C 13 )
ces Maria Louisa van Hesfen - Kasfel, gemetden Erffladhouder verwekt , die geboren werd na zyns vaders dood, demSept. 1711, en gehuwd met de Kroon-Prinfes van Groot - Brittanje , Anna, Dochter van Koning George II, uit welk huwlyk twee kinderen gebooren zyn, eerst Prinfes Karolina den 28 Febr 3743 en daarna Prins Willem den 8 Maart 1748* Op wien, als den vyfden van deezen naam, federt deszelfs Vader door eenen vroegtydigen dood wechganoomen werd, alle de hooge en aanzienlyke waardigheden, door dien Vorst bezeten, by erfrecht gevallen zyn • wordende , geduurende deszelfs minderjarigheid hec Stadhouderlyk bewind gevoerd door Haare Koning lire Hoogheid, zyne Moeder, in de hoedanigheid als Gouvernante en Vaogdesfe der Vorftelyke kinderen\
% IX.
Den Godsdienst belangende, die in ens Land de heer. fcbende is, deeze is de hervormde Christelyke Godsdienst tot welker omhelzing en befchertning de Staaten des Lands zich plegtig verbonden hebben, by het Utrecht-fche Vereentgt-ngs.verbond 1579, en nog uitdruklyker in den iaare iS 3', r >'k , °ük de ''^zinnige leer, die de regel des gelooft m deezen Godsdienst, en vervat is in de belydems der Nederlandfehe Kerken, oveceenOemmcnde met den Hcidclbergfchen Katechismus , !>y gelegenheid dat dezelve door j ac, A r m i n i us, en nog meer, door zy. 11e navolgers op eene zeer gevaarlyke wyze ondermynd werd , nader bevestigt« geworden, op.de algemenegroor te Kerkvergadenxg , gehouden binnen Donrecht in da jaaren 1618 en /tfio.
Daarom wordt deeze Godsdienst overal, en in 't onen baar met haare vereischte plegtigheden waargenoomen Biet alleen in onze eige moedertaal ten diende der in! boorlingen, maar ook in de Hoogduit fche , Franfche en Engel,che taaien, aan zulke plaatfen, daar men ter oor zaake van den Koophandel, veele van die vreemdelingen
Kchter wordt ook, by oogluiking, vryheid van Gods. dienst vergund (zo men alleen de SocLaanennhzon. den) aan alle andere zogenoemde Christen gezindheden onder welke de meesten in aantal zyn de CE den, die zelfs aan fommige plaatfen, i^ondeTeiTten pJatten lande, dat der Gereformeerden overtreffen.
Van



Van gelyke vordert het belang van den Koophandel j drt ook de Jooden in ons land geduld worden;die daarom hier en ginder hunne Synagogen hebben.
S. x.
Van de Geaartheid der ingezetenen plag men eertyd? jneer tot lof te konnen fpreeken dan tegenwoordig : dé oprechtheid, ne 'drigheid, eerbaarheid ,maatigheid, fpaarfaamheid, regtvaardigheid, arbeidfaamheid, en dergelyken, waren de deugden, die hen deeden uitmunten böven veele andere volken. Doch zy zyn, helaas 1 in veele ftukkeu van de pryswaardige hoedanigheden hunner voorvaderen afgeweken: de toevloed van zoo veele Vreemde/ineen naar ons land, die door de groote vrykeden, zo in den Godsdienst als in den Burgerftaat, gelyk ook door den Koophandel derwaards gelókt worden, en door den tyd met de eige inboorlingen zig vermengen, heeft den inborst der Nederlanderen merkelyk verbasterd; alzo met deeze ook hunne gebreken ten lande ingellopen zyn, en door de inwooneo aangenomen; zynde het in den aart vm alle menfehen, die vm natuure toch verdorven zyn , dat zy veel eer 't kwaade navolgen, dan 't goede. Men kan egter ook als een oorzaak deezer uitwendige verandering aanmerken de rykdommen, die door den Koophandel naar alle oorden der waereld, vooral federt de oprigtmg der Oost- en West - Indifche Maatfchappyen , herwaards toegevloeid zyn, die zeer veel voedfel geeven aan die trotsheid, overdaad, wellusten diergelyke zonden , die ondet ons heerfchen; en in weêrwil van veele en lang aanhoudende Goddelyke oordeelen nog dagelyks ichyaen aantewasfen.
