt., en op het gefwei gelegd. ook een vyg , of wittebrood in zoete melk gekookt, of een roode koolsblad gekneusd of brafüicum dog ze ras een van deeze dingen droog worden moeten zy ververft, men dient de Bloedzweer gelyk alle gezwellen, en wonden te bewaaren voor de roos, dog zo 'er die alreeds, bv is, neemt men vylig 't genoemde papje met wat meerder faffraan 'er onder; zo  28 HUIS-APOTHEEK zo dan 't gezwel ryp geworden , en doorgebrooken is, drukt men den etter fchoon uit, dat men van binnen, rondom gezond vlees ziet, dan legt men 'er een gewoone heelpleifter op, of ook maar fchoon linnen en 't is doorgaans in korten tyd geneezen. ' 'T BORD, Ontftaat veeltyds uit 't eeten van rauwe en onrype Vrugten, harde fpys, ingeflaagen fweet, wormen, morzigheid enz. en veroorzaakt buikloop , zomtyds met braaking: tot geneezing diend, zig te onthouden van alzulk kwaad voedzel, en alles waar door 't veroorzaakt word, en te gebruiken groentens , blank vlees, als kalfsvlees enz. dog niet te veel, en voor drank diend een pint waater gekookt op een theekop gepelde garft, met een handvol zuuring, en dan doorgezygt, en voor de dorft gedronken in plaats van koffy of thee ; of neemt bernagi, paardebloemen, fuikery, kervel en mildkruit van elks een handvol, gekookt op een mingel waaier door een 'doek gezygd, en hier van om 't uur een kopje gedronken. BORST-  VOOR ONVERMOGENDE. 29 BORSTONSTEEKING , ziet Letter L. LONGONTSTEEKING. B R A A K I N G. Kan behalven anderen oorzaaken ook ontftaan, of uit overlaading der Maag, en dan is 't braaken, zo 't niet lang aanhoud een n iddel ter herftel, of 't kan ontftaan uit een gewoone kwaade Maag, ziet op Letter M. Maag, ook is 'er een Braaken, dat zeer aanhoudent is, waar by den Lyder zeer veel leid , verfwakt en te bedde raakt 'twelk naar weinig middelen luifteren wil: en ontftaat uit feherpe, koude ftoffe in de Maag, waar door de fpysverteering verhindert word , ja de Natuur na bovenwerkt, hier moet den Lyder zig wagten voor koude , en togt, en geen fpys te gebruiken die koud is, of flymagtig, of walglyk,_ maar vafte, en verwarmende fpyzen, thee is hier nadeelig, Jierke koffyzd minder nadeel toebrengen ; edog kruis en munt gedronken als thee, zal beeter dienft doen; of neemt kruis en munt een handvol, en de fchil van een citroen gezet op een pint witte wyn, en 'smorgens nugter, en een uur voor 't middagmaal , en 'savonds na bed gaande een kelk vol van gedronken; hier en booven kan men  $o HUIS-APOTHEEK men twee maal daags ingeeven notemufcaat en naagelen fyn geftooten, zo veel als op de punt van een mes leggen kan, met rinze of witte wyn, of by gebrek van wyn een leepel gekookt koudwaater; dit zy eens vooral gezegt, dat alles wat met wyn, of fterke drank ingenomen moet worden, men ook doen kan met waater, dat gekookt en koud geworden is , hoewel wyn doorgaans beeter is. Voor BRAAKING DER KLEINE KINDEREN, Rafpt men een weinig nootemufcaat in de pap. BRANDING, Zo men zig weinig gebrand heeft, legd men op het gebrande deel doekies met koud waater, en herhaalt zulks op" dat de gebrande plaats gedtiurig koud , en nat blyft, of men gebruikt ook warm waater, men fteekt het gebrande deel in waater zo warm als men 't veelen kan, of houd de gebrande plaats voor 't vuur, of legt 'er doeken met warm waater op, en zulks zal de brand uithaalen, en 't opkoomen van een  VOOR ONVERMOGENDE. 31 een blaar verhinderen, dog zo 'er een blaar plaats heeft, zal men ze na twee daagen oopenen en 'er opleggen, een brandplyfter gemaakt van een onc Nutritum en een dooir van een ei, onder malkander gemengt, en op fchoon oud linnen gefmeert, of neemt een ftuk geel was, en fmeld het in raap-oly ter dikte van een zalf, 't welk ook goed is voor winterhanden. BUIKLOOP, Kan ontftaan, uit 't onmaatig eetèn van raauwe vrugten, koude drank, fchielyk koud worden na befweetheid , ook uit ontroering van droefheid of blydfchap, 't is gantfeh nier gevaarlyk, zo 't namentlyk geen roode, of graauwe loop is, daar men wel op moet agt geeven, maargewoone, dogdunne waateragtige afgang, zo 't niet lang aanhoud, is 't een redding der Natuur, die men niet moet ftoppe; Edog duurt het te lang, zo zoude 'er gevaarlyke gevolgen konnen ontftaan , daarom moet ze dan worden teegengegaan, door dit, ofdiergelyk middel, als een handvol hlaaderen van eiken boom, en een ftukje kaneel getrokken op een pint warmgemaakte wyn, en daar om 't uur een theekop van gedronken , of kaneel amandelen van  32 HUIS-APOTHEEK van de banketbakkers nu, en dan een gebruikt, of geroofi brood in kaneel gedoopt, nu, en dan gegeeten, of als 't boovenftaande niet helpc, zo is dienltig, een zo genoemde ftyfzelpap, beftaande uit bloem van tarwe meel gekookt in zoete melk, tot een dikke ftyve pap, dit heeft veele geholpen die andere middelen vrugteloos gebruikt hadden; inzonderheid moet niet vergeeten gemeld, 't heilzaam gebruik der rhabarber, dezelve heeft de eigenfchap dat ze de kwaade ftoffe wegneemt, en daarna zagtelyk Hopt; men geeft een poeder in, weegende een half vierendeel lood, of neemt een half lood rhabarber gezet op een fles goede wyn, en daar van nu, en dan, of 'smorgens, 'smiddags, en 'savonds, een theekop vol van gebruikt: zo 'er krimpingen in de Buikloop plaats hebben , is 't goet de buik geftooft, met brandewyn 'erbuiten op te leggen. Voor B U I K P Y N, Is goed camillen-of vlier - thee, en daar van gedronken, ik heb meenigmaal gezien dat de heevigfte Euikpyn in een ogenblik ftilden door 't gebruik van een heele of halve leepel boom- of raap oly. BUIL,  VOOR ONVERMOGENDE. 3$ BUIL, Of klièrgefwel, komende wel agter dé ooren, of onder de oxelen, is een ontdeeking der klieren , waar door de Natuur zig wil ontladen van 't ongezonde , daarom moet men zig wagten, ze te rug te dry ven , maar ze fpoedig tot etter-maaking brengen, gelyk men fweeren en bloedvinnen doet , en ze dan oopenen, op dat 'er de vuile doffen gantfch uitkoomen, want dan is 'er geen gevaar; een zweet • middel ingenoomen is hier zeer goed. COLIEK, COLYKEN, Coliek is een pyn die in de Maag, en darmen huisved, en doorgaans niet zonder gevaar, die een dagelykze beweeging hebben , gelyk ambagtslieden , zyn dezelve minder onderheevig, dan die een meer dil of zittend leeven leiden ; deszelfs zoortert zyn veelerly, dog dat in alle gevallen van Koliek veilig gebruikt kan worden , is 1. oly* egtige klideeren dikwils herhaalt, 3. een overvloed van flaope vlier-thee, te drinken , en ten 3. de buik gedaadig warm gehouden met doeken in laauw waater gedoopt,.*, zig wagten voor 't gebruik van. . . C ver*  34 HU IS-APOTHEEK verhittende, of verkouwende dingen, gelyk ze uit verfchidende oorzaaken gebooren word, zo zyn ook haar zoorten meer dan een, namentlyk een ONTSTEEKEND of KRAMPCOLYK, 't Welk komt uit een ontfteeking der Maag, of ingewanden, en word voor 't gevaarlykfle Colyk gehouden , het komt doorgaans met heftige, en fteeds toeneemende Bu.kpyn , den Lyder gevoelt een brandende hitte in den Buik of Maag, is zomtyds verztlt van een waateragtige buikloop, ook zomtyds is den Lyder verdopt, en raakt aan 't overgeeven , al 't welk met een onleflelyke dorfl gepaart gaat, de zwaare pyn, zo wel als de herftelling vordert hier zomtyds een Aaderlaating op den arm, dog 't welk zonder den raad van een ervaaren Do&oor niet wel te waagen is, dog een Clifteer is hier veeltyds van gewenfte uitwerking, mids dezelve niet purgterende, althans niet fnydende zyn, maar met ply vermengt, ja hoe vetter hoe kragtiger, men heeft koftelyke hulp gezien in dit geval door Clifteeren, die uit enkel vet, en oly bereid waaren; fienelle lappen in warm waater gedoopt, moeten op de buik gelegd,  VOOR ONVERMOGENDE. 35 legd, en dit om 't half, of heel uur herhaalt , of in plaats der flenelle lappen, is ook goed een blaas met warme zoete melk, na alvoorens het ganlche onderlyf te hebben beftreeken met oly, nog beet er is voor die 't hebben kan een warm bad; geduurende de kwaal (en die duurt zo lang 'er van deeze pyn blyft) moet men zo weinig voedzel geeven als immers mooglyk is, toe drank dient, amandel-drank, of garfle waater , of roggen-waater. G A L-C O L I E K "Openbaard zig wel met vinnige pyn , dog doorgaans zonder koorts , althans in den eerden aanvang der ziekte, de buik is niet gefpannen nog brandende, maar de mond bitter, indien 'er braaking, of loop mee gepaard gaat, zyn de uitgeloosde ftoffe geelagtig , hier dient een CHJieer van hui, en hooning, en neemt zes oneen thamarin, kookt het even op, op een pintje gekookt waater , en geeft den Lyder alle uuren een theekopje: voor drank dient hui, dog niet min dienftig is, de drank gemaakt uit een theekop ongebuild roggemeel , een handvol zuuring, en een halve Citroen, gekookt op een pint waater, en C 2 dan  36 HUIS-APOTHEEK dan door een doek gezygt, en gedronken als men dorfl: heeft: den Lyder moet zig geduurende de ziekte wagten voor vlees, eyeren, melk, vettigheeden, en al wat de gal aanzet, en berftelt zynde is 't eeten van vlees geen kwaad , althans wit vlees als kalfs enz., dat minder dan bruin vlees de gal ontfteekt, dog van 't varken als nooit gezond zynde, mag zig den Lyder wel wat wagten ; dog groentens gegeeten en deszelfs fop gedronken is hier by uitftek dienftig, ter voorkooming deezer ziekten gebruikt men 'smorgens, en 'savonds een vierendeel loot cremortart, en wagt zig voor toornigheid, want toorn alleen, kan byzonder voor, onder, of even na de maaltyd deeze ziekte veroorzaaken. BESLOOTEN COLIEK, ook VERSTOPPEND COLIEK genoemd. t Ontflaande uit gebrek van fpys- verteering, of niet koofeen der Maag, valt dikwyls voor, dog is juift niet gevaarlyk, zo 't wel behandeld word, en ook zeer onderfcheiden van het darm-hink: waar van ziet op Letter K. Kronkeldarm, en word gekent daar uit, dat 't niet zo fchielyk, nog met zulke omftandigheeden als de voorige Co- Ikken,  VOOR ONVERMOGENDE. 37 heken, maar langzaamerhand aankomt, 'e beften geneesmiddel is vaften, dat is niec te eeten, zo lang de pyn en kwaal duurt, en te drinken warme dranken, al was 't ook maar koffy, of liever gewoone thee, ia fchoon warm gekookt waater met een weinig zuiker, is by veele van goede uitwerking geweeft, dog beeter is kamille bloemen, getrokken als thee, dog niet fterk, ook vlier-bloemen als thee getrokken, dog dat men drinkt daar van moet men veel drinken, alzo 't warme waater de verftoppende ftoffe ontbind, en losmaakt, waarop dan veeltyds volgt braaking of afgang, waar door men de kwaade ftoffe kvvyt raakt, daarom moet men in dit geval voor al niet arbeide om te ftoppen, inteegendeel zo 'er geen ontlading komt, kan men een Clifteer zetten, zo als in de genoemde Colyken: 't gebeurt zomtyds, dat na de ontlafting, en 't ophouden van pyn, zig een verdorven fmaak als van vuile eijeren opdoet, hier teegtn neemt men cremortart, als in 't Gal Coliek gemeld is. GRAVEEL - COLIEK, ook NIERCOLIEK GENOEMT, . 't Zelve beftaat in eene heftige pyn in, C 3 en  38 HUIS-APOTHEEK en omtrent de nieren, ook in den geheelen doortogt die 't waater neemt van de nieren tot de uitloozing. Den Lyder heeft mislykheeden, zomtyds braakingen, pyn in de Maag, fiaauwtens, hardlyvigheid, prikkeling tot waateren, bezweetheid , en aan de zyde daar de pyn is, komt eenige verftyving in 't been, daar nog veeltyds bykomt eene zeer onreegelmaatige koorts; de waaterloozing is in den aanvang der kwaal weinig, dog helder, daar na bloederig, en heeft eene gruizige bezetting. Ter geneezing dient men den Lyder te laaten drinken hooning twee onc, en zeer klaare hui een pint onder een gemengt, en om 't uur of na den Lyder dorft heeft, een theekopje warm gedronken, of gepelde garft, en vlierbloemen, van elk twee oneen, gekookt op een mingel waater, dan door een doek gezygt, en onder het doorgezygde nat gemengt twee oneen hooning, en een half mudsje goede azyn: gebruikt als 't voorige, daar en booven Bergzout, een lood , gedeelt, in agt deelen, waar van den Lyder driemaal daags een agtde deel inneemt. Men legt teegen de nieren een ftooving van Camille, vlierbloemen, roode heul, en bloeizel van maluwe van elk een Lood, gekookt op een pintje varjje zoete melk, en deeze kruiden  VOOR ONVERMOGENDE. 3P' den tuflchen twee doeken warm opgelegd. Zo de pyn booven maaten zwa^.r, en met ftuiptrekkingen verzelt is, geeft men fyroop van diacodium, een halve leepel vol, t welk men nu, en dan herhaalt. Voorts zal men den Lyder in plaats van op een veeren bed, liever plaatzen op een zagte matras. Dog alzo in dit fmertelyk toeval , de Aaderlaating en Clifieeren, de eerfte hulpmiddelen zyn , zo maakt dit den raad van een goed Docloor noodzaakelyk. WIND-COLIEK, OF WINDIG COLIEK, Ontftaat uit een opzaameling van Winden, door 't gebruik van windige fpyze, of drank, of gebrek van fpysverteering, de winden maaken de pynlyke opfpanmng in de Maag, en darmen, dog zonder koorts, of hitte, als 't naame'yk op zyn zelfs komt, hier teegen diend, een Clijteer, de buik met verwarmende dingen wryvende , en Camillebloemen als thee gedronken , ook windbreekende middelen zyn hier van veel baat, ah dit Coliek alleen komt, anders zyn zodaanige middelen zeer kwaad, dog veeltyds paart het zig by de voornoemde Colieken, byzonder by 't verftoppend Coliek, C 4 en  4© • HUIS-APOTHEEK en dan heeft men maar op 't zwaarfte Cohek te letten, en dat verholpen zynde, zal dit mingcvaarlyke tegelyk verdreeven zyn. Hier toe behoort ook 't KOUDE COLIEK OF COLIEK NA GELEEDENE KOUDEN, Byzonder aan de voeten , waar teegen Verhittende dingen te gebruiken zeer fchaadelykzyn, maar zeer dienftig is, vlier, of Camillebloemen gedronken als flappe thee , hoe meer hier van gebruikt, hoe beeter,' op dat door de veelheid der vogt de koude ftoffe ontbonden worden; de Lyder moet met de beenen lang in warm waater zitten, en dan hier op naar een warm bed gaan, op dat 'er byzonder aan 't onderlyf wat fweee komt, zo 'erfwaare pyn is, is een CMeer met oly, of van laauw waater zeer dienftig. NB. Heete, en verft erkende middelen zyn byna in alle Colieken, van een naadeeügen, ja zomtyds van een doodelyke uitwerking, D A U W O R M, Is zeer eigen aan kleine kinderen, openbaart zig in veel kleine vuurigen puistjes, ont-  VOOR ONVERMOGENDE. 4? .ontdaande uit een fcherp onzuiver bjoed, al wat hier met vrugt aan te doen is , is het zelve dikwyls vogtig maaken, met het fpeekzel 't fpog van een gezond Menfch, 't welk de jeukte verzagt, en geen kwaad veroorzaaken kan , voorts dat men zorge dat de kinderen het niet opkrabben, nog togt vatten, zeer naadeelig is het, dit met geweld te willen verdry ven , door allerly dingen'er buiten op te fmeeren, daar het dog niet gevaarlyk, en een ontlading der kwaade humeuren is. Beeter is (indien het 'kind nog zuigt) dat de moeder eenig bloedzuiverend middel gebruikt , is de moeder gezond en de kraamomdandigheeden lang voorby, zo kan ze omtrent een vingerhoed cremortart 'smorgens en 'savonds inneemen j anders kan men ook het kind een weinig fyroop van rhabarber ingeeven, inzonderheid als 'er niet veel ontlading plaats heeft. DOLHEID, RAZERNY, Wat deeze droevigfte der bezoekingen is, is genoeg bekend, in den aanvang is 'er zomtyds raad voor, dog veroudert zynde is 'er zelden herdel, dit kwaad kan ontdaan uit, melankolie, hartzeer, toorn, gylheid, liefdedranken enz. De geneezing word geC 5 Z0SC>  42 HUIS-APOTHEEK zogt, in purgeer, of braakmiddelen neevens Aaderlaaten, als mede £oe/ mengt is te gelyk voor borft, en keel kwaaien, een weergaloos middel. Ook faly en zoete melk gekookt met zuiker , of zogenaamde falymelk. Ook jago een half theekopje in zoete melk gekookt, ook een likking van fyroop van jujuben of van zoethout. Alle deeze middelen zyn ook teevens goed voor HEESHEID , DIE UIT VERKOUDHEID, ZINKING enz. ontftaat,voor dees laaftgenoemde heesheid diend E 2 ook  68 HUIS-APOTHEEK ook inzonderheid, twee lood altheeworteL een lood zoethoud, twaalf, ja feftien bette vygen, een half Jood alandswortel, dan nog kaasjes blaaden,, eer, en prys byfop van elks een handvol, die t'zaamen gekookt, op omtrent een mingel waater, en daar nu, en dan een glas vol van gedronken. Ook oojevaarsvet, warm gefmeert op de kruin van 't hoofd. Ook raauwe, dog befte vygen uit de hand gebruikt. Ook een handvol judasooren, en agt, of tien vygen, gekookt op een pintje vers bier, en daar meede gegorgelt. HEESHEID , DIE VEROUDERD IS, dezelve is zeer rhoeijelyk te geneezen , dog hier teegen neemt Jyroop van eryfimum, ook Mo genoemt; men gebruikt htt tot een likking, nu en dan een weinig: 't zelve diend ook by uitftek in de voorgenoemde Hcesheeden , byzonder ook die uit zingen , febreeuwen enz. geboo* ren word: 't zelve doet ook het zap dat uit het groene kruid geperlt word. Hier diend ook een half vierendeel lood geprepareerde kreeftsoogen ingenoomen, 's avonds naar bed gaande, eenige daagen na malkander. Ook wey van zoete melk, 's morgens, en 's avonds warm gedronken. Als meede het nat van roode kool, met zuiker, HEET  VOOR ONVERMOGENDE. 69 HEET VUUR, HEETE BRAND, OF Si. ANTONiES VUUR, Is eene ontfleeking in de hoogfte trap, om dat het ontjïooken deel een onlydelyke hitte en pyn gewaar word: dit kwaad ontftaat, als 'er reeds eenige ontfleeking plaats heeft, 't zy door wonden, kneuzen, branden bevroozen Leeden enz. wanneer naamelyk, het pynelyk deel te fterk gebonden, of door al te fcherpen middelen kwaalyk behandelt word , het openbaard zig gemeenlyk met een vuurige, donker roode koleur , hitte en pyn , en wanneer zig geele puiften of Waaren, ook wel blaauwe of zwarte, midden in 't vuur openbaaren, zo is 't kwaad op zyn hoogft, en 't koude vuur zal fpoedig volgen , waar van dees blaartjens de wiffen voorteekenszvn, daarom heeft men zig ten hoogden te haaften tot hulpmiddelen als voor eerft, dat men in het ontftooken deel met een Lancet verfcheiden fneeden doet, zo diep dat den Lyder het gevoelt ten einde het kwaade vlees van t goede' te fcheiden , 't welk zomtyds ook bevordert word dooreenig bytend middel, als fpiesglasbooter, enz. daar na moet het Lvdend deel ter uitzuivering gewaflchen met brandewyn daar theriaak, in ontbonden E 3  70 HUIS-APOTHEEK is. Of met geejl van tarpentyn, enz. vervolgens legt op de wond knoplook, en hoonenmeel van elks twee handen vol gekookt in goede azyn , tot een papje. Of neemt anders waater eppe, vlierbloemen , toppen van alzem, wynruit en camille bloemen van elks een handvol, kookt dit ter deegen door, in een mingel waater, dat 'er de kragt uit is , perft het dan uit, doet dan in hec nat een theekop brandewyn, legt dan warm op de Lydende plaats, een vierdubbelde linnedoek, en herhaalt zulks dikwils, dog telkens moet het gemelde nat warm 'er opgelegd worden. Of neemt een handvohfaly, droogt die op een asfchop, of heete ftoofi tot gy ze kont wryven tot een poeder, neemt dan de kruim uit een halve ftuiver wittebrood, en mengt het in waater tot een dikke pap, waar na men een fcheut brandewyn 'er by doet, en deeze pap op de Lydende plaats gebragt, dog zulks moet ook dikwyls herhaalt worden. Of het wit van een hoender ei, vermengt met een weinigje cahfer, en een eierleepeltje terpentynoly, by herhaaling op gelegd. Zommige zyn geneezen enkel door vier of vyf maal daags, de Lydende plaats te hebben gewreeven met terpentynoly, en 't ontftooken deel geduurjg nat gehouden, door een fchoone linne doek,  VOOR ONVERMOGENDE. 7#; doek, in gemelde oly nat gemaakt 'er omgéflaagen; ook is by andere van goede uitwerking geweefl, verfcbe paardemijt er opgelegd. Ook is hetby veelen van een zeer heilzaame uitwerking geweeft, dat zy behalve een der genoemde uitwendige middelen; ook inwendig gebruikt hebben: kina kina een lood, fyroop van kruidnaagekn een once; dit onder malkander gemengt, en in apt deelen verdeelt, waar van den Lyder om de vier uuren , een agtfte deel gebruikt. Indien de gemelde middelen van dienft zyn zo ziet men aanftonds den voortgang van 't heete vuur gefluit, en een aanmerkelyk onderfcheid tuflchen het gezonde-en bedorvene vlees, vervolgens word de wond geneezen als een andere wond, door uitzuiverende middelen. Indien in 't heetvuur, hulpmiddelen verzuimt worden, open- baKOZlSDhVUUR, of DE KOUDE BRAND, zynde eene geheele verderving van het Lydenddeel, zig openbaarerde in een gantfche gevoelloosheid,hoe men 'er ook infnyd, of kerft, waar omtrent zig jrpnoegzaam geen ander middel opdoet , dan een fpoedige afzetting van 't ontftooken-, €n reeds verftorvene Lid, op dat dus het leeven des Lyders behoudq worden. < E 4 Ht-Ur-  72 * HUIS-APOTHEEK HEUPJIGT. Ziet Letter J. JIGT. HIK, Gewoone Hik, ontftaat veeltyds uit overlaading der maag, of uit gebrek van fpys verteering of wormen, of koude in de maag enz. Hier teegen dienteen ftukgeconfyte gengber, nu en dan gebruikt. Of rimpel een weinig vogt, langzaam gedronken. Of een ftuk curacaufe fcbil gekaauwt, en 't gekaauwde vogt doorgeflokt. De oppaflêrs der zieken, zien niet graag dat de Hik in een fwaare ziekte te voorfehein komt. HOEST, GEMEENE HOEST Naamelyk, die menfehen overvalt, die van herten gezond zyn, en buiten de hoeft niets fcheelt: voor zulken hoeft, (die wel onderfcheiden moet worden van 't hoeften der zieken , als , in longteering , pleuris, enz) zyn_ dienftig de volgende middelen ' zo 'er fluimen opgegeeven worden , dan noemt men het een natte hoeft, hier voor neemt men hyzop, heemjlwortel roode roozen, van elks een handvol, en een ftuk zoet houd, t'zaamen gekookt op een , a twee pinten waater, en daar van's morgens,  VOOR ONVERMOGENDE. 73 gens, 's middaags en 's avonds twee a drie theekoppen van gebruikt. Ook rammelats in (tukken gefneeden, en in zuiker gelegd, en nu, en dan eens van dit vogt een of twee eijerleepels gebruikt, daar en booven bedient men zig ook van een zagt purgeermiddel, als twee onc fmeltmanna in twee theekoppen waater gefmolten, en in twee ryzen ingenoomen, of iets diergelyks. Ziet Purgatie. Zo het een drooge kug is, zonder veel fluimen op te geeven, neemt dan vygen , ofrozynen, een handvol, yzop een handvol, t'zaamen gekookt op een pint waater, dan uitgeparft, en onder 't nat gemengt, twee of drie oneen goede gemeene hooning, en daar van een eijerleepel vol gebruikt, zo dikwyls den Lyder prikkeling tot hoesten heeft. Of ook maar een kluitje enkelde hooning, nu, en. dan gebruikt, geeft verzagting; ook twee lood jago, gekookt in een pint zoete melk, en daar van de helft, of een derde gebruikt, 's avonds in bed gaande. Ook zo men by de hoeft, koude in de maag befpeurt, twee theekoppen annyszaat gekookt op een pint zoete melk, en gebruikt als 't voorige, 't is ook goed, dat men nu en dan . een (tukje gemeene drop in de mond houd. Nog beeter, tY#e,degrooE 5 te  74- HUIS-APOTHEEK te van een korrel gort, nu en dan , inzonderheid s avonds in bed gaande, in de mond genoomen. Ook is byna' in alle zoorten van hoeft dienftig vlierbloemen een handvol, hyfoop een halve handvol, een theekop gepelde garft, tien, of twaalf goede gemeene vygen, t'zaamen gekookt op anderhalf pint waater, dan door een doek gezygt, en in het ungeparfte nat gemengt, drie oneen hooning,en hiervan 's morgens nugter, en 's avonds in bet gaande, een groote theekop vol van gebruikt, zo als ook op den dag, zo dikwyls men gevoe't het noodig te hebben, dat 'er. prikkeling komt tot hoeft. Voorts zal men zig wel wagten voor koude; ook voor al te heete vertrekken , irriar de voeten zomtyds zetten in warm waater. Ook is 't kwaad in de hoeft veel flymagtige zoetigheid te gebruiken , als zuiker, zyroopen, enz. nu, en dan tot een weinig verzagting op de borft , iets gebruikt, kan zo zeer geen kwaad , dog fpaarzaam; anders zal men bevinden, dat de zoetigheid eerft wat fchynt te helpen , dog naaderhand den Lyder te meer benaauwd. Eenige nogtans weinige gevallen zyn 'er waar inde Lyders door't gebruik van zuiker, in koffy, thee enz. aanmerkelyke verdunning , en loswording van flym gewaar wor- HONDS-  VOOR- ONVERMOGENDE. 75 HONDSHONGER, Is een geduurige dog verkeerde honger* den Lyder raakt door afgang of braaking, al het gegeetene weeder kwyc zonder verteert te zyn; 't welk ontftaan kan , door eenige zuuren ftof, in de krop der maag of elders , hier voor gebruikt men driemaal daags een fchyf citrqen , of jlaal, en gebrande bartshoorn, van elks een half Lood, gemengd tot een poeder, en hier van 's morgens, 's middags een uur voor de maaltyd, en 's avonds ingenoomen, zo veel als op een ftuiver leggen kam HOONINGGESWEL, Is een rond pynloos gefwei, waar in zig eenig vogt onthoud, fweemende eenigzints naar hooning: welk gefwei zig zelden geneezen laat, waarom het moet worden uitgefneeden, dog wanneer het zig eerft openbaart, en bygevolg nog niet veroudert «>„ is het door de volgende middelen dikwyls verdweenen,als. Het gefwei's morgens fterk gewreeven, en dan vogtig gemaakt met het heekzei van een gezond nugtere menfcb, Of, het gefwei gewreeven met peruviaanfche balzem, ook zyn zommige geholpen mee op  76 HUIS-APOTHEEK op het gezwel te leggen een plyfter van kikvorfcbe zalf met een weinig kwik. Ook is zeer dienftig een plyfter van ceruis , goudgein, gefioote mofterzaat, en terpentyrt van elks een onc, dit onder elkander vermengt, en met befte wynazyn bevogtigt , tot het eene behoorlyké dikte heeft, om tot een plyfter te fmeeren. Of neemt befte vygen , en rozynen. van elks een halve handvol, en na de pitten uit de rozynen gedaan te hebben, zo kneed dit onder een, en legt het op 't gefwei. HOOFDPYN, Deeze zeer algemeene kwaal word uit verfchillende oorzaaken gebooren, als hitte, koude, kwaade maag, koorts, volbloedigheid, zwaare ziektens enz. waar op men te letten heeft, en zo de oorzaak is weggenoomen, zal de hoofdpyn verdwynen; by voorbeeld, teegen volbloedigheid, diend Aaderlaating, of andere middelen die 't bloed verminderen. Teegen kwaade maag, ziet Letter M. Maagmiddelen, enz. de daagelykfche voorvallen de hoofdpyn buiten ziekte ontftaat doorgaans uit hitte, of koude, teegen de HOOFDPYN UIT HITTE is dienftig, *t voorhooft, als ook de flaapen des hoofds be»  VOOR ONVERMOGENDE. 77 beftreeken met het uhgeparjie zap van hulslook. Ook een dubbelle doek natgemaakt in befte wynazyn, en op 't voorhooft gebonden Ook roozenblaaden , in roggemeel gemengt met wwazyn tot een papje, en gebruikt als 't voorige. Dat de hoofdpyn u:t hitte ontftaat, kan men hier aan weeten, dat dezelve zig openbaart, m warme_vertrekken , als men heet word enz. en in de lust komende vermindert de pyn. HOOFDPYN UIT KOUDE word gekent, aan de koude en vogtigheid des hoofds, en word doorgaans 't meeft gevoelt in koude plaatzen, als koude vogtice lugt, neevel, mift , enz. hier teegen diend 't voorhoofd, en ftaapen des hoofds, te waflchen met brandewyn , of eau de la reine, of geeft van roozemaryn, en zo dit eenigzints, dog niet genoeg helpt, zal men ook de kruin van 't hoofd met brandewyn waflchen. Of neemt fyn geftoote nootemus* eaat , en tuflchen een dunne doek gelegt op de kruin , of teegen de flaapen van 't hoofd. Of neemt rozemaryn, lavendel, betoniebloemen, geneverbeffen , en vlierbejfen t van elks een halve handvol, dit klyn gefneeden , en gekookt op anderhalf pintje vogt, half waater , en half goede wyn, en tuflchen een dunne doek gelegd op de kruin of  78 huis-apotheek: of teegen 't voorhooft; indien de hoofdpyn ïemant overkomt die zeer met koude vogten in 't hoofd gequekis, is't zomtyds dienftig , eenige droppelen brandewyn voorzigtigop te fnuiven. Ook is het voordezodaanige dienftig gosde rappé tot een maatig gebruik op te fnuiven. SCHEELE HOOFDPYN of halve hoofdpyn, om dat ze maar aan de eene zyde des hoofds gevoelt word , hier teegen diend venkelzaad, gerookt als tabak, of ook wel vermengd onder tabak; dog op een uitneemende wyze is 't volgende middel van dienft bevonden, niet alleen teegen fcheele en andere hoofdpyn , maar ook omtrent veele hoofdkwaaien,die uit een taaijeflymagtige ftofgebooren worden, en waar uit ontftaan zyn zwaarte des hoofds , lammigheid der tong, hopende oogen, enz naamelyk, een fnuif tabak gemaakt van mans ooren% een lood, fal am: of amoniakzout een agtfte van een Jood, dit t'ziamen tot een poeder gemaakt, hier van fnuift men 's avonds in bed gaande een twintigfte gedeelte , zomtyds meerder tot een tiende gedeelte toe, 't welk men zomtyds hervat • dog men onthoud 'er zig van in koorts, bloéding, zwangerheid, of andere ziektens. HUIG,  VOOR ONVERMOGENDE. 70 HUIG, HUIG HANGING, Om de huig te ligten , neemt men een weinig geftooten pceper, en brengt het op de (teel van een leepel of vork in de keel, 't zelve doet de huig terftond zwigten. Of een kruim wittebrood ter grcotte van een erwet, in geftooten peeper gerolt, en in de keel gehouden. Of zuurdeezcm met branwyn vermengt, op de kruin van 't hoofd eelegt, dog zulks dient alleen voor fterken gezonden menfehen, alzo dit veel te fterk trekt voor zwakke Natuuren. Dog zo de keel eenigzints gefwollen, of vuurig is, moet men in plaats der genoemde dingen gebruiken, vlierbloemen, en jndasooren , van elk een onc, een half lood falpeeter, t'zaamen gekookt op een half pint waater, dan doorgezygt. en twee theekoppen wynazyn, en een halve theekop gemeene hooning 'er onder gemengt. Hier meede dikwyls gt gorgelt, of 't afkookzel van maagdepalm, mee een kop azyn vermengt. HYPOCHONDERY,OF MILTZIEKTE, 't Welk een laftige, ja zomtyds kwynende ziekte is, word gekent aan een heevïge druk-  80 HUIS-APOTHEEK drukkende pyn op de borft, en omtrent hec middenrif, als ook op de maag, opfpanning, pyn in de Imker, en zomtyds in de regter zyde, hartlyvigheid, ja een heevige verftopping van 't lichaam , benaauwthe.d van winden enz. deeze ziekte gaat dikwyls verzelt, met groote benaauwtheid voor 't hart, verfchrikkelyke droomen, geemelykheid in den ommegang, en verdrietigheid overal wat hun weedervaart; worden zwaarte en loomheid der leeden gewaar , hebben zomtyds ongewoone honger, zomtyds gantfch geen eetenstrek; veeltyds hartklopping, zomtyds ook coliek: worden na de maaltyd zomtyds gekwek met hoofdpyn , vliegende hitte, duizeling,zuure oprifping, enz. geleerde, en veelzittende lieden zyn deeze ziekte meer onderheevig dan andere menfehen , waarom het den veelzittende geraaden is, zo veel moogelyk het lichaam regt op te houden, en zig te wagten voor krom zitten; alzo dit eene drukking der darmen en des onderbuiks maakt, en dit weederom verftopping der ingewanden, die beneevens een vcrfleiming der maag, doorgaans de oorzaak deezer ziekre is, waar uit dan al verder ontftaat, eene verftopping van het bloed in de poortaaier, het geen door zyn dikte en vuiligheid niet wel door de  VOOR ONVERMOGENDE. 81 de aaderen in de poortaader kan gedreevea worden, 't welk zig dan door pyn en hitte gevoelen doet; gaande het belette bloed te fue in de mild, *t welk denzelve zeer opgezet en zomtyds geheel bard maakt; waar uit dan de gezegde toevallen gebooren worden Zo deeze ziekte te veel veroudert li en door ftyf zitten, en veel te bed leggen gekoefterd word, zou hier wel een zimpelbeid op konnen volgen, dog van veel dienlt zvn de volgende middelen als anyszaad, venkelzaad, kruis en munt, gezuiverde zeefteblaaden, vlierbloemen en weegbreeblaaden, van elk een onc, en een groote citroen aan fchwen gefneeden , dit t'zaamen op een fljgoede «y» getrokken, en hier van drie maal daags/als 's morgens, >s middags; en 's avonds een theekop gebruikt, of s morgens nugter, 's middags eemuur voor de maaltyd, en's avonds in bed gaande, zo veel zwarte moflaartzaad ingenoomen, als op een zesthalf leggen kan. Of venkelzaad, anyszaad, wortel van eyke vaareh, duivekervel en zeneblaadèn van elk een vierde loot, dit t'zaamen getrokken V en gedronken als thee- al wat flopt diend den Lyder met, als zwaar en taai gebak, zwaar gezouten Vlees, winderege fpys en drank , enz. gistie bier enz. daar en reegen groenten* tot & F fp'ize  82 HUIS-APOTHEEK fpyze gebruikt, ja al wat opent, bloed zuivert , en flym verdunt, en wegneemt is hylzaam; moftaart by de maaltyd moet vooral niet vergeeten. Zo den Lyder behoorlyke ftoelgang heeft , vind hy doorgaans verligting, hardly vigheid verzwaart de ziekte, ook word het opene der fpeenaderen door bloedzuigers, zeer gepreezen, als ook een clifteer van camille en duizendblad. Een middel is 'er nog, en dit behoort niet overgeflaagen ; het is dienftig by de voorige middelen, en ook is het op zig zelfs zó kragtig dat het alle andere middelen ver overtreft, ja onder 's Heemels zeegen alleen genoegzaam om den Lyder in de grond te geneezen , zo als in veele zieken gebleeken is , welke eeniglyk door dit middel geheel herfteld zyn. Het beftaat naamelyk, in hopen, den Lyder moet wandelen, zig bemeegen , arbeid aan de hand hebben, waardoor het geheele lichaam zig beweegt; vaaren, ryden, dog 't beft is. mandelen; dog hier haapert het, den Lyder wil van beweeging niet hooren fpreeken; die hem beklaagen , te bed brengen, als een dood krank menfch behandelen zyn nog zyn befte vrienden , (dog. hy denkt verkeert:) die hem uit zyn bed , en althans uit zyn huis praaten, behandelem hem wreed  VOOR ONVERMOGENDE. 83 wreed na zyn denken , want hy gevoelt zig zomtyds naby de dood; en inderdaad den Lyder heeft het zomtyds doodelyk benaauwt , en vind zig tot alles onmagtig; zv die denken , dat deeze ziekte louter inbedding is, weeten niet dat mildziekte een weezendlyke kwaal is, die niet alleen de gekwording tot zyn gevolg heeft, maar meenig naar 't graf doet kwynen; ik heb een Heer aan deeze ziekte binnen weinig weeken zien fneuvelen; geen wonder, men vond hem niet dan in de leunmgdoel of op 't bed; en vreesde zo hy zig flegts beweegde, te zullen fterven. De Menfehen met deeze kwaal behebt , zyn wcezendlyk ziek, dog 'er is geen ander , geen beeter middel dan beweeging, verandering van lugt, enz Zeeker Heer door deeze kwaal onherftelbaar zo 't fcheen, aangetad, en te vergeefs by een meenigte Doftoren hulp gelogt hebbende , valt eindelyk gelukkig m hande van een der beroemde, en bede profeflboren; de Man klaagt zyn nood, kon heven nog fterven , en had fchier een gedaante als of hy uit 't graf gehaalt was, geleek beeter een fchim dan een menlch: de Profedor , betuigd in de gantfche Apotheek niets te hebben, om den ongehMigen, en1 bykans onhcrftelbaaren Lyder te konnen redden: J F 2 dan,  84- HUIS-APOTHEEK • dan, op 't jammergeklag der zieken , en door denken, en weêr denken, valt eindelyk den Profeflbr, nog een eenig middel in; ik heb (zeid den ProfeiTor) nog een mid deltje, dog 't moet met groote oplettenheid gebruikt; 't zyn pijlen, waar van ge alle morgen drie moet inneemen ; dog zo ras gy ze ingenoomen hebt; moet gy 'er op hopen, loopen Mynheer (zy den Lyder), ik kan de eenen voet niet voor den andere zetten; nu dan, antwoorden den ProfeiTor, dan moet gy blyven in den toeftand waar in gy zyt; > ja dan , (dagt de uitgeteerde zieken) zal 't haalt met my gedaan weezen en daarom hy refolveerde des ProfeiTor3 pillen , als 't eenig ft, en laatjte middel te gebruiken, dog alzo de pillen alle morgen vers moeiten toebereid en aan niemand mogten overgegeeven worden , zo was den Lyder verpügt ze in eige perfoon, en wel (volgens Profeffors advis) te voet te haaien. De volgende morgen komt de zieken, en neemt op {taande voet drie pillen in : na man (riep den ProfeiTor) aan 't loopen, loopt nu zo fchielyk als gy kund, een weg van een half, of liever een heel uur, al zoud ge 'er by neer rollen, want nu gy de pillen in 't lyf hebt, moet gy abzoluiu loopen, dan zult gy nog deezen dag (met 's Hee- mel»  VOOR ONVERMOGENDE. 85 mels hulp) aanmerkelyke beeterfchap ondervinden , en indien ge niet loopt, zo zyt gy dood: den ontftelde Lyder, koos van fchrik al beevende 't haazepad ! En begon nu te denken dat hy vergiftige pillen ingenoomen had, weikers doodelyk fenyn, met loopen moeft verflonden worden, dan, de man kreeg honger, vond zig 's avonds beeter, en hieuw dit middel veertien daagen aan de hand, na welken tyd hy aanmerkelyk herfteld was, tot verwondering van alle die hem kende: 't waaren eigentlyk niet de pillen maar de beweeging door 't wandelen veroorzaakt, die hem door den zeegen van God, zo zonderling van nut waaren geweeft; de man erkende zyn welmeenende weldoener, en verzogt een recept, om in geval van nood die zelve pillen te konnen laaten toebereiden, dog den onbedriegelyke Geneesheer, leerde hem in een 00g^nhlik die konft, met te zeggen, de pillen die ik u heb ter hand g. ftelt, waaren ftukies roggenbrood, in zoet hond gewenteld. Dus wierd deeze ongelukkige Mildzieke , eeniglyk door beweeging, zonder andere middelen gelukkig, en fchielyk herftelt; wat zyn de ambagtslieden gelukkig, die door daagelyks beweeging hunner lichaamen een ceduurig teegengift omdraagen teegen deeF 3 ze  86 HUIS-APOTHEEK ze ziekte, trouwens, niet den ambagtsman, maar den veelftilzittende,en gaarn leggende zyn deeze ziekte meeft onderheevig: ook moet deeze ziekte wel onderfcheiden worden van die INGEBEELDE ZIEKTE, Of zotte inbeelding, die wel zomtyds volgt op de Mildziekte , (ja in de Müdzugtjge zomtyds daarenbooven nog verze't gaat met eene alleraakelykfte vreesagtigheid, die een mnigft meêdoogen vordert) dog ook buiten Mildziekte wel plaats vind by grilzieke menfehen, die zig dan verbeelde ziek te zyn, terwyl ze gezond zyn; wat te zien, ofte booren 't geen weczendlyk geen plaats heeft, en dat ten onregte" genoemd word hypochondrie, of mildziekte, wyl deeze galziekte eigentlyk geenziekce, maar inbeelding is, en nergens plaats vind, dan in kinderagtige hersfens, en in degeldztigt der kwakzalvers, en diergelyken bedriegers, die de gepafte Do&ooren zyn, voor deeze inger beelde zieke; want Doftooren, die opregt handelen, worden door deeze zieken doorgaans gehaat. Medicynen zyn voor deeze ziekte die in louter diveepery beftaat, nog niet gewaflchen: het befte middel is, dat deeze  VOOR ONVERMOGENDE. 87 deeze menfehen tragten te bitteren naar goede raad, plaats geevende de gezonde reeden, en zig voegen in t gezelfchap van reedelyke menfehen; zo ze die vinden konnen Dog 't heeft de grootlte moeijelykheid deeze Lyders tot reeden te brengen; een vermaart Amfteldams Doftor, flaagde onlangs, hier in zeer gelukkig; iemand verbeelde zig valtelyk 't been gebrooken te hebben, begaf zig te bed, ontbood Vondheelers, Doftor, enz. niemant kan de beenbreuk vinden, want hy was 'er met; Evenwel, dat was en bleef zo, de zieke had _t been gebrooken, dat kon niemanthem uit 't hoofd praaten , 't Genee-kundigft vertoog was zotteklap, niets kon overreeden: dan onder al dit nutteloos onderngten, roept den Doftor zo luidkeels als verbaazend brand', brand' uit 't bed, daar is brand onder '*_ Leedikant! fchielyk 'er uit, 'er uit! De ingebeelde zieke tuimelde hals over hoold t bed uit, en de kaamer uit, en kon op c gebrooken been, al de omftanders voorby, fa omver loopen: ziet gy nu wel (zegt den Do£tor) M. dat uw been niet gebrooken is: toen moeft. de zieken 't wel gelooven en fchaamdezig langer aan 't gebrooken been ziek te bed te blyven leggen. _ Dit geneesmiddel verfchilde in natuur 6 f 4 mee  88 HUIS-APOTHEEK niet veel van dat, 't geen met gewenft gevolg uitgevonden was, omtrent dien zieke, die alle fpyze weigeren, bleef zeggende, ik ben dood, de doode behoeve niet te eeten; men bragt eenige hongerige, met doodkleede'n aangegorden mannen, in 't donker gemaakte z-eke vertrek , aan een welberyde dis; den zieke dien ongewoone vertooning ziende vroeg wat is dat? 