§ XI.
Deeze dingen in V gemeen van onze Nederlanden anngemerkt hebbende, zo gaan wy over tot elke Provincie in 't byzouder, beginnende met
ZEELAND.
't Welk van ouds geweest is een Graaffchtip, gelyk 't pok nog ter gedachtenis daar van dus getkuleert worut. Deeze Provincie beftaat alleen uit Eilanden, 't eene groo. ter dan't andere, welke gedeeltelyk door de Maas, doch meest door de Schelde , by haare uitwaaieringen « da
l\ooru-



t X9 5
'Weilanden géworden zyn, als de Zype, 7i>. Huigewderdi de Wo«gemeer , de Bcettifler , Warmer , Purmér , de Hazerzoufche en Westveenfche plasfen, de Diemermeir en. de Zoet er meer fche Meir.
Gelyk 'er ook een ontwerp geweest is om dit zelfde 'omtrent de Haarlemmer meir in't werk te nellen.
Behalven de groote Rivieren, die de Nederlanden bewateren, en die Holland dus met de andere Provinciën gemeen heeft, waar van J. IV. gewaagd is. heeft deeze Provincie nog haare byzondere en kleindere Rivieren; als ósTsfel, de Gouwe., de de #o«e, de &vz/<?, heE
Spaarne, de Amjtel, de Kromme Amjlel, de A^f/z*, de en andere meer; deze rivieren zyn daar benëveit allerwegen door griften in elkarideren geleid, d w welke men alle dagen op gezette uuren met trekfchuiten zeer fpoedig, en voor een gerïngen prys, van de eene dad. naar de andere reizen kan, en ook tot groot gerief voor den binnenlandfehen Koop andel allerlei goederen kari Verzenden _
Door middel van 't Y, zynde een Golf der Zmder-Zeé, die van de Beverwyk langs Amfterdam naar "de ZuiderZee gaat. wordt gansch Hólland'va twee byzondere oogenoemdé Quartieren verdeeld, te weeten in 't Zuideren't Noorder■ Qiiartier, wordende 't eerde Züid en 'e andere Noord" Hölland, ook 't eerde alleen Ho j> l a n d en 't andere Noord-Hólland ; en VV e $ tFriesland genoemd; alleen is hier by aantemerken, dat deze verdeeling zich eenigzins anders ten aanzien, vari *t Kerkelyke als het Staatkundige beihiur bevindt ; waur. in 't ftaatkundige worden Amflerdam en Haarlem toe Zuid- Heiland gerekend. daar zy met haare omliggende dorpen in \PLerkelyke (ten.einde 'er minder ongelykheid tusfchen de beide Noord- en Zuid-Hollandfcke Synodens zoude *.yn) tót Noord-Holland worden gebragt.
Men vindt in geen Land, door de ganfche wnereld, binnen zulk eenen kleinen omtrek, zo veele groote, vclhyke en pragtige jleden , als in deze Provincie, 't geen de vreemdelingen, die dit in hunne eigen landen zo niet gewoon zyn, tot geene kleine verwondering verftrekt, en hen tevens een grootsch denkbeeld geeft van den rykdom der ingezetenen. ...
'sGravenhage wordt onder deZe ftederi niet niede geteld, dewyl 't met geen -wal of pootten omringd is, hebbende alleen om zich een graft, over welke aan de plaatfen, daar men in en uitgaat, optrek-oï valbruggen ligge".



( *> )
om die rede wordt het een Vlek genoemd, hoewel met fïads geregtigheden begiftigt, en een vlek dat in fchoonheid met de vuornaamfte fteden van gansch Neerland, om den voorrang twisten mag. Waar by komt, dat hier de Zetel der Regeering niet alleen van Holland, maar ook van alle de gezamentlyke Nederlandfche Provinciën gevestigd is; gelyk ook van de Erf-Stadhouderlyke familie op 't Binnen Hof, hoewel deze ook des Zomers doorgaans haar verblyf houdt, óp 't Lusthuis &Q Orange-Zaal, anders 't huis in V Bosch gënoemd, een half uur buiten den Haag, ten Noord Oosten gelegen.
i Onder de Heden van Zuid-Holland zyn de yooriiaamfre, die óok alleen hunne gedeputeerden in de Staats vergaderingen hebben, deze elf, en wel in den volgenden rang, ÜortreCht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam, Gouda, Rotterdam, Gorinchem, Schiedam, Schoonhoven en den Briel.