't zyn doode, was 't antwoord hoe! zy hy, eeten dan de dooden? jaantwoorde de gewaande dooden, kom maar bier, en eet méé: de zieke ftond op! konde eeten,flaapen! en was herfteld. Ziet voorts op Letter D. Droefgeestigheid, en Letter S. Schrik Verschrikking. JEUKTE, OF JEUKING DER HUID, Dit overkomt veeltyds de kinderen, ook vol wastere heden, en zo iemant buiten dit gezond is, fpruit dit uit eene onzuiverheid in 't bloed waar teegen dienen bloedzuiverende middelen , Ziet Letter B. Blocdzuivermg; 't baaden der leederrin Zeewaater is ook in dit geval van goede dienfl:. Ook is hier een zagte purgati? van veel dienft als feneblaaden; enz. Zo de jeukte verzelt gaat m t eenige puiftagtige uitflag, zal men geenszints arbeide den uitflag te verdry vea  VOOR ONVERMOGENDE. 89 dryven door fmeerderyen, 't welk altoos af te keuren is, en ziekte veroorzaakt, men laate de Natuur zyn loop hebben, onder 't gebruik van bovengenoemde middelen. D JIGT, FLEREZYN LEEDEPYN, Is die bekende en pynlyke ziekte, ontgaande of, uit zoute, feherpe vogten, of verhinderde bloedontlaflingen, of uit verjlaaving aan welluft , of uit te rug gedreeven zweet , en belette doorwaazeming, de Jigt uit de laatftgenoemde oorzaak gebooren, is zeer algemeen; en word genoemt (rheumatismus) verkoudheid, zinking. Zomtyds vald deeze heevige pyn op eeeenige plaats van 't lichaam, als in 't hoofd, armen, fchouderen, rug; of in 't beneeden]yf, ah heupen, dyen, beenen; openbaart ze zig in 't hoofd, noemt men 't hoofd-jigt; in de heup, heup jigt, in de voeten 't pootje , (of podegra:) zomtyds gaat ze door 't lichaam gints, en weeder, als een voogel, en dan heetze vliegende Jigt, we zullen ten dienft der onkundigen van elks iets zeggen: 'er is byna in 't gantfehe lichaam geen plaats bevyligt teegen de aanvallen der Jigt, alzo de JigtftofFe dan hier, dan daar, doortogt zoeken , en de Lyders door desfelfs booze , en boosmaakende fcheuten gants F 5 vrees-  jjo HUIS-APOTHEEK vreeslyk afmatten; hoewel voor lang is opgemerkt , dat zommige Lyders ook in 't midden zuiker grievende pynen, nog kift hebben tot fpotten: ook wordenze de eene tyd, heftiger aangetaft dan de anderen En veele blyven al onder 't gebruik van medicynen dezelve , hoewel zommige door 'c gebruik van eenvoudige, ja allergeringfie middelen (welke God zeegende) allergelukkigft zyn herftelt: teegen alle Jigt, is dienftig 'c wry ven der pynelyke plaats, zo men daar wryven veelen kan, 't zy mee een warme hand of met flenelle laPPen. Of neemt hondjesdraf op genever gezet en 'smorgens een thee-kop vol van gedronken heeft veele geneezen In LEEDEN JIGT, is dienftig brandewyn met eemge droppels kaarsmeer en daar meede de pynelyke plaats gewreeven Of neemt vier onc zwarte zeep, en een bierglas zotte brandewyn, doet dit op 't vuur t'zaamen fme.ten , dat het de dikte van een papje heeft, met welke het pynelyk deel gewreeven word, waar na men een pieifter van deeze zalf, op de peinelyke plaats brengt. Of oly van aardwormen drie onren, terpenhondenvet, van elk een half onc campher fpiritus een onc, en een vierde van een lootfpykoly, mengt het onder elkander, en fineert het op de pynelyke plaats. VLIE-  VOOR ONVERMOGENDE. 91 VLIEGENDE JIGT, die naamelyk niet vaft zit. Maar zig nu hier, dan elders doet voelen. Waar teegen dient, fpiesglas een vierde lood, witte zuiker een onc, t'zaamen tot een poeder gemaakt, en in agt deelen verdeelt, waar van den Lyder, agt daagen lang ieder dag een agtfte deel inneemt. Of zo de Jigtftoffe vliegen door armen , beenen, of rug, is dienftig, toppen van reine vaar, twee handen vol, gezet op een vies brandewyn, en daar de pynelyke Leeden meede gewaflchen , bewonden , en vooral fterk gewreeven, twee of drie maal daags. Ook peonieblaaden , een handvol gezet op een vies roodewyn, en op een heete ftoof uitgetrokken, en gebruikt als t voorgaande. Den Lyder heeft zig te wagten voor ftherpe fpyz', of drank , want zulks wekt de pyn op; een vrouwsperzoon met deeze kwaal behebt, dronk een paar glaazen oud bier, en kreeg zulke heftige aanvallen van pyn, dat men vreesde voor zinneloosheid, men deed een Aaderlaating om de pyn te ftillen: diergelyk geval, overkwam onlangs een Jonkman ook door 't drinken van oud bier. HOOFD JIGT, of Jigt in t hoofd , diü is een bykans ondraagelyke pyn , 't welk veeltyds plaats vind in menfehen die in vroeger  92 HUIS-APOTHEEK ger tyd veel pyn in de kiezen geleeden hebben, welker gevoelige veezeis nu vergaan zyn, waar door de Jigtftoffe zig meer door t noold verlpreiden. Hier teegen vinden zommigen baat door een handvol roezemaryn , vlierbloemen , en annyszaat van elk een halve handvol, genaait "in een matrasje , op een ftoof gewarmt, en dan op 't hoofd gelegd. Dog van meer, ja zonderlinge dienft is 't, althans zo iemand koud en vogtig van hoofd, en dus zinkingvallig js, op 'c hoofd te draagen, een graauw papier met goede brandewyn nat gemaakt, en warm op 't hoofd gelegd. Ja de kruin van 't hoofd gewaffchen , en gewreeven met brardewyn, ditgemaklyk middel, is by veele die koud en vogtig van hoofd waaren", met al een van meerder dienft ge weeft dan veele koftbaare medicynen, maar is ook nog een behoedmiddel teegen nieuwe aanvallen deezer dolle pynen. Men heeft te zorgen dat 't hoofd befweet zynde, zagtelyk uitwaazemt, en opdroogt, en geen togte vat, want fchielyke koude op een befweet hoofd veroorzaakt dikwyls nieuwe aanvallen van pyn. HEUPJIGT, wanneer de Jigtftoffe vallen in de heup, en zig daar fcheinen te wil. len vaftzetten, maakc dit een vervaarelyke pyn,  VOOR ONVERMOGENDE. 93 pyn, 'twe'k zig zomtyds gevoelen doet, met eenige (welling naar buiten, zomtyds ook zonder uitwendige dikte, teegen 't welke men gebruikt. Walwortel een one, gekookt op een half pint brandewyn, en tusfchen twee doeken niet heet, maar warm op de pynelyke plaats gelegd, en 't dus uitgebroeid. Ziet hier nog een ander middel, dat zeer belachgelyk fchynt;, en wel wat pynlyk is, dog veele geholpen heeft, namentlyk, brandeneeteh, een bos, en daar meede het pynlyk deel gegeeffelt tot het rood word , en gloeit, en dan met brandewyn gewaflchen, en een doek in brandewyn nat gemaakt, en 'er cmgeflaagen. PODEGRA , 'T VOET EUVEL , of 't zogenaamde pootje: is een zoort van Jigt, 't welk zig in de voeten valt. zet, en aldaar een fcherpe pyn doet gevoelen, hoewel de eene tyd fwaarderals de anderen, men hoort de Lyders zomtyds vreeslyk kermen van weegen de pyn, en ziet ze buiten ftaat om na gewoonte te konnen gaan: zomtyds fchiet dit Voet-Euvel in de knie, dan word 't genoemt gonagra, of knie-Euvel, zomtyds openbaart het z'"g in de handen, en heet dan cbiragra. of hand Euvel: de Lyders deezer kwaal klaagen eenpaarig dat ze geen hulpmiddel voor hun kwaal konnen vinden, (wel  94- HUIS-APOTHEEK (wel gelukkige arbeidsman ! men hoord hem nooit klaagen over 't pootje), en 'C fchynt of 'er nog geen kruid teegen dit onhyl gewaflchen is, of liever, dat 's menfehen vindingryken arbydzaamheid , nog niet ontdekt heeft 't middel, (miflehien 't eenvoudige middel) 't welk de goede, en goeddoende Schepper teegen deeze plaag verzorgt heeft. En daarom zal 't den Lyder geraaden zyn, zig te onthouden van alles wat de kwaal voedzel aanbrengt, en zig te vergenoegen met middelen die eenig foulaas aanbrengen, en zelfs=veel onder 's Heemels zeegen hebben toegebragt tot vernietiging der kwaal, inzonderheid wanneer het vroegtydig gebruikt is, als naamelyk lange holvoortel waaterklaaver en vlierbloemen van elks een theekop vol,_ getrokken en gedronken als thee, en gebruikt in plaats van koffy, en thee. Of eikenmarentakken, een half lood, getrokken en gedronken als thee , 's morgens , en 's avonds. Of drooge vlier-bcjiè'n lange hokvortel, turbitlmortel, farfaparilvoortel, en bermodatïylen , van elks een onc. Duivekervel, ivaaterklaavcr, roozemaryn, rynvaar, en ftoebasbloemen van elks een halve handvol, dit alles klyn gefireeden , en in een vies, of andere kruik gezet, doet men'er geejl  VOOR ONVERMOGENDE. 95 geeft van aardwormen op, zo veel, dat de kruiden een of twee vingerbreed met het vogt overdekt zyn; dan op een warme ftoof uitgetrokken zynde , gebruikt den Lyder hier van twee of driemaal daags dertig a veertig, door een doek gezygde droppels, in vlierthee. Uitwendig kan men gebruiken, tot verzagting der pyn, en zo 'er dikte is tot verdwyning der dikte, naamelyk vlierbloemen, warm gemaakt, en tuflchen twee doeken op de pynlyke, of gefwollen plaats gelegd. Ook beduid men den ligtgeloovige , menfchenhuid op 't gefwei te leggen, dog 't zal meer helpe zig te onthouden van alle zuure, en fcherpe voedzels, de wyn bezonder de oude is hier zeer naadeelig, 't welk een byna algemeene toeftemming heeft, alzo de podagreuze veeltyds (miflchien al te onvoorzigtig) befchuldigd worden, van te groote liefde tot de wyn of welluft; fchoon deeze dingen wel een groot deel van de oorzaaken van het podegra konnen uitmaaken, zo ziet men dog zommige die geen of weinig wyn drinken ook door dit Euvel aangetaft; 'er is thans nog een we) bekent oud man, nog ouder in deugd, (en die 't getuigenis heeft, van al in zyn vroege jeugd 't deugden-leeven pekoozen te hebben) die door deeze kwaal op  96 HUIS-APOTHEEK op zommige tyden fel gefoltert is: weederom zommige wyndrinkers weeten van deeze kwaal weinig, of ook geheel niet. In 't algemeen heeft men hier aantemerken, dat zo de Jigt op eenige plaatze valt, en valt gaat zitten, fchoon de Lyders dan wel verlangen, dat dezelve verdreeven word, heeft men egter omzigtigheid noo-dig, om niet al te geweldig, of te fchielyk de pyn te verdryven; alzo zulks Van elendige gevolgen zou konnen zyn, en veroorzaaken dat de Jigtftoffen op inwendige,, en gantfch gevaarlyke plaatze vallen: dog heel vylig is 't de pynlyke plaats 't zy in 't hoofd, heup, arme of beenen , gewreeven eerffc met de hand , daarna met flenelle doeken, op een ander tyd met brandewyn, om dus te zien , of men 't allengskens verdryven kan; daar na kan men dan boovengenoemde middelen gebruiken, en zo 't God niet belieft dezelve middelen te zeegenen , zal 't bdï zyn zig met gedult zyn kaftydende hand die akyd goed is te 'onderwerpen. Zommige Jigtige, zoeken lugt, en vinden dat het broeijen kwaad doet, dog in de aanvallen der pyn is 't fcfmdelyk zig veel aan koude bloot te Hellen, maar beeter dat men zig van een zagt fweetmiddel bediend; met zeer veel vrugt is by veelen gebruikt, roo- zemaryn  VOOR ONVERMOGENDE. 07 zemaryn en anyszaat van elks een Lood, getrokken als thee, en dat in bed gedronken , en zig warm gehouden, op dat men aan 't fweeten raaken , en de dampen na buiten zetten: dit middel is in alle zoorten van Jigt zeer dienftig: dog men heeft zorg te draagen dat den Lyder met deeze drank niet uitgaat, of in de lugt koomen; of men zou door nieuwe togt in de geoopende fweetvaaten zig zeer konnen verergeren. Ook is 't volgende middel niet ondienftig naamentlyk , wortel van boomvaaren , en van peoni, een onc van elk, duivekervel, veld-cypres, St. Janskruid, en geneverbes* fen van elk een halve handvol, deeze krui* den klein gefneeden, en hier van een thee* kop vol laaten trekken als thee, en gedronken 's morgens en 's avonds. Ook hebben de Jigtige zig te gewennen aan de lugt, en buiten pyn zynde te zorgen dat ze zig niet zeer gewennen aan warme broeijege vertrekken, want dan in de lugt koomende leggen ze rasfer voor nieuwe aanvallen blood: beeter jis het de leeden veel te baaden , en te waflchen in koud waater, dog men moet zulks niet werkftellig maaken in de aanvallen der pyn, maar als men 'er van bevryd is; ook niet in 't winterzaizoen , want dus zou een Jigtige (die doorgaans G *ig  98 HUIS-APOTHEEK zïg te fterk broeit) en aan die koude meer ongewoon is, zyn pyne ontzaggelyk vermeerderen: vylig is zulks buiten pyn , in den zoomer te beginnen, en zig allengs te gewennen aan 't koude waater, en de lugt: 't is niet te zeggen hoe veel nuttigheid in deeze dingen geleegen is, zo men zig hier aangewent, zal men gehard zynde, een behoedmiddel konnen vinden teegen deeze pynelyke aanvallen, ja 't koude reegen,of rivier waater is van zo een groote nuttigheid , in dit geval, dat 'er voorbeelden zyn, van zodaanige die niet door een ontydig maar wel aangelegd gebruik van koud waater herfteld zyn, waarom ook de koude baaden door vermaarde Mannen in deeze kwaal gepreezen zyn. Iemant die nog leeft, zwaar gekwek zynde met vliegende Jigt, leeden- en inzonderheid hoofd-Jigt, wier door 't koude waater in 't winterzaizoen gebruikt, hoe langer hoe erger , dog door zig 'er langzaamerhand aan te gewennen, zo dat hy eindelyk in de ftrengfte vorft zig alle morgen met yswaater niet alleen wallen, maar ook (het geen tot een behoedmiddel teegen de Jigt in 't hoofd by uitltek dienftig is) zig op de flaapen van 't hoofd, in de nek , en byzonder agter de ooren ftyf, met ftukjes ys wreef,  VOOR ONVERMOGENDE. 09 wreef, met dat geveeg dat hy nu zeer zelden van pynelyke aanvallen weet. Ook is de beweeging, en diverteeren » zo voordeelig, als 't leggen, en zitten het allernaadeeligft, in dit toeval. Voorders zal men de oorzaaken deezer kwaal zig errinnerende tragten op te merken waar van daan de pyn geheel of gedeeltelyk zyn oorfprong heeft, en zig daar dan zo vtel doenelyk is voor wagten, want zo men de oorzaak naaft en by weet, en 'er zig voor wagten kan, en niet voor wigten wil, zullen voorzeeker alle hulpmiddelen ook niets baaten. INGEWANDEN VERHIT, OF VERHITTE INGEWANDEN. Ontftaan veeltyds uit harde zoute, fpyZen, en andere oorzaiken, die aanleiding tot bedurven zappen geeven, dog meeftentyds, door 't gebruik van fterke dranken, en andere verhittende dingen; waar door den Lyder, een groote hitte in de buik gewaar word, dat doorgaans gepa.irt gaat met verftoptheid. Hier teegen diend zuürhig het zy de wortel of blaaden, of byde, een handvol gekookt op een pintje waater, en om 't uur een kopje- gebruikt, dit is een G 2 heil-  ioo HUIS-APOTHEEK heilzaame bloedzuiverende drank, die in alle gevallen waar bloedzuivering noodig is» van groote dienft is. Ook een ftukje gezuiverde falpeter, gefmolten in bier, of liever in huy of wei, en drie a vier glaazen daags van gedronken. Ook diend tamarinde op een fles dun bier gezet, en voor daa* gelykfche drank gedronken. INGE WANDE VERKOUD, OF KOUDE IN DE INGEWANDEN, Kan uit veele oörzaaken gebooren worden, als koude voeten, koude om 't lyf gevat , wanneer men befweet zynde zig ontkleed , dog meeft ontftaat dit door 't gebruik van al te koude fpys, of drank, terwyl men heet is, of door ingeaademde koude lugt, 't welk veel plaats heeft, in nat, neevelig, of miftig weer; waar uit dan dikwerf, gebooren worden , koliequen, pleuris, of andere gevaarlyke toevallen: 't gebeurd zomtyds dat een weinig verhittende drank, als één, of twee vingerhoeden vol brandewyn, van een goed gevolg is, in dit toeval ; dog doorgaans ziet men hier van meer naadeelige gevolgen , 't zal daarom vry heeter zyn, dat men in plaats van alle verhittende en geeftryke dranken zig bediend  VOOR ONVERMOGENDE, ior diend van zeeker middel. Men zal naameJyk, zo ras men gewaar word een koude in de ingewanden gevat te hebben, (het is 't zelve, uit wat oorzaak) zig voorzien, van warme waaterdranken, als goede koffy, mits dezelve niet te zuinig, dat is te Hap gezet zy; of ook goede thee , of waater-chokolaade, vooral diend hier ook thee van vlierbloemen. Of zaaly als thee getrokken: Een deezerdranken zeer warm, of eenigzints heet gebruikt, dat men 'er van aan 't fweeten raakt, en zig dan zo veel mogelyk warm, en buiten de lugt gehouden, voor 't minft zo lang dat 't fweet genoegzaam is opgedroogt, is by uitftek, en meer dan alle verhittende dranken dienftig,om de koude ftoffe in de Ingewanden te verdunnen, los te maaken, en door fweeting, en waaterloozing af te dryven. Schoon de heete dranken (zo ook heett fpys) zeer naadeelig zyn voor de menfehelyke Natuur , als verfchroeijende de flokdarm en verflappende de Ingewanden; zo is in 't booverigenoemde geval eevenwel niets dienftiger. Ziet verder op Letter V. Verkoudheid NB. Hier toe behoord ook de doodelyke verkouding der Ingewanden, ontftaande uit 't koud,en fchielyk drinken, als men gantfeh nat befwect, en verhit is, G 3 dog  102 HUIS-APOTHEEK dog hier teegen vind men geen geneesmiddel, alzo de Lyders in dit toeval doorgaans binnen weinig uuren fterven ; gelyk men dikwerf ziet gebeuren, in de zoomerbitte, men zal daarom , wanneer men nat htfweet, en teevens zeer dorftig is, zeer veilig zig bedienen van flappe warme goede thee, met een weinig varfche zoete melk , waar in men ook eenige droppelen citroenkan doen, 't welk ook een zeer goede drank is in fwaare fchrik, mits men 'er dan rykelyk van drinkt, en weinig, of liever niets eet. INGEWANDEN VERSTOPT, OF VERSTOPPING DER INGEWANDEN. Ziet Letter V. Verstopping. KANKER, OF KREEFTGEZWEL. Is een allerftnertelykft toeval, ontftaandeuit fchrik, floot en ,enz. 't welk in dtflllfs aanvang befwaarlyk gekend word, alzo het zig 't allereerft oopenbaart, als een klein knobbeltje ter groote van een erwet, waar aan men dan zelden iets zien kan , en zomtyds zig ontdekt enkel door pyn , dog is ook wel, genoegzaam zonder pyn : egter laat de Kanker zig 't beft onderkennen, daar aan, dat het gefwei zeer hard is, en een lootkou-  VOOR ONVERMOGENDE. 103 hukurde gedaante vertoont, en rontom in deszelfs omtrek bultig, knubbelagtig, en opgezet is: ook heeft men te weeten, dat dit kwaad zig doorgaans op vogtige en klieragtige plaatfen, van 't lichaam oopenbaart, als in der vrouwen borften, de boovenlip der mannen, neus, tong, enz. Vervolgens neemc dit gefwei in groote toe, en word dan teevens hoe langer, hoe pynelyker, daar by zig dan ook rondom het zelve vertoont, zwartagtige Aaderen , of takken, gelykende naar kreeftspooten, waar van daan dan ook dit gefwei zyn naam verkreegen heeft: zynde over 't geheel ylTelyk van aanzien. De Kanker is tweederly, verborgen, of oopen Kanker, zo lang 't gefwei nog niet open is, noemt men het verborgen, dog wanneer het verfweert, en oopenbreekt, is 't oopen Kanker. Degeneezing deezer deerniswaardige kwaal, is allerbefwaarlykft, eri hoe ouder hoe moeijelyker, ja bykans onmooglyk, nogtans konnen de Lyders veel jaaren deeze kwaal omdraagen, ja 'er oud by worden, en gelyk andere menfehen fterven, want alle die deeze kwaal onderheevig zyn, fterven 'er juift niet aan, om dat men ze jaaren lang hebben kan, eer ze den Lyder doet fterven: in den beginne gebeurd het nog wel dat de Kankergefwellen door G 4 een  ïo+ HUIS-APOTHEEK een der volgende geneesmiddelen verdweinen, of in 't voort-eeten gefluit worden. Als plukzel van oud fcheeps piktou, gekookt in zoete melk, en op 't gefwei gelegd, dog zulks moet dikwyls hervat worden. Ook witte ceruis, en diapalm, van elk een onc, een vierde lood comynzaad, onder een gemengt tot een zalf, op oud linnen gefmeert. en op 't gefwei gelegd. Niet minder nuttig is, een dunne loode plaat, met kwikzilver beftreeken, en op de kwaal gelegd. Ook gepoederd mariënglas, en gekneusde knoplook, van elk een half lood, en een halve leepel tarwemeel, onder elkander vermengt, met *t uitgeperft zap van knoplook, tot* het de dikte van een zalf heeft, en dan gefmeert op oud fchoon linnen , of zeemleer, en op de buil gelegt. Ook is goet een bosje mos of fcheeps pluis, een vierendeel oude fmeerbooter fes bolletjes knoflook , en dat gekookt in een pindje zoet bieren dan een pluis op de wond gelegt 24. uuren , nog eens 12 uuren, en dan 6 uuren. Ook worden gebruikt Jlrandkreefjes die dood gedaan en op de wond gelegt. Voorts heeft men in aanmerking te neemen, dat het in verouderde Kanker beft is, geen geneesplyflers op te leggen, alzo het als dan niet alleen zonder vrugt is, maar ook deeze verouder - de  VOOR ONVERMOGENDE. 105 de kwaal, dan zomtyds daar door nog meerder aan 't woede gebragt, en de verborgen Kanker, dan wel eens een oopen Kanker, en, dus de kwaal zeer verergerd word. Beeter is het dat men in verouderde Kanker, zig bediend van middelen, die ioulaas aanbrengen, 't fchielyk voort-eeten beletten, en de pyn verminderen, en verzagten: waar toe diend , een verzagtende plyfter vari myrrhe oly, arabizegom, en Jlym van kweezaad , van elks een onc, dit ondereen gemengd, op zeemleer gefmeert, en voorzigtig opgelegd. Ook inwendig gebruikt men weegbreeblaaden , cardebenedicl, en duivenkrop , van elk een handvol, getrokken als thee. Ook de binnenfte fchil, of kruis, zittende tuflchen de pit der groote nooten, (die in bolfters hier te Landen waflchen,) dezelve tot poeder geftooten, en met bier, thee, koffy, enz. daagelyks ingenoomen. Een voornaam Geneesheer heeft verwonderlyke geneezingen verrigt, door het zeer kundig gebruik der cicuta, of dolle kervel, dog 't gebruik derzelven vereifcht eene zeer voorzigtige behandeling. Alle bloedzuiverende dingen zyn goed, daar teegen moet vermyd , al wat 't bloed ontfteekt, en dus zal men een goede leevensreegel, ook voor al in opzigt van fpys, en drank in agt neeG 5 men.  io6 HUIS-APOTHEEK men. NB. Terwyl wy dit fchryven word ons ter hand geftelt 't volgende middel, 't zelve zou veertig Lyders zo men ons berigt geholpen hebben; naamentlyk: „ Schoon gefchraapte verfche geele mor„ telen, zal men rafpen, en uit dit rafpzel „ zal men de zappen drukken, dit zap in „ een nieuwe aarde pot gekookt tot het „ dikagtig word, waar na men het fmeert „ op vers linnen, en legt op de Kanker , „ al was zy ook nog zo veroudert, waar op men de wond bedekt, met een be„ hoorlyk verband; 't welk men tweemaal „ herhaalt in vierentwintig uuren, neemen„ de de oude pleiller weg, en de wond „ walTchende met plukzel, nat gemaakt in „ 't afkookzel van 't by de weg groeijend „ kruid cicuta major fetida; dit zou de pyn L verzagten, de flank verminderen, etter „ bevorderen, en 't gefwei verkleinen, en „ de g-mtfche kwaal door aanhoudend ge„ bruik van dit middel, hoewel zeer lang„ zaam, egter in de grond geneezen. „ Den Lyder zou inwendig moeten ge„ bruiken, (om te eeten namentlyk) geele „ wortelen gekookt in zoete melk. 't Is gewis, als God zcegend, dat dan 't geringfle middel de uitfleekendfle dienfl doet : ik erinner my; een geval voor eeni-  VOOR ONVERMOGENDE. 107 eenige jaaren gebeurt, naamentlyk. Een vrouw had zwaar gefchrikt, kreeg een gezwel aan de borft, zonder 'er iets aan te doen, agtervolgens de raad van kundige Geneesheeren, ten einde van neegen jaar word het ter grootte van een duiveey; breekt oopen, en vreet in: de Heelmeefters die 't befchouwde, oordeelde't was Kanker, dan eene Menfchlievende, en zeer aanzienelyke Matroone, bezat de konft van een zalf toe te bereiden. die deeze Ed: Vrouwe, om niet, zonder eenig voordeel den Lyderen weg fchonk , ftelde ook den genoemde LydereiTe den zalf ter hand, welke gefmeert op linnen, en dus op de kwaal gelegd, van dat gevolg was, dat de pyn en 't voort - eeten verminderden, de wond zig zuiverde (dog alles langzaam) tot eindelyk onder een omtrent neegenjaarig gebruik deezer pleifter, de volkoomene geneezing volgde; zo dat 't gefwei in eeven zo veel jaaren afnam, als 't aangegroeit was. NB. Deeze koftelyke, en beproefde zalf is thans te bekoomen. 't Eenige middel tot zeekere geneezing der kwaal, beftaat in de. uitfneiding; mits dat het kwaad met wortel en al, word weggenoomen, anderzints zou het uitfnyden niets baaten, maar de kwaal andermaal weer te  10S HUIS-APOTHEEK te voorfchyn koomen. Dog alzo hier toe de konftgreep van een ervaaren Heelmeester vereifcht word , willen wy zuiks aan hun kundigheid overlaaten, en hier van aftrappen , en liever befchouwen de min gevaarlyke ziekte van een ZEERE KEEL, Of ligte roosagtige ontfleeking der Keel waar ook wel by komt, fwelling der Amandel-klieren , en bezetting met flym, gepaaregaande met eenige pyn , en moeijelyke Sokking, hier teegen dient, een onc judascoren gekookt op een half pintje goed vars bier, en zes vygen klein gefneeden, dan door een doek gezygt, en daar meede dikwils gegorgelt; en de dikke ftoffe die in de doek blyven hangen, niet heet maar warm tusfchen twee doeken buiten op de keel gelegd. Of zes raapen en een handvol vlierbloemen, gekookt op een, en een half pintje waater, die doorgezygt en twee onc, gemeene hooning door't nat gemengt, en daar meede gegorgelt; de dikke ftof, gebruikt men als 't voorige. KEEL  VOOR ONVERMOGENDE. io> KEEL BRANDIG, OF BRANDIGE KEEL, 't Welk zeer benaauwd is, alzo de Keel door de vergaadering van brandftoffe fchynt te willen toegaan, hier teegen neemt een verfche peekelbaaring opgefpouwen, en tuflchen twee doeken buiten op de keel gelegt. Of verfche oefiers, op dezelfde manier gebruikt. Of leevendige kikvorfchen , met de bek tuflchen de tanden gehouden, tot zo lang de kikvorfch opfwelt, door't zuigen der brand uit de keel, dan neemt men een tweede kikvorfch, tot drie a vier toe. Of gemeene gort, gekookt in wynazjn, en tuflchen twee doeken als 't voorige gebruikt. Dog de peekelbaaring op boovenftaande wyze gebruikt, is by veele van gewende dienft ge weeft; onlangs bediende zig iemand van dit middel die geen vogt hoe weinig ook meer door kon krygen, en was binnen weinig tyd geret, na dat een meenigte kofthaare middelen te vergeefs aangewend waaren. Een ander, had in een zwaare donderbui, veel brandigheid in de keel gekreegen , meenende te verflikken , en wierd als onherftelbaar opgegeeven , en vind zig door de pekelbaaring in twee daagen volkoomen herfteld. KEEL  no HUIS-APOTHEEK KEEL (BRUINE) OF BRUINE KEEL i OOK KEELGESWEL GENOEMT. ' Dit ongemak beftaat in eene moeijelyke /welling, en aademhaaiing, 't welk de doorfwelling belet, en gepaart gaat met gevoelige pyn in de Jtrot, ook wel met koorts , 't aangezigt vertoont zig rood, de oogen brandende , de tong is eerft wit, dog word met het toeneemen der ziekte /wart, en /welt dan zeer op, al 't welke deeze ziekte zeer gevaarlyk doet zyn, 't is juift geen voordeelig teeken als 'er fchuim voor neus, en mond, met ftinkende Adem komt, in welk geval een Aaderlaating op de voet noodzaakelyk word, dog voor al een zagte purgatie als van fmeltmanna twee onc, gefmolten in thee, of bier, of knffy. Of /yroop van rhabarber, een onc, met eenig vogt ingenoomen , of indien den Lyder zeer fwak is een half once, of nog minder. Voorts dienen hier ook de boovengenoemde middelen om te gorgelen, en buiten teegen te keel te leggen; w;ar toe ook diend, moftertzaad een onc gekookt op een half pintje waater, dan doorgezygt, en 't nat vermengt met een half pintje befte wynazyn, en twee oneen hooning, waar mepde men gorgelt. Ook helpt veelen een pap van  VOOR ONVERMOGENDE, irr van een zwaaluwenefl, daar jongen in gebroeit zyn, gekookt in zoete melk, en buiten teegen de keel gelegd. Of in plaats van een zwaaluwenefl, wittebrood in zoete melk gekookt en een weinig faffraan 'er in. Ook dient vooral, dat men de zieke doet inaademen de waazem van waater, en azyn, van elk de helft, waar toe men dit vogt heet maakt, een doek over 't hoofd dekt, om de waazem, zo veel mogelyk te behouden, en dat den zieken met oopen monde booven een met dit vogt gevulde kom, de waazem in - aademt. In alle Keelkwaalen diend raa■pennat en roode koolnat, om te gorgelen en te drinken, 't welk ook heilzaam voor de borft is. Idem, zaly getrokken als thee, en omtrent koud zynde meede gegorgelt, is van een groote nuttigheid, voor de keel, gefwollen Amandelen, huig, enz. Men behoort in alle Keelkwaalen te letten of den Lyder wel oopen lyf heeft: en zo niet, moet men ten eerden den ftoelgang bevorderen. HEESCHE KEEL, ziet Letter H. Heesheid. KINDERPOKJES , ziet Letter P. Pokken. K I N K H O E S T, Deeze geweldige onbuigzaame hoeft o- ver-  ii2 HUIS -APOTHEEK vervalt meeft de Kinderen, ook de jonge lieden; is zomtyds befmettelyk, waar door men ziet dat een kind, veelen aanfteekt, dog ze is niet altyd befmettelyk; ze ontftaat uit gebrek van fpysverteering , verflyming der maag, geftremde uitwaazeming enz. Den Lyder hoeft dan eens fwaar, dan piepend, fehynt zomtyds te zullen verflikken , dog met geduurige tuflchenpoozing; geduurende den aanval, word 't aangezigt rood, en paars, de Aademhaaling is moejelyk: hier teegen diend de meermaal aangehaalde vlierbloemen, getrokken en gedronken als thee. Of zo dit niet genoeg helpt neemt een theekop vlierbloemen , en asclepiaswortel, de helft van een half vierendeel van een lood, gebruikt als 't voorigen. Of een klont arabifche gom , gefmolten in thee van vlierbloemen. Ook thym een handvol gekookt op een pintje waater, doorgezygt, en twee onc hooning hier door gemengd, en hier van nu en dan, warm gedrongen. Zommige hebben hulp gevonden in 't gebruik van candyfyroop. Ook moet men het lyf open houden, door eenig laxeermiddel, als manna twee onc, gefmolten in de helft van een half pintje warm Oiaater, en in eens ingenoomen; ook kan men hier van eerft de helft geeven, en zo üs  VOOR ONVERMOGENDE» 113 't niet helpt, na verloop van eenige uuren de reft. OF gezuiverde zeneblaaden eeri half lood, getrokken en gedronken als thee. Hier is ook dienftig 't klifieeren. Voor een daagelykfche drank,is garftewaater 't beft* byzonder voor kleine kinderen, en de laatfte zal men in deeze kwaal vooral de lammertjespap onthouden. KLIERGESWEL, Ziet op deeze eige Letter K. 't woord Knoestgeswel. KLOOVEN OF BARSTEN DER HANDEN," Die in de winter - koude zig opdoen by zommige menfehen, zynde doorgaans verzelt met pyn, en ongemakkelykheid, hier teegen diend, kaars/meer gefmolten in bier, en op de klooven gefmeert Nog beeter een Idont geel was, gefmolten in raap oly, tot het de dikte heeft van een pap, en gebruikt als 't voorige , 't zelve diend ook voor winterhanden. Die zulks onderheevig zyn hebben te zorgen dat ze de handen koud zynde niet warmen by 't vuur, maar; in de zak, of borft. H KNEU-  ÏH HUIS-APOTHEEK KNEUZING, KWETZING, BUIL, OF BLAAUWE PLEKKEN. Welke veroorzaakt worden door Jlooten, vallen, (laan , enz. als wanneer 't bloed uit de vaatjes vloeijende, verflikt, en eene blaauw- of fwartagtigheid der huid veroorzaakt , is ligt te geneezen, zo 'er geen oopen wond by is, fineert men flegts de beleedigde plaats met petercely fgekapt, en met brandewyn vermengt, of legt het tusfchen een doekje 'er op. Of neemt myrrhe gekneuft, en met brandewyn vermengt. Of neemt St. Jansoly , en fineert het op de plek. Of ook maar zo de kneuzing ligt is, de plaats by herhaaling gewaffchen met trandewyn, of jeneever. Edog zo 'er by de blaauwe plekken, oopenen wonden zyn, vereifcht dit eene andere behandeling. Ziet Letter W. op 't woord Wonden. KNOEST - GES WEL, OOK KLIER- GESWEL GENOEMT, Is onderfcheiden van het Kreeftgefwel, of Kanker, want daar de Kanker zwartagtige Aaderen rondom zig vertoont, en blaauwagtig, en akelig van kouleur is, en met fwaa-  VOOR ONVERMOGENDE. 115 fwaare peine vergezelt gaat , daar is 't Knoeftgefwel in koleur niet onderfcheiden van 't overige der huid, maar blinkend, en genoegzaam zonder pyn; zommige koomen van zelfs, eeven eens als andere gefwellen, oorfpronkelyk van eenige onzuivere vogten: andere zyn zomtyds 't overblyfzel van kvvaalyk behandelde gefwellen. Voor de laatfte gebeurt nog wel geneezing door de volgende middelenbezonder inden aanvang, als gom ■ ammoniac , galbaan , opopanax in azyn gefmolten van elk een once, roode myrrhe,en zwaavelbloemenvm elk een lood, oly van witte leliën, Eende vet van elk anderhalf lood, onder elkander gefmolten, en met was vermengt tot het de dikte van een zalf heeft, en dan op fchoon oud linnen gefmeert tot een pleilter, en 'er opgelegd, of pleijler van cicuta, en kikvorfcben, van elk eevenveel, onder malkander vermengt, en 'er oplegd , dog voor de eerftgenoemde zoort, of van zelfs koomende knoeftgefwellen, is weinig raad, zelfs leert de ondervinding dat 't beft is dezelve onaangeroert te laaten, alzo door 't opleggen van geneesmiddelen, deknoefl zomtyds verergert, ja in een kreeftgefwel veraart, waar van de blaauwe koleur wel eens een voorteeken is: al waarom het raadzaam is, zig in dit geval II 2 fpoe-  jiö HUIS-APOTHEEK fpoedig te bedienen van de voorzigtige raad van een kundig Geneesheer, waarom wy dit dan ook aan 't bellier van den verftandige Wondheeler overlaaten. KOORTS, KOORTSZEN. Wat Koorts is weet byna ieder een, maar weinige uitgenoomen, die in haar leevensloop niet eenige, meer of minder ondervin-, ding van Koorts heeft, eene ziekte naamelyk die veeltyds diend tot zuivering der Natuur, dog teevens zomtyds zoo gevaarlykis, dat ze meenig een doet fneuvelen, 't zal daarom niet ondienftig zyn, ten nutte van den onkundigen, iets van de Koorts in 't algemeen te zeggen, en van derzelver zoorten, die veelen zyn , als, afgaande , alle daagfcbe, tweede, en derdendaagfche koortszen , zelden vierden daagfcbe, nog zeldzaamer zeevende daagfcbe' koortszen , blutskoortzen, etter of: galkoortszen, uitteerende koortszen, brandende koortszen, Lente, en Herffikoortszen, koorts uit verkoudheid, purper, en witte koorts, en veele anderen. Van de Koorts kan men in 't algemeen zeggen, dat dezelve ontflaan uit eene ontfleeking in 't bloed, welke gebooren word gelyk veele ziektens uit geflremde uitwaaze- tning    VOOR ONVERMOGENDE, n? ming 't welk het lichaam groot gevaar drygt, dieshalven kan men van alle Koortszen (het mag ook zyn welke het wil) zeggen, dat dezelve zy „ Eene nuttige beweeging der Natuur welke een vermeerderde omloop des " bloeds te weeg brengt, door welker behulp, „ verzelt van ontlafiing, ah door fweeten, , waateren, fioelgang, en zomtyds bloedingen , de Natuur het lichaam van een haas" tig 'naaderend gevaar tragt te bevreiden. Schoon het dikwerf gebeurt dat de fwakheid des lichaams (ah niet altyd beltand zynde teegen zo geweldige foltennge) den Lyder doet omkoomen. Hoewel nu de koortszen verfcheiden btnaamingen ontvangen , zo gefchied zulks maar of, van weegen dat fchaadelyk g'p, 't zy galle , verfweering , enz. welke tot de koorts geleegenheid geeft, hiervan daan heeft men gal, bluts, uüteerende enz. koortszen, (waar op te letten is, want door niet te merken op de oorzaak der Koorts, vervalt meenig een tot de buitenfpoorige domheid , om maar een geneesmiddel voor alle koortszen te gebruiken; 't geen d in den een Toevalligerwyze zomtyds helpt, zal den ander om hals brengen: zeeker Dorp Doctor vond zyn Lyder van de Koorts ontheeven: de Man had fpek gegeeten, den DocH 3 tor  xi8 HUIS-APOTHEEK tor ordonneerde vervolgens zyn Koortszïge Lyders fpek, dog de meeften bedierven het.) Of, van weegen de gereguieertheid der beweeging, in den Koortszigen op te merken, (waar door het fcheint als of de Natuur, de g'ftfloffe niet zo gevaarlyk aanziet om 'er zig zonder tuiTchenpoozing teegen te verzetten) daar van daan den afgaande , alle daagfcbe, anderendaagfche en derdendaagfcbe koortszen , enz. om niet te fpreeken van Koortszen die haar benaaüiingen ontleenen van de plaats, in welke het koortsgift geleegen is. Geene koorts vergaat zonder eene byzondere uitleiding der fchaadelyke ftoffe, het zy door braaken, buikloop, fixeeten, giftige uitwerping in den huid enz. 't welk gemeenlyk voorvalt, in gevaarlyke heete koortszen op den vierden dag, dog i'n de overige op den zeevende, of veertiende dag. Waar op men wel te letten heeft, op dat men op denzelve geen Aaderlaating , purgatie enz. te werk ftellen. Ieder koorts is met toevallen verzelt, als flaaploosheid, loomheid der leeden, hecvige hoofdpyn , gebrek van eet hifi enz. welke toevallen wel deegelyk van de koorts zelve moeten onderfcheiden worden, 't welk den onkundige voorbyziende, op de toevallen doet werken en by voorbeeld, den zieken  VOOR ONVERMOGENDE. 119 ken doet inneemen , eenig middel teegen verboren eetluft , hoofdpyn , teegen de koude, loomheid, enz. door al t welke de Koorts vermeerdert, en den ongelukkige Lyder nog ongelukkiger word: ten zy de toevallen dermaaten gevaarlyk waaren, in welk geval men van nood een deugd maakt. Edog is de Koorts zulk een heilzaamen arbeid der Natuur, dan is 't zelden voorzigtig om by de eerfte gewaarwording van Koorts den zeiven door Koortsftoppende middelen teegen te gaan: veel veiliger zal 't zyn, zo veel moogelyk is te onderzoeken welke oorzaak aanleiding tot de teegenwoordige Koorts gegeeven heeft, op dat men zig daar voor niet alleen wagte maar ook zo veel doenlyk is, de oorzaak der Koorts zelve tragten te vernielen, en zo de oorzaak is weggenoomen zullen de toevallen van zelfs verdwynen: daarenbooven heeft men te letten door welke ontlajtmge, in de Koorts, de Natuur zig tragt te herftellen, op dat men dezelve geen de muitte hindernis toebrengen: dit zy van de Koorts in 't algemeen genoeg gezegt, voorde onkundigen, andere weeten meer dan wy_ er van zeggen konnen, laat ons nu nog iets zeggen van eenige Koortszen in 't bezonder, want van alle Koortszen te fpreeken is zo H 4 wei*  ï2o HUIS-APOTHEEK weinig 't oogmerk van dit werkje dan in 't zelve van a'le ziektens te handelen AFGAANDE KOORTSZEN, ZO ALLENDAAGSCHE , ALS ANDERlNDAaGSCHE, ook beevende of koude koortszen genoemt, zyn de zulke die na een aanval van eenige uuren, ongemerkt verminderen gelyk derzelver toevallen, en eindelyk geheel ophouden, egter zo dat den aanval vervolgens weederkeert, het zy alle daagen, of om den anderen dag, den eerfte aanval, komt zomtyds zeer onverwagt, als men meent zeer wel te zyn , zomtyds waarfchoud zy, uuren , ja daagen voor uit, door koude verfhyving, loomheid, enz na twee, of drie uuren in den aanval krygt den Lyder hitte, dorfl, word benaauwd , krygt zwaare pyn in 't hoofd, de pols, die* te vooren flap , en klein was, word nu heftig, en ftetk, eindelyk deeze toevallen verminderen, zomtyds met flaap en de Koorts gaat af. Deeze koortszen vallen dikwyls voor, op Moeraffige en waateragtige gronden, dog de moeraffige grond heeft alleen de fchuld niet, zy ontftaat ook na heftige gemoedsbeweging, als toorn, enz. ook na' onmaatig eeten, of drinken , na fchielyke verkonding, als men warm is, byzonder in menfehen \ wel-  VOOR ONVERMOGENDE. 121 welke een zeer porieus lichaam hebben, en daar door Voor de koude zeer aandoenlyk zyn, al 't welke veroorzaakt, een verfiopping van taaije en Jlymagtige vuiligbeeden in de maag, en darmen, welke de naatfie oorzaak der Koorts is. Van welke overtolligheeden, de Natuur door middel der Koorts zig wil ontladen, hierom is 't zelfs niet zeer dienftig in den beginne geneesmiddelen te gebruiken; beeter is zu!ks (indien den Lyder niet te fwak, en de Koorts te fterk aantaftende is, of de toevallen zelfs gevoarlyk zyn: in welk geval zy byzondere oplettendheid vereifichen , ) na eenige Koortszen te hebben ondergaan : maar in plaits van f:hielyke hulpmiddelen, zal den Lyder veiliger doen , zig geduurende de Koorts fiil te houden; en een uur voor 't aankoomen der Koorts drinken vlierthee, met een onc hooning vermengt, en daar meede buiten de togt in zyn kaamer, heen en weer gewandelt, zulks maakt een zagte uitwaazeming; dan daar op naar bed gegaan, en z\gfiil houden, zonder gints en weer te woelen ; voor drank te gebruiken garfiewaater , en weinig te eeten; althans niet geduurende de Koorts, en zig in 't geheel te onthouden van fwaare voedzels, als vlees enz. voor al van heete dingen als peeper H 5 enz.  122 HUIS-APOTHEEK enz. indien 'er geen zwaare omflandigheeden by koomen, is deeze Koorts wel verfwakkend, dog zo ze niet zwaar nog dikwyls aanvalt, zelden doodelyk. Tot geneezing zal men gebruiken toppen van jonge eiken, duizendgulde kruid, camille, en alft, van elks een handvol, te zaamen gekookt op twee pinten waaier, dan doorgezygt, waar van den Lyder een theekop gebruikt, om 't uur in de tuiTchentyd der koorts. Of fyroop van alfem, conferf van genevcrbejfen, van ieder een onc, duizend guldekruid, alft , en myrrhe t'zaamen een onc, de drie laatfte kruiden tot poeder gemaakt , en dan alles onder een gemengt, en in twaalf deelen gedeelt, waar van den Lyder een deel, (of zo hy zeer fwak is, iets minder) inneemt, om de twee uuren tuflchen de Koortszen. Of wortel van calamus aromaticus , wortel van elzen , yzer vylzel dat niet verroefl: is, van ieder twee oneen, klein duizend guldenhuid een handvol, de wortels gekneuft, de kruide gekapt, zet men het te zaamen op een vies met drie half pinten goede oude wyn , 't welk men op een warme ftoof vierentwintig uuren laat trekken, fchuddende het intuflehen vyf of zes maaien eens om , waar na men 't laat zakken, en als men het gebruiken wil door  VOOR ONVERMOGENDE. 123 door een doek zygt, hier van geeft men den Lyder viermaal daags om de vier uuren een theekop vol tuflchen de Koorts, men fchikt het gebruik zóó, dat het een uur voor de maaltyd zy. Dit middel is aan veele van uitneemende dienft geweeft. Of neemt cardebenediclas , een handvol gekookt op een pint waater, door een doek gezygt, en een uur voor de Koorts een klein glaasje gedronken, en ook nu en dan, tuflchen de Koorts, dit geringe middel heefc veel geholpen. Of befte fris geprepareerde kina kina een onc, in agte of twaalve verdeelt, waar van den Lyder, vier, of vyf deelen neemt geduurende dat de Koorts af is, 't welk dan gevoegzaam van twee, tot twee uuren gefchiet : terwyl den Lyder in de Koorts legd moet men ze niet geeven; ook niet voor dat men het lichaam eerlt gepurgeert heeft. Dit middel van kina word by zeer vermaarde Mannen als onfylbaar, en zonder weederga aangemerkt; wy hebben het 't laatft geplaatft, niet om deszelfs ondeugdzaamheid , maar om het vry algemeene vooroordeel teegen de kina; welk vooroordeel zeeker ongegrond is; de kwaade gevolgen die men meent op te merken door 't gebruik derzelve, vloeit geenszints uit de kina, maar indien zulks plaats heeft uit het kwaads  124 HUIS-APOTHEEK kwaade gebruik, daar van, als ook uit de flegte behandeling en ongefchikte leevenswys der zieke; hoe dikwyls by voorbeeld, zyn de Geneesmiddelen befchuldigd van ontrouw, daar zulks alleen te vinden was in de moordfteekende barmhertigheid der geener die de zieken , (of liever de ziekte) dienden. Ook diend nog aangemerkt dat zommige gered zyn enkel door /meetmiddelen, door welk fweet 't overtollige word uitgedampt naamelyk, cremortart, een half lood , camillen een handvol t'ziamen een half uur gekookt op een klein pintje waater , en doorgezygt, den Lyder moet een uur voor de Koorts naar bed gaan, en dan aanftonds een glaasje van deezen drank warm drinken, zig daar op/W, en warm houden, om te fweet en. SCHAADELYKE afgaande KOORTS. Alle Koortszen fcheinen veel Lyders fcbaadeiyk te zyn ; dog fchaadelyk noemt men zommige afgaande Koortszen, van weegen haar booze toevallen; de pols is fivak, en ongereegeld, den Lyder zeer afgemat, zomtyds flaauw, Lydende verfchrikkelyke benaauwtheeden, zomtyds (tulpen heeft, Jlaaperigheid, raaskalt, geduurïge parizingen tot afgang, en waateren, dog zon-  VOOR ONVERMOGENDE. 125 zonder vrugt, de omftandigheeden zyn dan ten uitterfte gevaarlyk, en fchoon heem gemeene Koortsze beeter is, mee al te fcnielyk 'er op aan te vallen, vereifcht het geval hier nogtans de fpoedigfte hulpmiddelen, zonder 't mindfie tydverzuim, of 't zou te laat zyn, alzo den Lyder dikwyls in de derden aanval fterft, en zonder goede, en gezeegenie hulp, zelden den zesde aanval weederftaat , 't beproefde hulpmiddel booven veele andere in dit geval , is de kina, kina, gebruikt op de wyze boove verhaalt. DERDENDAAGSCHE KOORTS, Is die den Lyder twee daagen ruft laat, en op den derden aanvalt, deeze is onder de koude koortsen wel de verdrietelykfte, en hardnekkigfte, ze verfchilt in haar oorzaaken eenigzints van de andere, want daar de allendaagfche en anderendaagfche Koortzen gebooren worden uit een verftopping van flym, en vuiligheeden in de maag, en darmen : daar worden de derdendaagfche koortszen gebooren uit eene verftopping in de leever,en mild, welkers klieren met een taaijeen flymagtige ftof vervult zyn, 't geen tot gemelde verftopping aanleiding geeft, waar uit ontftaat eene geftaad'ge laftige drukking in de regter of linker zyde: Deeze Koortszen openbaaren zig meeft in  126 HUIS.APOTHEEK in de herfft, en zo den Lyder zig zelfs nier. naaukeurig in agt neemt, en zig maatig gedraagt , loopt hy gevaar van een gantfche winter 'er aan te zukkelen , daarom is 'c den Lyder geraaden, zig te onthouden van gebraaden vlees, en vis, en alle fwaare fpys, en drank; ligte fpys, als kervel, zuuring, enz. en vooral niet veel maar weinig daar van te gebruiken is beft: voor drank diend garftewaater, broodwaater, vlierthee enz. wyn, en bier is hier zeer naadeelig, 't drinken zal den zieken niet fchaaden, maar 't eeten zo veel te meer; 't is wel waar dat zy die den derdendaagfche Koorts hebben, doorgaans op de twee zogenaamde goede daagen een fchier onnatuurlyke trek tot eeten hebben, waarom zommige deeze Koorts de vreet koortje noemen; dog die dan haar eetensluft opvolgen ; voeden de Koorts diermaaten , dat hun ziekte uitloopt op teering, of waaterzugt. Ook moet hier vooral niet gepurgeert, althans niet in den beginne (ten zy eenig toeval zulks noodzaakelyk maakte) want 't Koortsgift zit in deeze Koorts niet, of niet zo zeer in maag of darmen : tot herftel zal men gebruiken, geprepareerde viojfelfcbelpen, een half lood , alzemzout, en duizendnuldenkruid, van elk een vierde lood, gezuiverde falpeeter een agtlte lood, t'zaa-  VOOR ONVERMOGENDE. 127 t'zaamen tot een poeder gemaakt en in twintig deelen gedeelt; waar van den Lyder 's morgens, en 's avonds een twintigfte gedeelte met een der voorgemelde dranken inneemt. Of neemt een groote vyg , die een nagt in goede wynazyn geleegen heeft, en 's morgens nugter gegeeten, zulks eenige daagen herhaalenden. Of neemt cardebenedict, roode gentiaanwortel, duizendguldekruid, knoppen van aljfem , van elk een handvol, t'zaamen gekookt op twee pinten waater, laat het koud worden, giet 'er dan een pint goede oude wyn op, en hier van 's morgens, en 's avonds, een glas van gedronken, dog deeze dingen behooren niet gebruikt dan tuflchen, en niet in de Koorts. Zo de Koorts door deeze middelen niet wykt, is't zetten van een Bloedzuiger, op de fpeenaader ten uitterlte noodzaakelyk, als zynde de zeekerfle weg , om de verftopping der leever, milt, en verdere ingewanden te doen verdweinen. GALKOORTS ook wel ETTERKOOR T S genaamt. Deeze ziekte fpruit uit kwaadaartige ftoffe, die^ in de maag, darmen, en ingewanden, van 't onderlyf zitten blyven, en wanneer deeze de Koorts veroorzaaken, noemt men het Etterkoorts, dog zo de gal meede een voornaame oorzaak  123 HUIS-APOTHEEK zaak deezer Koorts is , word 't Galkoorts geheeten. Deeze Koorts waarfchoud gemeenlyk eenige daagtn voor uit, door groote magteloosheid, hüën-en Iendepyn, lajt'm 't hoofd, met fwaare pyn, als meede 's morgens een helyke mond, met zuure oprifpinge: eindelyk komt de Koorts, met kouden, die gevolgd word door een fcherpe hitte, in welke de hoofdpyn onlydelyk word, daar komen walgingen, zomtyds braakinge , bittere mond, dorjt, en de zieke waatert weinig. Deeze ziekte komt zeer ongelyk aan , zomtyds blyft het by boovengenoemde omüandigheeden , en de zieke herfielt door 's Heemels gunü. in weinig weeken, zomtyds verfwaaren de omitandigheeden zeer, 'er koomen ftuiptrekkingen , raaskallingen, enz. En de zieken fterft zomtyds den neegende dag, zomtyds daagtn of" weeken laater; zommige zieken zyn verdopt, andere zelfs zeer loslyvig: kortom deeze Koorts, is niet van de mingevaarlykjie, waarom het op eene goede geneezingswyz' hier zeer aankomt. Dierhalven zal de zieke zig wagten van alle fwaare fpys, voor al van vlees,, byzonder't bruine, ook van wyn, eijeren, zoetemelk, enz, hoe minder gegeeten hoe beeter,  VOOR ONVERMOGENDE. 129 ter, zo lang de ziekte heftig is: tot drank geeft men limonade, namelyk, een citroen, fan fchyven gefneeden, en hier opgedaan een pint kookent waater, en een eijerleepel vol zuiker, waarvan men den zieken om c uur een theekop vol, koud , van geert, in plaats hier van of ook hier neevens kan men garfte waater gebruiken,: klifteeren zyn hier niet alleen nuttig, maar ook doorgaans noodzaakelyk. Ja zelfs zomtyds fpaanfche vliegen aan de kuiten: Indien'er geen open lyf, en de Koorts fterk is zo neemt tama* rinden twee onc, giet hier op een half pint kookent waater, 't welk de zieken m twee reizen uitdrinkt tuflchen de Koorts Ook dient den zieke de vliertbee , als ook geejt van zwaavel, een half onc, vermengt zulks ma dik afkookzel van garft, de_helft van een half pintje; de zieke genuttigt om de twee uuren een kopje vol. Ook cremortatter, een lood, in vier deelen gedeelt, waar van de Lyder twee daagen naa malkander gebruikt, 's morgens een deel, een uur daar na nog een deel, en de volgende dag op gelyke wys, dit middel verwekt een loozing der galagtige ftoffcn in den afgang, en verfwakt de Koorts. Men doet wel zo men na verloop van twee volgende daagen dit middel herhaalt, en hier meede aanhoud, l zetti  130 HUIS-APOTHEEK zelfs als de kwaal aan 't verminderen is: ook heeft dit middel dit vooruit , dat men geen braakmiddelen behoeft te werk te ftellen; 't welk in dit geval zomtyds noodzaakelyk is. Zo de Koorts mindert, en de zieke herftelt, gebeurt het wel dat 'er daagelyks nog vermaaning van Koorts overblyft, teegen 't welke dient, duizend guldekruid, Alft, , camille, en toppen van jonge eike, van elk een handvol, gekookt op een mingel waater , waar van de Lyder om de twee uuren een theekop vol van gebruikt. Den Zieke behoort (aan de beeterhand , of herftelt zynde) vooral een naaukeurige leevenswys 5n agt te neemen , want door de minlte onmaatigheid in fpys, of drank, loopt de aanvangelyk geredde groot gevaar van op nieuw in te florten: dog hy zal wel doen, zig nog lang aan de garftendrank te houden, ook de limonade. UITTEERENDF KOORTS, OOK WEL HECTISE KOORTS GENOEMT. Menfehen die aan deeze Koorts zukkelen, worden doorgaans gezegt de teering te hebben , niet zonder reeden, alzo zy allengs vermaageren en uitteeren , nogtans is alle vermaagering geen teering, ook is deeze ziekte te onderfcheide van de longziekte enz. Deeze Koorts word eigentlyk gebooren' uit lang-  VOOR ONVERMOGENDE. 13 r Jangduurige verjloppingen, en verhardingen, ook ver/weering van noodzaakelyke ingewanden , als milt, leever, long, maag, darmen , nieren, blaas, enz. 'c Geen aanleiding toe zodaanige verftopping geeft is, 't misbruik der wyn, fterken drank, toom, wellujligheid, Jcbrikke, hartzeer , opzaameling van koude, ook fchielyk opftoppen van natuurlyke ontlaftingen, als ambyën, flonden, buikloop, neusbloeding enz als meede 't drinken van koude drank, als men befweet of op eenige andere wyze verhit is, enz. den aanvang deezer ziekte openbaard zig, in matheid der leeden, kribbigheid, inzonderheid een lajlige drukking in de regter zyde onder de korte ribben; de eetenstrek houd op, en na nog eenige fpys gebruikt te hebben, doet zig eene vliegende hitte in de handen en voorts over 't geheele lichaam op , 's nagts komt een olyagtig, taai fweet te voorfchein, waarop veeltyds volgt, aamborjligheid, buikloop, dikke beenen enz. Zo deeze ziekte veroudert is, doet zig niet veel hoop tot herftel op, want fchoon de Koorts de herftelling der gezondheid beoogt, zo milt zy, (weegens haar overheerfchende kragt, en des Lyders geringe teegenltand) in dit geval doorgaans haar oogmerk; daarom behoeft men hier niet l 2 een,  132 HUIS-APOTHEEK een, of meer Koortszen aftewagten, maar zo ras men deeze ziekte ontdekt hulpmiddelen te verfchdffen, azo 'er dan nog hoop as; daar toe neemt feneblaaden en anyszaad, van elk een half lood. befte rhabarber een vierde lood, bereide falpeeter, en coriander van elk een half vierendeel lood kleine rozeinen een onc, giet hier op een half pint waater, doet hetkooke, doorgezygt zynde, drinkt de zieke het in twee keeren uit. Of neemt duizend guldenhuid, roode gentiaan, van elk een onc, gekookt op een mingelen waater, en hier van twee a drie maal daags een theekop vol van gedronken. Of neemt befte rhabarber een lood, klein gefneeden, hier op doet men een pint goede wyn, of bier, of gekookt waater, men doet het op een warme plaats trekken, den zieken gebruikt hier van drie kelken vol op een dag , door dit middel alleen, zyn ettelyke herfielt van verftopping in de leever en ingewanden, 't welk veeltyds de oorzaak deezer Koorts is: Ook is zeer dienftig hondsgras, kleine rozynen, en wilde cichorywortelen, van elk een onc, zoet hout een lood, dit alles klein gefneeden, en op een mingel waater gekookt, en driemaal daags een glaasje van gedronken. Of kieft den Lyder geneezen te worden van ver-  VOOR ONVERMOGENDE. 133 verftopping der kever , milt, en overige ingewanden zonder gebruik van medicynen: hy doe eene wandeling ieder dag, en onderhoude zulks eenige weeken , dog de eerfte dig zagtjes, en weinig, vervolgens allengkens wat meerder, op dat door deeze beweeging (die 't reiden, en vaaren overtreft) de oopening bevorderd werde ; door dit ligte middel zyn verfcheidene geneezen. Het is hun die zitten, en leggen kiezen niet te beduiden, de heilzaame nuttigheid die 'er in de maatige beweeging opgeflooten legd, nog onlangs was iemant (deeze ziekte onderheevig) reeds als onherftelbaar aangemerkt, en na eenige tyd met weinig vrugt gebruikt te hebben , roode wyn getrokken op kina , en ftaal, voornamelyk geneêzen , door wandelen, vaaren, ryden enz. Ook wanneer deeze ziekte in zyn allereerfte beginzelen zig openbaart, en 'er over zulks nog eenjgzints bloedrykheid is, is hetoopenen der fpeenaader doorb'oedzuigers van een heilzaame nuttigheid , wyl hier door alle verftopping van kever,~milt, poortaader, en alle kleine aaderen in 't onderlyf, op eene wonderbaare wyze verholpen worden; ja dit 't voornaamfte behoedmiddel is ter voorkooming van waater^tcering- en mildzugt, hypocbondri, Aamborflig1 3 beid.  134 HUIS-APOTHEEK beid, bloedige beroerdheid, jigt enz. _ Den- Lyder heeft zig voorts in deeze ziekte te bedienen, van fj.yze die weivoedend, dog teevens ligt om te verteeren is, als ryfl;, haaver,- en andere gort, gekookt in zoetemelk of waater, nu en dan eens een ei uit den dop, ook foupé gekookt van kalfs-pooten, en- gebeenten, kervel, feborzeneelwortelen enz. Voor een morgen ontbyd diend pap van roggemeel. BLUTSKOORS, ook wel BRANDENDE of HEET E KOORTS genoemt. Deeze Koorts word veroorzaakt door een heftige ontfleeking in 't bloed, zonder dat'er (gelyk in andere ziektens plaats heeft) eenig ander deel in 't byzonder meede word aangelafl; wat nu al tot zodaanige zonderlinge ontfleeking aanleiding geeft is gemakkelyker te raaden , dan zeeker te bepaalen ; nogtans is 'er reeden te denken, dat al wat 't bloed verdikt, en daar van de beweeging vermeerdert, deeze ziekte kan te voorfchyn brengen, als onmaatige arbeid, ongevieene hitte , aanhoudend waaken , misbruik van wyn en flerke drank, aanhoudende drooge lugt, ongezonde, en verhittende fpys, eene losbandige, en welluflige leevenswyz' enz. Veeltyds is 't aankoomen dcezer Koorts , als van de andere met loomheid, zwaare hoofd'  VOOR ONVERMOGENDE. 135 hoofdpyn ook zomtyds met duizeling, zomtyds bevinden zig de zieken aanftonds in zeer elendige omftandigheeden. De gewoone teekenen waar door deeze booze Koorts van andere onderfcheiden word, is de hardigheid der pols, en derzelver volheid , buitengewoone hitte , zeer groote dor ft, droogheid der tong; der oogen, keel , en neusgaaten, geweldige hoofdpyn, zomtyds raaskallingen, geduurige hoeft, bezonder fteek in de borft, en zonder fluimloozingen, groote hardnekkige verfloptheid, laftige drukking op.de maag, zwaare fpanning in de mg, en lendenen, benaauwtheid , zomtyds trillingen, ja opfpringengen in de flaap, die nogtans weinig of geen is, maar meeft dodderingen ; en weezenloosheid; waardoor de zieke weinig of geen bezef heeft van het geen omtrent hem omgaat; 't waater is brandig; zomtyds als dat, van een gezond menfch , zomtyds eenig fweet, maar doorgaans een drooge huid; groote zwakheid doet zig op, met verlies van fmaak, en reuk, de zieke wenteld zig gints, en weer op bed; vervolgens laaten zig verfcheiden vlekken zien op de rug en Lendenen. Het geen men ter geneezing heeft aan te wenden beftaat voor eerft hier in dat men den zieke onthoude, heet gefcookI 4 fa  136 HUIS-APOTHEEK te vertrekken , te veel deekens, koude en togt, vervolgens, dat, zo de zieken eenig voedzel gebruikt, zulks maar gefchiet twee maal daags, na verloop van agt, tot agt uuren, en dan nog ligte voedzels, vooral geen wyn , vlees, of eijeren, (ten zy de zieke aan 't beetere, ja genoegzaam herHelt zy) maar veel drinken, vooral zeer veel drinken , naamentlyk amandelen drie oneen, calbaffe of meloenezaat een onc , geltamt in een vyzel met anderhalf pint waater, en dan doorgezygc, hier van om 't uur een theekop vol gebruikt. Of neemt (ffetong, bernagie, conynen latouw, paardebloemen, hoefblad, zuikery, kruiswortel, en wilde artizok, kervel, en mildkruid, van elk een heel, of half onc , deeze kruiden zo fris, en jong als men ze krygen kan, worden geftooten, en 't zap 'er fchoon uitgedrukt, en door een dotk gezygt, waarna men het laat zinken, en 't boovenfte fchoon afgiet, ('t drabbige doet men weg) en dit zuivere zap vermengt onder een pint of minge'e garftewaater, waar van de zieken overvloedig drinkt, om 't half uur een kop vol. Of neemt gebrand hartsboorn, kreeftsoogen met vars citroenzap gezuurt, van elk een half lood, gezuiverde falpeeter een agt» fte lood, te zaamen gemaakt tot een poeder,  VOOR ONVERMOGENDE. 137 der, en verdeelt in tien deelen, waar van den zieke om de vier uuren , een tiende gedeelte inneemt. 'Voorders behooren hier geen clifieeren te worden verzuimt, en zo de gefteldheid der zieken maar eenigzints het Aaderlaaten toelaat, moeten die zonder eenig verzuim worden in 't werk geilek , en wel voor, of ten uitterfte op den derden dag, alzo de Aaderlaatingen in dit geval ten boogjlen noodzaakelyk zyn; tot dat de pols zagter v/ord, Jaderlaatingen, oovervloedig drinken, znfriffe lugt zyn 't behoud der zieke. Zo na de Aaierlaatinge de Koorts nog even fterk aanhoud, dan diend geeft van zwaavel een lood, vermengt met een musje dik afkookzel van garft, om 't uur een kopje , tot de Koorts mindert, dan om de drie uuren. Ofgeeft van vitriool een lood, vermengt met fyroop van vlooien vier onc, gebruikt als 't voorige. Wanneer 'er geen verandering komt, maar de boovengemelde omftandigbeeden blyven, en daar nog by komt fwelling van 't onderlyf, aanhoudend ylen , flaauwtens , vermindering van waater, en 't waater van een heldere coleur zonder zetzel, en geftaadige beweeging der armen , dit alles zyn droevige teekenen , zo dat den Lyder binnen weinig I 5 uuren  i38 HUIS-APOTHEEK uuren 'er geweefl kan zyn. In teegendeel zyn 't goede teekenen, wanneer zig ontdekt, flappigheid der pols, vermindering van hoofdpyn, vermeerdering van waater, inzonderheid wanneer 't minder rood is, en een zetzel heeft, vogtigheid der tong, en zo 'er by komt bloeding uit de neus, is zulks zeer heilzaam: op den zeevende , en veertiende dag heeft men wel te letten, alzo by de meeften deezer zieken, de Natuur meer dan op anderen daagen in ftaat word geftelt, van het gift der Koorts uit te dryven: en tuflchen den neegende, en veertiende dag ontftaat 'er veeltyds meerder afgang, meerder waater, met een zetzel helder rood van koleur, de fmaak herleeft , de dorft verminderd, de flaaperigheid verdwynt, en de natuurlyke flaap, en kragten koomen te voorfchein: nu ftaakt men alle medicamenten, en de zieke begint ügte , zuivere voedzels, dog weinig te gelyk te genuttige ; alleenlyk tot verder herflel gebruikt men dik van tamarin een onc , een oogenblik gekookt op een musje waater, daar by gedaan, een agtfte lood bergzout, en manna twee once, door een doek gezygt, en om de twee uuren een klein theekopje van gebruikt. Of neemt tremortan en manna, van elk een onc, berg-  VOOR ONVERMOGENDE. 139 bergzout een agfte lood, vermengt op een mutje kookend waater, doorgezygt, en gebruikt als 't voorige. Of neemt feneblaaden een half lood, bergzout een agtfte lood , hier op gedaan een glas kookend waater , daar maluwe in uitgetrokke is, gebruikt als 't voorige, mits men hierop drinken een goede teug huy. Eindelyk behoord de zieke niet te fchielyk zyn kaamer te verlaaten, op dat 'er geen weederinftorting plaats heeft: en zig alkngskens tot eeten en lugt gewennen. KWAADAAkTIGE koortzen , ook BESMETTELYKE KOORTS genoemt. Deeze Koorts is (uitgezonderd de peft) de gevaarlykfie, de befmettelykjte, en bedrieglykfie aller Koorts, men noemt deeze kwaadaartige Koorts, bedriegelyk, om dat 't gevaar inderdaad grooter is, dan het zig uitwendig laat aanzien, het is een bytende hond zonder blaffen: deeze Koorts word onderkent, door een geheel verval van kragten, zo ras zig dezelve oopenbaart; zonder eenige voorafgaande kennelyke oorzaak , die de kragten hebben vernielt: zy word gebooren door eene verdorvenheid dier humeuren welke nadeelig zyn voor het grondbeginzel der kragten; verval van kragten is oorzaak dat zig geen heftige toe-  i4o HUIS-APOTHEEK toevallen openbaaren , alzo 't vermoogen ontbreekt om kragtige teegenftand te bieden. De oorzaak deezer ziekte naamentiyk 't bederf der humeuren , ontftaat doorgaans nit al te zwaare voedzeh, die naamentlyk kwaalyk om te verteeren zyn, ook bedorven voedzeh, als vlees, vis, brood, booter enz. waar aan eenig verderf is, ook gebrek aan de noodzaakelyke behoefcigheeden van't teegenwoordig leeven, verdriet, een overmaatige beete, en natte lugt, beflosten lugt in benaauwde vertrekken, damp van ftinkende turf enz. behalven de groote iragtenloosheid, oopénbaart zig teevens in den aanvang deezer Koorts, een verbaasde neerfiagtigbeid , ongevoeligheid , griüingen, hoofd- en lendepyn, dog by tufichenpoozing; flaauwtens , mymeringen, zomtyds geweldige raaskallinge , drukkingen roDdom de hartekuil, ftidptrekkinge, zomtyds verlies van een, of meer, der uitwendige zintuigen, zomtyds bevind zig den zieken zonder fpraak, gehoor, en gezigt; zomtyds veroorzaakt de verfiopping in 't onderJyf fwaare pyn met doodelyke toevallen; de tong is zomtyds weinig bezet, zomtyds met een geele bruine droezem, zomtyds heeft zy een rook koleur; de buik is zomtyds week, zomtyds zeer gefpannen, de pols zomtyds Pp*  VOOR ONVERMOGENDE. 14 i flap, zomtyds zeer rad; veeltyds kan men niet bepaalen of de huid is droog, of vogtig, koud of heet, en meenigwerf ziet men den huid bedekt met kwaadaartige paarsze plekken; inzonderheid aan de hals, rondom de fchouders, en op de rug; zomtyds binnen in de mond, zomtyds vertoonen zig deeze plekken groot en bruin, alwaarenze veroorzaakt door ftokflaagen; de waaterloozing vertoont zig minder koleurig als anders , maar is raauw: de kragten gaan gantfch weg, de herszenen zeer bedwelmd; zo hier neusbloedingen by koomen is zulks een flegt teeken; en een zwarte, Hinkende loop opdoende, of kanker aan handen, voeten, of rug, is meeftentyd doodelyk; en men ziet den zieke dikwils fterven met ftuipen: 't welk doorgaans voorvalt tuffchen den twaalfde, en vyftiende dag, zomtyds vroeger, zomtyds na eenige weeken: Dog 't is een goed teeken , zo men befpeurd, meer kragt in de pols, beeter waater met eenig zetzel, minder natuurlyke neerflagtigheid , vreijer hanzenen, eenpaariger warmte, natuurlyk fweet, herleeving der zintuige enz. Schoon het gantfche herftel der zieke tyd vordert, alzo dezelve doorgaans groote en langduurige fwakheid na laat, den zieke dient weinig fpys, en die ligt  Uz HUIS-APOTHEEK ligt om te verreeren is, vooral zyn dienftig zuivere zuuren, ten welke einde men de fpeize kan vermengen met citroenfap, ook diend vooral 't nat van zuuring , 't eeten van rinze fruiten, als morellen, krieken , kruisbejiën, enz, citroene aan fchyven gefneeden met een weinigje zuiker beIprengt, oranje en granaatappelen, enz. tot drank dient limonaadr hier van om 't half uur een theekop. Of neemt geeft van zwaavel, of in deszelfs plaats geeft van vitriool, de helft van een half vierendeel loots, en fyroop van vlooien , drie agtfte lood, gemengt onder een pint garfiewaater, om 't uur een theekop vol te gebruiken. Zoo fpoedig als doenlyk is, doet men de zieken een buikzuiverend poeder inneemen : naamentlyk Ipecacuahna , de helft of een vierde van een vierendeellood , voorders geeft men om den anderen dag 's morgens rhubarber , tn cremortarter, van elk een half vierendeel lood: dit middel verfterkt de ingewanden, dryft de bedorven ftoffe, en wormen af, maatigt de loop, bevordert de natuurlyke ftoelgang, en zuivert het bloed. Hier na kan men geeven kamferwaater een lood, geeft van vitriool, een half lood, waar van men om de drie uuren  VOOR ONVERMOGENDE. 143 uuren een eijerleepeltje vol geeft in een theekop vol garfiewaater. Voorts koomen in deeze ziekte de Aaderlaatinge zelden te pas , en de klifteeren zyn hier dikwyls gevaarlyk , dog fpaanfche vliegen aan de kuiten , en nek of hoofd zyn hier zomtyds van groote nuttigheid. Ook behoord men byna altoos een venfter oopen te houden ten einde men friffe lugt in 't vertrek krygen, dog zo dat men den zieke bewaart voor togt; ook diend het zeer tot verf risfing en welft and voor de zieken , denzelve daagelyks van fchoon linnen te verzorgen. Indien de zieke beetert, en 't lichaam gepurgcert is, kan men met goed gevolg geeven befte kina kina, een vierendeel loods eens of tweemaal daags ingenoomen , eenige daagen na malkander. Indien de Koorts geheel weg blyft, dog den zieken een aanhoudende zwakheid byblyft, neemt men wortel van helenium, mirrbe, concerf van jeneverbeziën , en arifiolocbia rotonda, van elk een lood , dit t'zaamen gemengt met fyroop van oranjefchil tot het een behoorlyke dikte heeft, hier van geeft men 's morgens nugteren omtrent een half lood , en twaalf uuren laater herhaalt men zulks, waarmeede men (tweemaal daags te geeven) eenige daagen  144 HUIS-APOTHEEK gen aanhoud. Geduurende de beeterfchap moet de zieke nog gantfch weinig blyven eeten, 't is beeter eene rys te meer, dog telkens voor al weinig, en dan nog ligte voedzels, als gebraade, of gekookte appe~ len, pecren, enz. een weinig kalfsnat, enz. 't gebeurt zomtyds, dat deeze Koortsontfteeking gepaart is met andere kwaaien , alwaarom de verfwaarende omftandigheeden , den dienft van een goede Doctor noodzaakelvk maakt. KOORTS BESMETTING AF TE WEEREN, Of fchoon 'er eigentlyk niemand volftrekt vóór kan weezen de Koorts af te weeren, zoo is het nogtans onder 's Heemels begunftiging van veel nut dat men by befmettelyke Koortszen , of andere befmettelyke ziektens de volgende behoedmiddelen in agt neemt, als takken van wilge hoornen, gezet in een emmer waater en in 't vertrek der zieken geplaatft , welk waater men ten minfte tweemaal daags verfrift. Ook fierke azyn een theekop vol, twee a drie maal daags, op een gloeijende kyfteen gelift , is een gewenft middel ter zuivering van befmette lugt. Ook jeneeverbejfen, op een kool vuur gelegt, ook veelerly welriekende kruiden zyn van groot nut , inzonderheid is dienftig jcnee-  VOOR ONVERMOGENDE. 145 jeneeverbejjen gekaauwt, en uitgefpouwen, als ook jeneeverbejjen , een onc , gekookt op een mingel waater, of getrokken op een fles wyn, of bier , en daar nu , en dan van gedronken. NB. Men heeft zig wel te wagten , voor alle zogenaamde onfeilbaar e Koortsremedien der waaghalzen , die veel eer des Lyders toeftand onherftelbaar maaken , dan verbeeteren : want zo die middelen het geluk al hebben van de Koorts weg te neemen, ftortenze doorgaans naadeihand den Lyder in nog grooter gevaar, ja zomtyds in onherflelbaare ziektens. KORTAAMIGHEID, ziet Letter A. Aamborstigheid. KOUD VUUR, ziet Letter H. Heet en Koud Vuur. KOUDE PIS OF DROPPELPIS, Is een droppe'sgewyze waaterloozing , v/elke veeltyds ontftaat uit 't drinken van troebel giftig bier, of andere zwaare dranken , inzonderheid 'c drinken van tweederly bier, als oud en vars bier enz. Waarom, men ter verhoe Jing van dit ongemak zig K daar  146 HUIS-APOTHEEK daar voor te wagten heeft: tot wegneeming van 't zelve dient amandelen tien ftuks, komkommerzaad een lood , gekookt op een mingelen garfiewaater, dan doorgezygd, en nu, en dan, byzonder in den aanval een theekopje vol warm gedronken. Dit zelve middel is ook dienftig teegen de H E E T E PIS Welke beftaat in eene moeijelyke waaterloozing , gepaart met pyn en hitte, teegen 't welke ook diend, geterpentynde balzem-fulfer, tien, of agt, druppels, tweemaal daags ingenoomen met wyn, of bier, enz. Zo deeze peinelyke waaterloozing ontftaat, (gelyk veeltyds gebeurt) uit graveel of (leen, zo gebruikt men middelen die daar toe dienen, ziet op de woorden Graveel, Nierenpyn en Steen. KRAGTENLOOSHEID , MAGTENLOOSHEID, OF ZWAKHEID, Die zonder Koorts, of eenige ziekte plaats heeft, waarze in beftaat weet elk die 'er meede gekwek is, teegen hetzelve dient 't gebruik van waaterchocolaaden , ook amandeldrank. Voorts diend tot voed- zel  VOOR ONVERMOGENDE. 147 zei al wat verfl-erkend is , als kalfsnat, vlees, een vars hoender ei, geffoofde groentens als kervel, andyvie, falaad, fchorzeneelwnrtelen enz. Tot drank diend daagelyks twee glaazen goede roode of liever rinszè wyn , zo naameljk de groen- en wynkelder zulks toelaaten ; anders zal het beft zyn zig te voegen naar de omftandigheeden waar in men zig bevind. Ook behoort men niet te verzuimen daagelyks eene zagte wandeling te doen , 'c welk de zenuwen ongemeen verfterkt, de natiiurlyke uitwaazeming bevordert , en veel toebrengt tot eene gefchikte fpysverteering. KRAMP. Zynde een ongewoone pynelyke t'zaamentrekking der fpieren , in de handen voeten enz. zo dezelve dikwyls weerkomt zo waft men de pynelyke plaats met oly van aardzvormen , oly van barnfieen , en campher fpiritus , van elk een onc. Of neemt roozemaryn, lavendel, faly, jeneeverlefjèn , en een vierendeel lood fal annonïac. van elks een th- ekop vol, dit gezet op brandewyn een pint , en daar in een doek gedoopt en op de pynelvke plaats K 2 ge-  i48 HUIS-APOTHEEK gebragt. Dit zelve diend ook om aanhoudende kramptrekking te verdryven, zo men naamelyk 's avonds na bed gaande 'er een half kelkje vol van inneemt. KRANKZINNIGHEID, Ziet Letter D. Dolheid. KREEFTGESWEL, Ziet Letter K. Kanker. KRONKELDARM, OF DARMKRINK ook DARMJIGTgcBOfmf. Is een der jammerlykfte ziektens, die darmJirink, of krinkel genoemt word, om dat den onkundige denkt, dat zig een krinkel , of knoop in den darm onthoud, en daar voor een koogel inneemt, 't welk zeer fchaadelyk is, die nog dommer zyn, zeggen de zieke is betoovert; dog het eigentlyke van dit ongemak beftaat, in eene toejluiting der darmen ('t welk uit verfchillende oorzaaken gebooren word), waar door de noodzaakelyke doortogt belet, en dus de gewoone ontlafting der ftoelgang geftremt word ; de gewoone beweeging der Natuur om na beneeden te werken, keert zig om, en zet na de keel toe; de kwaal oopen-  VOOR ONVERMOGENDE. 149 oopenbaart zig met heevige buikpyn inzonderheid rondom den naavel, den Lyder voelt groote benaauwdheid, 'er is aandrang tot braaken; ja braakinge zelfs, welke vermeerderen, zo dat den Lyder laatftelyk alles overgeeft wat hy gebruikt, de ftoelgangen houden op, de waaterloozing is weinig, of geheel niet. En onder des, vermeerdert de pyn verfchrikkelyk, zo dat de zieke begint te mymeren, de kragt is weg, de hik komt, en zomwylen ftuipen ; en zo den Heemel niet fpoedig ukkomfr, fchenkt, zo is 't met den zieke gedaan. Zo de gefteldheid des Lyders maar eenigzints de Aaderlaating toelaat, moet dezelve zonder 't minfte uitftel worden werkheilig gemaakt, vooral moet men zonder eenig tydverzuim herhaalde klifteeren doen, die meelt uit olybeltaan , als bonm,of lynoly vier of vyf onc, gemengt onder een half pint garfiewaater. Of zo dit niet genoegzaam helpt , een tabaksklifteer. O tv in te neemen geeft men gepelde amandelen en meloenzaad van e k een onc, fpenagie en latoü, van elk twee handen vol, gekookt op een mingel waater , doorgezygt en om 't uur een kopje vol van gebruikt. Of neemt maluwenblaaden hloeizem , glashuid, en vlierb kernen van elk K 3 twee  z5o HUIS - APOTHEEK twee handen vol gekookt op een mingel waater , doorgezygt', en een theekop hooning 'er ondergemengt, en gebruikt als 't voorige Of neemt manna drie oneen, en bergzout, de helft van een haf vierendeel lood f t'zaamen gefmolten op een pint hui, en gebruikt a's 't voorige. Of neemt gepelde gaiji eui theekop, maluweblaaden een handvol, camillebloemen een halve thcxkop vol , gekookt op een pint waater, en doorgrzygt , en een theekop gemeene hooning hier onder gemengt. Ook is 't zommige Lyders van dienH geweeft, in 't heevigtte der pyn , een leepel vol boomoly, of oly van zoete amandelen ingegeeven. NB. Men heeft zig in dit geval gelyk ook in de kolyken zeer te wagten voor verhittende d'ngen, rerwyl het gebruik hier van altyd fchltadelyk , en zomtyds doodelyk is Veel heilzaamer zyn hier de heele, en halve baaden: 't welk by zommige Lyders van een verwonderlyke nuttigheid geween, is. KROPGESWEL ook KLIERGES WE L genoemt, Is een gefwei dat zig doorgaans aan de hals  VOOR ONVERMOGENDE. 151 hals onder de kin openbaart; hetzelve is in den aanvang klein, en zagt, dog walt allengs tot een wanflallige grootte aan , als 't niet peinelyk is, is 'er zelden gevaar, Edog de geneezing is befwaarlyk zo 't gefwei oud is, dog in den beginne gebruikt men zuuring een handvol, en brioniwortel een onc, gekookt tot een pap en 'er buiten opgelegt. Of neemt geel was en boomoly , van elk een onc, dit t'zaamen gefmolten en hier onder gemengt geeft, van fal armoniac een half vierendeel lood , met dit zalfje fmeert men het gefwei, dog zu'ks moet dikwils herhaalt. Zomiyds verdwynen deeze gefwellen met een der boovenftaande middelen, zomtyds dog zelden gaat het over tot eene verfweering dan behandelt men het als een gefweer. Ook is by zommige het gefwei verdweenen door het gebruik van de volgende drank •, naamentlyk ruiteblaaden en paronychia, van elk een lood , getrokken op een pint goede wyn , en nu , en dan een theekop van gebruikt. K4 KUG,  15* HUIS-APOTHEEK KUG, Ziet Letter H. Hoest. LAMMIGHEID, Ook wel genoemt beroerte, geraaktheid, dog is eigentlyk hier in onderfcheiden van dè ziekte die we gemeenlyk popelzy of beroerdheid noemen; dat het geene de popelzy is, voor 't geheeie lichaam is de verlamtheid voor eenig deel van 't lichaam , ook volgt deeze droevige bezoeking die in 't onbruik der leedemaaten beftaat, doorgaans op een beroerte , waar door d tn zomtyds de halve zyde word ingenoomen, dog het is de beroerte alleen niet, die dit kwaad baart, 'er zyn ook andere oorzaaken als natte koude lugt waar door eene ui'wendige koude der leedemaaten gebooren word, 't welk aanleiding tot verlamming geeven kan, ook aanhoudend zitten , overdaad in Jpys en drank , overmaatige beweeging der baitstogten, ook wanneer eenig coliek door thèriak, of andere fchaadelyke dingen is geftilt , enz. Uit een deezerof zoortgelyken dingen kan 't gebeuren, dat zig eenig taai vogt van 't bloed afzondert , in de herzenen en ruggemerg, of zenuwen ftaan blyft, 't we'k veeltyds de naafte oorzaak der lammigheid is; en uit deeze  VOOR ONVERMOGENDE. 153 deeze tweederly plaatsneeming der bedorvene ftoffe ontftaat ook tweederly zoorc van lammigheid, naamelyk , zo de ftoffe zig onthoud in de zenuwen zo verlieft den Lyder wel de beweeging, en daar door ook het gebruik der leeden , egter behoud hy het gevoel, dog zo het kwaad zyn oorfprong neemt uit de herszenen, en 't ruggemerg. dan gaat bewceging, en gevoel byde verlooren. Dieshalven zal men ter geneezing de taaije ftilllaande ftoffen zoeken te verdeelen, en de verlamde zenuwen te verfterken. Den Lyder zal zig onthouden van fpeceryen en verhittende dranken, maar zig bedienen van ligte voedzels, en inneemen een aftrekzei van faly, eer en prys, en betoni, van elk een handvol getrokken en gedronken als thee. Of neemt graswortel, lindebloeizem, venkelzaad, en vlierbloemen , van elk een handvol getrokken en gebruikt als 't voorige. Of neemt faly, vlierbloemen, en rozemaryn, van elk een handvol gebruikt als 't voorgaande. Zo den Lyder verftopping. en daar door gebrek van ftoelgmg heeft, zo neemt tamarinde twee onc, of manna twee onc , gefmolten in een half pint kookend waater, en in twee ryzen ingenoomen. Voorts zal men de verlamde leeden met K 5 warme  154 HUIS-APOTHEEK warme doeken niet neederwaarts maar opwaarts fterk wryven, en dan fmeeren met kamferbrandcwyn een onc, en terpentynoly een lood, onder een gemengd, warm gemaakt, en dan gebruikt. Of neemt aïjl, tnajoran, camille, roozemaryn en faly, van elk een handvol, gekookt op twee pinten wyn, en hier meede warm de verlamde leeden gewaflchen. Of neemt kattenpeeper , 't fap hier uicgeperft, met befte brandewyn vermengt, en warm meede gewreeven , dog hec gebruik van een deezer dingen moet dikwyls herhaalt worden. Ook is zeer dienftig tot in en uitwendig gebruik, befte overgehaalde brandewyn, een fles, hier opgedaan leliën der daalen , jleutelbloemen, violen en vlierbloemen , van elk een handvol ; en hier van 's morgens, en 's avonds een eijerleepel vol in ander vogt vermengt, ingenoomen. Dog byzonder diend dit om 's morgens, 's middags , en 's avonds, warm gemaakt zynde, te gebruiken, ter wafebfing, fweeren, wynig in getal zyn, en wyd van malkanderen ftaan, ten minlte.dat ze malkanderen niet raaken: daar en teegen geeft flegten hoop, zode koorts zeer fwaar is, en met 't uytkoomen der pokken wynig vermindert de pokken plat, pitagtig, graauagtig , [zwartagtig, en hard zyn, veel in getal en als in malkander geloopen zyn; Nog droeviger, zo dat alles verzeld is met eylhoofdigheid, benaaudheid voor 't hart, moeijelyke aademhaaling , aanhoudende hik, braaken , loop, bloedig waater enz. En zo dezelve na 't uytloopen weder infiaan, is de zieke binnen wynig uuren zomtyds overleeden ; waarom het zeer noodzaakelyk is den zieke voor togt te bevyligen. Aangaande nu de geneezing, zo diend men te verzorgen dat het vertrek der zieke tusfchen heet en koud is, want al te heete lucht be-  VOOR ONVERMOGENDE. 