Dortrecht is een der oudfte fteden van ganfch Holland, liggende aan den flinker oever vah de M e r w e op een eiland, dat naar deze ftad 't eiland , van Dortrecht genoemd wordt , ert op welk ook ligt het dorp Dubbeldam. Die ftad heeft eenen naam gekfeegen, doof de nationale Synode daar gehouden 1618 en 1619.
Haarlem iigt aan 't riviertjen het bpaame, dat uit de Uaarlcmmer-meir voorby de ftad, te Spaarendam , in 't Y valt Die ftad is aanmerkelyk wegens de daar het allereerst uitgevonden Drukkunst doof Laurens Koster. Gelyk ook wegens de Laken-en Linnen fVeeveryen, en Blëkeryen, hoewel de eerstgemelde voorheen daar in grooter bloei waren, dah tegenwoordig.
Delft is een Landftad twee uuren gaans ten ZuidOosten van den gelegen, in welke 'tgemeene Lands Krygs Magazyn ilaat: gelyk deze ftad ook praalt met de pragtige Crafflede der Priniën van Orange, 1609 op kosten der algemeene Staaten in de Nieuwe Kerk opgerigt.
Leiden, aan den ouden Rhyn gelegen, is een ftad in de oude gefchied-fchrifien reeds vermeld onderden naam van Lugdunum. Doch allermeest vermaard door 'c beleg der Spanjaarden 1573. en 't daar op gevolgd merkwaardig Ontzet 1574, waar van nog alle jaaren op den 3 Oétober, binnen die ftad de gedagtenisgevierd wordt. Ter Vergoeding der gelede fchade, is daar, in het oaar aan volgende jaar 1575, door toedoen van Willem I. van êratrge 's Lands Hooge-School gefticht.



( 21 )
Amsterdam, of eigenlyk A m s t el re d am, draagt dezen naam naar de rivier den .^/«/W, die'er midden door vloeit en de ftad in twee deelen ,de Oude en Nieuwe Zyde genoemd, onderfcheidt; 't woord dam betekende weieer een fluts, waar door men 't water kan doen in- en u.it-lopen, dewyl men daar aan die plaats, welke nog de dam genoemd wordt, zulk eenen dam of fluts bad aargelegt, door welke 't water, van den Atnfteljtroom in 't Y. kan worden in- en uitgelaten. Voorheen was deze ftad van een eng begrip, doch is vaq tyd tof tyd verder uitgezet, waar door zynu de groot/te van ons ganfche gemeenebest geworden is. Allermeest heeft het verval van Antwerpen, veroorzaakt door de vervolging der Spanjaarden, die de meeste, kooplieden van daar herwaards deed vertrekken., deze ftad gebragt tot die grootheid en luister, in welke zy zich nu vertoont, en waar door zy tot een der voovnaamjte Koopfteden der geheele waereld geworden is.
Goïtda. is een zeer fraaije ftad, liggende aan den regter - oever van den Tsfel; ter plaatfe, daar de Gouwe, die aan dezelve den naam gegeeven heeft, in die rivier valt.
Rotter dam mag na. Amflerdam , ten. aanzien van deszelfs neeringrykheid volgen , waartoe haare ligginge aan eenen ruimen boezem van de Maas, die tot daar toe met de zwaarstgelarien Schepen kan worden op en afgevaaren, haar zeer b.evorderlyk is; zy heeft haaren naam van 't.riviertjen de Rotte, 't welk daar door een dam of jluis in de Maas vloeit.
G o r i n.c hem, van andere G o r m i ch e m uitgefproo> ken, is de eerst voor aanleggende ftad deezer Provincie, naar de. zyde van Gelderland, daarom is zy ook tamelyk wel geflerkt , en verftrekt tot eene Grens - Vesting van. deeze Provincie in. 't byz'onder : by deeze ftad. valt de. Linge in de Merwedroom.
■Schiedam is eene kleine en onbemuurde plaats, die, egter ftem in ftaat heeft, zy ligt,niet verre van de plaats, daar 't riviertjen de. &/«'<?.in de Maas uitwatert.
Schoonhoven is mede niet groot, doch zeerwel geflerkt, en dient dus mede voor een der Hollandfchg Festingen, liggende aan den regter oev,er van de Lek.
De Br iel ligt op 't eiland Voorn, aan den mond van de Maas, mede een FJoJlandjche Vesting , en daar van aanmerklyk, dat deeze ftad by den aanvang der Spaanfche oneenigheden de eerfte is geweest, die van de Staat' fchen ingenoomen, en hier door de grondflag tot de vryheid van de Republiek, gelegt is , in 15.7-2.
B 3 Be.



< 22 )
Tsehalven die drie gemelde Vestingen, die te gelyk flem. lubbende (leden zyn', heeft 'er Holland meer, die ter beveiliging van deeze Provincie in 't byzonder dienen, en op kosten van dezelve onderhouden worden. Van welke vestingen egter de voornaamfte Sterkte in de overüroom in gen . die rondom dezelve, in tyd van nood , gemaakt konnen worden, beftaat. Haare ligging in opzigt tot elfcan deren is zo gerigt , dat zy de Oostlyke en Zuidlyke greinen d,er Provincie als' een ringmuur inüuiten , als Maarden, M u i d e n , W e e s4p , de \' i e u w e r s l u isCh k Sch a n s ,'liggende voor aan 'c Caiiaal, dat uit de Vecht naar den Krommen Amftel loopt; welke fchans, daar zy eenigen tyd vervallen was geweest, voor weinige jaaren weer is hérfteld geworden. Woer den door de Franfc'nen g!--we!denaryen in ió/Z en 167? zeer vermaard De Wie rixker-Schans, een weinig Wesuvaards van Woerden , aan den ouden Rhyn
O un é w ater, Nieupoor t, welk fteedjen voor *t eerst gefterkt is 1673. Zynde eene heerlykheid behoorende aan 't Vorflehk Huis van Orange. Voorts Loevesth-n op de'westlykfte punt van de Boitnnclerwaard, fchuins tegen' over Gmïnchem gelegen; welke fchans te gelyk een gevangenhuis van ftaat is. Woudrichbm ook Wonkum genoemd. Heus den benevens de daar by liggercle fchans te Néér - Hemert; die ook weêr is herfteld geworden. GeertRuidenbërg aan den Biesbosch. De Klundert te vooren een dorp Niervaart genoemd, doch veruVrkt in 1583. met eene daar tegen overliggende fchans Bloem endaal.
De W1 l l e m p t a d in j ?8 , door Willem I. gedicht: welke. drié. laatstgemelde deden benevens derzelver ommelanden , gelyk ook Zevenbergen, als heerlykheden ouder de Domeinen van 't Vorftelyk huis van Orange behocïen: digt by de Klundert ligt nog een overblyffel van eene kleine fchans Balacq_ genoemt, doch die geheel vervuilen is. En eindlyk Hélvoetslbis op't eiland J'oorn.
15 De ftem hebbende fteden van Hoord-Holland en W e s t-V riesland zyil Z^ven , en volgan in rang op d;eze wyze, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Edam, M o n nek t n d am, Mebenbiik en P u r.-
v. l r. •/. v t
Alkmaar is een hndftad liggende byna in 't midden-
punt v»h dit deel der Provincie. De :h LI co sn en EkkSüizes aan dï Zuider-Zee .
en



( 23 )
en zyn daar door ook zeer neeringryke Koopfleden, voornaraenlyk Enkhuizen, welker ingezetenen, iterk in de Haring -visl'chery doen.
Ep am is een weinig van de Luider-Zee verwyderd, doch heeft geineenfchap met dezelve door eene gerieflyke haven.
Mon merendam ligt een uur gaans Zuidwaarts van Edam en aan de Zuider-Zee. welke ftad baaren naam ontvangen heeft van een naby gelegen meirtjen 't Morrneke-meir, welks water hier door een flitis in de Zutder Zee loopt.
Medenblik is de uiterfte ftad van Noord - Holland insgelyks aan de Zuider-Zee.
Doch Purmerent ligt hwdwaards in, een uur ten westen beide van Edam en Monnikendam , aan 't einde. van de Purmer, een geweeze meir 1620 drooggemaalen, waar van de ftad dezen naam ontvangen heeft.