267 befwaart de zieke, en ingeval van ongemeene hitte des zoomers, beftrooit men de vloer met verkoelende kruyden, plaatft eenige groene takken van willige- of Effeboomen in een emmer met Waater, en befprengt de vloer met waater: de lugt hier dikwils te verfriiTen, verligt den zieken; en bevyligt de oppaflers grootelyks tegen de befmetting: de koude, en togt, is de zieke ten uytterfte nadeelig, alzo daar door de zoo noodzaakelyke uytwaazeming belet word, en 'er gevaar is dat de pokken zullen inflaan. De zieke zal zig geduurende de gantsze loop der ziekte, en voor al in den beginne, onthouden van veel eeten, zeer ondienftig is hier alle zwaar voedzel, als vlees, zelfs vis, yeren, zoepe, enz. Wanneer de* pokken uytgekoomen zyn , de koorts vermindert , of weg is, is 't gebruyken der Spys wel minder nadeelig , dog dezelve moet wynig, ligt, niet zout, zuur, of fcherp zyn, als gekookte of gebraaden appelen , peeren, ryft, varze,mec een wynigje zuyker en booter verzagte karnemelk, met eenige luikjes tarwenbrood 'er in gebrokt, ook één of méér, fneedjes tarwenbrood gekookt in varsze zoetemeld die met de helft Waater verlengt is: wyn, en alle verhittende dranken, fpccery en, braakmiddelen, heftige  268 HUIS-APOTHEEK ge zweetmiddelen, en zwaare dekking zyn ten hoogde: fchaadelyk: gelyk ook purgeermiddelen in den aanvang deezer ziekte: Zo ook de flaap verwekkende middelen , die by volwaszene in deeze ziekte altyd , en by kinderen ook byna altoos fchaadelyk zyn. De daagelykze drank moet zyn garfle waater, ook vlierthee met zoetemelk, Aaderlaating in den beginne deezer ziekte, voor dat de pokken, of maazelen nog uytkoomen, is meenigmaal van zeer goed gevolg geweed, inzonderheid zo de koorts, hoofd- en lendepyn zeer zwaar zyn ; mits men oplettende zyn , of 't natuurs - gedel der zieke ook al te fwak zy voor de Laating , gelyk dat der kinderen doorgaans is. Vyliger kan men, zo ras de ziekte begint de voeten 's morgens, en 's avonds in warm waater zetten; 't welk zeer veel helpt om 't uytkoomen der pokken te bevorderen, en teevens 't getal der zei ven aan 't hoofd te verminderen. Zo naadeelig als in den beginne de purgatiën zyn, zoo heylzaamzynde Clifieeren, niet alleen om oopenlyf te houden, maar ook om 't gedarmte te verzagten en inzonderheid om de pyn in -1 hoofd te verligten, en de braakluden te verminderen. Men neeme ten dien eynde wortelen van witte malbe, kaasjesblaaden, viole  VOOR ONVERMOGENDE. 269 'viokblaaden , Tambingel kruydsblaaden , ge~ •pelde garft, CamiUebloemen, en blaaden van roode roozen; van elk een halve handvol, gekookt op een halfpine waater, en in 'c door gezygde nat, gemengt eenige droppels oly van roozen. Of neemt maluweblaaden bloezem , of fpenagieblaaden twee handen vol, aan Hukken gekapt, gekookt op een halfpint waater, en in 't door gezygde vogt gedaan een onc hooning. Of maakt dezelve eenvoudig van huy, hooning, oly, en zout: Om de ftoelgang te bevorderen kan men in de Clyfteer doen, een onc Catbolicon. Ook kan hier dienen een zetpil, van hooning , kaarsengel en zout toeberey t. Om al verder de geneezing te bevorderen , diend behalve de gemelde garftedranh Ook venkelwortelen, pieterceliwortelen, blaaden van venushaar, en van kardebenediclus, van elk een handvol, langerozynen, en vygen , van elk een onc, gekookt op een mingel waater, door gezygd, geeft men den zieke om de twee uuren, een theekop vol. Van geen minder dienft is vlierbloemen, een handvol, en een wynig viokblaaden, gekookt op drie halve pinte waater, in 't door gezygde vogt gemengt een onc booning, en een theekopje vol goede azyn: waar van men om 't uur, gebruykt een theekop vol. Of  670 HUIS-APOTHEEK Of neemt gepelde garft, twee oneen, gekookt op een mingel waater, door gezygd, en in 't vogt gedaan, hooning een onc, bergzout , een vierde gedeelte van een lood, en een fcheutje azyn, om 't uur, of half unr een theekop vol. Ook diend ten zelve eynde de Amandeldrank , in 't voorig hoofd deel opgegeeven indien de keel te zeer ontftooken is, en de Lyder pyn in dezelve gevoeld, en 't fwelgen eenigzints belet word , kan men het vo\gendegorgelwaat er,gereed maaken,namelyk witte heemjiwortel, viokblaaden, weegbreeblaaden, klimblaaden, kaasjesblaaden, gepelde garft, en maluwe blaaden, van elk een hand vol , vygen , een onc, gekookt cp drie half pinten waater, en door gezygd, en by herhaaling meede gegorgeld. Dit waater , diend zeer om de keel te zuyveren, 't toefchieten der bedorven vogten naar de keel te beletten : dog alzo d:t niet dienen kan voor kinderen, zo geeft men die een likking, narn. Syroop van vielen , of van moerbeziën, of van Granaat appelen, enz. Of men neemt hooning-waater ia de keel gefpooten : ook in de neus. Zo de borft, en long, of deszelfs pyp te zeer is aangedaan, zo geeft men tot een borft  VOOR ONVERMOGENDE. 27Ï Jborjï drank, witte heemflwortel, venus baar, viokblaaden , lange rozynen , van elk een hand vol, korenten en zoethout, van elk een lood, gekookt op één en een half pint waater, door gezygt,enhier van gebruykt om't uur, of om de twee uuren, na geleegenheid der kwaal. Ingeval de oogen te zeer met brand bezet of gefwollen zyn, kan men dezelve bette, met oogentroojl ■ water of rooze-waater, waar in een wynig witte kandy zuyker, gemengt is: Zo de oogen toegeflooten zyn, en die gaan, in kwaade fokjes, en by klyne kinderen zo ras toe, als de buylen uytkoomen; bet men ze met waater van kaasjesblaaden; ook is dikwils met vrugt gebruykt, 't bette met room van varsze zoetemelk, met een wy mg faffraan 'erin; Moeders die door liefde tot haar kinderen de vieshyd overwonnen hadden, pleegen in dit geval, de oogleeden te lekken: 't welk van gewenlt gevolg was: dog die moeders waaren ouderwets. Voor de holte der neus word gebruykt oly van zoete Amandelen, of zap van weegbree : om 't aangezigt te bewaaren, voor 't invreeten, word het zelve bedekt met een zoort vangryns , namelyk een Lap fyn linnen over 't aangezigt verfpryd, daar gaaten voor oogen, neus, en mond ingemaakt zyn.  ^ HUIS-APOTHEEK zvn En na dat de pokken afgevallen zyn.; word het gebet, met booning vermengt met een wynig zeefcbuym, en witte zuyker. Ut met waater daar graauerwten ingekookt zyn. Dog heilzaamer middel is, 'er naamelyk, 't oopenen der pokken; van pok voor pok, niet alleen in 't aangezigt, maar oover t gantsze lighaam; dit is van eene uitneemenSe nuttigheid; niet alleen om t aangezigt te bewaaren, maar tot weezendlyk behoud van de zieken: Zo de buylen zeer voorzigtelvk geoopent worden, diend zulks by uytftek om 't invreeten te beletten , en daar door verhindert men dediepepokputten, en andere mismaaktheeden van dien aard ^vervolgens wordhier door belet ,dat het fenyn nktmeer in 't bloed flaat, alzo het zelve hier door ruymte,en uytloozing verkrygt, waar door een der grootfte oorzaaken van 't sevaar word weggenoomen, indien de huyd ontfpannen, de fwelling van t aangezigt , en de hals vermindert, en de omloop des bloeds word bevordert; 't welk zeer voordeelie is- de wyze hoe zulks in 't werk gefe IvordisduI Men neemt de befte tyd hier toe waar, welke is, als de buylen geheel wit zyn, een wynig geel beginnen te worden , en de roodekrïng daarom heen geheel bleek is, men opend dezelve met  VOOR ONVERMOGENDE. 273 een goude, zihere , of Jiaalenaald, of ook met een zeer fpitze fchaar, 't welk met voorzigtigheid gefchiedende gants geen pyn veroorzaakt; men maakt den eenen, na den andere oopen, na maate dat zy ryp worden, zo men 'er eenige heeft geoopend, bét men de geoopende plaatzen eenige maaien met een fpons in laauw waater gedoopt, ten eynde de Etter weg te neemen, die zig anders zomtyds tot een korft zet; dog alzo de ontleedigde pokken Schielyk weeder vol Loopeu , moet men het oopenen na verloop van eenige uuren herhaalen , en zomtyds wel tot vyf of zes ryzen toe : Indien de hylzaame nuttigheid deezer handelwys' meerder bekend, en beeter begreepen wierd, zou dezelve miffchien meer algemeen zyn , en daar door de heftigheid deezer ziekte in deszelfs voortgang meer ontworteld worden, door 'c loozen der Etter , en 't ontfpannen der huid. Zo ras de pokken in 't aangezigt begin nen op te droogen, moet men geenzints verzuymen, te gebruyken 't volgende Purgeermiddel , namelyk manna twee onzen , zout van Epfon, een lood, gefmolten ineen half mudsje warm waater, en door gezygd; men geeft het in één of twee ryzen in , met tuffen poozing van een, of meerder S uuren.  274 HUIS-APOTHEEK uuren , naar dat de gefteldheid des Lyders vordert, in op zigt van fterk- of zwakheid, hard- of loflyvigbeid; den kinderen geeft men maar een onc manna, en een half lood zout van Epzom. Na verloop van zes daagen purgeert men ten tweede maal met dit zelve middel; geduurende deeze zes daagen kan men het voedzel een wynigje vermeerderen, doende eenigemoeskruyden eeten: dog geen vlees, voor na de tweede purgatie. In geval van verftoptheid, dat de ftoelgang niet vry is, geeft twee a driemaal in de voormiddag om de twee uuren een heel, of half glas vol, van tamarinde drie once, gekookt op ruym een half pint waater, en door gezygt. Indien de ziekte zeer hardnekkig, en de koorts zwaar is, geeft men geeft van zwaavel, een onc, fyroop van violen, zes onc, hier van geeft men om 't uur, of om de twee uuren een eyerleepel vol; dog zo de koorts niet buyten gemeen fwaar is, is dit middel niet noodig. Zo de hals, en 't hoofd luyten gemeen gefwollen zyn, legt men aan de voeten een plyfter, van zuurdeeg, die men na geleegenheid der zieke vermengt met azyn, offpaansze vliegen, of moftaart. Den zieke niet pal te laaten leggen, maar ter meerdere doorftraaling, nu,en dan van bed  VOOR ONVERMOGENDE. z7$ bed te doen gaan, (mits bevyligende voor togt) is zee dienftig tot bevordering der herftelling. Een gemaatigde flaap is goed, dog de ondervinding leert dat te veel nadeelig. is. Geduurende het afneemen der ziekte, gaat men niet dan fpaarzaam voort, met 't geeven van voedzel, men behoord voor als nog geen vlees te geeven, ten zy t' Jighaam wel gezuyvert is. Men ziet die Kinderen doorgaans 't voorfpoedigfte de ziekte door wandelen, die wynig Eeten, en veel der boovengenoemde garjïe dranken gebruyken. INGESLAAGEN POKKEN. Dit geval, dat doorgaans 't gevolg is, van Togt die de zieke waargenoomen heeft, of in de lugt geweeft is, is zo droevig, als gevaarlyk ; _ men ziet daar 't zelve plaats heeft, 't dikwils fpoedig met de dood agtervolgd : dog zo lang 'er leeven is, betaamt-het zeer, alle hulpmiddelen aan te wenden; ten dien eynde geeft men hyzop, een halve handvol, vlierbloezem een handvol, eeven gekookt, op één,- en een halfpint waater, mengd men in het door gezygde vogt hooning drie oneen; te gebruyS 2 ken,  a76 HUIS-APOTHEEK ken, om 't half uur een theekop vol warm: Men legt ten fpoedigfte fpaansze vliegen op de kuyten, en wagt zig voor alle ding, van den Lyder verhittende,- geefiige,- offweet verwekkende middelen in te geeven. Zomtyds is één Aaderlaating , van gewenfte vrugt geweefl; dog zulks moet niet dan met voorzigtigheid ondernoomen worden. POPELZY, ziet Letter B. Beroerte. PYN DER LEEDEN, LEEDEN PYN, ziet Letter, I. Jigt. RAAZERNY, ziet Letter, Y. Ylhoofdïgheid. RAAU WIGHEID DER MAAG ziet Letter, M. Maag. ROODE HOND, ook NEETEL ZIEKTE genoemt. Om dat het lighaam zig vertoond, eeven eens als of het met brandeneetels geflagen was. zynde de huyd bedekt met een meenigte klyne roode vlekken, waar mede jeukte , en ook zomtyds hoofdpyn, en koortszigheid vergezeld is; ontltaande dit ongemak , uyt eene onzuyverheid des bloeds, welke doorgaans wykt voort gebruyk der Crt'  VOOR ONVERMOGENDE. 277 Cremortart een vierendeel lood, 's morgens nugter met waater, of thee ingenoomen; en zulks herhaald om de anderen dag , toe vyf, zes, of agt maaien toe. Ook kan in deszelfs plaats 't volgende dienen, nam: vlierbloemen en kardebenediclus , van elk een hand_ vol, gekookt op een mingel waater, en hier van één, of twee glaazen vol gedronken 's avonds naar bed gaande, om 'er eenigzints op te fweeten. ROODE LOOP, ziet Letter, L. Loop ROOS, ROOZE, ook wel SANT ANTHONIS VUUR genoemt. Dit ongemak ontftaat, uyt een dun ,fcberp, en galagtig bloed ;nkt vry van eenige kwaadaartigheid, getrokken uyt een ontftooken leever , en eenige uytwendig verhittende oorzaaken, vallende op de fwakfte deelen des lighaams en zig verder als een loopend vuur verfprydende, met eene roos agtige roodheid; waar uyt haar benaaming gebooren is; en verwekkende ter plaatze daar zy vald, fteekte, en brand, dikwils plat, dog ook zomtyds de huyd verheffende, alwaar zy zig openbaard met eene blaasgewyze opgefwollenheid, inzonderheid in 't aangezigt, en in de oogen die zomtyds door de fwelling geflooten s 3 zyn,  27S HUIS-APOTHEEK zyn, en 't hoofd zig ongelyk dikker vertoond als gewoonlyk, verwekkende aldaar mecnigmaal mismaaktheeden , waar door den Lyder als onkenbaar is. Deeze ziekte oopenbaard zig doorgaans met eene ligte , of fwaarder buyverigbeid, gevolgd van min, of meerder Koorts, met fpanning, en Jleekende pyn; de ligt of fwaarheid zig in den aanvang ontdekkende , is doorgaans geè'evenreedigt, na de ligtheid, of langduurigheid der ziekte: die .zomtyds zo ligt aankomt, dat men ze naaulyks merkt ; zig flegts ontdekkende door eene gloeijende (leekte in 't aangezigt, als wanneer ze ras verdwynd, door eene geduurige beweeging , en althans door 't gebruyk van galtemperende middelen; waar omtrent eenige citroen fchyven veel toebrengen: Zomtyds weederom komt den zelve zoo zwaar aan, dat ze den Lyder wel een maand in zyn kaamer fluyt, en ook wel te bedde: dikwils is den zelve een weekelykze ziekte, zo onbeklaagt, als hftig. 't Is altoos wenszelykdat de ziekte zig naar buyten uytzet 't welk dus beteekend dat de natuur de ooverhand heeft, 't kwaad uytdryvende ; daar en teegen is 't inflaan altoos nadeelig, en zelvs dikwils gevaarlyk, Ja, zo de ziekte heftig is, wel eens doodelyk, 't is meer maa-  VOOR ONVERMOGENDE. 279 maaien gebeurd , dat menszen die zeer fwaar de roos hadden, uitgingen; maar met zeer droevige gevolgen; nog onlangs was een Heer van aanzien met zwaare roos, overvallen, oordeelende een weinig koorts, en roos, te geringe ziekte te zyn , om 't huys te blyven, ging uyt maar wat gebeurd 'er? de roosJlaat in, de zieke wierd dood krank, en was binnen drie daagen ooverleeden: men ziet hier dan uyt, dat de roos, als ze fwaar aankomt gevaarlyker is, dan veeltyds gedagt word; men handelt over zulks voorzigtig, dat men roos hebbende zig voor al tragt voor de togt te bevyligen; dog juyft niet zoo, dat men zig heftig broeyt om 't hoofd, of ter plaatze daar zig de roos het meeft openbaard; want dus doende zal men bevinden dat de ontfteeking hoe langs hoe meer naar de wel heet gebroeyde plaats toevloeyt. De zieke zal zig warm houden ; ten fpoedigfte veel vlierthce drinken, (een theekop vol, vlierbloemen nam: en daar op gedaan kot kent waater) 's avonds naar bed gaande gebruyken, een pap van bloem van Tarwemeel gekookt in varsze karnemelk, ook in aademen de waaszem van zaali, en vlierbloemen , van elk een handvol, gekookt op een pinf waater , ook op een volgenden avond hier van een glas vol gedronken. S 4 Of  28o HUIS-APOTHEEK Of neemt Schraap/el van yvoor een theekop vol , gekookt op een pint huy , gebruykt als 't voorige. Zo den zieke op 't gebruyk deezer dingen een zagt douwagtig fweet verkrygt is zulks zeer dienftig om de ziekte al meer naar buyten uit te dryven ; veeltyds gebeurd 't dat zo dezelve tydig, te weeten met de eerfte huyvering, gebruykt worden, de ziekte hier meede verdwynd, zonder verder gebruyk van hulpmiddelen noodig te hebben; inzonderheid zo den zieke zig naaukeurig in agt neemt, van zig te onthouden van al wat de gal ontfteekt, gelyk doet al wat van 't varken komt, dat gerookt of gezouten is; Zo hy zig van eyeren , zoetemelk, gebak, wyn, en verhittende dranken onthoud, niet ligtvaardig in deeze ziekte purgeert, althans niet met Aloë , of Scammoni, als te heet en te fcherp zynde, Dog zo de ziekte door deeze middelen niet wykt, dan is 't volgende middel zeer dienstig om door een zagte ftoelgang de kwaadé vogtigheeden aftedryven, nam: Befte rhabarber, een haif lood 's avonds gezet in ruym een mudsje waater, daar Cichoryën in gekookt zyn. (Of by gebrek van Cichorywaater, neemt heldere huy,) en 's morgens hier by gedaan manna een lood, doorgezygd, en dit in een, of twee keeren 's morgens  VOOR ONVERMOGENDE. 281 gens ingenoomen. Of neemt Bergzout een half vierendeel loods, manna twee oneen, dik van tamarin een once, gekookt op een half mudsje waater, door gezygd , en gebruykt als 't voorige, en dan 's avonds tot een fweet drank diafcordium, een half vierendeel lood, zout van Cardebenediclus, de helft van de helft, van een haif vierendeel lood, (Of mear een half fcrupel) en fyroop van Citroenen een lood , dit te zaamen gemengd onder een half mudsje zuuring waater, en in één of twee Avonden ingenoomen, om 'er op te fweeten, en dien volgens te vermeyden van geen togt te vatten, in den flaap: Dienende dit drankje, om door een zagt fweet de kwaade yogtigheid uyt te dampen , 't welk in de uytwerking veel beeter bevonden word, dan fterke- booven maate ftveet uyt dryvende middelen. Men doed den zieken in tuffen drinken, voor zyn daagelykzen drank, of om 't half uur een theekop vol , vlierthee metj een wynig bergzout 'er in , men gebruykt dan lyk een vierendeel lood ,of half Joodameberg zout daags. Voorts wyl de roos ontftaat uyt een dun, en verhit bloed, zo zal men het zelve tragten te verdikken, en verkoelen; waar toe by uytneemenheid dienftig is, een foep van S 5 zitti'  •282 HUIS-APOTHEEK zuuring , Cicbory , porcelyn , Latouw, en andyvi, van elk een hand vol , gekookt op een mingel waater, daar eenige kalfspooten, en- vlees, terdeegen in uytgekookt zyn. Ook kalfspooten in azyn geftooft. Ook de voedende en verkoelende drank van gepelde garjï, een theekop vol, gekookt op een pint waater, en in 't door gezygde nat gemengd een lood fyroop van citroenen, Of een vierendeel lood Crcmortarter. Ook diend tot een drank om 't bloed te verkoelen heldere huy, een pint, en daar in gekookt een hand vol zuuring, ten zelve eynde diend ook Salaad van latouw , porcelyn , en andyvi, enz. Indien de onfiooken plaats in de huyd, te zeer fpand , kan men dezelve wallen mee vlier, azyn, of weegbree waater. Menfehen die zeer roosvallig zyn, zullen weldoen veel groentens te eeten, inzonderheid de boovengemelde met kalfsvlees: nu , en dan , dog fpaarzaam een poeder befte rhabarbar inneemen : om de één , of twee weeken, inneemen een vierendeel loods Cremortarter; Of in desze'fs plaats, Bergzout een half vierendeel lood,gemengd onder concerfvan vlier, een gift ter groote van een Caftanje; ingenoomen 's avonds naar bed gaande : zig onthoudende van alies dat aanlyding tot  VOOR ONVERMOGENDE. &S3 tot de roos geeft, ook van gemoeds driften inzonderheid toorn: zig veel beweegen, en aan de lucht gewennen, en niet verzuymen 't aangezigt dikwils te baaden met koud waater, (dog niet als 't door de roos ontftooken is). Door 't koud waater, word de buyd gehard. BELROOS. Ontftaat uyt dezelve oorzaaken, als de gewoone zo even genoemde roos, namelyk een fcherp, en galagtige ftof in 't bloed, en is van den zelve ook niet weezendlyk onderfchyden , als alleen in trap van fvvaarte, werpende door haar fcherpe prikkelagtige fioffcn, ter plaatze daar zy zig op de huyd werpt, eenige klyne blaar en , (ook bellen genoemd, waar van dit zwaare foort van roos, zyn naam fchynd ontleend te hebben van Belroos,) opgevuld met een helder vogt, Eeven a's die ontftaan door branden , die daar na droogen, en afvallen ; de toevallen by de belroos zyn ook heftiger , als de huyvering, hitte, koors enz. De welke dikwils met braakluften verzeld zyn, waar uyt blykt dat dezelve niet minder gevaarlyk is. De middelen ter geneezing zyn dezelve als  nU HUIS-APOTHEEK als in de gewoone roos; daar men (indien de belroos fwaar aan komt,) nog wel eene geringe aaderlaating toevoegt, neevens herhaalde Clifieeren: en zig ook van vlees onthoud ; En eenige morgens agter een inneemt Cremortart, een vierendeel van een lood, ook meer dan eene rys purgeert; en overvloedig drinkt van de vlierthee met bergzout , of de garjïedrank met Cremortart er: Zomtyds doet men om 't kwaad van 't hoofd te trekken, den zieken met de voeten in warm waater zetten; Uytwendig kan men op de ontftooken plaats leggen fienelle lappen , gedoopt in een halfpint waater daar een handvol vlierbloemen in gekookt zyn , dog zulks moet dikwils herhaald worden. Of zo 'er eenig vogt uyt de blaartjes loopt, legt men een fyne linnelap, beftrooyt met blom van tarwemeel. Of men beftrooyt de ontftooken plaats, met het volgende poeder nam: Kamillen en Vlier, van elk een handvol , geftamt, tarwemeel drie oneen, loodwit en Emaus, van elk een lood, dit t' zaamen onder een gemengd. Plyjlers op de ontftooken plaats zyn zomtyds gevaarlyk, in zonderheid zo 'er vettigheid . of harft in komt, doende dikwils de ontfteeking vermeerderen , Of ook wel inilaan. Inge-  VOOR ONVERMOGENDE. 285 Ingeval de belroos was ingeflaagen, en dan , gelyk meermaalen gebeurd is, vale op de Herszenen , long, keel enz. Het welk eene zeer gevaarlyke omftandigheid is, zyn de eenige middelen die voor handen zyn, Aaderlaating, fpaanze vliegen, aan de beenen, en vooral 't oovervloedig drinken van de vliertbee met bergzout. R U G P Y N. _ Die uyt oorzaak van teegenwoordige ziekte ontftaat, verdwynd gemeenlyk als de oorzaak der ziekte weggenoomen, en den zieke herfteld is; Zomtyds heeft den zelve plaats uyt zwakheid waar teegen verwerkende middelen dienen, als Kalfsnat, Cho~ kolaad enz. Dikwils word dezelve gebooren uyt koude, die zig in de rug vergaaderd , waar by den Lyder genoegzaam gezond is ; dog zulks verdwynd doorgaans fchielyk, door 't wryven der rug met. flinelle lappen. Of zo de koude zwaar is met brandewyn, ook palm - oly, of laurier - ily, den rug fterk ingewreeven. SCHEUR.  286 HUIS-APOTHEEK SCHEURBUYK BLAAUSCHUYT, SCORBUT. Is die landziekte die de bewoonders der Noordze landen ook een deel onzer landaart in zommige ftreeken van Holland en Zéeland kweld: dezelve beftaat in een kwaadaartige verderf der fappen zig door 't ligbaam verfprydende ? en in zonderbeid die deelen aan doet, die tot befiiering van 't voedzel gemaakt zyn ; fpruytendeuyt eene groove Zwaarmoedige zoute en wyagtige vogtigheid: 't welk meeft a! verooorzaakt word, uyt eene koude en ook vogtige lugt, welk door haar fcherpte, een onzuyyerbeid en dikte in het bloed veroorzaakt, inzonderheid in weeke , zwakken Ughaamen, by die veel zitten of leggen; als minder tegenftand konnende biede, aan de koude, dan fterke natuur en, en die veel beweeging nebben: als by deeze oorzaak nu nog komt, 't gebruyk van veel rouwe, harde, inzonderheid ingezoute, en gerookte fpys, en bedorvene drank, als waater uyt ee"r\ looden • of Lekke reegenbak, enz. dan is 'er fchier alles wat vereyfl word om deeze ongemakkei yke ziekte voor te brenge: fchoon het gezouten vlees , en diergelyke zwaare voedzeld in de Wintertyd gebruykt, den ambagts man, en andere die . fterke  VOOR ONVERMOGENDE. 287 fterke beweeginge hebben, wynig en zomtyds geen hinder doet, en altans minder fchaade kan toebrengen dan de Leediggangers , en die een zittend leeven lyden. Al is 't dat de Lyderen door deeze ziekte doorgaans niet fchielyk fneeven, maar dezelve jaaren konnen omdraagen, ook veeltyds zonder genoodzaakt te zyn het bed- of huys te houden. Zoo gebeurd het egter meermaalen dat deeze ziekte met zeer onaangenaame toevallen gepaart gaat, ook zig vermengd onder- of ook wel veraart in andere ziektens, Zo dat ze dan eyn* delyk den Lyder ten graave doet daalen. De ziekte vind zig veeltyds fwaarmoedig, gevoeld Waggeling, en [maarte der beenen, Als of 'er de kragt en Jieevigheid, uyt weggenoomen was, Loomheid der leeden, matheid, en vermoeidheid des lighaams, benaautbeidop de borft, verrotting van 't tandvlees, 't welk donker bruyn van kleur is, en op de minfte aanraaking bloed ; de Tanden worden Los, en ftaan waggelende in 't opgefwollen Tandvlees, den adem is ftinkende: op het lighaam, als op de armen, rug,, dog inzonderheid aan de beenen vertoonen zig blaauwe plekken, Waarom de ziekte, blaaufcheut, oïblaauwfchuyt genoemd word ook worden de Lyders zomtyds heevigl pyn  288 HUIS-APOTHEEK pyn in de leeden gewaar, 't geen dan dikwils van hitte , en fluypkoorts gevolgd word, de pols gaat doorgaans zeer flaauw, ook /wellen zomtyds de voeten , zomtyds breeken de beenen open, die dan moeijelyk en doorgaans met nadeel te heelen zyn: Dog egter doen zig alle deeze Toevallen niet te gelyk, of in den aanvang op. in dtn beginnen ontdekt zig doorgaans, eene groote vermoeydhcid des lighaams met befwaartheid in 't onderlyf, en zwakheid der beenen, Aamborjiigbeid, de koleur veranderd, en trekt naar een vaak blaauagtigheid: Vervolgens word het Tandvlees rood, ontfteekt , en jeukt , 't aangezigt bleek , de pols flap, en ongelyk 't waater dun, zomtyds drabbig : de ziekte al verder toeneemende , word de aademhaaling zeer moeyïyk, waar by koomen fnydinge in de buyk, zo fel zomtyds of de buyk van een zou fcheuren, waar van de ziekte de benaaming van fcheurbuyk fchynd ontleend te hebben: het Tandvlees zwelt, fiinkt, en bloed op de minfte aanraaking, zo dat de tanden van zelfs uitvallen: de beenen willen het lighaam niet draagen, maar trillen met eene ontfieekende hitte: Den Lyder werd maager als een uytgeteerde ; zomtyds weederom heeft 'er fwelling plaats met booze uytjlag, als  VOOR ONVERMOGENDE. 2g5 als of den zieke melaats was , de ziekte flaat uyt zomtyds op de armen, of elders dog doorgaans aan de beenen : den rug' en lendenen vertoonen zig als befchilderd met blaauwe, rojfen , en bruyne vlekken dit gaat veeltyds vergezeld met koorts] roos, zwaare pynen in de Armen, Beenen, Kniën, Heupe, Voeten enz. Knobbels, en kwaadaartige zweeren ; die toeneemende ook wel in koudvuur eyndigen. In den beginnen vald deeze ziekte ni^e zeer moejjelyk om te geneezen, maar vermindert , of verdwynd ook wel geheel door verandering van lugt , en eene goede Leevenswyze , dog als dezelve veroudert en dus ingewortelt is, is dezelve zeer befwaarlyk, en altans niet fchielyk te geneezen , maar doet de Lyders zomtyds Jaaren kwynen : ook verandert de verouderde fcbeurbuyk zomtyds wel in waaterzugt, roodeloop , uylteering enz. Hoe bruynder de vlakken aan de beenen zyn , hoe moeijelyker de ziekte doorgaans te geneezen valt, gelyk de bruynheid in de mond , en 't geheemelte meede geen voordeelig teeken is. Alzo de fcheurbuyk veroorzaakt word uyt grof, zwart, raauwagtig bloed , vermengd met fcherpe ^ en dunne wey , 'c ■ welk  2po HU IS- APOTHEEK welk die verderving ondergaat die men de Blaaufchuytige noemd: zoo vordert de geneezing zodaanige middelen die 't bloed zuy veren en verdunnen, de verdopte Aaderen Oopenen, en de Ingewanden verfterken, ten welke eynden in den aanvang der ziekte zeer dienftig is, een geringe Aaderlaating op de arm, of voet, of liever 't welk ongelyk voordeeliger is, 't oopenen der fpeenaaderen door bloedzuygers, dog zo de ziekte te zeer veroudert is, dan zyn de bloed ontlaftinge meer tot verfwakking, dan ter geneezing: Ook zal men zig bedienen van zodaanigen leevens wyze, als hier na onder den titel van behoedmiddelen teegen de fcheurbuyk zyn vermeld : men geeft den zieke als de ziekte niet fwaar is, van de volgende drank drie maaldaags een theekop vol: Zoo de ziekte felder treft, geeft men zo veel om de twee uuren, ook wel om 't uur, nam: Wortel van boomvaren een onc , confili de gryn , duyve kervel, leepelblaaden, hoppe ,en ivaaterkers van elk een hand vol, gepelde garft, een theekop vol, dit 't zaamen gekookt op vyf pinten waater, en doorgezygt. Of neemt leepelbladen drie handen vol, penningkruyd, waater klaaver, en waaterkers van elk een handvol, gebruykt als 't voorige. Of leepelblaaden twee  'VOOR ONVERMOGENDE. 291 twee handen vol, Sichory, weegbree blaaden, en fpeenkruyd, van elk een hand vol, te gebruyken als 't voorgaande. Of neemc zo den Lyder zeer heet van natuur is, Leepelblaaden , zuuring , andivi, koekoeksbrood, en duyve kervel van els een handvol, en gebruykt is't zelve als 't vorige; dog men kan dit , en de voorgaande middelen in plaats van in waater te kooken ook laaten trekken op een mingel goede witte wyn, waar van den Lyder dan drie, of twee theekopjes vol, daags gebruykt. Zoo iemand zeer koud van aart is. Zoo neemt leepelblaaden twee handen vol, wortels van Juffrouw merk, wynruyt, kleynegiuw?, kleyne waaierkers, boksboonen, en vlierbloemen, van elk een hand vol, te gebruyken met waaier, of wyn, als booven. Men heeft te weeten, dat zoo men de booven gemelde kruyden vars bekoomen kan, dezelve veel kragtiger zyn dan de gedroogde; ook dat het zap uyt devarsze kruyden geparft, veel treffelyker zyn in het gebruyk , dan het waater waar in de kruyden gekookt zyn, alzo het zout dat in dezelve huysvelt, door 't kooken zeer vervliegt; men kan ten dien eynde neemen de volgende kruyden zo vars als ze te krygen zyn, nam; leepelblaaden drie handen vol., Ti zim-  292 HUIS-APOTHEEK zuuring , beekeboom , waatcrkers , koekoeksbrood, enandyvi, van elk een handvol, dit 't zaamen een wynig gekneuft, en dan het zap hier uyt gepartt, gebruykt men hier van driemaal daags een halve leepelvol, in een glas huy, bier, of wyn. Men kan zig ook bedienen van fyroop van leepelblaaden, fyroop van beekeboom,van elk een once, en conferf van vlier, een lood, onder een vermengt, gebruykt men twee a driemaal daags, een eyer leepel vol. Ook doen zig gemeenlyk in deeze ziekt verfcheiden toevalle op; Waarom wy hier zullen laaten volgen eenige MIDDELEN TEEGEN de TOEVALLEN der SCHEURBUYK, KORT- AAMIGHEID, en BENAAUDHEID OP DE BORST. Is deeze ziekte zeer eygen, Wanneer men dan dezelve verneemt, kan men (behalve de genoemde middelen) tegen 't zelve gebruyken duyvelsbeet, boef 'blaaden en longekruyd , van elk een handvol, gekookt op een mingel waater , of getrokken op een fles wyn, en driemaal daags een theekopvol te gebruyken: Zo ook diend tegen Bedorven Tandvlees , de mond gefpoeld met pcnning- krüyd  VOOR ONVERMOGENDE. 293 kruyd en leepelblaaden van elk een handvol, gekookt op een pint waater, Of liever het zap uyt deeze kruyden geperfl, en driemaal zoo veel waater 'er by gedaan. Of neemt een leepel vol van het uytgeperjle zap, van waater baanenvnet, leepelblaaden, muurpeeper, en een leepelvol Azyn, gemengd ondrie theekoppen vol waater. Of van da genoemde zappen een theekop vol, gemengd onder eeven zo veel hooning, en hier meede 't Tandvlees gewreeven. Teegen de Blaauwschuytige Vlekken , neemt men, indien dezelve niet ras genoeg verdwynen, Leepelblaaden, twee handen vol, camillen, en byvoet, van elk een handvol, gekookt op één, en een half pint waater, en hier meede de plekken gewaffën, of een doek in dit vogt warm zynde gedoopt, en 'er opgelegd: Ook het zap geperjl uyt leepelblaaden, waaterkers, perszen kruyd, en alszem, gemengd onder ongezoute varkens reuzel, of varsze booter, en hier meede de vlekken gefmeert. Teegen de Pyn- en Krimping der Büyk , diend een Clifteer van heemjlwortel, maluwe , bilfenkruyd, graskruyd, Camillen, en meHiaten, gekookt in één pint varsze zoetemelk , doorgezygd, en in 't vogt een kiont booter gefmolten. T 3 Tee-  294. HUIS-APOTHEEK Teegen de Pyn in de Beenen diend het zetten der voeten in warm waater, daar Camillen, en Leepelblaaden in gekookt zyn: dog zo de beenen Oopengebrooken zyn, heeft zulks meerder te beduyden, alzo men door 't op leggen van eenige aftrekkende dingen, gevaar loopt van nog meer kwaade humeuren uyt 't lighaam in 't been te Lyden , en daar door de oopeningtn te vergroot en, van langen duur te doen zyn, en zeer gevaarlyk te doen maaken: men heeft in zulk geval zomtyds met goed gevolg gebruykt, gepeldegarft een theekop vol, Camillen en bilzenkmyd, van elk een handvol , gekookt in zoetemelk een pint, en tusfchen twee fyne doeken van oud fchoon linnen op 't been gelegd. Ook Beekeboom in bier gekookt, en tweemaal daags ververft. Ook weegbreeblad. dog hoe wyniger aan 't been gedaan , hoe beeter , want zo het toegaat zonder dat het Lighaam van de kwaade ftoffen gelooft is, maakt zomtyds kommerlyke gevolgen , alzo de febeurbuykige vogten dan dikwils nog grooter kwaad veroorzaaken op de ingewanden,'t is daarom beft, dat men door inwendige bloedzuyverende middelen, booven gemeld , de natuur tragt te ontlaften, want zulks gefchied zynde, ziet men menigmaal dat de bee-  VOOR ONVERMOGENDE. 295- beenen van zelfs toegaan, zonder dat men kwaade gevolgen heeft te vreezen. Mr. Beurzenfnyder, had de gewoonte van dusdaanig geftelde beenen door eenige fcherpe bytende middelen, tyden agter een , open te houden , waar door de Lyders niet alleen klaagde over de wreede pyn, maar bevonden het eene gat, by 't ander doorgebrooken ; tot eyndelyk een kundige Apotbeeker, 't bedrog ontdekte, en op Docloraale raad een wel ingerigtede Bloedzuiverende Drank, deed gebruyken, Welkers gevolg was, herftel der gezondheid niet alleen , maar ook 't van zelf toegaan derBeennen, zonder eenig kwaad gevolg. Teegen de Beeving, en Pyn in de Leeden en Gewiugten , gelyk zulks zomtyds door de fcheurbuyk word veroorzaakt, is dienftig knoppen van alft, Leepelblaaden, boksboonen, gerard en byvoet, van elk een handvol, dit t' zaamen getrokken op een mingele goede witte wyn, waar van men 's morgens een glas vol gebruykt. Teegen de Walging , helpt veeltyds 'e gebruyk van zoetemelk welk die door haar verzagcende aart, de fcherpe hoedaanigheid der vogten (waar uyt in dit geval de Walging doorgaans ontftaat) aanmerkelyk verzagt. Teegen de Brand , en Binnekoortszen , T 4 diend  206 HUIS-APOTHEEK diend leepelblaaden ,penningkruyd,wortels van paardenbloemen en zuuring, van elk een handf vol, gekookt op een mingel waater, en van 't doorgezygde nat, twee a drie maal daags een glasvol gedronken. Teegen de Geswellen, die zig in zwaare fcheurbuyk gewoonlyk op doen , diend waalwortel, wortel van witte wyngaard, alszem, Jleenkruyd, en glaskruyd, van elk een halve handvol, gekookt op een pint zoetemelk, dan doorgezygd, en in deeze zo veel kruym van wittebrood gedaan tot het de dikte heeft van een pap, en dit by herhaaling op 't gefwei gelegd. Ook Camillen, melilooten, glaskruyd, maluwe en bingelkruyd, van elk een handvol, gekookt op één, en een half pint waater, en in 't doorgezygde vogt gedaan een theekopvol oly, en hooning een onc, en zo veel garflemeel, en meel van lynzaad 'er onder gemengd , tot het de dikte van een pap heeft. Ook een handvol alszem, en drie varsze hoender eyeren , 't zaamen onder een geftampt, en opgelegd. Ingeval van Verouderde en vervuyleverfweeringe , Neemt met 't uytgeperfte zap van leepelblaaden, ftinkende gouwe, en geruwe , vermengt met rauwe hooning , ter dikte van een zalf, en hier ingedoopt een pluk-  VOOR ONVERMOGENDE. m plukzel, en op de lydende plaats gebragt, en een weegbreeblad, 'er over heen gelet.' Teegen De Roos, Neemt men vlierbloemen een hand vol, gekookt op een pint waater, en de Ontftooken plaats Gebet, Of ook doeken m dit vogt gedoopt, en 'er opgeleyd. In geval van Buykloop, welk indeeze ziekte zomtyds voorvald , diend dezelve niet aanftonds geflopt; men gebruyke befte rhabarber, een half lood, knoppen van alszem en penningkruid, van elk een halve handvol, getrokken op een pint goede wyn. en twee, of driemaal daags hier van een kelk gebruykt. Zo zig VVaaterzugtigheid op doet, moet zulks niet te fterk worden afgedreeven, maar flegts vlierthee gedronken, 't welk de' eygenfehap heeft de overtollige vogten zagtjes aftezetten. Het gebeurd zomtyds dat na een Langduurige en heftigefcheurbuyk,groote vermindering van kragten, vermaagering, en Uytteering volgd , In welk geval 't gebruyk van zoetemelk, zeer dienftig is; nog kragtiger is varsgemolken melk van een Gyt onder wiens voeder gemengt is, leepelblaaden of beekenboom, of Penningkruyd. Ook js 't den Zoodaanige, gelyk ook alle fcorbuhge geitellen zeer geraaden, zig aanhoudend te bedienen van de T 5 BE-  208 HUIS-APOTHEEK BEHOEDMIDDELEN, TEGEN DE SCHEURBUYK. Welke van dien aard zyn, dat zo imand 'er zig van bediend, niet licht over fcheurbuyk klaagen zal, en dan komt voor eerft ïn aanmerking de Lugt ; deeze diend te zyn zuyver,fris, zonder dampen, een lugt, die niet koud en vogtig, maar gemaatigt is, is hier de befte ; want eene koude, natte , miftige, en dampige lugt, helpe de kwaal veroorzaaken; fpys en drank, die zwaar is, en grof, dik bloed verwekt, moet hier zorgvuldig vermeyd, als vlees, en vis, die lang ïn 't zout geleegen heeft , of gerookt is, fpek zauzyzen, bokking, Jalm, Eendvoogels enz. Al wat van 't varken komt is hier nadeelig ; dog minder voor ambagts lieden, dan voor die wynig beweeging hebben; Ook is 't varkens vlees dat oud is fchaadelyker dan 't varsze: inzonderheid doet hier veel kwaad , brood dat van bedorve roggen of tarw gebakken is, of vogtig, en daar door muf geworden is; 't zelve doet ook waater dat brak, of op eenige andere wyze bedorven is, zo ook muf bier of wyn die gekaamt is: in teegendeel behoort men te gebruyken goed, zuyver vars voedzel, dat ligt te verteeren , en in zyn aard  VOOR ONVERMOGENDE. 