Behalven deeze algemeene verdeeling van Holland, in de Noorder- eu Zutder - Quartieren, is dezelve Provincie ten platten Lande nog onderdeeld in Baljuw- of Heemraadschappen, met de daar onder lggende vlekken en dorpen , welke haare bvzondere Regtbanken hebben, alle ondergefchikt aan 't Hof van Holland, en aan óen-Hoogen Raad over Holland, Zeeland en WestFriesland in 's Hage. Onder deeze komt (om van kleindere Regtbanken niet te gewagen).
1. 't Eerst in aanmerking 't eigenlyk gezegde ZuidHolland, waar door vöoiheen verftaan werd de zogenoemde Groote Zui d hü l l an d sc h e Waard, liggende meest in 't Zuiden van Dortrecht, waar naar zy ook de Dortsche Waerd genoemd wordt. Doch die eene groote verandering ondergaan heeft in 1421, wanneer opSt. Elizabeths- nacht door eenen vreeslyk fterken ftormwind , die 't water van de Merwe deed opzwellen, de dyk (zo fommigen zeggen aan den oudenwiel, één der killen by Werkendam) doorbrak, waardoor deeze gavifche Waerd overftroomde , en twee- en- zeventig dot pen, met derzelver inwooners, jammerlyk te gronde gingen; zynde hier van nog een overblyffel der zogenoemde verdronke Zuidhollandfche Waerd, anders de Biesbosch of 't Bergfcheveld geheeten. Sommigen van deeze dorpen zyn egter naderhand weêr als uit 't water opgekomen en bedykt.
Van deezen Grooten Zuid Hollandschen Waerd is dan nu nog overgebleeven 't Land van Al ion a 't B 4 welk



Cu )
welk weleer aan den te Brusfel onthoofden Graaf van Hoorn toekwam , doch door deszelfs weduwe verkogt is voor ƒ £0,000 aan de Staaten van Holland, die dit federt onder hunne Graafiyke domeinen gerekend hebben, 't Heeft zynen naam omvangen van 't Kafteel Altena t welk 1393 door Albrecht van Blijer en Graaf van Holland, verwoest is , zynde de Heuvel, waar op 't zelve gedaan heeft, nog te zien inde nabuurfcriap van Almkerk. '
' Ook 't Land van Heusden, naar de Had Heus. den dus genoemd , 't welk zich Oostwaards ui'tdrekt tot aan de rivier de Diesr, en verfcheide dorpen onder zich heeft.
Hier aan volgt de Zogenaamde Lange straat, vervattende zes byzondere Dorpen, die nog onder 't Bof juwfchap van Zuid-Holland behooren, naamlyk Raamsdonk, Waspik. Kapelle , in onderi'cheiding van meer a?dere dorpen van deezen zelfden naam , 's GrevelduinKapelle genoemd, voorts Bezoyen, Sprang en 's Graveinoer. peeze landdreek is zeer beroemd wegens haar Jtostlyk en overvloedig Hooy, dat daar word gewonnen of de landen welke langs dé beide'oevers van de oude Maai: liggen, en van daar allerwege verzonden worden.
Behalven't Eiland van Donrecht, dat mede onder ZuidHolland gerekend wordt, ziet men aan de overzyde van de Merwe de Alblasserwaard, die tusfchen deeze rivier en de Lek beflooten is, en den naam heeft van de rivier Alblas die langs't dorp Alblas by Alblasferdam in' de Merwe valt. " Oostwaards van deezen Waard is 't Land van Go* 1 nc h e m , ook 'iLandvan Akkbl genoemd . naar 't dorp Arkel liggende aan den Lingeftroom. Dit land ■wordt door den Bazel of Souwendyk, van den Alblaferwaerd afgefcheideu; en behoort btnevens de Landen van Vianèn, Ilageftein, Everdingen en Leerdam , onder de zogenoemde Vyf Heeren Landen.
Aan de overzyde van de Lek ziet men den Kruiperwaerd, zynde befloten tusfchen de Lek, den Tsfel ea de Flist. Welke deezen naam draagt naar 't dorp Krimpen geleegen aan de lek,' ter plaatfe, waar die rivier in de Merwe valt.
'''2. Meer Westwaards en nader by de Zee , treft men aan verfcheide Eilanden die door de veelerlei verdeelingeri vaiuie Maas gevormd worden, om welke reden eenige
Aards.



0 2S )
Aardsbefchryvers aan die ganfche flreek den naam va« Maasland geeven. .
'c Eerst voor aanliggende Eiland wordt Tsfelmonde ge. noemd. naar 't dorp Tsfelmonde, dat regt tegen over deg ■mond van den Tsfel ligt.
Paar aan volgen de Eilanden Voorn, Putten, IJeyerland en 't L a n d van S t r yen, die mede aldus genoemd worden naar byzondere dorpen, die de yoornaamlte daar van zyn; en welke niet dan dooi; fmalle wateren van eikanderen afgefchei.den worden
In 't laastgenoeHide is digt by 't dorp Stryen 't Stryen.Sas, zeer ongelukkig vermaard geworden door den Prins Jan Willem Friso, die daar, als ky uit het leger "naar 'i. Hage zoude reizen by 't overvaaren van 't Holia'ndsch diep, den 14 July 1711 verdronken is.
't Oostelykfte gedeelte van dit Eiland wordt Bonaventura genoemd.
't Eiland Overvlacqjje wordt van Voorn afgefchei.den door 't Haringvliet; dewyl 't dus in 't Zuiden van Voorn ligt, daar van heeft het ook den naam van Zuid,room ontvangen; 't wordt Overvlacq_ue genoemd naar de Zandplaat de Vlacque, over of agter welke die Eiland ligt, in opzicht tot Voorn. Men vindt op dit Eiland, dat ongemeen fchoon koorn voortbrengt, zeer groote en volkryke vlekken of dorpen, als Zommelsdyk; een Heerlykbeid, behoorende tot de Provincie Zeeland, voorts MiddeUiarnis , ftad aan 't Haringvliet, den Bommei, Oude en Nieuwe Tonge, enz.
't Eilandjen GoêREê, of Goede-Rede was voor<heen van Overvlacque afgezondert, doch de opening die tusfchen beide was , den Hals genoemt, door den tyd allengs verland zynde, is 't zelve 1751 door tenendam aan Overvlacque vastgehegt.
Nog ziet men eindlyk ten Noorden van Overvlacque, midden in de Maas liggen't Eilandjen Rozenburg, !t welk binnen eenige weinige jaaren aan de Westzyde merkelyk is vergroot geworden , en op 't zelve ligt het dorp Blankenburg.
1 3. Hier aan volgt Sc'hieland, 't welk naar 'k riviertjen deSc/iie genoemd wordt, aan 't welk legt 't dorp Overfchie. Binnen dit Baljuwfchap is ook Delfshaven. een vermaaklyk en digt bewoond vlek, 't welk de Stad Delft toebehoort, en. aan dezelve tot eene haven verftxektvoor de Schepen, die de Oost-Indifche kamer van Delft, bezjt.
B 3 4. Del?-



( 27 )
binnen er! op Zee. Voorts Zaanredam by verkorting Zardam aan den uitloop van de Zaan, een zeer bloeiende plaats, riaarfterke handel gedreeven wordt, en meerandere dorpen.
o. PFaterland; dat deezen na?m met regt verdient,dewyl het door zo veele meiren en griften doorfneden wordt.
10. Eindelyk ,'t eigenlyk gezegde West - Friesland, 't welk den naam van t uiterfte gedeelte van Noord- Holland is, en opgevuld met eene menigte van dorpen; daar onder Obdam eene heerlykheid, behoorende aan't HoogAdelyk gellagt van Wasfënaar ; Spanbroek , Winkel, Schagen, Callants -oog en eindelyk de Helder, 't uiterlle dorp van gansch Holland aan 't Mars-diep liggende. Tusfchen Callants oog en de Helder, daar de duinen weggefpoeld zyn, ligt een dyk, de Zanddyk genoemd, om deeze twee met eikanderen te vereenigen.
Men kan hier niet onaangeroerd laaten de Eilanden, die tot de Hollandfche Provincie behooren, die deels aanen deels in de Zuiderzee liggen.
En wel.
t. Texel of Tesfel, in 't gezigt van de Helder, aan de overzyde van 't Marsdiep; by dit Eiland is een bekwaame reê voor de in- en uitgaande Schepen, wordende de Muskovifche reê genoemd, daar de Schepen onder 'i gel'chut van, eene Schans zeer veilig liggen.