20? aard verdunnend, Oopenend, en bloedzuyverend is, waar toe zeer dienftig is 't Eeten van veel groentens, als andyvi, zuuring, ïatou, enz. onder welke men een hand vol leepelblaaden , doen kan , ook varsvlees, als kalfs- en OJJenvlees, dat niet lang in 't zout geftaan heeft, en dan gegeeten met moftart; ook hoenders, padryzen enz. De falaat van latou, andyvie, waaterkers enz Is by uytftek nuttig; de zoetigheid is hier minder dienftig, dan de zoetemelk: de drank behoord zuyver te zyn, als goed uytgegift bier, inzonderheid, Zo men het eenige tyd op leepelblaaden heeft laaten trekken, 't welk zomtyds in de opkomft deezer ziekte, alleen een middel ter geneezing is; Ook rynze wyn, goede klaaren huy, enz. Op 't welke men leepelblaaden, beekeboom, boksboonen enz- kan laaten trekken; zoo kan men ook tot een daagelykze drank gebruyke. Varsze zoetemelk een mingelen, daar in gemengt één, of meer var/ze geklopte eyeren, dan gekookt, zo rund de melk, welke men doorzygd, en drinkt het doorgezygde nat, 't welk niet alleen tot een behoedmiddel ftrekt, maar by herhaaling gebruykt zynde, dikwils tot gewenfte geneezing der ziekte zelfs gebruykt is: inzonderheid zo het zelve in de Maymaand gefchied, alzo dan de melk ia  sod HUIS-APOTHEEK in zyn befte kragt is; Zo ook kan ten zelve eynde dienen, leepelblaaden , een handvol, getrokken op een vies goede witte wyn , en hier van alle morgen een kelk vol gebruykt. De Oeffeningen van Arbyd, en Ruft , behooren niet te veel, nog te wynig, maar middelmaatigt te zyn; de llaap nog tekort, nog te lang; de beweeging niet al te zwaar, ook niet te gering; daagelykze wandeling , verdiend voor veelerly zoort van beweeging , den voorrang , inzonderheid in een friffe buyten lugt, daar den reuk der Croentens\ hert verkwikt, Want hoe veel de Tuyn lugt toe brengt ter bevryding van de fcheurbuyk,, weeten de zeelieden, welke betuygen dat op langduurige ryzen, niets tot meerder geneezing deezer ziekte ftrekt, dan Jandlugt, en 't gebruyk der Salade. Voorts diend men zo wel teegen al te groote Loslyvigheid , als teegen verftopping des Lichaams te waaken; een dikwils herhaalde mondfpoeling komt hier zeer te pas, gelyk ook het zuyvere van 't tandvlees , met uytgebranden aluyn : eyndelyk komt hier niet minder dan in alle andere ziektens een Blymoedig geejl gefiel zeer te ftaade. SCHRIK,  VOOR ONVERMOGENDE. 3or SCHRIK, VERSCHRIKKING. Is eene heftige beroering der Hartftogten waar in byde Ziel, en Lighaam Lyd ! hier uyt ontftaande dat den Lyder zig zaaken verteegemvoordigt waar van hy ten hoogfte afkeerig is, het zy de verteegenwoordige zaak in der daad Janweezig is, gelyk Brand, Jlardbeeving, een Ontroerend fierfval, .en diergelyke, het zy de verfchrikkelyke zaak alleen beftaat in de verbeelding des verfchrikte Lyders , wiens verbeeldingskragt openbaart wordt, in 't Jaatfte geval in die oogenblik verdorven te zyn; hoe 't ook zy, de febrikken, zyn doorgaans van 'gevaarlyke gevolgen; en 't heeft geen bewys noodig, wat droevige ziektens en gevaarlyke zoo wel als eyfzelyke toevallen door febrikken veroorzaakt worden: 't is ook daarom zeer te mifpryzen , dat men iemand uyt boertery , om eens te laggen een fchrik aanjaagd; zodaanig fpel veroorzaakte imand de vallende ziekte, een ander geduurige Oovervallen; Ettelykekinderen, óeStuypen; dat zyn kunftjes die meer Menffcben haat, dan Liefde aanduyden, en daarom van alle verflandigen zielen vermeyd worden: de gevolgen zyn zomtyds nog bitter genoeg, al word de fchrik niet voorbedagcelyk veroorzaakt; si  302 HUIS-APOTHEEK al ontftaat den zelve uyt eene zotte ongegronde verbeelding in den eenen, en eene zomtyds daar uyt voortfpruytende verbysteringen verwarring des verftands by andederen; gelyk als wanneer een grilzugtige, onder eene 't zaamgevloeyde meenigte, by geval koomende, niet (zo 't fchynt) om te aanhooren eene aldaar te doene reeden voering ingerigt tot verligting van 't verftand,- maar om de oogen, zo lang gints, en elders te laaten vliegen, tot ze eyndelyk , in één der hangende kaarszekroonen, als haar hoogfte voldoening'ruftede; en toen zag, (zo als men daar op fteroogende, fchier altyd meend te zien) dat een derzelve zig bewoog! ten val drygde, ja daadelyk met al zyn koopere blaakers van booven nederklouterde, en daar op, luydkeels uytfchreeuwde , menffcben bergje, bergje , bergje ,de Kroon zal vallen 1 De naaft by zynde , door zulk een onverwagt geroep verbyftert, naamen vol ontroering dewyk, voor niets, want de kroon zal nog vallen; die verder afwaaren raakten niet minder verbyftert, en vlugten al meede; tot ook die, die 't meeft veraf waaren, 't rumoer verneemende, zonder de oorzaak naar te fpeuren, deeden eeven zoo als zy de andere zaagen doen, met dit onderfchyd, dat ze nog  VOOR ONVERMOGENDE. 303 nog fchielyker vlugtede , en meerder geroep maakte, binnen gants wynig oogenblikken was een ieder vol verwarde denkbeelden, uyt zyn plaats, uytgenoomen den verwarring maaker ; deeze met een hoofd vol kroonzorg, had de voorzigtigheid van flilletjes zyn plaats te houden, neevens eenige wynige die omtrent hem zaaten: de verbyjiering, en Jcbrik was algemeen den een, liep teegen den ander, een derde viel onder de voet, de gevuurde ftooven, vallen over malkander tot verwondering dat 'er geen Brand uyt borft; ze vlugten bykans alle, dog juyft, naar die deuren, die dan geflooten zyn, 't gejammer was over al en niemand hunner wijl waarom ? elk zag rontzom , en vroeg, wat is 'er te doen? de meening was waarom verlaaten wy onze plaats? waaarom loopen wy, wy zyn verbaafl? verfchrikt? maai" uyt wat oorzaak , dat weeten wy zelfs niet 1 zoo devraagen, zoo de antwoorden, den een riep van brand, die 'er niet was ; den ander , de muur en vallen omver , die 'er nog wel valt ftaan, een derde fchreeuwde van nog akeliger, tot men begon te raaden van eenig dol mens, of paart, deeze kwaamen de waarheid 't naaft, naar dolheid fweemde dit norsze voorval, 't meelt; dog tot hun aller geluk,  3ot HUIS-APOTHEEK luk, maar voor wynig oogenblikken; alzoa deNaadcnkende ras gewaar wierden dac eene onregtmatige fchrik, de bedooking deezer woejlheid was; egcer moed 'et eenige tyd verloopen eerze alle konden weeten üat eene zoo ontydige, als beftraffenswaardige grilzugt de boom was, die dusdaanige vrugten keverde- eeven wel waaren de beklaagelyke gevolgen inde VerJchrikte, zoo fpoedig niet verdweenen, als gebooren; gelyk nog veejtn die het bedoelde geval bygewoond hebben, heugd. Zoort gelyke gebeurtenis viel eens voor te Har wig; één jongen roepende , 'er worden Matroozen geprefi; dog de gevolgen door de fchrik ontdaan, waaren «ants niet gelukkig. Hy behoord zeeker onder de gelukkigfte menszen die met eene waare Gelaatenheid onder alle moogelyke voorvallen bedaard , kan blyven ; dog al zo z.y!k eene gedeldheid minder huysveding vind, dan de haaftige fchrik; en't buyten 'c voorlang verboren Eeden , met moogelyk is zig van alle fchrik verwekkende vooi vallen te onthouden ; Zoo is 't ter gezondheids bewaaring zoo wel, als ter voorkooming van Ongelukkigen Gevolgen noodig, op eenige Ontroerende aandoening een goede teug te drinken En 't waater te hozen, men kan zig tot drank bedienen van één, of meer glaazen za>°-er reegenot rivier waater; ook van een halve vin-  VOOR ONVERMOGENDE. 305 vingerhoed Sakolade of in des zelfs plaats omtrent zo veel Ode Carme gemengt Onder een theekop, koud gekookt reegen waater; Ook een glas waater met een halve theekop azyn, vermengd, of eenige glaazen goede helderen huy: Ook is een Aaderlaating gants niet afte keuren; in tegendeel zeer heylzaam voor hun, die Bloedryk zyn: dog die hun bloed niet over de hand hebben, maar 't beeter dienen zou 't Zelve te vermeerderen, gelyk zwakke, zitkelyke enz. Dien zyn de laa~ tingen zo naadeelig , als 'c den hloedryke voordeelig is: 't Is hun beeter overvloedig te drinken; men heeft verfchyden maaien gezien dat zwakke, en minbloedryke perzoonen, hier door de gevolgen der fchrik. gelukkig zyn voorgekoomen, zelfs in zeer zwaare ontroeringen, als by Brand, by fmertelyk afjlerven van vrienden, en zoort gelyke beroerende voorvallen : men doet ten dien eynde den Ontjielde zo fpoedig als moogelyk is drinken een overvloed vangofde Jlappe thee, zonder- of bykans zondermelk, gemaatigt van warmte, doende in tuffchen de handen tot over de polszen , houden in koud waater; hoe zeer ook het oovervloedig drinken van thee, daagelyks herhaald, anders totnaadeel der gezondheid Zou ftrekken, Zoo is in dit geval egter 't V ge-  3o(5 HUIS-APOTHEÉK •gebruyk van den eenen fpoelkom vol, naa den 'anderen zeer dienftig , ten zy dat den Lyder een waaterzugtige was, in welk geval 't drinken fpaarzaam, zou moeten gefchieden; anders kan men met drinken een halve of geheele dag, ook twee daagen aanhouden , nageraade de' ontroerende aan doening minder, of meerder is; in welken 'tyd den verfcbrikte zig van eeten onthoud, hoe wyniger gegeeten , hoe beeter, flegts een wynig om de maag te fterken is in die tyd genoeg; Den ontroerde Lyder, behoord zig te deezer ftonden, van Leggen te ontdoen, zig in maatige beweeging te houden , als met een Wandeling in eene: voor den Lyder aangenaame plaats:' bier, wyn, chocolaade enz. Zyn in fchrikken ondieDftig. ■ Het is hun die ligt fchriks zyn zeer te raaden, zig een wynig teegen aandoenélyke gebeurtenijjen te harden , waar toe 't Krifiendom de aller befte zaaken aan de hand geeft: ook konnen zy zig wagten van 't reukeloos bywoonen der verwagtwordende Gebeurt enijjen die beroerend zyn , én waar toe zy niet geroepen worden: Die hopt, zonder roeping, loopt gevaar van er* gens fchiphreuk te lyden, fwaar te fchrikken, en, vol Ontroering buyten ftaat van weeder thuys  VOOR ONVERMOGENDE. 307 thuys te koomen; als die Munnik die fchipbreuk aan één zyner beenen leed; zig bekommerende over een gevaar dat hem niet te Naaken ftond;'t Welk den Agterkouzige en Nieusgierige dfo alles tot een baak mag dienen. De Schrikken hebben nietaltyd wynig naadeelige gevolgen; veeltyds ziet men het teegendeel, maar zelden zoo gelukkig, als dien Jigtige-, die zig door fchrik (van een vermomde te zien, en door die te worden aangevallen,) herfteld vond: dog alzoo dit als een zeldzaam uytwerkzel der fchrik is aan te merken; en de Schrik, natuurelyker wyze een oorzaak veeier onheylen is, is dezelve zeer te vermyden; en althans behoorde mén te waaken teegen de fchrik zonder naeezendlyke oorzaak. Veeltyds tog zyn de ligt fchriksze, aangedaan weegens dingen die hun nooyt gebeuren zullen, hoe meenig. maakt zig bevreeft, en fchrikt , voor iets dat nergens beftaat, dan in een verdorven verbeelding , zoo als uyt de aangehaalde Monniks gefchiedenis blykt; die alleen maar is by gcbragt, om inzonderheid den ligt fchrikze, te beduyden, hoe ze meenig werf zelf oorzaak zyn van haar eyge Leed, in omftandigheeV 2 den,  So8 HUIS-APOTHEEK den, die om te vermyden genoegzaam onder haar bedwang zyn: Als ook de bittere ontroering, en de daar uyt ontftaande bystere verwarring der dan tegenwoordig zyn de Denkbeelden, welke in den zoodaanige ontftaan, op 't minfte ongewoone- en zelfs onverwagte- voorval, zoo als zoortgelyke gefteldheeden als die van den Slaager, uytwyzen: 't zy dan de ligt fchriksbeid gebooren word uyt één voor af gaande fwaare fchrik; 't welkeen beklaagelyke toeftand is, alzoo den Lyder zig in eene byna geduurige ontroering, als in eene byblyvende fchrikking bevind, 't welk zig op ieder gedruys, op 't geringfie geftommel, ja zelfs op 't minfte gehoor van- of denken aan de zaak waar door de fchrik verwekt is , zig verheft- 't zy dan, dat dusdaanige gefteldheid Aangebooren is, gelyk dikwils plaats heeft: en veroorzaakt word uyt, Schrikken, fwaare ontroeringen, en fterke aandoeningen voor de geboorte; waarom het zo Onvoorzigtig, als Beflrajfens waardig is, in zommige lofle moeders , die zig in zeekere ernftige gefteldheid in plaats van alle geleegenheid tot Schrikken zo veel moogelyk te vermyden , zig met eene groote onbezuyftheid, in omftandigheeden ingeeven, waar in ontroering te voor  VOOR ONVERMOGENDE. 309 voor zien, en niet, wel moogelyk te vermyden is ; 't is flim genoeg , indien de Schrik in die fiaat, onvoorziens oover valt, al zoo een toekoomende fchepzel met de gevolgen zomtyds al zyn leeven lang, te worftelen heeft: 't gebeurd ook wel dat de Ligtsfchrikheid ontftaat uyt eene zeer teedere gefteldheid, 't welk veeltyds naar 't koomen nyt eene ziekte plaats heeft, 't welk men Aantrekkelykheid noemd; hoe 't ook zy den Mens in 't algemeen befchoud, vind zig de eene min, de andere meer, in eene gefteldheid waar in hy Schrikken kan, want hy is Gevoelig, en men kan hem nooyt zonder gevoel aanmerken, want zonder Gevoel te zyn, is zonder Hartftogten, te zyn, en zonder Hartftogten, zonder Ziel, nu een mens zonder ziel, is een fchaaduw , een fchim, een fehyn; een mens: Gemaatigde Aandoening te hebben is menflyk; gants ongevoelig te zyn onmoogelyk; dog Beroerende aandoeningen zyn aftekeuren; Effenbaarheid van geeft, is Wenslyk; zig zelfs te Bezitten een onwaardecrlyk voorregt : Wat is dan niet zulk een ftaat beminnelyk ? waar in iemand geen Weezendlyk Kwaad kan weedervaaren, maar de vreeslykste dingen zomtyds oorzaak van groote Blydfchap worden ? en den mens onder alle lotgevallen , V 3 zyn  3io HUIS-APOTHEEK zyn JVeezendlyk Geluk Bevejligt ,en Vermeerdert vind; dit is 't Vwrregt, dat alleen aan 't waare Kriftendom verknogt is, en over zulks buyten het Euangelium te vergeefs gezogt, en van deugdlievende- en opmerkzaa~ me Krifienen alzoo bevonden word. SCHRIKKING der KLYNE KINDEREN, in den SLAAP. Ontftaat veeltyds uyt eenige verdorven ftoffe in de maag , welkers dampen naar de Harszentjes Stygen, hier teegen is zeer dienftig, geprepareerde andyvi fyroop , een eyerleepeltje vol, in een wynig waater gemengd , 't welk men om de vier, of vyf uuren in geeft. Of opregte geprepareerde Krceftsoogen, een vierde gedeelte van een vierendeel loods, men geeft het in een leepel vol waater in, eer dat het kind zuygt, tweemaal daags. SCHURFT, SCHURFTHEID. Deeze ziekte die in haar aard Befmettelyk is, oopenbaard zig meenigmaal zeer hartnekkig, willende zomtyds niet gemakkelyk voor geneesmiddelen wyken : dezelve is tweederly, naamelyk natte Schurft, en droo-  VOOR ONVERMOGENDE. Sn ge fchurft; de eerfte vald gemeenelyk in Jonge,en Volbloedige lieden, de hatftemeeft in oude, en maagcre meniTchen, ze ontftaan byde uyt dezelve oorzaak, naamelyk, een bedorven ziltig bloed, welke bedorvene gefteldheid des bloeds ontftaat door een zeer ongereegelde Leevenswyze , als 't Eeten van allerly onrype fruyten, verzoute en in den rook verdroogde fpyze, in zonderheid doet hier veel toe de Luybeid, met zyn kaamerraad, de bekoorelyke Morszigbeid: ook kan den zelve ontftaan door Befmetting, als men naamelyk Scburfde perzoonen aanraakt, of by Jlaapt, of haar kleederen aan raakt, 't welk daarom met voorzigtigbeid, en zonderden Lyder fmaadheid aan te doen, behoord vermyd te worden; dog al zo 't geen peft is, zal de tuften ftaande lugt de befmetting geenzints over brengen. De geneezing is in byderley zoorten dezelve, naamelyk: door afiyding der Oovertollige zoute vogten. Schoon deeze ziekte zig wel omtrent het gantze Lighaam kan verfpryden, oopenbaard zig nogtans dezelve allereerft aan de handen, inzonderheid tujjchen de vingers, in de natte fchurft vertoonen zig in den aanvang , één, of twee bladren met helder waater gevuld, welke ondraaglyke jeukte verwekken, zo indien deeze blaaren door V 4 op-  3i2 HUIS-APOTHEEK opkrabben worden geoopend , gelyk dikwils gebeurd , veroorzaakt dit uyt geloopen waater, eene voordoopende fchurft over 't Lighaam alwaar 't zig verfpryd, de kwaal doet zig in den beginnen niet gemakkelyk onder kennen , dan voonaamelyk door de jeukte tuffchen de vingers; Eevenwel in den voortgang teekent zig deeze ziekte door de veelheid haarer blaaren duydelyk genoeg, welke gekrabd zynde leelyke Rooven agter laaten, welke rooven weederom klyne Befmettelyke fmeeren veroorzaaken; verfprydende in tuflchen de ziekte zig over 't gantsze lighaam. Wanneer de ziekte zig ontdekt uyt eene andere oorzaak dan befmetting, moet den Lyder zig voor alle dingen onthouden van alle voedzels die oorzaak tot de kwaal zou konnen geeven, als Zoute, en Zuure, Vettigheeden, en Speceryen; men geeft te drinken wortel van klajfenblaaden, drie oneen, en Sajfefras, een half lood, gekookt op een pint waater, doorgezygd, vyf of zes glaazen daags. Of bittere andyvi wortel, wilde weegbree wortel; en wortel van pimpernel, van elk een handvol, gekookt op omtrent een mingel waater , doorgezygd , en gebruykt als 't voorige. Of waater kers, duyvekervel, en eerenppys, van elk een hand vol > Se-  VOOR ONVERMOGENDE. 3r3 Seneblaaden, een half lood, dit 't zaamen klyn gefneeden, en een theekop vol gedaan in een trekpot, om als thee te drinken , driemaal daags telkens eenige kopjens; intulTchen doet men den zieke om de zes, of agt daagen, Purgeer en, Met eremortarter, Jeneblaaden en jalappen , van elk de helft van een half vierendeel loods, dit 't zaamen tot poeder gemaakt, en onder een vermengd, word in één, of twee ryzen ingenoomen, met een leepel vol van een der gemelde dranken. Of neemt manna twee oneen en zout van fedlitz, een half lood, gefmolten in een glas warmwaater, en in een, of twee keeren ingenoomen. Ook is zeer dienftig om de fcherpe en zoute vogtigheeden uyttelyden jalappe , en heryde wynfleen, van elk de helft van een half vierendeel lood, tot poeder gemaakt; kinderen gebruyken maar de helft van dit poeder, Ook diend ten zeieynde, alandswortel, pimpernelwortel, engelzoet , duyvenkrop , en perfike bloezem, van elk een hand vol, zajfefras , en zoethout, van elk een lood , en feeneblaaden, twee lood, k!yn gefneeden, en door malkanderen gemengd, giet men hier op een mingel kookend waater , koud geworden zynde, nog een half pint goede oude wyn, waar van den Lyder s' morgens, en s' avonds een kelk V 5 vol  3i4 HUIS-APOTHEEK vol gebruykt, deeze Purgeerdrank uytgebruykt zynde, neemt men één, of tweemaal daags in, blom van zwaavel, de helft van een half vierendeel loods, zulks dat men één, of meer daagen hier meede aan houd. Vervolgens, fmeerd men de ontftooken plaatzen en deszelfs omtrek 'smorgens nugter, Met varsze varkens reuzel, twee oneen , gejïooten fwaavel een onc, en ammo* niaczout, een vierendeel lood, onder elkander vermengd. Of neemt patikwortel, waater linzen, ypenbladen, en jenever beziën, van elk een hand vol, en een klont fchoorjlcenroet , dit 't zaamen gekookt op een mingel waater, en daar meede het lighaam gewaffën. Men moet met het gebruyk der zalf niet al te fchielyk zyn, al zoo het lighaam alvoorens door purgatien behoord gezuyvert te zyn, en men met het gebruyk van een der Voorgemelde dranken aan houd; Want anders loopt men gevaar van 't kwaad naar binnen op de Eedelftedeelen te dry ven, 't welk inzonderheid plaats heeft indien men zalf gebruykt, waar onder kwik vermengd is, waar door dan de ziekte merkelyk verfwaart, en zeer gevaarlyk word. Zoo het kwaad door Befmetting is veroorzaakt, gebeurd  VOOR ONVERMOGENDE. 315 beurd het dikwils dat het zelve door 't fmeeren met de genoemde zalf verdwynd. Geduurende het gebruyk deezer middelen, moet men zig niet alleen wagten voor zoute, vette, en zuure fpyzen , en warme drank, maar voor al ook voor koude en nattigheid. Het gebeurd zomtyds dat na eenige tyd de kwaal verergerd, in welk geval men de purgatiën, gelyk ook de dranken hervat: Ook dat de ziekte door deszelfs hardnekkigheid lang van duur is, in welk geval de warme baaden , na voor of een zagte purgatie gebruykt te hebben, dikwils van uytfleekende dienfl zyn; zzvaavelagtige baaden, na purgatiën hebben dikwils herfteld ; ook zyn van geen minder dienfl geweefl koude Baadingen, in rivieren., of andere waateren zelfs daar de kwaal zeer erg trof. Men moet in' deeze ziekte dikwils van Linnen veranderen, en 't Linnen , gelyk ook al de anderen Kleederen met Swaavel in de oopen Lugt berooken, eer men ze aan doet: men behoord ook voorzigtig met de uytgetrokken kleederen om te gaan, vermits dezelve de befmetting hebbende , het kwaad niet alleen aan andere kan meededeelen, maar ook aan den Lyder zelfs wanneer hy al geneezen was. SIN-  3if5 HUIS-APOTHEEK SINKING en SINNELOOSHEID , Ziet Letter, Z. Zinneloosheid. SLAAP-ZIEKTE, SLAAP-ZUGT, ONNATUURLYK SLAAPEN, Is eene zeer diepen Slaap, of liever eene Verdooving, die in de grootfte verkouwing beftaat, naamelyk vermindering der natuurlyke Warmte, waar uyt eene verfterving der leevens geeften gebooren word, in welke toeftand denflaaper in dier voegen aanhoudend vafi Slaapt, dat 'er nog door roepen , ftooten, fteeken enz. of befwaarlykof geheel geen makker worden plaats heeft; geen anderen teekenen van leeven zig verwonende dan Aademhaaling ; zynde deeze fiaap van de gewoone- de natuurlyke Slaap zeer onderfchyden; want daar deeze ooverkomt, na eene maatige Beweeging, en gewoonlyk waaken, daar oovervald de Onnatuurlyke flaap onvoorziens gelyk als eene ziekte, gaande doorgaans met een wynig koorts verzeld; zoo Noodzaakelyk, en Voordeelig als de eerfte is, zoo naadeelig is de laatfte : den mens kan buyten poozen van Sbaap niet leeven, alzoo wynig als zonder Jlonden van Waakzaamheid en Beweeging; de gezondheid vorderd eene gereegeldeafwifleling van Ar- beyd,  VOOR ONVERMOGENDE. 317 beyd, en Rufl; dog zo ras zyn deeze beurtwiflèlingen niet aanhoudend onordentlyk, of den mens voeld zig ongefteld: door den natuur lyke Slaap worden de ver vloogen geesten herfteld, de natuurlyke warmte vermeerderd , de raauwigheeden verteert, de de werktuygen des lighaams bevogtigt, de verlooren kragten herfteld, en dus op nieuw toegeruft tot het hervatten der daagelykze beezigheeden, dog de Slaap boovenmaaten zynde,heeft denzelve zulkegedienftige uitwerkzelen niet, maar verzwakt het lighaam, en veroorzaakt zeer veel Oovertolligheeden; in teegendeel zoo den flaap onnatuurlyk is, en den Lyder door geen middel is wakker te krygen, dan eindigd deeze flaapzugt in den dood: zeer lang Eevenwel kan deeze Slaapziekte aanhouden, zonder dat men het wanhoopig behoeft op te geeven: zommige blyven vier daagen fiaapen, anderen een week, en nog onlangs, in dit loopende jaar een Jongeling te Hamburg ruym drie weeken, men onderhoud in tuflchen de Lyders met vleesnat, druppels gewys in de keel gebragt, enz. De flaapziekte neemt haar oorzaak uyt veeierly geleegenheeden , als uyt Kwaads dampen der Maag, en Darmen, Warmen enz. Gaat zomtyds verzeld met Kwaadaartige Koorts*  3i8 HUIS-APOTHEEK -Koorts-ze opftyging, enz. Ook volgt denzelve wel op 't onvoorzigtig gebruyk der 0pium , Nagtfcbaade dolyk enz. en andere geneesmiddelen die een verdoovende kragt hebben ; hier toe behoord ook den damp van doove kooien, 't welk dobbel fchaadelyk is, ïn een nieuw geboud, met Kalk varsbeftreeken vertrek; ook karc den zelve ontftaan uit een val, of floot op 'de pan der Herszenen : alle welke dingen doen ontftaan , zodanige verdooving, en verftopping , in de dier lyke geeften , waar door dezelve buyten ftaat eeraaken, tot haar werking, om naamelyk op eene behooriyke wyze te vloeijen in de zinnelyke werktuigen. 't Geen tot herftel der Lyders behoord te worde aangewend , beftaat in 't gebruyk van middelen om ze waar 't moogelyk wakker te krygen ; waar toe diend behalven wryven, ftooten, of op andere wyze wekken dat men eenig nieskruyd dooreen fchaftje in de neus blaaft, als fnuyf tabak , of Leliën van daalen, en maag bloemtjes tot poe* der gemaakt: Ook diend om aan te ruyken tnoflaartzaat, wynruyt en Jjuyn , van elk een wyn'g in fterke azyn geweekt, en onder de neus gehouden. Ook de flaapen van 't hoofd, neus, lippen en polszen men fterke azyn gewreeven. Ook diend zomtyds eenige drup*  VOOR ONVERMOGENDE. 319 druppels koud maater, op 't hoofd gegooten; ook Spaanfevliegen plyjters aan de kuyten te leggen, en onder teegen de voeten de volgende pap binden, nam: moftaart een theekop vol, zuurdeeg, eeven zo veel , zout omtrent zoo veel, wynruyt, en zaad van Tuynkors , van elk een handvol, en één bol Knoplook, dit (de kruyden een wynig gekorven) alles onder een gemengd, met zoo veel befte myn azyn, tot het de dikte van een pap heeft, en dan eeven opgekookt. Ook Clifteeren daarzoztf en zeep, of een wynigje van Colokmint appelen in zyn: Ook kan men op de kruyn van 't voor- en agt er- hoofd leggen, mariolyn, lavendel, betont, milde thym, en roozemaryn, loarier, en jenever beffen van elk een handvol, gekookt op een jpint (of zoo veel meer als noodig is) fterke azyn en tusfchen twee doeken, teegen 'thoofd gedaan: van geen minder dienft is 't volgende nam: thym, mynruyt, zaali, boonekruyd, hyzoop, en moftaartzaad, van elk een halve handvol , gekookt in een pint goede azyn, doorgezygt zynde, doet men de heete maaszem in den neus opgaan, door middel van een tregter welkers wyde end men bovende waaszem houd; men waft met dit doorgezygde zap, 't agterhoofd, en de Kruyn, en legt vervolgens de in azyn gekookte kruyden  32o HUIS-APOTHEEK den tuflchen twee doeken op de Kruyn van 't hoofd: indien men dit vogt nog fterker , wil hebben , mengt 'er zout en moflaart onder. Indien men zoo gelukkig is, dat den Lyder wakker word. doet men de volgende kruydertbee, drinken, nam: valeriaanwortel, manderkruyd, betonikruyd, zaali, lavendelbloemen en Arabize ftechasbloemen, van elk een hand vol, dit 't zaamen groffelyk klyn gegneeden, en hier van een theekop vol in een trekpot gezet, kookend waater er opgedaan, en gedronken als thee; dit zelve diend ook tot een behoedmiddel teegen Jïaapziekte; gelyk ook ten zelve eynde diend, zig één- of tweemaal s' jaars de fpeenaaderen te doen oopenen door bloedzuygers; zo ook 't gebruyk van één, of meêr kopjes goede fterke koffi, op 't eynde der maaltyd, die met deeze ziekte zyn aangevallen geweeft , of gedrygd worden , hebben zig zeer te onthouden van wyn, fterke dranken enz. Ja van alle fpyze, en drank, die veel dampen in de Herszenen konnen voortbrengen ; den zodaanigen dienen wynig, en ligt voedzeh, maatige, en dikwils hervatte beweeging, gelyk wandeling enz. niet veel, en althans niet al te gemakkelyk leggen, zig in lichte, en lugtige vertrekken te onthouden,  VOOR ONVERMOGENDE. 32r den, een friiTe, en ruyme lugt te zoeken; en oopen lugt te houden. SLAAPENLOOSHEID, SLAAPG EB REK. Het geen van de flaap gezegt is, fiaame.lyk dat dezelve te veel zynde, 't Lighaam krenkt en verfwakt, dat zelve heeft niet minder plaats van te wynig, Jlaapeloosheid; Want al zoo de natuurlyke warmte, en diersgeeften vervliegen , en verflyten , geduurende dat men waakt, zoo is den flaap weederom ten uytterfte noodig, ten eynde de natuur .enaanzien van 't verloorene, zig weeder herftellen: dog byde vereyft eene juyftbeid oovereenkomftig de welftand van den Mens, want te veel jlaapen, en te veel waaken, veroorzaaken Onbekwaamheid der ziels vermoogens, en verfchyden ziektens des Lighaams. Te lang aanhoudend waaken, het zy iemant te wynig Jlaapt, of geheel Slaapcnloos is , veroorzaakt veel raauwigheid , want daarze eene geftaadige en Aanhoudende beezigheid plaats heeft, zonder tujfenpoozing van ruft , welke inzonderheid door den flaap bevordert word, zoo ontftaat uyt dusdaanige flaapenloosheid , Hoofdpyn, duyzeliz' W beid,  322 HUIS-APOTHEEK i beid, 't aangezigt is ingevallen, de oogen vertoonen zig los in hoofd, 'er komt koorts ylboofdigbeid, algemeene verfwakking,ja eyndelyk uytteering: Deeze ziekelyke toefiand word gebooren, door eene al te vrye, en niet tegen gehoudene toevloeijing der dierelyke geeften in de werktuygen der zinnen; want alzoo_ den Slaap verwekt word, als de dampen in de Herzenen het beginzel der zenuwen fluyten, en daar door den invloed der dierelyke geeften uyt de Herzenen in de zintuygen verhinderen; zoo moet volgen dat uyt gebrek dier noodzaakelyke- flaap verwekkende- dampen, de Slaapenloosbeid veroorzaakt word; of dat 'er fcherpe beroerende dampen ontftaan , die in plaats van de dierlyke geesten in flaap te zuiTen, dezelve veel eer ontftellen, en inroer zetten. Welk Slaapgebrek aanlyding ontfangt, uyt fwaare pyn, groote, enomnaatigc zorg, enz. Aamborftigheid, ziekte, enz. Wanneer de flaapenloosheid gebooren word uyt eene teegenwoordig zynde ziekte (gelyk_ dezelven doorgaans de metgezel der ziektens is,) dan verdwynd 't gemeenelyk van zelfs, met 't afneemen der ziektens komt den Slaap wel wederom; dog buyten aanmerkelyk ziekte, den Lyder nog uyt* en ingaande,  VOOR ONVERMOGENDE. 323 de gelukt dit zoo gemakkelyk niet; eevenwel zyn gefchikte middelen by der hand te neemen namelyk: Lettouw zo vars als ze te krygen is, een handvol, zoete gepelde amandelen, zes fluks, gekookt op een half pint waater, dan uytgeperft, en in 't nat vermengd fyroop van gedroogde roozen, of fyroop van violen, een lood, en dit in eene rys, of de helft hier van , ingenoomen, 's avonds naar bedgaande. Of gedroogde roozen, een handvol toebereid als 't voorige met fyroop van vlooien, en ook zoo ingenoomen , Ook diend uytwendig roozen, vlooien plompen, latouw , en donderbaard,vm elk een handvol, zaad van latouw, bollen, en bilzenkruyd , van elk een lood, gekookt op ruym een pint waater; zoolang tot het omtrent droog is, dan deeze kruyden'laauw zynde, tuflchen twee wollen lappen, voor 't hoofd tot aan de ooren toe, gedaan, naar bed gaande: Of voor die niet wel nattigheid aan 'c hoofd konnen veelen, zo neemt men pitten van perfike Jleenen, een onc, gedroogde betoni, bilzenkruyd , roode roozen , zaad van latouw, en bollen , van elk een half lood, dit te zaamen groffelyk gejïootm , tuffen twee doeken genaiyc als een marafii, langwerpig dat het voorhoofd en ie Slaapen beflaat, 't welk men warm geW 2 maakt  324 HUIS-APOTHEEK maakt zynde, aan)egd; en hier meede gaat leggen. Ook oly van roozen, ofvanvioo' len, en hier meede 't Voorhoofd, en de Slaapen beftreeken , als men ter ruft gaat; 't zelve doet ook oly van nootemufcaat. Den Lyder diend zig te onthouden van veel beweeging; en zig ter ruft fchikkende, diend den zelve een kaamer daar wy• nig of geen licht, maar zo veel te meer ftilte is, en daar in, een zagt ruftv er wekkend Bed; de gedagten behooren niet op allerly voorwerpen te maaien, of door verfchiet nieuw voedzel aangebragt: de fpyz' diend gezond, en ruft verwekkend, en des zelfs gebruyk maatig te zyn; de drank niet te dun , nog te oovervloedig , heete waater dranken als Koffi, Thee, enz. zyn hier te vermyden , beeter is goed bier, melk, Chocolade, ook 't maatig gebruyk van een glas goede wyn, dikwils is van gewenfte uytwerking geweeft, s' avonds een uur voor 't naar bed gaan , in plaats van andere voedzels tot een avondmaal gebruykt , een Booetr'dm, en kort daarop een pap van bloem van tarwmeel, of garflemeel; gekookt in varsze zoetemelk. SLAA-  VOOR ONVERMOGENDE. 325 SL AAPENLOOSHEID der KINDEREN. Word dikwils veroorzaakt door de ongemakken die de Kinderen bezonder in de eerfte Jaaren onderheevig zyn, als Krimpingen in de darmjes, Wormen, Tanden enz. 't Welk doorgaans minderd, Of ook wel geheel ophoud, met 't eyndigen dier ongemakken ; Eevenwel om den flaap te bevorderen kan men zig bedienen van V;nkelwaater een onc, en hier in gedaan fyroop van violen een half lood, waar van men één leepel vol in geeft , 't zelve mengende onder de pap of drank, als ze ter ruft gaan. Of neemt llegts fyroop van roozen, een Yerleepeltje vol, op zig zelfs, of onder den drank gemengd. Of oly van roozen, gefineerd op de hor ft, pohzen en Slaapen des hoofds. Men gebruykt voor de kinderen dikwils Slaapbollen , dog doorgaans tot groot nadeel, wyl de bollen een verdoovende kragt hebben, 't welk de Vlugheid der dierlyke geeften nkt wynig ftremt; Waar door dan, weegens de weederzydze zeer naauwe betrekking van Ziel en Lighaam , 't denkings vermoogen gants geen voordeel ontvangt, ft is daarom geen vreemde zaak te zien dac zy de Scbranderfte bollen niet worden, die in W 3 haar  216 HUIS-APOTHEEK haar kindsheid bollen zyn ingegeeven: kinderlievende Ouders, die volgens betrekking, en pligt, zoo wel 't Zeedelyk- als Lighaamelyk welzyn van hun krooft behartigen, handelen des weegen voorzigtig, met niet ligtvaardig tot Slaapmiddelen oover te gaan; de natuur (door geen pyn, of ziekte verhinderd zynde,) is in die Jaaren van zelfs genoeg genygd tot den flaap, die deeze Teedere Schepzeltjes ook ten hoogfte noodig ïs, al zoo dezelve een aanmerkelyke trap tot den welfland toebrengd; dog de zelve door Slaapmiddelen verwekt zynde , is zoo bevorderlyk niet; indien men Eevenwel zig genooddrongen vind eenig ruftverwekkend middel in te geeven; kan de fyroop van roozen, ten dien eynde vylig gebruykt worden ; 't welk ongelyk beeter is, dan al wat uyt de Domheid bewerkende Slaapbollen toeberyd word: regtaartige Moeders moogen ziggetrooftendat 'tgelukkiger is, een langgewiegd Kind , dan een zot Kind te hebben : 't Wiegen, en Moederlyk t' zujfen , is voor de Kinderen 't allervoordeeligft ruft verwekkend middel. SLAA-  VOOR ONVERMOGENDE. 327 SLAAPERIGHEID, DODDERIGHEID, BY EENE TAA MELYKE GEZONDHEID. Is ttveederley, naamelyk Slaaperigheid, die gebooren word, of uyt eene onder de Leeden zynde Rooszigbeid, of Scorbukig bloed enz. Waar teegen diend 't drinken van Sali, Vlierbloemen enz. als thee: of uit eene al te fterke opdamping der maag , 't welk inzonderheid by groote liefhebbers van de Maaltyd kort na 't gebruyk der zelve, ontftaat, en 't geen vermeerderd word zoo ze zig te gelykertyd in een beflooten vertrek , en onder een veelheid van Aademen der Menfehen bevinden ; waar teegen 't ordentelyk gebruyk der koffi, en thee, 't befte hulpmiddel is, in zonderheid twee, drie, of vier kopjes goede Jierke Koffi, kort naa de maaltyd gebruykt; 't welk de Jpysverteering bevordert, 't opryzen ter Dampen belet, de geeften verleevendigt, en 't Lighaam Lugtig, en vlug maakt: de Andere Zoort is , die uyt een Ezelagtige traagheid, of ygentlyk gezegde Luyheid gebooren word: Een fchandelyke ziekte, welke in eene buytfpoorige luft tot gemak beftaat; die de Lyders (of liever de daaders) zig fchaamen te zeggen, al zoo zy door afkeeW 4  328 HUIS-APOTHEEK righeid van Beezigheeden, zig zelfs hunne oneerlyke ziekte op haar lyf haaien; leggen en ronken, is hun gelief kooit tyd verdry f; de Slaaperigheid, in plaats van ze te Bevegten, koefteren ze dezelve ooveral waar zy zyn; t is dan niet te verwonderen, dat men ze doorgaans Slaaperig, of Slaapende vind; zodaanig was het met dien flaaperige, (Zoo alszommigenogheugd)die ineen van Hollands Kerkgebouwen, ten flaapkaamer verkoos: deeze ter Kerk koomende,zettede zioaldaar in zulk eenpoftuur, dat hem de Slaap fchielyk ooverkwam, en ongeltoort voortging , 't geen zoo wel gelukte , dat den flaaper 't laatfte Pfalm gezang, en daarop volgend Kerk gedruys doorfliep; de Godsdienjtbclydende vergadering fchyde; de Kerk was uytgegaan al zonder wakker worden ; gevalhg was 'er dien namiddag voor 't aangaan der Kerk een Lyk begraaven, waar van t gerugt (dat doorgaans Leugenagtig ïs) alomme ging dat de Ooverleedenen weegens eene meer dan gemeene geldgierigheid, niet zou konnen rullen onder de dooden maar met 't Lyk ten graaven uyt fpooken; de Kcrkbewaarders gemeenlyk gewoon, die groote gebouwen , tot werkplaatzen, inzonderheid tot fVasbuyzen te gebruyken, hadden hun lieder volk na 't uytgaan der Kerk in  VOOR ONVERMOGENDE. 329 in deszelfs Choor , de Wasbeezigheeden doen hervatten ; deeze malkander over de veel gerugtmaakendegiengtó der afgeftorvene druk onderhoudende, en of de dooden ook konnen fpooken ? hooren te midden onder hun geklap een Lammentaabel gefayd! een Aakelig gekerm! in 't ruym der Kerk, niet ver van't graf; waar op dat klappcvd gezelfchap vcrfcbrikt de vlugt nam, zig niet anders verbeeldende, of deGcJïorvene kwam fpooken / maar neen, de Slaaperige was -wakker geworden, en niet weetende waar te zyn, riep gants zeer verbaafl om hulp! dan al voort klouterende, had ook het ongeluk, van, in 't nog niet wel toegemaakte graf te rollen ; dog wierd nog verloft, door twee bediendens der Kerk, die uyt boertery den Slaaperige niet hadden willen wekken; maar wel in 't oog houden ;begeeren de voor fluyten, en ontfluyten, geen ander loon dan dit Slaaperig graf/pook, met fchoppenvol befpottelyke verwytingen weg te zenden: My dunkt zoo alle Kerkflaapers éénmaal zig in zulke fpookende omftandigheeden bevonden , zy zouden zig andermaal liever van een fnuyfje willen bedienen , dan zig door traagheid htfienloosh'eid, Ja luyheid (die zoo fchandelyk, en de Arbydzaame natuur van den mem onteerende is) tot den Slaap te gewennen: maar W 5 wat  33o HUIS-APOTHEEK wat raad nu, ter geneezing voor dusdanige Lyders? Voor hun is niets in de gantfche Apotheek', nog onder al de Noordwyker kruyden; of 't moeft zyn, barndeneetels, d omen, en difieïen namelyk. dieoover al groeijen; deeze kruyden regt gebruykt, konnen tot volkoomen herüel dienen, (zoo den Lyder nam: luft heeft van zyn Luyheid geholpen te worden) , men behoeft ze niet in te neemen, (en dat is immers bekoorlyk , want die Luy zyn, zyn gemeenlyk ook lekker) de genoemde Kruyden moeten vars geplukt, dog door den Lyder zelfs, en we! met de blooten hand, anders kan 't niet helpen ; en zulks moet voor 't minft vier-en- twintigmaal daags, met tuflenpoozing van een half uur, dertig agter een volgende daagen, gebruykt worden; nog kragtiger is dit middel, zoo de zieke deeze Kruyden, geduurig tuffen de handen wryft, en 'er de zappen Barrevoets uyt trapt; andere kiezen den ongelukkige Lyder te doen bewoonen een te "Waaterleggend lek Schip , of zoort gelyke Kelder, waar in men zyn leeven bevyligen moet, met onophoudelyk pompen: hoe 'tzy: zoo den Luy aard, geen middelen tot herflel aanwend, ftaat een naare Dood, den zelve fpoedig te te ooverrompelen; Want mors-  VOORONVERMOGENDE. ?>£ morszigbeid, en daar uyt volgende ha zIoosbeid uytwendig, gepaart met gebrek i Doorftraaiing, die de inwendige oorzaak • van /^ëtf/en ziektens ; behalven alle andere gevaarlyke, en af/chouwelyke ziektens en fceïW/e« die uyt Luyheid en morszigbeid ontftaan, zullen den Z/ytfVr doen /neeven, eer hy uytgeleeft is; en dus dom fterven voor. zyn tyd: die zwak zyn, Of fchoon die niet konnen graaven nog /pitten; (welke /waaren arbyd reedelyker wyze ook van hun niet gevorderd kan worden,) weeten zig {taande hunne zwakheid wel beezigheeden te verfchaffen, oover een komltig hunne kragten ; Ja die door, en door zwak zyn, zelfs de aller/wakfte, bezittende de hoedanigheid van naarftig te zyn, zal men nooit onleedig, maar tot voedzel hunner, vlyt, altyd werkzaam vinden: Indien iemant niet de traagheid bevegt , zal men met 'er haaft, worden, luyer dan een Ezel , morsziger dan een Zwyn ! luyheid ver/wakt, geregelde arbydzaambeid verfterkt Ziel- en Lighaams vermoogens. Tot de ziektens die haar opzigt tot den Slaap hebben behoort ook de. SLAAPENDE VERSTYFTHEID. Een ongemak waar door den Lyder in één  33a HUIS-APOTHEEK één Oogenblik zoo ftyf word als een (leen , zonder zien , booren, of beweegen, valt plotzelyk op 't Lyf, zonder voorafgaande teekenen , waar door dezelve in zodaanig en poftuur gevonden word, als waar in hy op *t oogenblik van den aanval zig bevond ; Zoo trof het in Holland , Een fpinnende "Vrouw, welke men vond, Eeven als of zy zat, en fpon, met de draad aan de mond, en zonder de minfte beweeging, zoo ftyf als een beeld: dog bekwam binnen kort, en heeft nog meer dan twintig Jaaren geleeft ; Waar uyt blykt, dat dit toeval niet ahyd doode'yk is ; dog meerendeels loopt hetmetde Lyders, Zoo gunftig niet af; blyvende doorgaans onder het toeval dood; ook blyft ingeval 'er al herftel plaats heeft, meestyds eene Langduurige zwakheid agter naa. Deeze Droevige gefteldheid, kan ontftaan, uyt veelerly oorzaaken, als Zwaarmoedige vogtigheeden, die gevoed worden uyt Koudeen natte lucht, zig te onthouden op 't ys, of fneeuagtige plaatzen, ook de uyt werkzelen van Donder, Blikzem, en Aardbevingen , inzonderheid de dampen die in Aardbeevingen zomtyds uyt de grond ontftaan: al 't welke een ftilftaan, een werkeloosheid ia de Dierelyke geeften, kan voortbrengen, waar op dan dit toeval onmiddelyk volgd. Ter  VOOR ONVERMOGENDE. 333 Ter herftelling diend, zoo den Lyder bloedryk is, eene Aaderlaating; anders, behoord men ten fpoedigfte een fterk Clifteer aan te brengen: Naar welke middelen men gebruykt,wortels van Boomvaren, een onc, van Buglojje, fchorzen van wortels van Kappers, van Tamarisboom, van elks een lood, duyven kervel, hoppe, fteenvaaren, en Concili de gryn, van elks een handvol, dit 't zaamen gekookt op een pint garftewaater, en in 't doorgezygde nat gemengt een onc gemeene zuyker ; hier van geeft men den Lyder (zoo ras hy eenigzints bekomt) om 't uur, of half uur , een eyerleepel vol : vervolgens geeft men Seneblaaden een half lood, tien a twaalf lange rozynen, en één vierendeel loods Krenten , gekookt op één mudsje nat van vars vlees , 't welk men (doorgezygt zynde) in een, of twee ryzen in geeft. Eyndelyk behoord ook tot --de Slaapgebreeken het. SLAAPEND WANDELEN , of LOOPEN in den SLAAP, ziet hier van Leiter, N. Nagt - Wandelen. SLYM-ZIEKTE, SLYM-ZUGT, OOVERLOOP van SLYM. Is eene ziekte, die veeltyds met waater-  33+ HUIS -A POT HEEK terzugt gepaart gaat, (ziet Letter, W. Waaterzugt,) en doorgaans uyt dezelve oorzaaken ontftaat, als Een onzuyver, dik flymagtig bloed, by gebrek van doorjtraaling, behoorlyke Spysverteering enz. Waar toe aanlyding gegeeven word , door een koude- en natte lugt, raauwe,-winderige,-en inzonder heid flymerige voedzels, eene veel zittende Leevenswyze, Lighaaras- en gemoedsdriften , enz. Den zieke is lufteloos, zwaarmoedig, zonder Eetenftrek, en heeft wynig voordeel van 't wynig voedzel 't welk hy genuttigt; 't aangezigt is bleek , Valuwe, groenagtig dog meeft naar 't bruy-. ne trekkende; zoo deeze ziekte verouderd is .is dezelve Moeijelyk te geneezen; dog in den aanvang Luiftert dezelve veeltyds naar de volgende middelen, als, alszem , Jeneeverbejjen, duyzendguldenkruyd, enduyvenkervel, van elk een handvol; Anyszaad een half lood, dit getrokken op een vies goede witte wyn; gebruykt men hier van 's morgens nugter, een glasvol; men kan in plaats van wyn, deeze kruyden (gedroogt, of liever vars, zoo men ze krygen kan) kooken op een mingel waater, waar van men (doorgezygd) een glas vol neemt. Of neemt Conferf van alszem, Conferf van vlier, en Conferf van kruys- en mum, van elk  VOOR ONVERMOGENDE. 335 elk een onc, extraft van duyzend gulde kruyd, en fyroop van Jeneeverbejjen een lood; dit alles ondereen gemengt, gebruykt men hier van 'smorgens, en 'savonds een eyerleepel vol. Ook kan men zig om de drie, of vier daagen bedienen van een Gifteer, namelyk alszem, melilooten, Camillen, en dil, van elk een halve handvol, Baakelaar, Comyn,Anyszaad en Venkelzaad, yan elks een half lood , dit t' zaamen gekookt in een half pint mefde, gebruykt men 't ftyf uytgedrukte zap tot een Gifteer. Den ziekte diend eene maatige beweeging, en goede Leevensreegel te houden; fpys, en drank, die goed voedzel geeven, en licht te verteeren zyn, zyn hier 't beft; gelyk ook zoo veel moogelyk, een warme, en drooge Lugt te zoeken. SLYM - GES WEL , ook KOUD-GESWEL, genoemt. Is een (doorgaans pyneloos) Jlym • en galagtig gefwei, zonder hitte , van koleur gelyk 't ooverige der huyd; 'er op drukkende puylt het in, welke indrukking langzaam weer uytpuylt; het komt op alle plaatzen des Lighaamsdog meeftaan de beenen: het zelve ontftaat uyt een Taay flymagtig, bloed 5  336 HUIS- APOTHEEK bloed; war toe aanlyding geeven kan, al te lang Slaapen. Leedigzitten, Droefgeejligbeid enz. Eyndigende deeze gefwellen gemeenlyk door Verdwyning; waar toe bevorderlyk zyn de middelen, zoo eeven te vooren onder Slymzügt vermeld: inzonderheid het daar eerft genoemde, van alszem, Jeneverbeffen enz. het welk gepaart met eene herhaalde beweeging als wandelen, ryden, vaaren enz. dikwils eene geheele verdwymng te weeg brengd : dog indien zulks met gelukt, legt men 'er buyten op, een omilag van vierdubbeld linnen , ISatgcmaakt , in Brandewyn, en Wynazyn , van ieder een half pint daar in gefmolten een lood zout. Ook bet gefwei gehouden boven de waaszem van Wyn en Azyn, twee theekoppen vol, geefifl op een Gloeijende Keyfieen, ten dien eynden in een pot gelegd. En dan 'er opgelegd Duyfvenmifi , vermengd met een wynig fwaavel: of een plyfter van Diacbilon. SPROETEN, ZOOMER SPROETEN, ook LOOFVLEKKEN genaamt. Zyn (als bekend is) kleine geele Vlekken, wat naar 't bruyne hellende; zig meeft des Zoomers vertognende in de Opperbuyd des Aan-  VOOR ONVERMOGENDE. 337 Aangezigts , handen , hals, en borft, alwaar zy als gezaayt fchynen te weezen ; ontftaande uyt verbrand bloed , 't welk; eerft in de opperhuyd opgehouden , dog daar naa langzaam uytgelaaten werd: die Oovervloed van groove- en brandige- gal hebben, en daar by eene vatte huyd, zyn dezelve meeft onderheevig: Dog alzoo dezelve nogpynelyk, nog hinderlyk zyn, behoefd reen ter geneezing niets aan te wenden, te minder alzoo de meefte doorgaans 's winters verdwynen: en al ïffc ook dat zy 's winters ooverbly ven , konnenze dog niet 't minfie gevaar verwekken; dog die zot genoeg "zyn haar geld te fpillen , voor Geneesmiddelen, zonder ziekte, komen ten dien eynde oovervloedig te regt by de ReukwcrkerSk SPEENEN, ziet Letter, A. Aambyen* SPEK-GESWEL. Is een rond en Fyneloos Gefwei van klyn, grooter wordende , inhoudende een Blaasje gevuld met eene Etterige ftoffe ge> lykende naar Spek ; koomende op verfchillende p'aatzen des Lighaams, dog door* gaans op de rug: dit ongemak ontftaat uyt X Gal-  333 HUIS-APOTHEEK Gal- en Slymagtige vogtigheeden, die zig aldaar in een vlies vergaderen: zelden verdwynen deeze gefwellen, maar worden meeft door Uytfnyding geneezen; dog in den aanvang luyftert het zomtyds naar de volgende middelen, namelyk Sappige Rozynen zonder pitten, vier oneen , Gezuyverde Salpeter een lood, en O/y van Barnfteen, een vierendeel lood, dit onder een geftooten, en op 't Gefwei gelegd. Ook Ceruys, en Goudglid, van elk een onc, Tarpentyn een lood, dit met een fcheut Azyn onder een gemengd, en op gelegd. Ook befte Vygen, gefpouwen, en een fcheut azyn 'er op gefprengd; en dan op 't gefwei gebragt. Dog zoo deeze middelen niet helpen gelyk veeltyds gebeurd, is men genoodzaakt tot de Uyt fny ding oover te gaan ; waar omtrent men in agt te neemen heeft, dat het geheele blaasje, waar in de kwaade Stoffe beflooten is, gants weggenoomen worde , op dat na de Snyding het gefwei niet weeder aangroeijen , en tot kwaadaartigheid oovergua: dog al zoo dit tot den taak der Heeren wondheelers behoord, zenden wy de Spekgezwel lyders, derwaarts. SPIN-  VOOR ONVERMOGENDE. 339 SPINNENSTEEK, ziet Letter, B. Beet van Padden, enz. SPLINTERS IN HANDEN, VOETEN, enz. Ooverkomt inzonderheid hun die veel, Onbefcbaaft, Splinterig Hout hanteeren, en daar by, zagt van huyd zyn, teedere 'handen hebben; den Arbydsman wiens handen ftyf van Leid begroeyt zyn , heeft hier van niet licht noot: een fplinter mag eens wat pyn verwekken , dog word zeldzaam een Gevaarlyke wond: Zoo men den Splinter met geen naald, of zoortgelyk werktuyg kan uyttrekken, legt men 'er oover een plyfter van Pik of Teer ; Of nog beeter , van bar ft die uyt greene hout loopt; ook varzen blaaden van Hondsdraf, met een wynig zout en zeep vermengd. Dog zoo door een deezer middelen de Splinter niet te voorfchyn komt, zet het zig tot zweeren , waar door dan de Splinter uyt* fweerd; wordende het Lydend deel, behandeld als een Ge]wel, of zweer, ziet Letter Z. Zweer, Versweeiuxg. X 2 SPRIN.  34o HUIS-APOTHEEK SPRINGEND VUUR, ook WILDVUUR genoemd. Is die voortloopende Vuurigheid, die zig met puytsjes, en bladrtjes vertoond in de opperhuyd des Lighaams, dog raeeftaande Beenen, bynaa gelyk, of het met kookend waater gebrand was, welke blaartjes fpoedig voortkruypen Jeukte verwekken en doorbreekende, een geeïagtig vogt uytgeeven ; ontftaande uyt eene beete fcherpe en galagtige vogtigheid door het lighaam verfpryd , welke overtollige vogten doorgaans gebooren worden uyt eene verhitte Leever, ophouding der gewoone ontlaftingcn, Verhittende Spys en Drank enz. By de Kinderen dikwils door 't fchielyk oovergaan uyt -een heete- in een koude- of verandering van koude- in heete lucht. Tot geneezing diend , de ontftooken plaats te betten metroozenwaater. Of neemt Weeglreeblaaden, roozenblaaden, en Citroen Schillen , gekookt op een pint waater, en hier meede het Lydenddeel gewaffën; dan ffcrykt men oover't zelve Nutritum waar onder men mengt een wynig Roozenwaater , daar Kweepitten in uytgetrokken zyn. Indiende Bladren pyn verwekken, en van zelfs niet doorbreeken, moeten ze met een naald  VOOR ONVERMOGENDE. 341 naald doorgeftooken worden en dan opgelegd een Pap, gekookt van garjtemeel in Kar~ nemelk ; daar na een plyfter van Diapom- pholïgu's. Het gebruyk van groentens, als zuuring, Porcelyn , Andyvi , Kervel, Latouw enz. koomen hier zeer te pas: Als ook andere Bloedzuyvcrende middelen, ook Garftewaater, gedronken, mm:GepeldegarJi een theekop vol, gekookt op een pint waater en in 't doorgezygde nat gemengt een vierde van een lood Cremortart er. Ook zuuring , een hand val gekookt op een pint heldere huy. De Aaderlaating is hier zomtyds dienftig, dog ook zomtyds Gevaarlyk; veeltyds gebeurd het dat 'er naa de Laating aanftonds beeterfchap befpeurd word ; dog ook wel in teegendeel; dat namelyk 't kwaad op de inwendige deelen vald; zoo werd' nog onlangs een Vryfter, in dit geval de Laating zeer fterk aangeraaden, een ander ontraaden den zelve; dog de raad des eerfte ging door, met dat gevolg dat de Lyderes vierentwintig uuren daarna Dood was; zoo dat de Aaderlaating niet behoord ondernoomen te worden,zonder de raad geeving van een Ervaar en Genees-Heer. Zoo deezen Kwaal, okt wel behandeld word, veraartze in X 3 SPRENK-  342 HUIS-APOTHEEK SPRENKVUUR, of HA AIRWORM, ook GAL-GESWEL genoemd. Zynde een Jeukerige verheevenbeidin de huyd , ontftaande meede als 'c voorige, uyt een gahgtige vogtigbeid: de kwaal vertoond zig met oploopende roode blaartjes, als een haarige worm, in de huyd, en aldaar ver/weeringen veroorzaakende: óeHaairworm, word gemeenlyk onderfchyden in gemeene- of in eetende Haairixorm; de laatftgenoemde, eet dieper in 't vlees, uyt hoofde van meerder verbrandheid der gal, is befwaarlyker te geneezen, en flaat weegens de kwaadaartigheit der ftoffe, veeltyds oover, tot een nog boozer zeer,- 't welk in zonderheid plaats heeft, wanneer 't kwaad eenigzints verouderd is, of kwaalyk behandeld word: de inwendige geneesmiddelen, zyn in byde zoorten van Haairworm de zelve; naamelyk die 't Bloedzuyveren, verdunnen , en 't zelve een behoorlyke gemaatigheid geeven; zoodaanig als booven by Springevdvuur zyn opgegeeven: -uytwendig gebruykt men teegen GEMEENE HAAIRWORM. Tot een betting, het Vogt dat uyt brandend  VOOR ONVERMOGENDE. 343 dend Eekenbout druypt; Of men legt op de ontftooken plaats, Bladderen van Graskruyd, of Eenblad, die in brandewyn doorweekt zyn; Of men neemt wortel van potig met azyn geflamt. tot INEETENDE HAAIRWORM, Beezigt men, mojïaart, of Aluyn poeder met hooning- Azyn vermengd. Ook Ceruys vier onzen, Goudfcbuym, Antimoni, en Canfer, van elk een onc, gebrand lood, menie, en precipetaat, van elk een lood : dit alles onder een vermengd tot een zalve, fmeert' men 't op Zuyver Linnen , en dan om 't Lydendeel geflaagen. Of neemt het volgende middel 't welk aan veelen met een gewenfle uytwerking beproeft is, nam. Een klont zuyver e booter, welke men bruyn laat braaden, dan daar onder geroerd een klontje Schooifteenroet, met een fcheut befte wyn Azyn ; en hier meede de Lydende plaats beftreeken; dit middel is dikwils in andere zoorten van zeer, inzonderheid der hoofden gebruykt met goed gevolg. Die dit onderheevig zyn , hebben zig naaukeurig te wagten voor alle fpys en drank die de Gal ontfteekt, als Spek, Vlees, Eyeren enz. maar veel te gebruyken groenX 4 ' tens,  344- HUIS-APOTHEEK tent, en deszelfs afgekookte nat, ryft, garft, in Varsze Karnemelk gekookt enz. Huy ce drinken enz. Ook zal men in dit en diergelyke zoorten van zeer, de geneezing beginnen mef inwendige middelen, die 't bloed zuyver en; en daar naa, tot de uytwendige, oovergaan; anders loopt men gevaar van 't kwaad door uytwendige fmeerderyen, naar binnen, op de Eedellte deeien te jaagen; alwaar het dan de gevaarlykjle toevallen, ja de Dood zou konnen veroorzaaken SPROUW,SPRUUW 212 BEJAARDE PER ZOON EN. . Dezelve beftaat ïn eene meenigte kleyne Puystjes, welke ronde fweeren worden, verheeven, en met een ronde kring omgeeven, de Keel, Tong, Verheemeld, Ja 't binnenft der mond gants bezettende, volgende zomtyds den Loop der voedzels, en daar door zig verfprydende in den Slokdarm , Long, en 't uytterfte der inwendigedeelen: de Spruuw vind zeldzaam haar oorzaak inden mond, maar word gemeenlyk gebooren uyt kwaade ftoffen, die van elders worden toegezonden; als fcherpe zinkengagtige vogtenin 't hoofd zig onthoudende, of zoortge- lyke  VOOR ONVERMOGENDE. 345- lyke dampen uyt de maag, of andere inwendige deelen op klimmende, gelyk in Koortszen, en andere zwaare Ziektens, veeltyds gebeurd dat aldaar eenige ftoffe verdorven is, 't welk dan meefï piaats heeft als den zieke verhittende middelen gebruykt heeft: van welke Oovertolligheeden, de Gezondheid zoekende Natuur zig wil ontlaften; 't is daarom niet geheel vreemd te zien dat zomtyds naa 't eyndige der ziektens de Sprouw nog opkoome, 't welk als dan doorgaans meer ongewoon, dan gevaarlyk is , als zynde eene uytwerping van *t Ooverblyfzel der Ziekt emaakende ftoffe. Deeze ziekte Oopenbaard zig door 't gevoel des Lyders, die (naargelang de Spruuw min,- of meerder fwaar aankomt) dan ontwaar word , Hoeft, Moeijelyke Aademhaaling , Miffelykheid , Braakluflen, ook wel daadelyke Braakingen zelf, drukkende Benaaudheid op de Borft, dog meeft in da Keel, alwaar zig eene Prikkelende pyn oopenbaard, den zieke voeld kift , en Pyn in de Maag, is dodderig zomtyds, 't Slokken is in deeze ziekte doorgaans gepaart met groote Moeijelykbeid: zomtyds ontftaan uyt de neevensgaande ziekte nog grooter toevallen : de fweeren vertoonen zig ook rondom in den mond, vervuld met Scherpen x 5 M-  346 HU IS-APOTHEEK Jlcffen, die zig zomtyds al verder, en verder uytbryden, en tot onderfchydene hoogtens oploopen: Deeze Sweertjes vallen doorgaans Witagtig, te kennen geevende dat haar oorfprong, in zoodaanige Slym geleegen is; dikwils Geelagtig, ten blyke dat onder de oorzaak ook Gal te zoeken Is; Byde deeze hoedaanigheeden van wit, en geel zyn geen kwaade voorteekenen , inzonderheid zoo naa deszelfs opkomil de Toevallen der .ziekte verminderen , en dezelve zig niet verder vytfpryd: Zomtyds vertoond zig de Sprouw, Bruynagtig; ten teeken dat 'er zig zwarte Gal onder mengd, en den toeftand der zieke ten uytterjle gevaarlyk is inzonderheid zoo 'er een Jlinkende Uytaademing, en dikke Spekagtige Korts meede gepaart is; welke gevaarlyke toeftand ook wel plaats heeft, wanneer den zelve zig gants zeer wit vertoond. Zoo den Sprouw eenige daagen heeft plaats gehad, valt hy doorgaans op verfchillende tyden by ftukken, allengs af: zomtyds komt hy andermaal weederom; 't geen deherftelüng te befwaarlyker maakt, daar nog bykomt, dat in een aanhoudende Sprouw, de Sweeren alleen, zonder andere toevallen der ziekte, zomtyds zeer gevaarlyk worden. Be-  VOOR ONVERMOGENDE. 317 Betreffende de Geneezing deezer kwaal; zomtyds gebeurd het dat dezelve niet fwaar aankoomende , van zelfs verdwynd; dog die gevallen zyn wynig: Ook heeft ze in bejaarde lieden zelden plaats zonder neevens gaande ziekten; maar is doorgaans gepaart met Hitte, Ontfleeking, Smaakenloosheid, Slaapenloosbeid, benaaudheid, en koorts: men tragte op de oorzaaken der neevensgaande ziekte te letten, en de Geneesmiddelen daar teegen aangewend, zullen gemeenelyk de Sprouw doen verminderen : Behalven de zoodaanige, diend den Lyder tot drank , Garflewaater met Bergzout ; Hooning en Azyn, gelyk hier vooren meer maals is aangeweezen: tot verandering kan men geeven Vlierthee: doende den zieken van een , of van byden deezer dranken oovervloedig drinken: gelyk ook het af kookzel van raapen, met een klvn wynigje zuyker vermengd, Zoo wel diend om te drinken, als om te gorgelen; zynde liet raapennat dikwerf van geseegende uytwerkihg geweeft, by Lyders die het ten hoogffe benaaud hadden,en zonder eenige ander middan dit nat gebruykt te hebben van de Sprouw gelukkig herfteld zyn; gelyk ook dit zelve nat zeer heilzaam is in Borftziekttns. Ook geeft men een zagt buykzuyve- rend  348 HUIS-APOTHEEK rend middel, waar toe hier zeer dienftig is, een onc. van 't dik van Tamarinde, Of in deszelfs plaats zoo veel Cremortart, één van deeze twee, gedaan in een half mudtsje waater, en daar by gedaan twee onc. Manna, en bergzout, een half vierendeel loods; 't welk den zieken in twee ryzen inneemt, met tufTchen poozing van twee- vier- of meerder- uuren , naar dat den zieke zig los- of hardlyvig bevind: Ook kan tot een gorgel drank dienen, Een hand vol wintergarjï , op een pint waater gekookt, en naaukeurig doorgezygd : Of Weegbreewaa? ter, en Endiviwaater , van elk een half pint, en daar onder vermengd , een onc roode kandy Zuyker: Ook diend voor hun, die niet gorgelen konnen, een pilletje van varsze ongezouten Booter, vermengt met een wynigje zuyker kandy: Ook gebruykt men om te gorgelen met veel nut, roode roozen blaaden, Maagdepalm, en jongen topjes van Salie, van elkeen theekop vol, getrokken op een mingel waater, doorgezygd, mengd men in dit aftrekzei, hooning en azyn, van eider agt oneen. Zoo de Spruuw fwart word, de korften hard, en dik zyn, en 't gorgelen den Lyder befwaarlyk word, maakt men een betting van roozen hooning een lood, en geeft van Zeezout  VOOR ONVERMOGENDE. 349, zout twintig droppels; met welk mengzel men de ontftooken plaatzen der Mond bevogtigt, gebruykende hier toe een zagc penceel. Wanneer de korften afvallen, tragt men oopenlyf te houden , op dat de losgewordene ftoffen zig niet weder vaft zetten, en het kwaad verergeren ; Zoo men dan voor geen Buykloop vreeft , hervat men de zoo eevengenoemde Purgatie; Of men bediend zig van Vlierbloemen, en Hyfoop, van elks een handvol , hier op gedaan een mingel kookend waater, dan 'er doorgemengd gemeene hooning vier oneen, gebruykt den zieken om 't uur een theekop vol; dit 's te gelyk dienftig om te gorgelen: Ingeval den zieken gants onbekwaam is om zelfs Voedende vogten door te fwelgen, gebruykt men voedende Clifteeren, De Leevenswyz' der Lyderen, diend te zyn oovereen komftig den aard der neevengaande ziekten. SPROUW DER KINDEREN. In klyne Kinderen valt dit dikwerf voor, Ontftaande veeltydsuytkwaadaartig,fcherp zog; men geeft de Kinderen garjlewaater; ook een aftrekzei van Vlierbloemen, gemengd met een wynig Syropp van /Jndyvi: om de twee  35o HUIS-APOTHEEK twee daagen geeft men een eyerleepel vol, geprepareerde Syroop van Cbichorayen; Zoo de Spruuw zwaar is geeft men opregte kreefscogen, (de witte magnefius lapis) een half lood j waar van het kind tweemaal daags een agtfte gedeelte gebruykt; men mengd het in een leepel vol Vlierthee. Ook diend een jonge Kikvors, aan de mond der Kinderen gezet, die dan de brand der keel inzuygt; 't welk men dikwils herhaald : tot een betting der mond diend, Amandeloly, of een dooir van een Ey gemengd met een wynigje zuyker, of 't uytgeperjle zap van groot Huyslook, met een wynig hooning vermengd: de zoetigheid veroorzaakt doorgaans meer fchade dan baat. SPYSLOOP. Ontflaat uyt een Ongejleldbeid der Ingewanden, het zy Verjlapping der Maag, waar door veroorzaakt word , een kwaade, gebrekkige, Of ook wel by na geheel geene Spysvertecring; waar toe aanlyding gegeeven word door ooverdaad in fpys, en drank; daar van oovervald deeze ziekte gemeenelyk den Gulzigaard; dog dit gebrek kan ook ontftaan door verkoudheid der ingewanden, fterke gemoedsdriften enz. Den Lyder  VOOR ONVERMOGENDE. 3St der Eet fterk, en word niet gevoed; ontlastende de gebruykte Voedzels, fpoedig na deszelfs genietiging, zonder verteering, en dikwils met pyn. Zoo den Lyder buyten dit gezond is, laat zig dit gebrek veeltyds fpoedig verhelpen, door 't gebruyk van Concerf van roode roozen , en van Kruys en Munt, vlees van Kweepeeren, van elk een onc, Nootemuscaat, en zedoarwortel, van elk een vierendeel loods, dit onder een vermengd, neemt men hier van driemaal daags, één , of twee eyerleepel vol. Of zedoarwortel, en Caneel, van elks een half lood, Nootemuscaat een vierendeel lood, dit tot een poeder gemaakt, neemt de Lyder driemaal daags een zesde gedeelte 'er van in. Indien 'er reedenen zyn van te vermoeden dat dit gebrek uyt verkonding der ingewanden ontftaat; is 't dienftig om behalven de genoemde middelen, 't onderlyf te fmeeren met Oly van kruys en munt, Of van alszen, Of van Nootemuscaat STEENZIEKTE of STEEN der NIEREN EN BLAAS. Dit zeer droevig en pyn verwekkend Toeval, meer de Mannen, dan de Vrouwelyke fexe  352 HUIS-APOTHEEK fexe eygen, is onderfcheyden naar de plaats waar in zig de Steen onthoud; by die zwak, van nieren zyn, onthoud zig de Steen langer in de nieren, die fterk van nieren zyn, en wiens gefteldheid zeer tot Steenwording nygt, krygenze gemeenelyk eerder in de Blaas: byde deeze plaatszen zyn zeer gevaarlyk , en 't gevaar vergroot naar de omftandigheeden ; zoo zyn veelfieenen gevaarlyker dan wynig, groote- dan kleyne,- harde, dan weeken fieenen; dit ongemak fpruytentende uyt eene Vergadering van Oovertolüge Aartagtige- en zoute ftoffe enz. die (door gebrek van behoorlyke werking der Maag, Leever , Milt , en inzonderheid der Nieren , niet' uytgedreeven zynde , maar weegens eene Juyfte hoeveelheid van zoute- aart- en ziltige ftoffe als de Stcenivording vereyft) in Steen veraarden: Waar toe aanlydirig gee^ ven kan eene dartele leevenswyzen, voornamelyk ooverdaadig gebruyk van Spys en drank; 't gebruyk van onverteerbaare zouten en zuuren fpyzen, gerookt vlees, en Vis, zoetemelk, oudekaas, zwaare meel- en melkfpyzen, zwaarmoedig- of ongereezen-gebak enz. Mifpelen, Kween, Kaftanjens, enz. onrype Vrugten enz. wyn, en fterke dranken, Oud- of fwaar- bier , Ojfevlees, Varkensvlees i  VOOR ONVERMOGENDE. 353 vlees, Alk vlees, of Vis, gerookt, of gepeekeld zynde enz. Al te fterke beweeging , kort aan de Maaltyd, driften enz. Dit Jammerlyk ongemak ontdekt zig door heevige pyn in de Lendenen, zomtyds in de flinker- zomtyds in de regter- zyde, naar geraade de eene, of andere Nier ontftooken is; in den aanvang doet zig een zwaare drukkende pyn gevoelen, als naamentlyk het Steentje nog is in het vlees der nieren: dog als het hier uyt pafTeert door de Buysjes der waater pees, word de pyn fcherp, en zeer fteekende, van weegen de zénuwagtigheid dier deelen; 't welk de reeden is , dat de pyn allergevoeligft by blyft, tot dat het Steentje door de waaterpees in de blaas gezakt is; daar zynde, en uytkomft zoekende zonder doortogt te verkrygen, waft het zelve allengskens tot eene meerderen grootbeid aan , veroorzaakende aldaar veele pynen, die zomtyds zeer hooggaande worden , neevens eene geduurige aanprikkeling tot Waateren, mitsgaaders alle de Toevallen, die de Steenziekte eygen zyn; gelyk den zelve zig al verder ontdekken, in de Waaterloozing, zynde het waater doorgaans raauw, en dun , zomtyds roodagtig, zomtyds bloederig, zomtyds dik , onklaar en veel, doorgaans met een zandiggrondzetzel: (hoeY wel  354 HUIS-APOTHEEK wel het zandig afzetzel alleen, geen kenteeken van (teen is, alzoo veele menfehen die geen de minfte Steenagtigbeid onderheevig zyn, nogtans een zandagtig grondzetzel in 't waater gewaar worden,) zomtyds houd het waater geheel op, 't welk plaats heeft 1 als de Steen in de ivaaterpees ftaan blyft, en dien doortogt-geheel verftopt, welk ongeluk den Lyder in 't uytterfte gevaar brengd van binnen kort, te fneuvelen: als in dusóaznlge Verjloptbeid/t waater naar de Herszenen gevoerd word (gelyk zomtyds gebeurd) veroorzaakt het aldaar eene onverwinnelyke Slaapzugt, 't welk den zieke binnen vyf , zes , of zeeven daagen , zonder van pyn te klaagen, met een Slaapziekte ten graave fleept. Ook is 't deeze ziekte eygen dat de Lyders klaagen oover eene doovigheid in 't been, welk zig gevoelen laat aan 't flinkerof regter been, naar de zyde van 't lyf, in welke zig het Seentje onthoud: ook pyn, en opwaartstrekking in 't Scrotum, en wel aan die zyde daar de Steen is; hier komt by Mijjelykheid, Walgingen, en Braakingen; zoo dat den Lyder geene fpys verdraagen kan, hebbende 't Lighaam van onderemeeft geflooten, alles naar booven zettende, eeven als of de natuur zyn werking had om-  VOOR ONVERMOGENDE! 35 j* omgekeert , en dat den zieke een fwaar Koliek leed: de Braakingen, in welkeJlym, daar na doorgaans Gal gelooft word, ge_fchiede met veel geweld: als de Steen zig in de Blaas onthoud, gevoeld men aldaar een fwaarte, en die hier meede gekweld zyn, konnen kwaalyk ruften, maar woelen met het geheele Lighaam, de beenen door ongernakkelykheid beurtelings geduurig verleggende ; ook word den Lyder zomtyds gewaar, eene prikkeling tot den afgang zoo dikwils als den zelve het Waater wil foozcn; waar op (dog niet akyd) wel volgd een uytzakken des i^ndeldarms; dog de onopboudelyke aanprikkeling tot waateren is aan deeze ziekte onaffchydelyk; die hier niet meede gekweld is, heeft geen Steen; dog ook kan iemant dit gebrek onderheevig zyn buyten Steen ziekte. Of fchoon nu in deeze droevige Toeftand, zig veele dingen opdoen, die veel oovereenkomft hebben met 't Coliek, zoo is nogtans Graveel- en Steen ziekte, van 't zelvë zeer onderfchyden ; als voor eerft, is de pyn in de nieren, zoo fcherp niet als de Coliek pyn, ook is de pyn door graveel, of Steen der nieren verwekt, niet zoo hoog in 't lighaam , dan die uyt Coliek ontftaat; nog zyn de Coück pynen veel uyt gebrevder, als de gancsze buyk door kruypendé; Y 2 de  356 HUIS-APOTHEEK de pyn des Gr aveels blyft op eene plaats, namelyk der nieren beflooten, en indien de Steen uyt de Meren naar de blaas fcbiet, volgt de pyn de legging der Waaterpees , alzoo het Steentje door dit kanaal zyn doortogt neemt; ook doet zig in 't Coliek meer Rommeling der buyk op, dan in de Nierkwaal; ook is 't Bloederig waater, het Coliek oneygen; behalven dat zig ook in 't Coliek geen Doovigbeid van 't been enz. ontdekt. Het geen hier ter geneezing in 't werk gefield moet worden beftaat in 't aanbrengen der middelen om de Steen te Loozen ; Op dat den Lyder nu de Steen zonder gevaar, en met zoo wynig pyn als moogelyk kwyt worden, zal men tragten, den weg daar den Steen moet pafleeren te verzagten, en te verwyden, en de aldaar fteeds voortduurende fwaare pyn te (tillen: ten dien eynde heeft men zig niet aanftonds te bedienen , van waaterafzettende middelen , want zoo deeze in den aanvang gebruykt worden heeft men gevaar, van de raauwe vogtigheeden naar de Nieren te dry ven: 't zelve gevaar heeft men te wagten van fterke Purgatiën , inzonderheid in fwakke natuuren, dog al zoo het Evenwel noodig is, voor het gebruyk van andere middelen, het  VOOR ONVERMOGENDE. 357 het Lighaam te zuyveren, zoo zal men zig liever bedienen van zagte CHJleeren, die de darmen zuy veren, de Waatertogten zagt, en glad maaken, de pyn verminderen, en de winden (die hier zomtyds zeer benaauwen) verdryven ; waar toe dienftig zyn Clifteeren van Heemswortel, Maluwe, Venkel , Camille , Glaskruyd, Beet, Meliloten, Anys, Zéneblaaden, enz. daar naa van 0lye'n , als Oly van zoete Amandelen , van Wynruyd, Leliën enz. Uytwendig kan men op de Pynelyke plaats leggen, de genoemde Oliën, waar van men ten dien eynde in een blaasje doet; of dat nog beeter is, Kervel een wynig opgebraaden met Oly van Scorpioenen, en warm op de pynelyke plaats gebragt. Inwendig om de weg der Steen glad te maaken, diend het gebruyk van varsze Booter, vet Vleesnat, Oly van zoete Amandelen vars uytgeparji, als meede fyroop van Heemftwortel; Zoo ook 't gebruyk van Warmoes, die uyt Kervel, Beet, en Maluwe toegemaakt is: als de weg dus eenigzints gebaand is , gaat men oover tot middelen die zagtjes afzetten, daar toe is ten meenigetydengoed bevonden,dusdaanigdrankje, nam. Zap van Limoenen, en fyroop van Heemjiwortel, van elks een lood, NotemusY 3 caat,  353 HU IS - APOTHEEK caat, cn Bremzaad van elks een half vierendeel lood , en Rbinzewyn , een groote theekcp vol, dit onder elkander gemengd, neemt den Lyder's morgens nugter in één rys in: Intuflchen de Stooving met Kervel, en Scorpioen oly hervattende, en daar meede voortgaande, gebruykt den Lyder op 't Volgende van den dag , een meerder afzettende drank, nam: wortels van Staalkruyd, Venkel, Peterceli, en Zoet boud, van elk een lood, zaad van roode Siszers, drie lood , Brem , en groote Kliszen, van elk een vierendeel lood, de vier grooten verkoelende zaaden, van elk een half vierendeel lood, dit te zaamen gekookt op ruym een pint waater, dan, in 't doorgezygde nat gemengd, zuur van Citroenen, en Heemfl van Femel, van elk een onc. Het welk den zieke in één , of twee keeren in neemt. Ook is dit niet ondienftig , nam : Heemfiwortel, en Lange roozynen, van elk een lood, blaaderen van Eerenprys , en Hondsdraf, van elks een greepje, gekookt op een half pint ■waater, en in 't doorgezygdenat gemengd, zuyveren Hooning , en varsze Booter, van elkeen lood,- gebruykt als 't voorige: zoo door deeze middelen den Steen niet naar genoegen afzet, geeft men fal Prunellce , een vierde gedeelte vah een lood, gemengd  VOOR ONVERMOGENDE. 359 rhengd in een theekop warme Rynzewyn. Zoomen reeden heeft van te denken dat de Steen gelukkig in de Blaas gefchooten is, doet men den Lyder inneemen een glas warme Rinzewyn, met een wynig zuyker en Nootemuscaat, en laat hem daar op beweeging maaken door Wandelen, Springen enz. Indien dan den Lyder Prikkelingen gevoeld als of hy moeft Waaterloozen, dog dat dezelve flegts druppels gewyze plaats heeft, zoo doet dit vermoeden dat de goede natuur zig werkzaam betoont om zig van 't oovertollige te ontladen ; om nu de Natuur in dit heylzaam werk behulpig te zyn, geeft men den Lyder andermaal de vooren genoemde Rynzewyn, met fa'Prunella;, en herhaald de ftoovingvan Kervel met Scorpioen oly: door 't laatdgenoemde middel alleen, zyn ettelyke kinderen, verfchyde klyne Jieentjes kwyt geworden. Is 'er een kwaal die door veroudering hoopeloos word? het is de Steen; daar dezelve in zyn beginzel nog wel goede hoope heeft van herftel, als naamelyk het Steenig gruys zig nog niet tot een Koek heeft te zaamen geparft, wanneer het kwaad dikwils luyflert, naar Waater-afdryvcnde, en Nierz'uy verende middelen, ah daar zyn, 't Sap van Limoenen, de wortels van Zuuring, Y 4 Steen-  360 HUIS-APOTHEEK Steenbrek, Venkel, Kruysdiflil, Cliszen, Calmus , Cyperus, Smirnium, Afpergies, Gras, Laurier, Steekendepalm, Stalkruyd, Beevernaart enz. Zoo de blaaderen van Pimpernel , Betoni, Eerenprys , Hondsdraf, Kervel , Gulderoeden , Brandennelels enz. Niet minder de zaaden van Brem, groote Kliszen, Juffroumerk, Paarlkruyd, Heemft, en Peeterceli, enz. Aardbeziën, Jeneverbeszen, Krieken oover zee en meer andere. Gelyk ook ten dien eynde dienen de Affcbe van P i/J en bedden, Scorpioenen, Pier wormen enz. dog alle die middelen, die 't waaier afzette , hoe nuttig die ook dikwils bevonden zyn als het kwaad zig nog in zyn geboorte vertoonde, zyn (zonder de andere voorberydende middelen booven gemeld) dikwils naadeelig geweeft, als de Steen reeds in den blaas gefchooten was, verwekkende de Lyderen aldaar ondraagelyke pyne , da3r ze te vooren geen boovengewoone Toevallen onderheevig waaren, maar hunre fmerten draaglyk hadden, Zoo wierd ïemant door 't ontydig gebruyk der fterk afdryvende middelen, de Steen in den bals der blaas gedreeven, en daar zwaare Toevallen verwekkende, daar dezelve te vooren (de Steen in de Blaas zynde,) gfén zeer fwaare ooyerlaft van gehad heefc. On-  VOOR ONVERMOGENDE. 36T Onder de middelen die de Steen afdrjven, behooren ook de Spions fieentjes, de witte morszelagtige {teentjes nam: die in de Spenszen gevonden worden, de welke gejlampt met wyn ingenoomen zynde, de Steentjer der Nieren , vergruyft en afzet, men neemt ten dien eynde een half, of heel vierendeel Jood; en herhaald zulks: het zelve doen ook de Kreeftsoogen, men neemt naamelyk, opregte Kreeftsoogen, een onc tot fyn Poeder gemaakt, en doetze in een Fles, dan daar op gedaan een pint Azyn van Terpentyn, men zet de Vies, wel toegeftopt, geduurende een nagt in beete ajfe, na welke tyd men zal bevinden dat een gedeelte der Kreeftsoogen gefmolten is , giet men den azyn af, en doet op het, op de grond leggende 00vergebleeven poeder, andermaal zoo veel azyn, 't welk men tot zoo lang herhaald, dat 't Poeder geheel in den Azyn Verfmolten is; waar na men al de afgegooten Azyn, door een vloey papier zygt, zettende voorders de doorgezypte Azyn, in een, in beet waater geplaatfte kruyk, laatende den zelve aldaar uytdampen , dan zal men op de grond vinden een zout; 't welk men fyn wryft, op een marmerlteen in een Kelder legt, zoo lang tot het gefmolten is: van welk gefmolten zout, men den Lyder twee Y 5 of  .362 HUIS- APOTHEEK of driemaal daags agt druppels in Radyswaater ingeeft. Ook heeft het Bokkebloed, eene zonderlingen kragt teegen Steen en Graveel, men geeft een, of tweemaaldaags een vierde gedeelte van een lood met witte wyn in, en fmeert 'er uy twendig de pynelyke plaats meede: men nam: van wel bereyd Bokkebloed, het welk dus pleeg te beryden; men neemt een jong Bokje, in de naazoomer, fnydende het zelve den keel af, laat men eerft een golf bloed wegloopen, vangende het geen dan •volgt, als naaft by het hart leggende, wordende het dus opgevangen Bloed in een aarden pot, in de Zon te droogen gezet, waar na het dan goed is, en bewaard word tot het gebruyk. Of neemt't Vogeltje, bekend onder de naam van Tuyrijluypertje, ('t welk bykans 't klynfte is in zyn zoort), welke men in zout legt, en raauw by andere fpyze gebruykt. Of men neemt één dier Schepzeltjes, en verbrandze tot Poeder, in een wel toegemaakte pot, waar na men de aftellen vermengt met etn wynigj Peeper, en Kaneel, en dan inneemt. Ook is het volgende Graveelwaater, meede zeer dienftig teegen den Steen: namelyk Sap van Limoenen anderhalf pint, 't uytgeperjle fap van Radys. een pint, 't uyt~ g9.  VOOR ONVERMOGENDE. 363 geperfte Sap van Pimpernel, van Betoni, en de volgende kruyden, nam: Glaskruyd, Krieken oover Zee, Steenbreek, Heemjt, en Hofkerze, van elk de helft van een half pint, deeze vogten onder een gemengd, en daar by gedaan 't zap van Dijlels der Schorszen van Rynbeziën , wortels van Venkel, van Peterceli, van Acorus , van Alantwortel, van Eer-en-prys , van Gentiaan , en Ireas van Florentiën, van elks twee oneen; dan de volgende zaaden, nam; van Meloenen, Bafilicum, CliJJen, Paarelkruyd, en Macedonize peeterceli, van elk een onc; Comcommers, Porcelyn , en Kauwoerden, van elks een lood: dan nog de volgende blaaden en bloemen, als van Betoni, Steenvaaren,gragtvaaren, Bloemen vanHeemJl, OJJetong, Violette, en fVollekruyd , van elks een halve handvol; deeze kruyden laat men eerft weeken, en dan de zappen'er uytgeparft; in al dit boovenftaande vogt doet men befte gefchuymde Hooning twee pont, Terpcntyn een pont, en befte PVynazyn, een rnudsje, hier van gebruykt den Lyder daagelyks tweemaal een half theekopje vol ; dit middel moet althans wel helpen voor zulken die op eene veelheid van Medikamenten geftelt zyn; die 't daar voor houden, dat geen geneesmiddel goet is, of 't moet een mengel'  364 HUIS - A POTHEEK gel middel van veel omflag zyn. Wy zullen ten hunnen dienfl; 'er nog een van dezelve aard meede deelen, nam: van Venlel, Peterceli, en zee Kruysdiftels, van elks de wortels, drie pond: vrugten van wilden Roozen en eyke Marien takken, van elks een pond; de zaaien van groote Kliffen, en kly■ne Kliffen, van elk anderhalf pont; de zaaden van Neetelen, Steenbreek, en peterceli van elks anderhalf lood; dk alles geweekt, in twintig pond Malvazy, (Malvafia de Garbo,) dan in dit nat gemengd, de zappen van Limoenen, Glaskruyd, Peterceli, en Radys, van elks vier pond; dan dit vogt in een dnbbel Vat oovergebaald, en in het DiftelJeerzel gedaan de zouten van Amberjleen , Menszen Uryn, en Bengelkruyd, van elks een onc. Hier van moet den Lyder gebruyken twee, of drie oneen, met drie, of vyf droppels Geeft van Kooperrood, vier uuren voor het middagmaal, naa dat het Lighaam te voor en beboorlyk Gezuyvert , en toebereyd is. Die voor eenvoudige Geneesmiddelen zyn, zullen zig liever bedienen van 't uytgeperste Sap van Ajuyn, Parey, en Radys, van elks een pint, van Limoenen, Glaskruyd , en Duyvenoor, van elks een mudsje, waar van den Lyder driemaal daags een half theekop  VOOR ONVERMOGENDE. 355 kopje inneemt. Dit zelve waater, (oovergehaald zynde,) is ook dienftig (om Steen in de Blaas zynde), in den Blaas te, fpuyten; 't zelve vermindert den Steen, doende deszelfs Aartagtige,tn Zultige Jloffen, frael! ten, en loozen. Zommige betuygen, eene Gezeegende uytwerking befpeurt te hebben , door 't gebruyk der bekende Haerlemmer Oly; inzonheid by Kinderen, en Jonge lieden; zelfs ook bejaarden getuygen door deszelfs gebruyk, Ettelyke klyne Steentjes te hebben gelooft; Indien de Steen door gemelde, of zoortgelyke middelen geenzints wykt, maar in de Blaas verblyft, gelyk dikwils gebeurd als de kwaal veroudert, en door langduurigheid de Steen zeer is toegenoomen in groote, en dikwils ook in hardigheid; zoo dat haar omtrek te uytgebryd is, om door de gewoone kanaalen gelooft te worden ; en zy zig ook niet laat vergruyzen, dan blyft 'er niets oover, dan tot de konfi van Steen fnyden oover te gaan, dog alzoo dit vreeflyk Werk niet zonder 't uytterjle gevaar verrigt kan worden (waar in dikwerf de Ervaarenfte, de Handigfie Meefier in de Konfi, die ook nog alle menzelyke voorzigtigheid, gebruykt, eevenwel Misflaagt,) Laa-  36ö HUIS-APOTHEEK Laaten wy de Beftiering deezer zaaken hun gantfchelyk aanbevoolen. BEHOED-MIDDELEN ter VOORKOOMING van STEEN en GRAVEEL. Zoo iemand zig van dit treurig Toeval tragt vry te houden, zal 't geheeie middel van voorzorg voornaam.ntlyk beftaan in Onthouding: inzonderheid van die dingen, die de Steen eenigzints konnen voeden, als Spys, die pakkig en Drank die Verzwakkend is, zoo als hier booven, onder de dingen die aan lyding tot Steen konnen geeven gemeld zyn. Het Drinken van Raauwaater , dat nam : ongekookt is, moet hier zeer vermeyd worden. Ook moet hier vermyd lang Slaapen, ook Ongejïaadigheid, Want te veel of te wynig in meeft allerly zoort van verrigtingen is hier fchaadelyk, gelyk ook Toorn, Gylheid enz. Voor al heeft, men te zorgen van het waater niet op te houden , men behoord de Waaterloozing niet een oogenblik uytteftellen, Want by verzuym hier van is men zelfs oorzaak, dat het Steenagtig gruys des waaters in de Blaas neederzakt, een ophooping maakt, en daar dan allengskens tot Steen verhard: 't Is daar om een heylzaame gewoonte dat men (Om dit  VOOR ONVERMOGENDE. 367 dit voor te koomen,) Kinderen die eenig vermoeden van Steen geeven, zomtyds uyt de flaap opwekt. Maatige beweeging, behoorlyke verwisfeling van Arbyd en Ruft, is hier zeer in agt te neemen; beeter 't voor die 't hebr ben konnen , dat ze haar Beweeging mankende Oeffening neemen voor- dan naa de Maaltyd ; de Maaltyd zelfs behoord ook zeer gemaatigd te zyn, niet te veel, nog te wynig gebruykt, hoe wel te veel hier doorgaans nog naadeeliger is dan te wynig; 't gebruyk van Radys , in den beginnen der Maaltyd is by uytmentheid dienftig, of inplaats van Radys, Peterceli, Kervel, de uytJpruytzels van Neetelen , Pimpernel, Maluwe , of Beet, inzonderheid ook Afpergies, of Paftinake, tot verder Voedzel diend Kalfsvlees , Konynen , jonge Haazen enz. Wrongelige Vis, als Baars, Snoek enz. Dooiren van Teren zagt gekookt, Pruymen, Appelen enz. goede varsze Booter in de Spys zyn hier niet ondienftig: ook hebbende de Haazenooten een Graveel Afdryvende kragt, daar van daagelyks, eeven voor- of- kort naa den Maaltyd, agt, tien, of twaalf gebruykt: 't Waater dat tot fpyz' en drank gebeezigt word, moet voor al klaar zyn, niet troebbelig, maar wel bezonken, op dat het van, des-  S68 HUIS-APOTHEEK deszelfs Aard- en Zandagtig gruys, behoorlyk gezuyvert zy. Men diend 'er ook op uyt te zyn om doorgaans Oopenlyf te hebben; verftoptheid zou aanlyding tot Steen konnen geeven, men gebruykt ten dien eynde een zeer zagtePurgatie, als van Manna, of Alandsivortel, of gedroogde Pruymen , enz. eene, niet al te Lojlyvig, nog te zeer Vaftopt, maar Gemaatigde gefteldheid des Lighaams, neevens eene reedenmaatige Vroolyte ziel koomen hier wel te pas. Ook diend hier het gebruyk van Venetiaanze Terpentbyn, zoo wel ter Voorbehoeding, (in welk geval, men om de de veertien daagen een eyerleepeltje vol gebruykt; men wenteld het zeiven in zoethoud, en neemt het in 's avonds naar Bed gaande) : als ook ter afdryving van Sneenagtige Stoffen , wanneer dezelve zig reeds in de beginzelen oopcnbaaren: Ten welke eynde men om de twee daagen, of ook wet alle daagen, naar gelang van 't kwaad, s' avonds, of s' morgens nugter inneemt, een half eyerleepeltje vol: te weeten befte onvervalften Venetiaanze Therpen* thyn, die uyt de dennen Hoornen vergaadert is • Men neemt van den zelve een, of twee onzen , en ltamptze in den Vyzel, dan Vermengd met een dooir van een Ey, en aangelangd met eenig Vogt tot een drankje, roe-  VOOR ONVERMOGENDE. 369 roerende het zelve zoo lang onder elkander dat de Terpentbyn gefmolten, en 't mengzel eene witte Roomagtige koleur aangenoomen heeft: doende een pint nat op een onc Terpentbyn, waar van den Lyder twee, of driemaal daags, te weeten, s' morgens nugter en 's avonds naar Bed gaande, en zoo het' de omltandigheid vordert, ook een uur voor 't middagmaal, een theekop vol van gebruykt: Zynde dit drankje niet alleen dienftig voor de gebreeken der Nieren , en Blaas, maar ook voor de Ooverige ingewanden als Leever, Milt, Darmen enz. den zeiven van veele Taaije Slymagtige Vuyligheeilen zuyverenden, maakende den Buyk zagtelyk week , en de oovertollige Tigtverwekkende vogtigheeden afzettende ; dog alle deeze uytwerkzelen, zyn van den Vervalfte Terpentbyn, geenzints te wagten. STUYPEN, STUYPTREKKING , ook Convolsie genoemt. Is een bedorvene beweeging der Zenuwen , en Spieren , waar door het geraakte Lid, en Deelen, teegen de wil des Lyders gKtaadig buyten order getrokken word , en afzoo ftaan blyft, zoo dat de Lydende het zelve niet kan beweegen naar zyn welgeZ val-  s7o HUIS-APOTHEEK vallen. Ontftaande dit droevig ongemak doorgaans uyt bedorvene vogtigheeden, inzonderheid der Gal; welke gefteldheid aanlydinge neemen kan uyt een Lighaams geftel dat opgepropt is van Winden , gelyk ook uyt 't onmaatig gebruyk van Wyn, en Sterken Dranken, Ook wanneer in een Aader laating een zenuw geraakt is, inzonderheid ook Schrik, Gramfchap, Vergiftige Beet en, fchielyk Heet, of Koud worden, Jaa dit ongemak kan veroorzaakt worden door alles wat aanlyding geeft, tot eenige Prikkeling der Zenuwen. Zoo deeze kwaal verouderd is, zyn de hulpmiddelen niet veel: zoo 't voorvalt, naa eene ontfangene Wond , of Buykloop, is 't veeltyds doodelyk; gelyk ook de geneezing moeijelyker vald , daar 't geheele Lighaam, dan daar flegts eenige deelen worden aangetaft. Tot de geneezing is zomtyds bevorderlyk eene Aaderlaating, inzonderheid zoo den Lyder Bloedryk is, dog in Jwakken natuure, en die wynig Bloed bezitten is dit niet te onderneemen: Beeter is 't volgende middel , waar door Ettelyke Lyders een gezeegend herftel bekoomen hebben , namelyk gerafpt Palmenhout , en wortel van Peoni Manneke, van elk twee oneen, blaaderen van  VOOR ONVERMOGENDE. 37 r van Betoni, Feit - Cypres , Saïi, en Sleutel Bloemen, van elks anderhalve handvol, Bloemen van Roozemaryn, en Lavendel, van elk een half lood, zaad van Anys, en Angelica, van elk een vierendeel lood, dit 't zaamen gedaan in eene zuy vere pot, en hier op gegooten een mingel waater, en (naa dat het eenige uuren hier in heeft Haan weeken,) dan terdeege door gekookt, deeld men het door gezygde nat in tweën, neemende de eene helft, en doende eenige uur ren hier in weeken vier oneen gezuyverde Pieren, gebruykt den Lyder van deeze doorgezygde helft alle Avonden een derdegedeelte, twee uuren voor den Maaltyd: de andere helft zal de zieken drie agter een volgende 's morgens nugter inneemen, telkens een derde gedeelte, naa dat 'er nagts ingeweekt heeft een lood Seneblaaden , en een half lood Agaricus, en doorgezygd is, vervolgens zal men den Ruggegraad, mitsgaaders de Geraakte Leeden met warme doeken wryven. Voorts zal den Lyder zig zoo veel moogelyk is wagten, voor betrokken- neevelagtige- en natte Lucht, zig houden buyten de Zon- en Maanefebyn, en zig onthouden van fwaaren Spyze, en die veel dampen naar 't hoofd zenden, als Boonen, Erwe Z 2 ten,  372 HUIS-APOTHEEK ten, Caftanjes, Nooten, Slymerige Vis, Mifpelen , Oeftersenz. Wyn, en zwaar bier, beeter is 't gebruyk van Sali, Betoni, Roozemaryn enz, getrokken en gedronken als thee: de beweeging behoord maatig te zyn,en alle ontroering des gemoeds moet zoo veel moogelyk vermyd worden: STUYPEN DER KINDEREN. Alzoo dezelve doorgaans in deeze Teedere Wigtjes , ontftaan uyt andere ongemakken , als het krygen van Tanden, Wormen , 't zuur enz. dienen hier geen andere middelen dan die deeze oorzaaken wegneemen, naa welkers eyndiging gemeenelyk de Stuyptjes op houden: altans zal men zig wagten voor heete middelen, beeter is eene zagte Purgatie, als van een wynigie Manna , gefmolten in hun gewoonelyke drank. TAND- EN- KIESPYN, VUYLE TANDEN, en KIEZEN, WAGGELENDE TAN DEN, VERROT TANDVLEES, Tandpyn, en Kiespyn is dat Pynlyk ongt' mak,'t\vék de Lyders zomtyds als woedende disporaat maakt van weegens de vreeflykheid der  VOOR ONVERMOGENDE. 373 der Pyn, 't geen wynige Menfehen die deszelfs woede nooyt ondervonden hebben, verwondering baard; zoo zy iemand (teegen een Lyder die doemaals als raazenden was, door deeze heftige pynen,) 't is bynaa ongelooflyk, dat men in zoo 'n klyn ftukje Been , zulke onlydelyke pyn zou uytjtaan! Kort hier naa gaf den herfielde Lyder, zyn Ongevoelige beklaager een bezoek, en vond den zelve in een Toeftel, zoo Mismaakt als belaglyk, en daar by fwaar Steenende, en Stampvoetende! 't talryk'huysgezin aldaar in. bcweeging, en Gekerm \ op de Vraag, wat is hier te doen? behelsden't Antwoord, de Man beeft Kiespyn; en heeft nooyt van pyn in de Mond geweeten: 't Weeder aanwoord was, 't z'r bykans ongelooflyk dat men weegens zoo 'n klyn ftukje Been, een geheel Huys in rep, en roer kan zetten ; de Man was verleegen, en wift onder de duyzend Raadgeevingen niet één, dat hem eenige verligting toebragt; 'er zyn ook inderdaad geen meer Raadgeevers in eenige fmert, dan in de Kiespyn; Want elk Lyder is hier een Doctor ; 't welk de gewaande Tandpyn Lyder van Ferrare, oovervloedig gewaar wierd: daar van hebbenwe zoo 'n taüooze voarraad van Geneesmiddelen teegen de veelerly gebreeken des monds. z 3 wy  374 HUIS-APOTHEEK Wy zullen alleen eenige wynige aan de hand geeven, die in de Pyn te gebruyken zyn, en dan van, die tot een behoedmiddel konnen dienen als de Pyn oover is. Alzoo de Pyn, uyt Verjchillende oorzaaken gebooren word, (als Koude- en Heete.ook Scherpe- en Sultige Vogtigbeeden, welke uyt 't Hoofd, op de aldaar leggende Zenuwen needer fchieten, en bederf aanregten; welke ongemak aanlyding ontfangt, door Koud, Vogtig, en Winderig weeder, inzonderheid als men befweet zynde fchielyk verkoud word of Togt vat; ook door Spys, en Drank, beet, te gebruyken, mitsgaaders 't peuteren in de Tanden enz.) Zoo behoord de geneezing naar de Oorzaaken te worden ingerigt: hier geen agt op flaande, is de Reeden dat de Tandmiddelen doorgaans zonder vrugt zyn, Eene zagte hoofd zuyverende purgatie doet hier in 't algemeen dikwils de meeften dienfl:; Dog zoo men befpeurd dat de Pyn, veroorzaakt word uyt Heete Brandende Vogtigbeeden, kan men gebruyken tot een mondfpoelzel , Wortel van Patig, een lood, gekookt op een pint Wyn Azyn, doorgezygt houd, men dit vogt een geruymen tyd in de mond. Indien de Pyn uyt koude Vogten ontftaat, neemt men wortel van Pyrethrum, en zaad van Nar-  VOOR ONVERMOGENDE. 375/ Nardus, van elk een half lood, Lityskruyd, en Moftaart zaad, van elk een lood, dit 't zaamen eeven opgekookt in een mingel vogt, nam: Een pint Wynazyn , en een pint goede roode Wyn , dan doorgezygd, en in 't nat gedaan een fcheut befte Brandewyn , en dit een poos in de mond gehouden , of de mond 'er meede gefpoeld. Zoo het rotte der Kies de pyn maakt, neemt men Myrrbe een vierendeel loods, en tien a twaalf korrelen Spaansze Peeper, dit te zaamen getrokken, op een mudsje Brandewyn , en dit vogt met een mondkwasje aan de pynelyke Kies gebragt. Ook diend zomtyds Tabaks- of Saliblaaden in de mond gelegd. Dog van zeekerder uytwerking, zyn deeze blaaden tot een Voorbeboedzel, teegen nieuwe aanvallen der Pyn: teegen de Pyn in het onderfie Kaakbeen, is dikwils heilzaam geweeffc een Plyfter van Mastik, Brandewyn, wit van een Ey, en Garftemeel, van elks eevenveel, gelegt op de Hoek van de Kaak daar men de aader voeld kloppen. Deeze middelen die tot voorzorg dienen, zyn tegelyk ingerigt teegen de Vuylen en Waggelende Tanden , en Verrot Tandvlees , namelyk , een Spoelzel van Wynazyn, Brandewyn , en Limoenpeekei, van elks eeven veel, en hier Z 4 mee.  376 HUIS-APOTHEEK meede driemaal daags, en vooral s' morgens Nugter de mond meede gefpoeld, Van geen minder diend is, 't Tandvlees gewreeven met uyt gebrande, en tot Poeder gemaakt Aluyn , waar van op Letter A. Adem ; dit eenvoudig middel is in Veelerly zoort van Mondpyn, van gewende dienft geweeft. Jaa alleen 't fpoelen der Mond met koud waater , s' morgens Nugter by aanhoudenheid gedaan , is doorgaans een bewaarmiddel teegen de veelè'rly gebreeken des monds. Zommige bedienen zig van 't volgende Mondwaater, nam : Roozemaryn, Sali, en Weegbree, van elks twee handen vol, Leeverkruyd, en Citroenschil, van elk een lood, en tien groenen Pruymen, dit te zaamen gekookt op één, en een half pint roode Wyn , en hier meede de Mond dikwils gefpoeld. Indien de Pyn der Tanden en Kiezen , ontftaat uyt Blaaufchuyt, dan dienen de middelen aldaar aangeweezen op Letter S. Scheukbuyk. TRAAN-  VOOR ONVERMOGENDE. 377 TRAAN-OOGEN ziet Letter, O. Oogen Gebrek enz. UYTZAKKING des Endeldarms, ziet Letter, E. ENDELDARMS Uyt- zakking. UYTZINNIGHEID, ziet Letter, Y. Ylhoofdigheid. UYTTEERING, ziet Letter, F. Uytteerende KOORTS, en Letter, L. LONGZIEKTE. VALLENDE-ZIEKTE. Deeze Ziekte heeft voornaamelik zyn zitplaats in het Hoofd, Inzonderheid in het dikken Harszenvlees, (Membrana Durce Matris ,) welke door eene heevige Krampagtigc trekking, (weegens de Drukking van eenig Scbaadelyk Vogt, zig aidaar onthoudende en Prikkelende,) 't zaamen geboogen word: Welke te zaamentrekking zig dan in 't gantsze Lighaam oopenbaard, door de gemeenfehap die het Harszenvlies heeft met de ooverige Vliezen des Lighaams. Het geen tot dusdaanige Kwaadaartighcid der Vogren in 't Brynvlies aanlyding Z 5 gee-  |78 HUIS-APOTHEEK geeven kan, is Schrikken, Angfl, Gebrek, Onzuyvere Lucht; 't eeten van Moffelen, Aal, Paddefloelen, Look, Geytenvlees enz. De Ziekte oopenbaard zig met een Vreefelyke Trekking des gantszen Lighaams , waar door den Lyder plotzelyk needervald, alle de Leeden t' zidderen , de Duymen zyn ftyf in de handen gekneepen, ftoot met 't Hoofd, Voeten, en Handen teegen alles wat naby is; veelen fchreeuwen als zy needervallen, de wenkbraauwen zyn in geduurige beweeging, de haairen ryzen overeinde, de oogen zyn ftyf, verward, en puylen uyt, de oogen leeden gaan al oopen, en toe, ziende men dikwils van den zelve niets dan het wit, de Tong fweld, en word zomtyds aan ftukken gebeeten , de Tanden knerszen , enz. Dikwils is 'er braaking, ontloopen van waater, en ftoelgang, Ook benaaudheid, Hartklopping, Snorking, de Aaderen worden dik , 't Aangezigt opgeblazen, Rood, Geel, en zomtyds Swart, de Schuym loopt uyt den Mond; welk laatfte Toeval dikwils de kwaal ten eynde brengd, altans van dit Oogenblik, dat 'er Schuym komt, ziet men de andere toevallen minderen. Eeven wel alle, die dit Ooverval onderheevig zyn, worden niet juyft zoo zwaar, en  VOOR ONVERMOGENDE. 379 en met alle de genoemde Toevallen aangetaft, zommige hebbenze in geen minder maat als gemeld is, andere weederom in een veel minder graad: zommige verliezen met den aanval alle bewuftheid, dog hebben wynig Stuyptrekking; andere behouden geduurende den aanval wel eenig bezef, dog de Leeden worden geweldig 't zaamgetrokken: Ook duurd het Ooverval by den eenen korter, in den anderen langer. Ook taft dit ongemak de Mannen meerder aan dan de Vrouwen, de Jongelings- dan de Mannelyke - jaaren. De Geneezing valt ook niet zoo moeijelyk daar de Toevallen ligt zyn, en de kwaal niec verouderd is, dan daar het teegendeel plaats heeft: Zoo ook in de Jongelings jaaren, dan in den Ouderdom. De middelen tot herftelzyn Voor eerft in den Aanval: Men legt den zieken op den rug , in eene heldere, Lugtige friffe plaats, met 't hoofd, en de borft wat verheeven, den zelve zoo veel moogelyk is bevyligende voor ftooten , zonder egter de kramptrekkinge mee geweld te willen teegen houden, want zulk een dwang zou de Toefland des Lyders eer verergeren, dan verbeeteren: Men tragt de tong te bewaaren door een ftuk Leer, tuffen de Tanden te fteeken, dog 't zelve diend wat groot  S8o HUIS-APOTHEEK groot te zyn, op dat het niet in de mond fchiet; onder de neus houd men Wynruyd ïn Azyn gedoopt,men wryft het Lighaam, en inzonderheid de geraakte Leeden , met Linnen doeken, of Flenelle lappen, ook kan men de getrokken Leeden eens zagtelyk rekken, en dan weer los laaten : Indien het Toeval door deezen middelen niet 00vergaat, gebruykt men een fterke Zetpil, of Clifteeren , van Zeezout; men doet de Voeten in laauw waater zetten: indien het ongemak zeer zwaar aankomt, gelyk zomtyds gebeurd, dat het Aangezigt zwart word, en den Lyder door geen middelen verligt word , is men zomtyds genoodzaakt een Aaderlaating te doen, dog weegens deszelfs gevaarlykheid in dit Toeval, diend men des weegen met een Doclor, raad te plee- . gen. Indien het Ooverval voorby is, gaat men oover. Ten tweede tot behoedmiddelen: welke ke zyn, Peoni Manneke een lood, en Elandsklaauw een half lood, Maybloemen, Linde bloezem, Marintakken van elk een handvol, dit t' zaamen gekookt op een mingel waater, drinkt den Lyder hier van (doorgezygd) viermaal daags een theekop vol. Of neemt Valeriaan wortel een onc, de wortel, en 't zaad van Peoni, van elk een half lood, maa*  VOOR ONVERMOGENDE. 38* •marentakken, een lood, dit t' zaamen tot Poeder gemaakt, neemt den Lyder hier van 's morgens nugter eenige daagen naa malkande een half vierendeel lood in, met gekookt waater dat koud geworden is: Of neemt Elandsklaauwen, en Peonizaad, van els een vierendeel lood, Beevergyl, een half vierendeel lood, Eyke marentakken, en may~ bloemen, van elk een lood, dit alles tot Poeder gemaakt, en hier van gebruykt als 't voorige een half vierendeel lood; s' morgens nugter, tien a twaalf daagenagtereen. Den Lyder heeft zig te wagten voor alle Windvermekkende en Onvert eer baar e fpyzen, en voor al ook voor Varkensvlees, voor wyn en fterken Dranken, enz Beeter is een Booter Vlaade met Wynruyt rykelyk beftrooyt: voorts zuy veren- gezonden- Lugt, maatige beweeging, en Ruft: Schrikken en Gramfchap, doen gemeenlyk de Geneezing vertraagen , en den aanval verhaakten. Deeze ziekte laat zig door de voorverhaalde Teekenen gemakkelyk onderfchyden, van de gemaakte Vallende ziekte der Landloopers en Vagebonden, die zig 't beft door Opfluyten, en Werken geneezen laat: In een aanzienlyk Weeshuys, Oopenbaarde deeze Ziekte zig aan één, 't welk een groote  S8a HUIS-APOTHEEK te opfchudding verwekte onder de Kaamerraads , tot welke de Ziekte ooverfloeg, zoo dat binnen wynig Honden meer dan Twintig met 't Ooverval aangetaft waaren, die alle in een Difporaate geftalte op den vloer Vielen , Stieten , Tierden , Schitymden enz. De meefieres der Linnen winkel 't bedrog haarer onderhoorige befpeurende, greep de gereed leggende flaafze- Beejlelyke Bullepees , welke voor eene gelukkige allemans drank dienden, alzoo zy alle door dit veragtelyk middel in één oogenblik, (en dus veel fpoediger als in een der befte Gaftbuizen ,) volkoomen herftelden, zonder eenige Teeken van Vallende Ziekte oover te houden. Dog naa verloop van tyd, oopenbaarde deeze Ziekte zig andermaal, op dezelve plaats , dog niet zoo verfchrikkelyk ,• de ftrakke matrone greep de Pees, als haar nu reeds beproefde Geneesmiddel, met dat gevolg, dat de kwaal op 't ygen oogenblik van haar wording eyndigde, en men 't zeedert ook niet de minfte fweem der Vallende ziekten, aldaar vernoomen heeft. VE-  VOOR ONVERMOGENDE. 383; VENYNIGE BEET , ziet Letter , B. Beet van Slangen , Padden enz. VERGIFT. Oopenbaart zig door Miflykheid, Braakingen, Flaautens, Be e vingen , Hik, Ongereegelde Pols , Pyn ia de Maag, en Ingewanden , Loomheid, Swelling, Spanning des Onderlyfs, Tlhoofdigheid, Stuypen, Verflyving , Swarte plekken over het Lighaam, koud Sweet, Verlies van 't Gezigt, Slaapzugt, de uytterfte deelen Verfiramt enz. Welke gevolgen die kwaad heeft is genoeg bekend, gelyk ook, dat het uyt verfchillende Giften , liever Misgifcen , of Vergiften ontftaat, als Rottekruyd, Sublimaat, Opium enz. Dollekervel, ook Scheerling genoemd, (Een kruyd dat oovervloedig hier te Landen, aan flooten, en weegen waft, en meer dan eens door onkundige voor Moeskruyd afgefneeden , gegeeten , en met de Dood agtervolgd is;) Ook Venynige Paddefloelen, (die zommige als een lekkerny in Soupe enz. gebruyken; dog zelden paffeert 'er één jaar, waar in niet eenige, Jaa zomtyds geheele Huysgezinnen de Dood aan zulke Sop eeten) Ook zommige Moffelen, ook door 't Venyn dat  3g4 HU IS-APOTHEEK dat in Kooper, Blik, en ïï»,ïs; 't is daarom zeer onvoorzigtig fpyze in Kooper e Keetels, Pannen enz te Kooken, en nog^ Erger als men dezelve naa 't Kooken 'er in laat ftaan, men heeft verfchyde maaien gezien, en 't gebeurd nog dikwils, dat Gevaarlyke Hardnekkige, en Langduurige Toevallen, Jaa ook wel een bittere Dood, hier uyt zyn onftaan; en 't gevaar van 't Vergift is onvermydelyk, als men gemelde vaaten met Scherpe, zoute, of zuur e Vogtigheeden vuld, en daar in ftaan laat, door welke fcherpe vogten 't Vergift uyt 't Kooper in de Spys oovergevoerd, en alzoo ingenoomen werd: welk Vergift des koopers mhTchen van 't ergste is, zoo als nog onlangs (Aoot nieuwe proeve te Halle) blykbaar geworden is. Het Voornaame hulpmiddel beftaat in Braakmiddelen, zoo fpoedig als moogelyk is aan te wenden , eer het Vergift door 't Bloed verfpryr, en de Ingewanden doorgedrongen is; men geeft den ongelukkige Lyder Boomoly in warm waater, en fteekt de vinger in de keel om 't braaken te bevorderen ; en hier meede moet men aanhouden, tot dat de natuur door oovervloed :g Braaken, zig van 't Vergijt heeft ontlaft; waar naa men dan oovervloedig flappe vogtcn doet drinken, als huy, een flap aftrekzei  VOOR ONVERMOGENDE. 3g$ zei van Vlier, waar in verfchyden fchyven Citroen gefneeden zyn,- Dog zoo 't Vergift de Ingewanden reeds doortrokken is, gebruykt men verzagtende- daar naa Purgeerende- Clifleren, als van Manna, Vlierbloemen , Hyfoop, Seneblaaden enz. doende Oovervloedig drinken van de zoo Eevengemelde drank, inzonderheid van Citroenen, alzoo de Citroen een uytneemende ygenfchap bezit, om 't V'.rgift te weederftaan, en desZelfs Doodelyke kragc uyt te bluffen. VERKOUDHEID. Is die Mingeagte- dog inderdaad Gevaar* lyke Ziekte, hebbende ten Oorfprong ge* Jtremde uytwaaszeming, 't welk doorgaans ontflaat uyt een gevatte koude, 't zy men befweet zynde, koude Drank of Spyze gebruykt, of zig ontkleed, of fchielyk uyt een warmen in een koude Lugt oovergaat, ook 't Inaademen van koude, natte Lugt, fterk Togtende vertrekken enz. welke Verflopte uytwaazeming zeer dikwils de oorzaak is, van Doodelyke Krankbeeden; 't gebeurd ook niet zelden dat verkoudheid kwaalyk behandeld, tot gevaarlyke Ziektens ooverflaat; want deeze Ziekte is eene ligte ontfleeking van de Long, Keel, of eenig Vlies, A a etté,  386* HUIS-APOTHEEK enz. De ziekte is te gevaarlyker, om dat ze doorgaans licht gefchat, en aangemerkt word als een Ziekte die geen hulpmiddelen vereyft, Ja die zelfs voordeelig is; 't is zeeker voordeeliger aan verkoudheid, dan aan Pleuris, Long, Keel,- of diergelyke Kranktens ziek te zyn: dog dat verkoudheid Hylzaam zou zyn, is 'er zoo verre van daan , dat men doorgaans zien zal, dat perzoonen veel aan verkoudheid vaft, fwak van gefteldheid zyn , dikwils ongemak aan de Borft hebben, en verfchyden (met de kwaal oover eenkomftige) toevallen, onder heevig zyn; hoe dikwils ziet men 'er fterven? wiens ziekte met (zelfs maar geringe- dog niet wel opgepafte) verkoudheid aankwam: de Verkoudheid zelfs is een bewys dat de Werktuygen ontfteld zyn, de natuurlyke werking verzet is, de zoo noodzaakelyk uytwaaszeming belet, de Long verftopt enz. Al 't welke de voorboodens zyn van fwaare ziektens. De Verkoudheid, indien zeeenigzints fwaar aankomt gaat gemeenlyk gepaart met huyvering ligte koorts en Hoeft: de Hoeft is in den aanvang doorgaans droog, vervolgens wanneer de verkoudheid ryp word, werpen zig vluymen op , waardoor de hoeft verligt: zomtyds gevoeld men geringe fteekin- gen  VOOR ONVERMOGENDE. 387 gen, pyn op de Borft, en Keel, is dikwils vergezeld, met fwaare hoofdpyn, neevens verlies van Reuk, Smaak, en verminderde Eetenftrek. De duurzaamheid deezer Ziekte is ongelyk: Indien ze wynig is, en wel behandeld word, eyndigdze dikwils naa verloop van vier- of zes daagen: zomtyds langer, dikwils twee a drie weeken: Indien ze langer aanhoud is 'er gevaar van zwaarder ontfteeking , kwynende Ziektens , ook wei van onverwagte Toevallen die 't Leeven fchielyk konnen doen eyndigen. Alzoo de Verkoudheid een ligte ontfteeking is, uyt verftopte Uytwaaszeming ontftaande; is de geneezing in te rigten eeven als by de ziektens die men Borftontfteeking noemt, tragtende men de belette doorwaaszeming te bevorderen: Indien deeze Ziekte zeer zwaar aanvald, is één Aaderlaating dikwils van gewenfte dienft : dog zulks heeft dan alleen maar plaats, daar 't natuurs geitel fterk, de hloedrykheid veel is, En de drygende gevaaren groot zyn ; anders is de Laating nadeelig. In 't algemeen is 't altoos goed in geval van Verkoudheid , flappen vogt en, in oovervloedig warm te drinken, zoo ras men Vei koudheid gewaar word, En zig voor Aa 2 kou-  388 HUIS- APOTHEEK koude te bewaaren. Men kan ten dien eynde neemen een aftrekzei van Vlierbloemen, of zaali. Of neemt Vlierbloemen ruym een handvol, en gepelde garft twee oneen, te zaamen gekookt op drie pinten waater, dan doorgezygt, doet men (terwyl 't nog kookendheet is,) 'er in een vierdegedeelte van een lood Bergzout, vervolgens, een theekop vol goede Azyn, dan roert men 'er in Hooning twee oneen , hier van gebruykt den Zieke om 't half uur een theekop vol, Of om 't uur drie theekoppen. Het oovervloedig gebruyk van flappe vogten , warm gedronken, al was 't ook maar flappe Tbee, Of liever een mingel warm waater, daar een handvol Vlierbloemen in gekookt zyn, in éénen dag gedronken, dog by glaasjes vol met tuflchen poozing van een half- of heel uur, is zeer gefchikt om de kwaade ftoffe te verdunnen, los te maaken, en aftezetten, en het ontftooken Bloed te verkoelen , en te zuyveren; Mits men zig te gelykertyd onthoud van alle Dranken die 't Bloed verbitten, en de ontfteeking vermeerderen , als Wyn, Brandewyn, Theriakel enz. Deeze in den aanvang der Ziekten gebruykt doen het grootfte nadeel: als de kwaade ftoffe geloft zyn, en de Zieke zig beeter bevind , konnenze zoo zeer niet fchaaden : Ook  VOOR ONVERMOGENDE. 389 Ook heeft men zig te onthouden van Vlees, Eyeren, Gebak, enz. Hoe wyniger gegeeten, hoe beeter, en althans 's avonds; de Maaltyd behoord te beltaan uyt een wynig Groentens met Brood: 's avonds onmiddelyk voor 't naar Bed gaan, zal men de Beenen zette in warm Waater: En in 't Bed zynde gebruyken een glas vol (warm) van één der Boovengenoemde Dranken, om 't Sweet een wynig nyt te doen koomen: Zoo 't Hoofd zeer verkond- of verftopt is, doet men inaademen de waaszem van 't aftrekzei van Vlierbloemen. Voor de Verkoudheid op de Borft, of Hoeft, gebruykt men een ftuktje Cajjoe drop , of een aftrekzei van Zoetboud. Ook heeft men zig wel naaukeurig in agt te neemen teegen nieuwe Koude, of Togt; Want een geringe Koude gevat in een reeds verkoud Lighaam, maakt een ligte Verkoudheid , veeltyds Hartnekkig en lang van duur: Ook is 't lang verblyf, in een fterk gebroeyt vertrek niet minder fchaadelyk, alzoo zulks de Herftelling Langzaam maakt: De Middelmaat is ook hier 't beft. Eevenwel moet men met 't gebruyk van warme Dranken niet te lang aan houden , maar zoo ras de Ziekte afzet, dezelve verminderen, filzoo een aanhoudend gebruyk Aa 3 van  S9o HUIS-APOTHEEK van Slappe - warme Vogtigheeden , de Maag verjlapt, de Ooverige Ingewanden, ten uytterfte verfwakt, de Spysverteering vertraagt, of ook wel geheel Belet: Men genuttïgt met 't afgaan der Ziekte een wynig wyn. BEHOEDMIDDELEN, Teegen Geduurig Weederkoomende VERKOUDHEID. Dit betreft meelt zoodaanige Menfehen, die zeer veel aan Verkoudheid onderheevig zyn, 't welk beteekent dat hun gefteldheid zeer helt tot een verzette Uy waas zeming; 't welk ontftaan kan uyt Swakheid der Maag, Long, enz. Niets is 'er dat dit kwaad meer verergert, dan zig by aanboudenbeid te Broei ■ jen, en de Lugt by alle geleegenheeden zeer te vermyden: wanneer hier nu nog bykomt, een Beftendig gebruyk van warme Dranken, heete Spyzen, veel Sweeten enz. Zal dit veroorzaaken dat men deeze Lyders doorgaans ïn eene zeer Swakkelyke Toeftand aantreft; 't welk te meerder plaats heeft naar gelang deeze Lyders, buyten dit, een zwak gefiel omdraagen; 't minfte deelgenoodfchap aan varsze Lugt, Ja 't minfte ding belet de Ongevoelige- en tot bevordering der Gezondheid , zoo hoognoodige - Uytwaaszetning , ver-  VOOR ONVERMOGENDE. 391 veroorzaakt Ontfteeking, Verkoudheid, Roos, enz. 't welk dan dikwerf de oorzaak word. van veel kwynende kwaaien. Het befte Geneesmiddel, hier teegen, is zig veel aan de Lucht te gewennen, de warme Kaamers nooyt te bezoeken dan des noods, in de Winter koude, de Kleeding zoo Lugtig maaken als doenelyk is, en dezelve niet buyten hoogenood te verdikken; zig vooral wagten van zig 's nagts zoo warm te dekken, dat men aan 't fweeten raakt; 't fweeten is voornamelyk dienftig, als 'er gebrek van uytwaaszeming is, dog dikwils en daglyks te fweeten, verfwakt de Natuur, maakt de Vaaten Slap, de Huyd los en onbekwaam tot deszelfs verrigting: veel Hylzaamer is 't zig te gewennen tot 't gebruyk van koude Spys, en Drank: als ook 't herhaald gebruyk der koude Baaden : neevens 't onderhouden van eene maatigen beweeging. Dog 't gebruyk der koude dingen, heeft men niet onbedagtzaam te verrigten, maar zulks aan te vangen , als de verkoudheid genoegzaam van 't Lighaam, en den Lyder ooverzulks op zyn Beft is; In welk tydsgewrigt men het zelve aïïengskens kan werkftellig makken: want met anders te doen, A a 4 zou  392 HU IS-APOTHEEK zou men door zulk een dwang 't kwaad, veel eer verergeren. Indien de Verkoudheid zeer Ingeworteld is, en op den duur Hartnekkig by biyft, gebruykt men beften Kina, kina een onc, verdeelt in agt deelen,waar van den Zieke om de anderen dag een agtften deel inneemt, met een theekop vol aftrekzei van Vlier, Avonds naar Bed gaande: zommige zyn hier van herfteld door 't gebruyk van Karszenfteelen, gedronken, en getrokken als thee VERLAMMING, ziet Letter, L. Lammigheid. VERSCHRIKKING, ziet Letter, S. Schrik. VERSTOPPING der INGEWANDEN. Gaat veeltyds met zwaare Ziektens ge-» paart, en heeft doorgaans gevaarelyke gevolgen; dog ook komt deeze Verftoptheid wel op zig zelve, het zy dan in de Milt, (ziet Mildziekte,) of Leever, Alvlies, of Darmjebeil, veroorzaakt wordende door eene Verdikking der Vogt en , 't Welk inzonderheid plaats heeft by die een zittend Leeven lyden, en daar door gebrek van doorftraa- Hng  VOOR ONVERMOGENDE. 393 ling hebben ; Ook neemt dit kwaad oorzaak door 't gebruyk van veel zwaare, onverteerbaare, of lang in 't zout geleegeu hebbende Spyzen, zuur Bier, koude en natte voeten, en ook door eene Jlegte Leevcnswyze enz. Het ongemak ontdekt zig, door dien in 't gevoel des Lyders, als een Band z;g opdoet, om het Onderlyf onder de korte Ribben , aldaar zomtyds in de Regter zyde met Pyn, ('t welk teekend dat 'erVerfiopping in de Leever plaats heeft, gepaart met vermoeydheid zonder Arbyd, kragteloosheid vermindering van Eetenftrek, 't Aangezigt is doorgaans Bleek , en gefwollen , de Pols ongeftaadig enz. Al 't welke fwaarder gevolgen Aankondigen ; En is dikwils de weezendlyke oorzaak van Gevaarelyke Krankheeden. Indien men het gebruyk der Geneesmiddelen uytfteld, word het kwaad Hardnekkiger, en de Herftelling moeijelyker: Dog wanneer het zig eerft oopenbaard, word het dikwils weggenoomen door 't volgende middel nam : zuuring wortel een onc Gentiaan een lood, Bernagi, Duy zend gulde Kruyd, Eerenprys, en Duyve kervel, van elks een handvol, deeze kruyden onder elkander gemengd, en gekurven, doet men A a 5 hier  394 HUIS-APOTHEEK bier van een theekop vol in een Trekpot, om te gekruyken als Thee: Ook kan men deeze Kruyden zetten op een vies Wyn, of Jenever, om s' morgens nugter, en 's avonds naar Bed gaande, Ook zomtyds wel een uur voor de middag - Maaltyd , een halve- of heele theekop vol van te gebruyken ; Welk gebruyk men naar maate der Beeterfchap vermindert. Of neemt roode Gentiaanwortel een onc, en knoppen van Alszem , een handvol, zéneblaaden zonder fteelen, een half lood, te gebruyken als 't voorgaande. Dog booven al is dienftig dat den Lyder zig veel Beweeging maakt , door Wandelen, Vaaren enz. Ziet ook op Letter M. Mildziekte. VERVRIEZING der LEEDEN, ziet Letter , B. Bevroozen Leeden. VLEKKEN, ziet Letter, S. Soomer Sproeten. VLIEGENDE JIGT, ziet Letter, J. Jigt, VYT, ook FYT, en REDUVIA genaamd. Is een Heet, en zeer Pynelyk Gefwei, zig vertoonende aan de Top der Vingeren, heb-  VOOR ONVERMOGENDE. 395 hebbende eygentlyk zyn zitpaalts aan de Tndens der zénuwen van den Vinger, en van de Banden der Naageh, tuflchen het Beenvlies, en het Been zelve , zynde deelen welke door deszelfs gevoeligheid de pyn te heftiger maaken ; wordende gekend aan des zelfe groote, Hitte, Steeking, en Klopping , met Aanhoudende een zeer beeevige Pyn, die niet alleen in den Vinger, maar zelfs de geheele Arm door trekt, den zelve Loot/waar maakende in't Gevoel des Lyders, de fwaare Slaapenloos maakende pyn , trekt zomtyds naar 't Hert, doende den Lyder in Flaaute needervallen , de Koorts gaat gemeenelyk met deeze Pyn vergezeld , en als 't kwaad zwaar is, ook Ylhoofdigheid , en zomtyds ftuypen : Zoo dat het kwaad grooter is dan men veeltyds gelooft, (waar uyt doorgaans ontftaat , het verzuymen der noodige hulpmiddelen.) Dog in den Aanvang en als 't Kwaad ligter te geneezen vald, doen zig alle deeze Teekenen niet op, maar ontdekt zig dan flegts met een Doffe Pyn, en geringe Kloppingen; zomtyds zonder de minfte Roodheid, Brand, of Opgefwollenheid, dog welke Teekenen niet lang ' agterblyven : Maar wel ras de Fyt oopenbaaren; welker ontfteeking eyndigt door Etteringe of Kanker. Dit  Saö HUIS-APOTHEEK Dit fmertelyk ongemak ontflaat of, uyt een Scherp, Heet- en Galagtig Bloed: Of ook wel door Kneuzen , Stceken, Branden, inzonderheid als men met de handen Vuur, of de vlam der Kaars aanraakt. Zoo ras men de Fyt ontdekt, doet men den Vinger een geruyme tyd houden, in warm gemaakte Azyn, daar Theriakel, of Diafcordium in gefmolten is: Of men legt 'er by aanhoudenheid Linnen doeken om, die in gemelde warme Azyn , zyn nat gemaakt , op dat het lydend Lid geduurig hier meede Vogtig gehouden worde. Of ook in den Waaszem van kookend waater. meenïgmaal gebeurd het dat één deezer dinden in den aanvang, en aanhoudend gegebruykt, het gantze kwaad doet verdwypen ; en alzoo het verder gebruyk der middelen onnodig maakt: Dog nadien de Beginzelen der Fyt dikwils ais een gemeene zweer der Vinger aangemerkt worden, en daar door 't ongemak verwaarloofl word, waar door men genoodzaakt is, Scherper middelen te gebruyken. Wanneer dan 't kwaad grooter voortgangen heeft gemaakt, moet met 't doen Etteren; Waar toe men gebruykt Maluwe bloezem een halve handvol, en een fneede Witbrood, gekookt op een half pint zoete melk tot een pap, waar mee-  VOOR ONVERMOGENDE. 397 meede men de Vinger omwind , dog 't welk men om het Etteren te verhaaften, geduurig herhaald. Of men neemt Garfte* meel twee oneen, en Zeemeien een theekop vol, gemengd onder zoo veel Azyn, ais noodig is ter dikte van een Pap, om te gebruyken als het voorgaande. Of ook Aalbeffen, eeven opgekookt, en over 't pynelyk deel gelegd. Zoo ras men verneemt dat het gefwei aan 't Etteren is, moet 'er noodzakelyk een oopening gemaakt, ten eynde de kwaade ftoffen, naar buyten uytloozen: Beeter is 't dat deeze Infnyding te vroeg dan te laat gefchieden, te diep, dan te ondiep zy, dog alzoo deeze Behandeling een Wondbetler vereyft, (aan wiens kundigheid we dit wak bevoolen laaten,) zullenwe hier omtrent niets aanmerken, dan dat zoo draa dit gefchiet zy , men met veel vrugt leggen, Een wiek met devolgende zalf, nam: Sap van St. Janskruyd, en van Juff. Merk , van ieder zes oneen, Kruyswortel, Geruwe en Alszem , van elks drie oneen , Stinkenie Gouw, en Perficaria, van elk drie lood , Terpentbyn drie onc, Oly van St. Janskruyd zes oneen, gefebuymde Hooning een pond, en uxtgebrande Aluyn, drie vierendeel lood.*, dit alles onder een gemengd , en hier ty ge-  398 HUIS-APOTHEEK gedaan zóó veel blom van Tarwemeel, als noodig is, om 't de dikte van een Pap te doen hebben: van welke men zoo veel, en dikwils gebruykt als 't ongemak vereyfl. Of neemt witte Was . vier oneen, en één halve leepel vol Oly, hier ingedoopt fchoon oud Linnen, waar van men een omflag over de vinger legd. Zommige ftooven eerll de vinger met zoete melk, daar Camillen, en Melilooten in gekookt zyn, vervolgens de Huyd oopenmaakende , en de aldaar zig Oopenbaarende (één, of meerder) klyne roode Vlakjes, doorgefneeden, en dan opgelyd Brandewyn, daar Theriakel ingefmolten is. Imands Vinger genas door 't Opleggen van Nat ende Kroos, doormengd met wit van een Ey, en Azyn. Al dit Boovenftaande betreft de uytwendige Geneezing; dog in de Fyd behoord (gelyk ook in zoort gelyke ontfteeking,) gelet op Inwendige Geneesmiddelen die het Bloed zuy veren, 't welk inzonderheid plaats heeft, als 't kwaad, van zelfs ontftaat, zonder zig Gekneld, Geftooten, of Gebrand te hebben: ten welke eynde men zoo ras 't kwaad ontdekt word, zig bedienen kan van 't volgende nam: befte Rhabarber, een half lood, en Kardus Benedict een halve hand-  VOOR ONVERMOGENDE. 399 handvol, hier op gedaan een half pint kookend waater, en in 't doorgezygde nat gemengd, Syroop van Provenciroozen een lood, en oly van Zwaavel vyf druppelen, dit in een, of twee ryzen 's morgens ingenoomen. Die zelve, of de volgende dag, s' avonds neemt nen, om 't fweet een wynig uyt te dry ven, Waater van Kardebénediclus, een onc, zout, van Kardebêneditt de helft van een vierendeel loods, Diafcordium, een vierde gedeelte van een lood, Syroop van Citroenen een lood, en Oly van zwaavel drie druppels, dit onder elkander vermengd, ingenoomen s' avonds naar bed gaande, in een rys, of anders de volgende avond de andere helft: zomtyds is een Aaderlaating in den aanvang verrigt van zeer goed gevolg. Voorts heeft den Lyder zig te wagten, voor 't gebruyk der dingen die de Gal konnen ontfteeken , of eenige Scherpheid des bloeds konnen veroorzaaken, als Spek, gezoute Vlees, Melk, Teren, en Wyn enz. WAATERZUGT. Is die bekende, niet Ongevaarelyke, maar dikwils Halfterrige ziekte, waar in het geheele Lighaam , of een groot gedeelte deszelfs, zeer fpant, enopfwelt; wanneer men de  4oo HUIS-APOTHEEK de Gefwellen deelen aanraakt, gevoeld men dezelve te zyn koud, en zoo zagt, dat als men de Vinger , op de gefwoile plaats brengd , dezeive een kuyl behoud. Of fchoon de Ziekte word onderfchyden , in Slymmaaterzugt, en Buykwaaterzugt, waar toe ook behooord 't waater in de Borji, neevens 't Bomwaater, zoo heeft men egter te weeten, dat deeze onderfchyden zoorten van Waaterzugt, niet elk op zig zelve koomen, rr.aar doorgaans de eene zoort, met een ander zig vermengd, zomtyds koomenze alle te gelyk, noemende men dan de ziekte naar die zoort, welke 't meeft de ooverhand heeft. De oorzaak deezer ziekte is, Een flegt onzuyver Bloed, 't welk voort vieeflendeel Raauw, Slymerig, en Waateragtig is, daar dikwils kwaade Galagtige Vogten onder vermengd zyn; welke kwaade Bloedsgefteldheid, doorgaans ontftaat door eenig gebrek der Ingewanden, als Leever, Mild, Nieren, Anderen,enz. Als in dezelve eenige Hardigheid, Verfiopping, Bederf, of diergelyk gebrek plaats heeft; Waar door deeze deelen in plaats van goed Bloed te maaken, eene Waateragtige -cogtigheid voortbrengen, de welke door het Lighaam gezonden zynde , deszelfs deelen doet opfwellen: Hier toe kan ook  VOOR ONVERMOGENDE. 401 ook veel by brengen , eene koude, /wakken, vogtige Maag, niet minder kan hier toe aanlyding geeven , alle koude- en te vogtige , mitsgaaders alle ongezonde fpyzen, die fwaar om te verteeren zyn, Inzonderheid 't onmaatig gebruyk van Waater , flap Bier, Wyn, en Herken Dranken, niet minder is hier naadeeüg een Koude en Natte Lugt , Laage Wooningen in Moeraffige plaatszen , welke nadee'igheid vergroot .vord, voor Perzoonen die een Slymig Temperament Bezitten; Of dikwils Ver/ioppingen onderheevig zyn: Ook konnen al te oover vloedige, of ontydig geflopte Bloed ontlastingen , afgaande Koortszen die kwaalyk behandeld zyn , aanhoudende- of ook te Schielyk geflopte Loop, mitsgaaders te rug gedreevene uit/lag, veroorziaken dat het Waateragtig deel des Bloeds buytenfpoorig Aanwaft, deeze en zoortgelyke dingen zyn het, waar uyc de Waaterzugt gebooren word. In den Aanvang ontdekt zig deeze Ziekte, doorgaans in de Valuwekleur des Aangezigts uytpuyiing der üogen , zwelling van 't Lighaam, inzonderheid de Voeten , en Beenen , die egter doorgaans 's morgens opftaande minder gefwollen zyn, dan 's avonds. De Èetenfluft verminderd, en de B b Loo-  +C4 HUIS-APOTHEEK lyf in Smelting toeneemt, neemt het gantze Lighaam te meerder af, en vermaagert boe langs hoe meer. Zoo het Waater meer naar booven klimt, en in de Bord zypty noemt men het WAATER in den BORST, of BORSTWAATER ■ ZUGT. Het zelve maakt den Aadem zeer moeijelyk, en zoo Benaaud, dat den zieke fchynd te zullen flikken, en is genoodzaakt zig overend te houden. Wanneer zig met het Waater veel Wind vermengd, in den Buyk , word het genoemd BOMWAATER, OOK- WIND,-EN TROMMELZUGT. Hier heeft de Winderigheid, de Ooverhand in het Waater, daar dit plaats heeft, is het Onderlyf, niet alken opgefwollen door het Waater, maar ook door de hier onder gemengde Rommelende minden, in dier voegen opgejpannen , dat het zelve aan geraakt zynde, een Geluyd van zig geeft als ^ een Trommel, of Blaas vol wind: Indien het alleen Winden zyn die dit deel des Lighaams vervullen, is het een zoort, van Coliek ,  4o6 HUIS-APOTHEEK daagen agter één, een halve Tinneleepel vol, ingeeft, zoo die middel wynig werkt, en den Lyder niet te fwak is, geeft men een geheele Tinne.eepel vol; indien den Zieke hier door eenige verligting befpeurd, zoo dat het waater door de regte weegen afzet, en de fweliing verminderd, houd men hier meede aan tot de volkoomene Herflelling toe , waar toe zig goede hoop opdoet, Zoo de Toevallen teevens verminderen: Men geeft dan behalven 't genoemde middel een uur voor de Middag- en Avondmaal tyd een theekop vol van de volgende Kruyden wyn , nam : men neemt knoppen van Alszem een onc, Kroon Imperiaal, en Kalmus , van elk een lood, Laurierbeffen anderhalf lood , Jeneeverbejjen , drie lood , zaad van Daucus Creta een lood, dit alles klyn gekorven, en getrokken op een mingel goede Wyn, doet men den Zieke hier van ook nog lang naa deszelfs Herflel gebruyken , om zoo veel moogelyk de weederinjïorting te verhoeden. Dit laaffe middel alleen , is zomtyds genoegzaam tot Herflel, ingeval de Waaterzugt volgd, naa eene lang duurige afgaande Koorts, men geeft als dan, dit middel driemaal daags. Zomtyds is van zeer goed gevolg, inzonderheid ir> den aanvang gebruykt, Les-  VOORONVERMOGENDE, 407 Beffen van Vliertakken, cnjèneverbeffen van elk een handvol, getrokken, op een vies Jéneever, waar van den Zieke één, of twee maal daags, een geheele- of halve theekop vol gebruykt. Of Boonen ftroo, Bremkruyd, en Alzem, deeze Kruden ieder afzonderlyk tot As verbrand , doed men van elk een handvol in een zuyvere Linnen doek, hier op gedaan een mingel kookend Waater, waar van den Lyder twee, of driemaal daags een g'as vol gebruykt, 't welk in het begin der kwaal, zomtyds zeer bevorderlyk is om 't Waater af te zetten. Of neemt de Bafi van Iepenboom, getrokken, en gebruykt als thee. Indien in eenige Ziekte een goede Leevens Reegel, te pas komt, zoo is 't hier; alzoo de Geneezing hier ruim zoo veel van afhangd als van de Geneesmiddelen , daar om zal den Lyder zig tragte te voorzien van een Wanne- en drooge Lugt, van een Drooge en Lugtigc Wonit.g; in vogtig Wéér, zal men zoo 't moogelyk is 't vertrek der Zieke door 't ftooken van Vuur, verzorgen van drooge Lugt; gelyk de koude en vogtige Lugt, zoo is hier bok de nagt Lugt te vermvden; aangaande 't voedze!. dit diend van Aart droog, en eenigzints Warm te zyn, Beeter is gebraaden Vlees, dan Vis, Bb 4 droog,  *o8 HUIS-APOTHEEK droog, en eenigzints oudbakken Brood; Befchuyt droog gegeeten is hier dienftig, de Zieke moet veel gebruyk maaken van Citroenzap by defpyze: Voor al zig te wagten van veel drinken, hoe wyniger gedronken hoe meer ho,op van Beeterfchap 'er zig opdoet: Zommige zyn geneezen door zig eenige weeken agter een, genoegzaam van allerly zoort van dranken te onthouden: Om eevenwel de felle Dorft een wynig te gemoét koomen, kan den Lyder by herhaaling de mond fpoelen met Waater en Azyn; Ook op den Tong leggen een blad Zuuring , of Huislook, 't welke men dan een wynig te vooren in 't waater legt; Indien de Geneesdranken niet genoegzaam zyn voor den Dorft, gebruykt men nu, en dan, een half kelkje goede witte Wyn, met een wynig Citroenzap. Voorts zal den Lyder zoo veel beweeging maaken in een zuyvere drooge Lugt, als zyn kragten , en omftandigheeden zullen geheugen, 't zy door vaaren, wandelen, en inzonderheid ook door nu , en dan, maatig te Ryden: De Gefwollene deelen zag teiyk wryven met warme Flenelle lappen , en een hemd te draagen van de zelve ftof is zeer dienftig; ook de Kleederen niet al te tos, maar geflooten te hebben rondzom het Lig-  VOOR ONVERMOGENDE. 403 Lighaam, belet eenigzints 't uytzetten der veezeis: De flaap moet gemaa'tigd, en de Stoelgang niet verdopt zyn, wellujïigheid, en Droef 'geeftigheid zyn eeven zeer te vermyden. Wanneer de Ziekte te zeer veroudtrt is, en naar geen Hulpmiddelen Luydert, blyft 'er niets oover dan de Aftapping , welke onderneeming hoe gevaarlyk ook nog wel eens gelukt is, althans ten Middel verdrekt heeft om 't bykans uytgeblude leeven eenigzints te verlengen: Deeze wyze van Waaterloozing is zeekerlyk prykel, waar by 't Leeven des Lyders in ontwyffelbaar gevaar is; dog welker uytkomd zomtyds ruym zoo gelukkig geweed is, als het onbedagtzaam gebruyk der Zweetmiddelen, en zoort geiyke Gevaarlyke Behulpzels , die zomtyds den zieke wynig oogenbükken n3a 't Gebruyk om Hals bragten. Prykeleuze middelen gelukken maar zeldzaam zoo wel , als indien Ongelukkige waaterzugtige,wiens zorgvuldige Huysvrouw, bedagt was haar Man ieVergeeven, om alzoo een eynde te maaken van de kojlen door de ziekte veroorzaakt, geevende hern met dit oogmerk, een Poeder, getrokken uyt een Venynig Dier, met dat gevolg dat den Zieke veel waater Doosden : De Vergift kundige Vrouw, (in Holland, zou men ze de Goedaardigde juyd Bb 5 niet  Jtio HUIS-APOTHEEK niet noemen,) ziende haar Man teegen haar verwagting nog in 't Leeven, gaf hem andermaal nog eens van dit Moordwerkend Poeder, met nog eens zoo voordeelig gevolg voor den Deerniswaardige, verlaaten Lyder, want de Man Her (lelde volkoomen: 't is te vermoeden dat de verdwaasde Vergiftmengster , ziende haar gerykhalsde verwagting te leur gefield , vervolgens zal hebben afgezien van 't Bloedzugtig Handwerk, VeRGiFT- mengery. W EN, WE N N E N Zyn Gefwellen, die op verfchillende plaatzen des Lighaams voortkoomen , dikwils aan de Hals, en 't Hoofd; men kan ze lang hebben zonder hinder, dog hoe ouder ze zyn, hoe ze grooter worden, en de geneezing te moeijelyker maaken: Men onderfchyd de Wennen , in Hooning geswel , Slym Geswel. en Spek Geswel: ziet hier van op deszelfs Letteren. Alzoo de Wennen alle uyt een Slymagtige ftoffe in 't Bloed . ontftaan, is 't noodig inwendig te gebruyken, een der Middelen, vermeld op Letter S. Slymziekte. Op ieder zoort van PVenkan men Leggen Hccmflwortel, en mortelvan witte Wyngaard, van elk eevenveel, gekookt in Zoetemelk , en  VOOR ONVERMOGENDE. 41 x en daar naa een Plyfter van Diacbilon met de Gomme: dikwils verdzvynen hier door die zoort van gefwellen, of ze breeken oopen. Ziet verder Spekgeswel, Sl ymges wel enz. WILD VUUR, ziet Letter, S. Springend Vuur. WINDEN DER DARMEN. Die naamelyk buyten Ziekte ontftaan, door 't gebruyk van Koude, en Winderige Spys, of Drank, of koude Voeten. Teegen het zelve diend Oranje- of Citroen Schil, gedroogd en tot Poeder gemaakt. Waar van men met eenig vogt, een halve Vingerhoed vol inneemt, op die tyd zls men zig 't meeft merï winden gekweld vind Of zznCitroenfchil, fyn gekaaut, en doorgeflikt, inzonderheid op een nugtere Maag. Of neemt Anyszaad, gebakken in Brood, gekookt in zoetemelk, of gedronken als Thee. WINDZUGT, ziet Letter, W. Waa- tekzugt, WINTERHIELEN. Is 't gebrek dat door de Winter koude, ont-  41» HUIS-APOTHEEK ontftaat aan de Hakken, of Hielen; 't welk zig oopenbaard door deszelfs roode koleur, gefwollenheid , jeukte, en pyn: 't Befte middel hier teegen is Sneeuw 'er teegen aangelegd, en zulks herhaald. Of de Hiel gehouden in Tskoudwaater: dog dit moet verrigt eer de Huyd Oopenbreekt, anders zoa 't ongemak veffwaaren : Dog zoo 't reeds Oopengebrooken is, legt men 'er teegen een mengzel van Geelwas, en Raapoly van elk eevenveel, met een klont Kaarsongel, onder een gefmolten, fmeert men hier van op de Ontftooken plaats, en doet 'er een drie a vierdubbeld orcflag van zuyver oud Linnen over heen,- zorgdraagende dat men de Voet niet warmt by 't Vuur : Deeze zelve behandeling diend ook voor Winterhanden. Om 't weederkoomen der Winter- Handen, en- Hielen te beletten, heeft men te zorgen deeze Leeden wanneerze ' Tintelendkoud zyn ,niet te warmen by't vuur WONDEN, KWETZUUREN. Zyn eygentlyk zoodaanige varze en Bloedige Oopeningen , in eenig zagt gedeelte des Lighaams, Ontfiaande door een van ' buyten aankoomendGeJweld,het zy Vallen, Stooten, Slaan, Steeken, Schieten, Of By ten door een;  VOOR ONVERMOGENDE. 413 een boosaartïg Mens, dollen Hond ,of Fenynig Beeft, waar door de werking/des Lydendedeels, geheel- of ten deele verhinderd, En daar door, en zomtyds ook door eenige hier uytfpruytende Toevallen , aan 't geheele gebouw des Lighaams, eene min, of meer Gewigtige Onordentelykheid toegevoegd word: Wanneer 'er aan 't Lighaam Oopeninge ontftaan door eenige fcherpe, oovertollige vogtigheid in 't Bloed, die zig door Ettering loozen, of ook wanneer een wond door veroudering, of vervuyüng tot Ettering oovergaat, worden zoodaanige Oopeningen geen wonden, maar Zweeringen genoemd. Vald de kwetzing in de harde gedeeltens het gebeente, draagt het de naam van Beenbreuk. De Wonden worden onderfchyden naar haar Plaats, Toevallen, en Gedaante; welkers melding , veel min Omfchryving , 't oogmerk van 't teegenwoordig werk, geenzints is, ook niet de wyze der behandeling van al deszelfs zoorten , althans de eenigzints fwaare, Of Gevaarlyke Wonden. Alzoo het voor den onkundige dikwils Vyliger is, in dusdaanig geval zig fpoedig tot den voorzigtige- en Kundige Wbndbeeler, te begeeven, dan door flegte fmeerderyen het Kwetzuur te verergeren: 't Welk te nood  414 HUIS-APOTHEEK noodzaakelyker is, naar maate de Wond te dieper is, en eenige Zénnw, of ander inwendig gedeelte getroffen heeft, tot 't Been toe doorgaande, En van gevaarelyke Toevallen agtervolgd word. , Dog Indien de Wond niet zeer diep gaat, alleen de Huyd, Vet, Vlees, en tufTchen leggende klynen Vaaten treft, behoeft men den Wondheeler niet verre zoeken , alzoo men met wynig omflag de Geneezing zelfs bevorderen kan; 't welk meenig werf gelukt , flegts een omflag van fchoon oud Linnen, om de Wond jflaande ten eynde ze voor de Lugt te bevyligen , dog niet te ftrak toe te haaien, op dat 'er geen ontfteeking koomen. Zoo de Wond ongelyk bloed , zoo dat 'er op de Eene plaats, der wond meer bloed uytloopt, als op de andere, zulks doet vermoeden dat 'er een Aader gekweft is: dog zulks niet zynde, maar 't Bloed eenpaarig uyt de Wond loopende, maakt men flegts een Plukzel van oud Linnen, oovereen komftig de groote der Wond, hier meede de Wond, zonder drukken dekkende, legt men over het Plukzel, een vier - of agtdubbeld gevouwen Linnen Doekje, dat nat gemaakt in een wynig Oly van olyven, waar naa men de Wond bewind, met een Wind- zei,  VOOR ONVERMOGENDE. 41? zei, in agt neemende dat het zelve niet te los, nog ook te Jlrak gewonden zyn: Men laat dit eerfte verband vierentwintig uuren zitten, (want een wond buyten noodzaakelykheid dikwils verbonden ,• maakt deszelfs Geneezing traag en Moeijelyk,) Naa verloop van vierentwintig uuren, (of zoo veel vroeger, of laater als , de omftandigheeden vorderen,) neemt men het eerfte Plukzel af, dog dat in de Wond is vaftgedroogt laat men zitten , men hernieud 't Verband, eeven zoo als 't voorgaande: naar 't eyndigen van de tweede vierentwintig uuren, is doorgaans het eerfte Plukzel los, en de Wond droogt op , of begind te draagen, in 't laatfte geval legt men andermaal Plukzel, en legt daar ooverheen een Plyfter van Neurenburger zalf, naamelyk Roozen Oly vier oneen Minhtm, twee oneen, Azyn een onc, dit 't zaamen gekookt tot dat het omtrent de dikte van zalf heeft, clan 'er ingefmolten Geelwas een lood, en een half vierendeel loods Campher 'er by gedaan: neemt men het van het vuur, naa dat het te vooren wel is omgeroerd , en fmeert het op halffleeten zuyver Linnen tot Plyfters. Deeze zalf is zeer gemakkelyk in huys te houden ter Geneezing van alle ligte K-wet'zuuren. Ook  4i6 HUIS-APOTHEEK Ook is niet ondienftig Boomoly, en Roo* de wyn, van elk twee theekoppen vol, dit zaamen twee uuren zagtjes gekookt, dan daar hier in gedoopt Linnenlappen, en gebruykt in plaats van de Neurenburger zalf. Indien de Wond ten aanzien van 't Gevaar wel gering, dog in haar omkring groot is, gebeurd het doorgaans dat ze alvoorens het draagen, begint te ontfteeken, alwaarom men dan, in plaats van een Olyagtige dubbelen Doek, Een Pap van Wittebrood in zoetemelk, over het Plukzel legd , wanneer de Wond aan 't Hoofd is, doopt men Dubbelen Doek in warm gemaakte wyn. Tot 't Geneezen der Wonden, behoord ook dat de Lyder zig onthout van alle , Spys, en Drank, die ontfleeking km veroorzaaken, of vermeerderen als, Swaar Bier, Wyn, Vlees, inzonderheid gezout- Gerookt,- of Varkens vlees, 't welk voor al gaade te flaan is, Zoo de Wond eenigzints fwaar is, in welk geval den Lyder byna niets dienftig is als Garflewaater, en zomzyds een geringe Aaderlaating Een geringe Sneede, laat zig dikwerf geneezen door een Weegbreeblad, of Duyzendblad, op de Wond gelegd. WRAT-  VOOR ONVERMOGENDE. 417 WRATTEN. Zyn die bekende Harde, en verheevene Knobbeltjes , zig vertoonende booven op de Huyd des Aangezigts, dog doorgaans op de Handen: veroorzaakt wordende uyt een flymerige Aardagtige Vogrigheid, dog behelzen in zig geen gevaar, alzoo ze zom tyds van zelfs, verdwynen ; anders zynze door de volgende onkoftbaare middelen ligt uyt te roeijen, als door Af fny ding, of ook door 'er op te leggen de wortels, of Blaaderen van Stinkende gouwe. Of doet 'er op Azyn , daar zout ingefmolten is, dog zonder de omliggende Huyd te raaken. Of legt 'er op een Plyfter van Sal Armoniac, en Galbanum , van elk eeven veel, onder elkander gekneed, en op de wrat gelegd. WORMEN. Deeze Ooverlaftige Haysgenooten onthouden zig veeltyds in vogcige en Slymagtige geitellen; en aldaar doorgaans in de Darmen ; Het geen den Aanwas, van dit ontuyg m^rke yk bevordert, zyn allerly Slymagtige Spyze, als Kaas , Melk, zommige raaugegeeten Fruyten, Vlees zonder Brood, enz. Meelfpyze, als gebak, nieuwbakken C c Brood  4ï8 HUIS-APOTHEEK Brood enz. Ook het dikwils naa malkander Eeten, waar door men zelfs oorzaak is van 't ongemak , alzoo 'er Spys in de Maag komt zonder dat de voorige verteert is, 't geen fchier altyd aanlyding tot verderf geeft. De foorten der wormen, worden onderfchyden , in Ronde , Platte, (ook wel Lintwormen genoemd) en Aarsmaaden: Deeze cngemakkelyke koftgangers, oopenbaaren zig doorgaans met Spanning, Rommeling , en Steekte in de Buyk; de Spysverteering is niet naar behooren, daar uyt ontftaat dikwils Walging, Braaïingtn, of ook wel een Loop; vervolgens verval van kragten, Bleekheid des Aangezigts 't Waaterige, en Gefwollen Oogen, Jeukte in de Neus; Benaauden Slaap, Schreeuwen zomtyds in den Slaap, en Knerszen op de Tanden; daar komt by Beeving , geringe koorts, benaaudheid in de Keel, ongelyke- en zomtyds zeer Sterke Honger, ja ook Droegen Hoeft, enz. Het ïsnaaulykste begrypen welke vreemde Toevallen zomtyds door de Inwooning deezer Moeijelyke t' Huysleggers veroorzaakt worden , als Flaantens, verduiftering der Oogen, Trekking van Zenuwen, zelfs Vallende Ziektens enz. Alle deeze Toevallen, zyn zomtyds by de Ronde wormen, zelden by de Platte, Breeden, en nooyt by de maaden. De  420 HUIS-APOTHEEK Toeder van Vaarenwortel, ingenoomen met een wynig waater van Wilde Vitzen. Teegen de Maaden, dient een Zetpil gemaakt uyt Hooning, Zout, en een wynig Aloë; of ook van gefchraapte Aluyn, Of van een ftuk Kaas, of Spek. Die met Wormen behebt zyn , hebben zig zeer te wagten, vooral zoodanige voedzels, welke, tot deszelfs voortduurend verblyf aanlyding konnen geeven: 't gebruyk van Zuuring, Porcelyn , Andivi, Beet enz. Is hier dienftig; alsook 't Sap van Citroenen, by Gebraade Vlees, dun bieren zoodaanig Wyn, konnen niet fchaaden: Ook diend een Schyf Citroen, op 't eynde der Maaltyd. Het zitte diend vermyd ,en zig een maatige Beweeging gegeeven. WURG EUVEL , WURG GEZWEL , ook Genoemd SQUYNANCYE , en VERSTIKKENDE ZINKING. Is eygent'yk het Gevaarlyke, en Schielyk Doodende Toeval , in bet opperfte van den Slokdarm , en Jirot , welkers oopening zig booven Sluyt, Zoo dat nog Spys, en zomtyds ook geen Drank , nog Aadem, doortogt kan hebben ; Beftaande in eene Ontfleeking dier klyne Spieren , welkers werk  VOOR ONVERMOGENDE. 421 ■werk het is den doortogt der Long, en Maag, op, en toe te doen. . De Oorzaak deezer Ziekte is een Bloedige Zinking, die aldaar de Spanning, en Doodelyke Benaaudheid verwekt : welke aanlyding kan neemen uyt Koud, en Reegenagtig weêr, 't gebruyk van koude Drank befweet zynde , kwetzing der Keel verdraaijing, der wervel Beenderen, in den Hals enz. Dit Toeval 't welk een der Kwaad' aartigfte is die den Mens ooit oovervald, komt plotzelyk op 't Lyf, Ooverrompelt fchielyk, doende zomtyds den Lyder op 't eygen oogenblik van den aanval, of eenige uuren daar naa ooverlyden. De Kwaal oopenbaart zig ten duydelykfte, want die ze heeft ondervind aanflonds Hindernis in 't Slokken, en Aademhaalen, heeft zwaare Pyn, en Benaaudheid in de Keel, veel Brand, Spanning, en geduurige Koorts, Angft; en 't Benaaude zweet breekt van rontfom uyt, gepaart met Kragteloosheid, en Reuteling ,• een taaje fchuym loopt zomtyds uyt den mond. De Eerfte verrigting ter Geneezing, is zonder eenig uytftel eene Aaderlaating op den Arm, de welke indien 't de kragten maar Eenigzints toe laaten.niet gering moet zyn, anders kan men ze eens, of zelfs tweeC c 3 maal  VOOR ONVERMOGENDE. 425 gelegd. Indien de Zieke eenig vogt kan doorkrygen, gebruykt, men een Afkookzel van Garft,; dog zoo de Keel tot ftikking by kans toegeflooten is, en de kwaal eenige daagen duurd, Bediend men zig van voedende Clifteere, die uyt Kalfsnat, met Dooiren zyn toeberyd. Is den Lyder een Kind, dan zet men een Spaansze Vlieg, onmiddelyk naa de Jaderlaating. EYLHOOFDIGHEID, RAAZERNY, ZINNELOOSHEID. Is die droevige ongefteldheid , waar in des Lyders Ziel en Lighaam deelen: BeIlaande in die verkeerde Verbeeldingskragt, door eenig Mangel der Herszenen, waar door zig de Lyder Denkbeelden vormt, geheel vreemd, ongerymt, en gants anders dan de Waarheid is: Welk jammerlyk voorval, zig Oopenbaard door al de lkiytengewoone kuuren, vreemde Nukken, en een ongewoone wyze van doen, die den Lyder anders gants niet eygen zyn. Zomtyds is deeze ongelukkige, en Befchryens waardige omftandigheid verzeld met Koorts en neevens gaande Ziekte, die reeds voor de Eylhoofdigheid plaats had; vloeiC c 4 jen-  VOOR ONVERMOGENDE. 425 Het welk meer te beduyden heeft en 't geval Defporaater maakt, inzonderheid zoo niet flegts de Inbeelding bedorven , maar ook 't Geheugen verboren is; 't welke nog hooger Trap van zinneloosheid is, dan wanneer den Lyder in deszelfs verdorvene reedekaveling betoond bewuftheid om te draagen zoo wel van gepajjeerde Gebeurtenijfen, als van de Naam van zommige Perzoonen, en zaaken. Veele, en Verfchillende oorzaaken , konnen tot dit Elendig Toeval aanlyding geeven, als zwaare Schrik, Hertzeer, hittige Gramfchap, 'tfieeken der Zon , als dezelve in Heetweer , 't meelte Brand, Dronkenfchap, aanhoudend Waaken, enz. Een Aaderlaating is hier dikwils van veel dienft, gelyk ook Oly van Roozen met een wynig Azyn, gedaan op de Kaal ge-fchooren Kruyn van 't Hoofd, Laau, of warm gemaakt zynde; gelyk ook een omflag des Hoofds van Roozen, Vlooien, Plompen , Latouw, en Donderbaard van elk een handvol, zaad van Latouw, Bollen, en Bilzen kruyd van elk een Lood, die zaamen gekookt op ruym een pint waater, dan een theekop vol Rooze Azyn hier by gedaan , en de Kruyden, of liever een Wolkdoek in dit nat gedoopt, en Laau voor 't Hoofd gedaan, en zulks verfchyden maaien herCc j haald;  426 HUIS-APOTHEEK haald; Inzonderheid komt hier te pas. Stilte en Ruft, Zoo iets de HerftelJing bevorderd , zal 't dit moeten zyn, want zonder Stilheid, en Rufte, zyn hier alle aantewendene middelen vrugteloos- Voor Drank diend Garftewaater, 't welk men in dit geval aldus kan Toeberyden , nam: Gepeldegarft een handvol , en Thatnarinden een onc, gekookt in één, en een half pint waater, en in 't doorgezygde nat, gemengd Syroop van Citroenen twee oneen. Of in deszelfs Sap een wynig zuyker; de Spys diend niet zwaar te zyn, maar ligt als Garft, Ryft, Porcelyn, Andivi, Latouw enz. De Lugt behoord zeer gemaatigt te weezen : ook zal men zorgen dat den Lyder 'oopenlyf houden, op dat de verftoptheid geen aanlyding geeve, tot een meerder opvlieging der Dampen naar 't hoofd. Voor de andere zoorten van Raazerny, is eene Gefcbikte Leevenswys 't befte Hulpmiddel : zoo is by voorbeeld voor den Grammoedige (die te midden van zynToomeloos woeden, fchier Barftende van Wraak, niet anders dan den Raazekde Man , vertoond) geen Geneesknndiger middel, dan te leeren Zagtmoedig, en Needrig van Harten te zyn. Voor den Buyten Spoorigen Wyn Drin-  VOOR ONVERMOGENDE. 427 Drinker , den Dronkaart; die 't verfland, dat Eedele Vermoogen , voor een TeugWyn verwifleld, En dan in een Befpottelyke, omneeêdoogenstvaardege, en aller Veragtelyke Raazerny vervald, ten kofte van zyn Concientie en Eer : Voor den zelve is 'c Geneesmiddel, zonder befwaaring van kosten te bekoomen, den Wyn nam: te Verisiijjelen, of (meer dan de helft te Vermengen ,) met waater ; den Wyn niet aan ziende ais eene Bekoor lyke Vertooning maakende , maar liever als een Slang, in zig verbergende. ZEE ZIEKTE. Is 't ongemak dat hun ooverkomt die op Zee vaaren, en de Schommeling der Zee ongewoon zyn , 't welk ook wel gebeurd op fiootende Rytuygen, en Elders; door welke ongewoone Hoszing, dan ontftaat Draaying des Hoofds , MiJJelykheid, en BraakLujlen, en zomtyds ook Braaking, 't welk op Zee vermeerdert word , door zig te plaatszen booven op 't Dek, waar door de Oogen blootflaan, voor de beweeging der Baaren, en beeter is 't zig te zetten binnen in 't Vaartuyg en 't Lighaam zoodaa- nig  4a8 HUIS - A POT HEEK Big poftuur te doen hebben, waar door 't de minfle Beweeging ondergaat. Die d:t ooverkomt , word wynig beklaagt , En vind zig nogtans zeer ongeftele, den Lyder geen Zee Ziekte kennende, meende zomtyds van een Gevaarlyke Ziekte Oovervallen te zyn: Dog de Ziekte heeft wynig gevaar; 't befte Hulpmiddel is zig fiil te houden: of wil men daar en booven nog iets gebruyken, men neeme een halve Theekop vol Alzenwyn: en wagt zig voor Gulzigheid. ZEENUW ZIEKTE. Die hier meede behebt zyn, hebben zig zeer te wagten voor al wat Aanlyding tot Jigt, Zinkinge, Stuypen enz. geeven kan, inzonderheid ook voor 't gebruyk van Heete Spys, en Drank, van Wyn, voor al die Oud en Scherp is, ook voor zoodaanige Bieren enz. koude en natte Lucht, koude Voeten, buyten gewoon Waaken, al te fterk Studeeren , Vreesagtigheid, Welluftigheid, Gramfchap , warme Baaden enz. in teegendeel zig Bedienen van koude Baaden, loryving der Armen, en Beenen, met Flenelle Lappen, en voor al een Gemaatigde Ltevenswyze te houden: Alle welke dingen inzon-  VOOR ONVERMOGENDE. 435 dering, en ontaarding der zelve ; als ook in de hardigheid en droogte van der zeiver kanten enz. De zweeringen worden onderfchyden , volgens haar gedaante als, Groot, Klyn', Kort, Lang, Krom, Pypsgewyze enz: van weegens haar Legging , als Inwendig , of Uytwendig, op eene Min- of Meer Gevaarlyke plaats, Diep, of Ondiep, enz. Aangaande haar Duuring , als Vars, Oud, en Verouderd, enz. Betreffende haar Aart, die zeerverfchillende is, als Ligte- of- Booze,Stilfiaande , of Voortloopende , of min, of meêr vervuylden zweeren , noopens haar Oorzaaken , die Inwendig zyn konnen , als eene Onzuyverheid in 't Bloed, of Uytwendig , als Branden , Stooten Kwetzen, en al wat tot eene Etterige , Ineetende Stoffe in 't Lydend deel aanlyding kan geeven: Belangende de Toevallen, vermeerdering van Pyn, Ontfteeking, Koudvuur, Kanker, wormen, enz. Die alle te Befchryven, zoo wel als te Behandelen , Laaten we de braave Hecren wondheelers Bevoolen, alleen Zullen we ons beezig houden met de daagelyks voorvallende Gemeene zweer, of Zweer uyt van Buyten aankoomende Oorzaaken , Welkers Etter niet zeer Vuyl, of Stinkende is, de D d 2 welke  43« HUIS-APOTHEEK welke zig zonder veel moeyte, laat geneezen , inzonderheid zoo ze niet veel dieper dan de Huyd gaat, en op geen Gevaarlyke plaats geleegen is; dour 'er Buyten op te leggen een Fap van wittebrood, of Ryft, of Gepeldegarft, in Zoetemelk, gekookt, Waar naa men de zweer voorzigtig oopend en 'er oplegd, of'er op, of eenigzints ingevreeten zynde in legd, met. een Linnen Plukzel een wynig Bazilicum zalf, en een Plyfter Diachilon 'er oover heen; Of neemd Sap van Schelkruyd, met een wynig Hooning vermengd, en daar oover een Plyfter Diachilon ; Ook kan men in plaats van Schelkruyd neemen Dialtheazalf, Men houd met de Ettcrmaakende Middelen zoo lang aan (het Lydenddeel om de twaalf- of vier- en- Twintig uuren verbindende) tot de zweer zyn behoorelyke Ryphcid, verkreegen heeft, waar naa men oovergaat tot Zuyverende middelen ; waar toe dienen een Dooir van een Ey , en Rooze Hooning, een onc , en zoo veel Blom van Garjïemeel, als noodig is ter dikte van een zalf, 't welk men op Linnen fmeerd, en dan op het Lydendeel brengd: deeze zalf geneeft fpoedig alle vars door gefwooren Gefwellen, en Onzuyvere wonden. Indien het Lydenddeel, fterke uytzuyvering  VOOR ONVERMOGENDE. 437 ring veryft, doet men in deeze zalf, een half lood Therpentyn: Dog zoo de Etter zeer Taay, en Vuyl is, neemt men Harft , hooning, en Therpentyn van elk een onc onder elkander gefmolte, en dan bygedaan gepote Myrrhe, en gejlooten Liswortel van ieder een vierendeel loods. Wanneer de Oopening dus wel gezuyverd is, en zig geen Etter, of eenig kwaad van binnen ontdekt, gaat men oover tot Heelmaakende Middelen, waar toe men by Lyders die Hard , en Droog van Lighaam zyn, neemt wierook, Maf Uk, Aloë, Myrrhe , en Liswortel van elks eeven veel, tot een Poeder gemaakt, van 't welke men in de nu reeds gezayverde oopening ftrooyt ; of men mengd van dit Poeier onder een wynig Terpentbyn , en Was tot een zalf. Dog den Lyder meer zagt, en week van Lighaam zynde, Neemt men Natte Ceruys, en Zilvergelid van elk eevenveel, vermengd met het uytgeperjïe Sap van weegbreblaaderen, op fchoon Linnen gefineerd en daar op gelegd. Het gebeurd zomtyds dat men veel moeiten heeft, om de Hardigheid, en Droogte der kanten, en zelfs van de geheele Zweer te verminderen , en de ontfteeking wegteaeemen, dat 't befte Hulpmiddel is de kanDd 3 ten  433 HUIS-APOTHEEK len met het Lancet te oopenen: In welk geval men oover de geheeJe Zweer een Plukzel legt gedoopt in Bazilicum, of in de zalf Diapahna, alwaar men dan ooverlegd een vierdubbeid gevouwen, doekje, Nat gemaakt in Azyn van Zilvergelid, waar by men de helft waater gedaan heeft. Dog veele Zweeren die dagelyks voorvallen (gelyk die maar in de Huyd zitten,) hebben niet eens zoo veel omflag noodig: Maar laaten zig veel al geneezen met een wynig Bazehcum, daar naa met een PJukzel , of Oud fchoon Linnen bewonden, waar meede al de Swaarigheid oover, en de Geneezin* volvoerd is. Dog zoo de Invreeting van 't Gezweer: deszelfs Blaauwe, en Roode kanten bwaare Pyn , Swelling , of zoort gelyke omftandigheeden vermoeden geeven, van Kwaadaartigheid, of eenig naakend gevaar ™*PW zi,g fpoediS tot eenflnwwB frondheeler te begeeven. Om de Geneezing te fpoediger te doen gelukken, zal den Lyder-zig naaukeurig in agt neemen noopens 't Gebruyk van Spys en Drank, alzo alle Voedzels die eemgê ontfleeking in 't Bloed, zoude konnen brengen , aanlyding konnen geeventoteene vermeerderende Toevloeijing der Vogten in 't Lydenddeel, wyl de Natuur neygd om zig door  VOOR ONVERMOGENDE. 439 door eene Oopening te ontlaften van de Oovertollige Vogtigbeeden : 't welk zomtyds de oorzaak is dat een zweer veroudert, en naar geen Uylzuyverende, of Toeheelende Hulpmiddelen Luyftert, Waar door 't fchynt of de Natuur door de Floeijende zweer zig zelfs een Fonternel gemaakt heeft. Het is des weegen noodig dat den Lyder zig onthoud , van alle Gezouten, of Gerookte Spyzen, Speceryen, Vlees, althans van Spek, Worjl , en al wat van Varkensvlees word toeberyd , van Wyn, Brandewyn, en alle verhittende Dranken enz. ZWEEREN UYT INWENDIGE OORZAAKEN. Welke ontftaan uyt een Onzuyverbeid in 't Bloed, van welke kwaad, de werkzaame Natuur zig wil ontdoen, zoekende een uyttogt in de Huyd, deeze zyn hier in van de Boovengenoemde onderfchyden , dat daar de eerfte ontftaan van Stoot en, Kwetzen , Branden, enz. Deeze als van zelfs, zonder eenige uytterlyke oorzaak, aankoomen. Met de Geneezing van ditflag van Zweeren, behoort men omzigtig te werk te gaan, En de Geneezing met 't gebruyk van Inwendige Middelen te beginnen, Want zoo men  4-10 HUIS -APOTHEEK men dit flag van Zweeren behandeld om fchielyk te doen eyndigen, (gelyk zig zulks nog weldoen laat,) loopt men gevaar om de kwaade Humeuren naar binnen te dryven , alwaar ze dan veel grooter ongemak konnen Veroorzaaken ; zoo als de ervaarendheid oovervloedig toont; dat zoodanige Handekvys, dikwils zeer gevaarelyke Ziektens of ook wel eene Haajlige Dood, Verwekt. Om al het welke te voor koomen, men aller eerft den Lyder doet gebruyken Bhedzuyverende, en ook zomtyds Buyk Oopenende Dranken , als van Zuuring , Eerenprys, mortel van ykenVarren, Sèneblaaden, Santkei enz. te vooren meermaalen genoemt; of de meergemelde Garjiendrank met Bergzout enz. Of neemt Gepeldegar/i , of Haaver , twee oneen, en Cremortart er een half lood doende in 't doorgezygde Nat, Hooning en Azyn, van elk een theekop vol: waar van den Lyder om 't half uur een theekopje gebruykt, en hier meede eenige daagen aanhoudende. Ziet ook op Letter B. Bloldzuyvesing. Zoo 't den Lyder eenigzints baapert aan Oopenlyf, doet men gebruyken Sèneblaaden een half lood, en Cor enten een lood; getrokken als thee, 't welk den Lyder eens of twee-  VOOR ONVERMOGENDE. 441 tweemaal, daags of om de twee daagen inneemd. • Deeze of andere Bhed&uy verende en oopenende Middelen, alleen dnen dikwils dit zoort van zweeren, zonder uytwendige Middelen te gebruyken, verdwynen: 't welk ongetwyffelt indien zulks gelukt de Befte Zoort van Geneezing, deezer zweeren is; Dog, zulks niet gelukkende gaat men tot uytwendige Middelen oover , die dezelve zyn als booven Vermeld,- noopens de zweeren uit van buyten aankooniende Oorzaaken: Beginn.nde van de zagtfte Middelen 't eerft. Veeltyds houden deeze zweeren op onderder het gebruyk van Bhedzuyveren.de, of wel zoodaanige Dranken, die ingerigt zyn naar de Lyders Bczondere gefteldheid: zoo men flegts een droog Plukzel, op de zweer legt, met een lang windzel 'er oover heen. KRUYPENDEZWEEREN, ook VOORTLOOPENDE, S WEERTJES, genoemt. Zoo noemd men de Klyne, en als Voort■kruypende puyftjes , van ongclyke groote, zommige zoo klyn, dat ze bykans niet gezien worden t koomende in de Oppcrhuyd, E e of  442 HUIS-APOTHEEK of op zig zelfs, zoo dat ze elk alleen ftaan , of ge/yk wel meeft plaats heeft, met meenigtens by elkander: deeze Puyftjes, oopenbaaren zig doorgaans aan de Handen , 't Aangez'gc , de Dyen . en Liezen, ook wel op de Rug, of c ;ders; welke dan aldaar een zeer Pynelyke jeukte verwekken: alze gekrapt worden, Loopt 'er een zeer fcherp Vogt, uyt, 't welk opdroogende een Korft verwekt, die allengskens Affchilfert , en daar meede is 't geneezen. Zoo dat deeze zweertjes gants geen fwaarigbeid in zig behelzen, dan in zoo Verre ze uyt eene onzuyvere, Brandige, Scherpe, Bloedsgefleldheid vloeijen, gebruykt men een der voorengemelde Bloedzuyv erende Middelen. Of men neemd Paardenbloemen, Conyne Latoinv, Bernagie, en Kervel van elks een handvol, gekookt op een mingel waater, doet men in 't doorgezygde nat, een half vierendeel loods Bergzout, Waar van men driemaal daags een glasvol gebruykt Of men neemt Cremortart er een onc, verdeeld in agt deelen , neemende men hier van om de andere dag een agtfte gedeelte in, 's avonds naar Bed gaande. Plyfters zyn hier doorgaans naadeelig: men dekt deeze Swecrtjes, met oud fchoon Linnen voor de Lugt; en 't Bloed gezuiverd zyn-  VOOR ONVERMOGENDE. 443 zynde , verdwynenze gemeenlyk : anders kan menze Betten, mee een Dooit van een Ey , en een theekop Azyn, onderelkander gemengd. Ziet meerder hier van op Letter , S. Sfringent Vuur , Waar van deeze Pukkeltjes niet veel anders onderfchyden zyn,dan datze nog minder tebeduydenhebben : van dezelve Aart zyn die Knaagende zweertjens aldaar vermeld, die zig zomtyds aan de Beenen zetten en waar van die uytmunten, die in elk een Puyji, een Worm zouden hebben, en daarom de naam dragen van HAAIRWOLF, HAAIRWORM, EN WORMZWEER. Dog die zoo Fyn zyn als een Haair, om welke uytteroeijen, men de voeten zou hebben te zetten in een Emmer met waater, wiar in twee Handen vol As gedaan zyn, door 't welke de Wormpjes aan 't Swemmen zoude gaan, zoo dat menze booven op 't waater zoude zieh. Hier te Land hoort men oover zulks niet k'aagen , in Vr&nhyk fchynd men het voor iets vreemds te houden: Dog in de WeftIndie'n is de klagt oover 't Wormpje in 't Been vry algemeen. E e 2 ZWY-  444 HUIS-APOTHEEK ZWYMELING (SYNCOPE) ook HARTVANG EN HARTBESWYMiNG genoemt. Is Eene zeer fcbielyke Befwyming in eene Hooge Trap, zoo dat alle Kragten en Beweeging zig begeeven, de Leevensgeejien vervliegen , en den Lyder, zonder eenig Zigtbaar beweegen, zig als Dood bevind. Dit Spoedig van 't Leeven beroovend Toeval, Ooverkomt als in een Oogenblik, zonder eenig waarfchouwen voor af; den Zieken befwykt, vald als Dood ter Aarde 't Aangezigt is Bleek, 't klamme benaaude Zweet, als van een Stervende, Breekt van rontfomme uyt, de Pols laat zig niet meer, of ter naauwernood gevoelen: En zoo 'er niet allerfcbielykfi Redding gebooren word, is 't met den Zieke gedaan. De Oorzaak van dit Dooddrygend Toeval, is gdeegen in een allerfnelfte drift der Leevensgeejien die door 't Bioed verfpryd zyx\, Waar door dezelve met eene Buytengewoone Vaart, en meer dan dë Kring van deszelfs Natuurlyke Beweeging toe laat, naar 't Hart keeren , en 't zelve als Toetrekken, waar door het zelve zyn gewoone Beweeging agterlaatende, óeLeevens kragten doet ftilftaan. Waar toe aaniyding gebooren word door zwaar  $0 HUIS-APOTHEEK Koraal, van elk een vierendeels loods, dit onder elkander gemengt doet men hier by zoo veel fyroop van Citroenen, tot het een behoorlyke dikte van Conferf heeft; waar van men den Swakke drie, vier, a vyfmaa]en daags een Eyerleepeltje vol doet gebruyken. Uit Schielyk ooverrompelend Ooverval (waar ïn dmLyder zomtyds eenige uuren kandoorbrengen ) dikwils weederkeerende, maakt een Zorgelyke Toefland, alzoo men zelden ziet, dat het Zorgen voor den ouden Dag hier zeer te Staaden komt; te weeten voor den Lyder , alzoo den zelve zomtyds in de Befwyming , deezer Waereld verlaat : des niet minder Eevenwel komt dit zorgen voor den ouden Dag te pas, aan de Erven, die Czulks plaats hebbende) het dan ook wel Schielyker weeten te Bemeefleren. Zoo is dan het Zorgen niet altyd te vergeefs , maar (allezints binnen de Paaien van Kegt blyvende) veel eer aan te merken als een Daad van Menjcbelykbeid, Voorzigtighcid, wy:beid, en Regt. Dog hoe Onnoozel! Kinderagtig! Dwaas! en Bcflraffenszvaardig Zorgloos! is het voor een Stervendel Gtzorgt te hebben voor den Volgende- en zeüs voor den ouden Dag, en  VOOR ONVERMOGENDE. 447 en nog nooit Bezorgt te zyn geweeft, omtrent den Eeuwigen Dag. Daar 'er egter onder de Toekomende gebeurtenijjen geene is, die minder in Twyffel getrokken word , dan deeze, Gy , en Ik moet s;erven. Veele Handelingen , konnen herdaan worden , het Huwelyk Kwaalyk , dog het Sterven Nooyt: die eens kwaalyk GeJtorven is , kan 't nimmer andermaal Hervatten. Waarom een Voorzigtig Mens de Zorg van wel te Sterven , onder zyn eerfte Beezigheeden Reekend , alzoo 'er Ontecgenzeg* gelyk een Leeven , naa dit Leeven Plaats heeft, ('t welk hier te Betoogen nog Plaats, nog Oogmerk duld.) Veel, Zwaar, en Gevaarlyk zyn de Elendigheeden des Menfchelyken Lighaams, en 't Gebrek word onbetwiltbaar voor elk Mens te eeniger tyd Doodelyk: de Gebreeken der Zielen zyn veel meer, Swaarder en Zeekerlyk ten Hoogften Doodelyk, Eeuwig Doodende ; ten zy dan, dat 'er in den bekwaame tyd Geneezing ontftaat door 't Gezeegend Hulpmiddel der Kriftenen , zynde de Vrugt van hunnen altyd Groenende Lee- vens-boom van GoLGOTHA , Welk Vol- Jtrekt  448 HU IS - A PO T H EEK> {trekt Onfylbaar Geneesmiddel, zoo meenig4 vuldigmaalen Beproeft is, als 't Leeven aan de Dooden gegeeven heeft: Regt gefchikt naar den Stand van Onverraoogende, alzoo het zelve om Niet te bekoomen is! zonder Geld; voor. elk Mens die deszelfs Onflerfelykmaakende Vrugt weet te plukken ter regter Tyd als. dezelve gevonden word: (dog van deeze dingen elders.) Wat is een Kristen, (een Kriflen niet in Naam, maar in Waarheid) een Welgehkkig Mens , als die door 't Eeten, van den Vrugt des Leevens, ook de Dood niet behoevende te Schroomen, Maar den zelve Blymoedig onder de oogen mag zien , als maakende een Beginzel van altoosduurende Welgulukzaaligheeden : en flegts van een Jammervol Leeven , en wy van dit Werkje een EYNDE.