Tot Tesfel behoort .ook 't Eijerland; dat wel eer daar yan afgefcheiden, doch naderhand door eenen dyk daar meê vereenigd is.
En digt daar by Flieland aan den Flieftroom. Deeze Eilanden, gelyk ook die verder Noordwaards daar aan volgen, zyn in vroeger tyden met de vaste kust ■van Neerland vereenigd geweest, maar door overftroo-, mihgen daar van afgefcheurd , gelyk dan ook langs derzelver kusten naar de zyde der Noordzee noch de duinen liggen, waar door dit land beveiligt wordt, tegen de Zeebaaren. Tegenwoordig zyn deeze Eilanden nog van zeer veel nut voor die Provinciën, die aan de Zuiderzee paa • len,als Holland, Utrecht, Gelderland en Friesland, welker landen nu alleen, dewyl zy van duinen ontbloot zyn, door dyken gehouden moeten worden, dewyl die zelve Eilanden den vloed der Zeebaaren, die met de Noordelyke en Zuidelyke winden uit de Noordzee komen , eeniger maate fluitende, daar door beletten, dat dezelve met zo veel geweld, dan wel anders, op deeze dyken aanflaan.
In



(28 )
In de Zuiderzee zelve ziet men de Eilanden Weringen, Marken, Urk , en Schok/and, op 't welk twee dorpen Etis en Emmeloort liggen , naar welke het Eiland zelfs wel eens Ens en Emmeloort genoemd wordt.
Voorts treft men in- en aan- de Zuiderzee ook eenige Zandplaaten aan , die door de Schippers, welke deeze Zee Devaaren, zorgvuldig vermyd, en om die reden door baaken moeten wórden aangewezen.
Regt aan den mond van 't Tis 't Pampus, hoewel deeze naam ook gegeeyen wordt aan den doortogt, welke tualchen de beide droogtens ligt, en die egter geen behoorlyke diepte heeft om van de zwaarstgeladene Schepen te konnen worden hevaaren , waarom dezelve geligt moeten worden.
Voorts 't Enkhuizerzand , V. Kreupelzand, Monnekezand, het zo genoemd Meir bezuiden (Vieringen , de Lutjeswaard, 't Breêzand, de Waerd, 't Schuitenzand^ Mendrik Tjaartsplaat, en andere die voortyds drooge lan. den zyn'geweest, maar van tyd tot tyd door 't Zee water vei zwolgen.
Nog heeft men eindlyk in de Noordzee , by de kust van Holland, eene groote Zandplaat , de Rreê-veertien genoemd, dewyl zy doorgaans van 14 vademen diepte is.
Men mag nog als een aanhang/el tot Holland brengen eenige kleine heerfchappyen, die binnen deszelfs grenzeu liggen, als niet alleen de heerlykheden Asperen en Heukelom, liggende beide aan de Linge, welke de Souve raihiteit van de Heeren Staaten van Holland erkennen, gelyk ook Vianen met deszelfs ommeland, 't welk, daar 't wel eer behoorde aan 't huis van' Brederode, door de Staaten van gemelde Provincie aangekogt is ; maar ook voornamelyk nog drie heerfehappyen , die aan 't Farstlyk huis van Orange in eigendom tóebehooren.
Als Leerdam met \ daar onder gerekend dorp Schoonderwoerd. Keizer Maxi mui aan de 1. verhief dit tot een Graaffchap en beleende daar mede den Graaf Philip van Nasfau., door wien het tot het tegenwoordige kuis van Orange is overgegaan.
De Baronie van Acquoy, die daar tegen aanftoot, zynde een klein en geen aanzienlyk dorp, doch daar door aanmerkelyk , dat het is geweest de geboorteplaats van den beroemde J.an.ssenius, gewezen Bisfchop van Tperen.
De Baronie van Tsfelfiein, zynde een fteedjen met het daaronder hehoorende dorp Bsnfchp.
En



(29)
Ën eindelyk de Baronie van Liesveld, liggende tegen over Schoonhoven , hebbende een ou 1 * vervallen Kafteel van dien zelffen naam,benevens de beide Dorpen GrootAinmers en Ottelahd;
§. XIII.
UTRECHT.
Draagt deezen naam naar deszelfs Hoofdfiad, Voorheen was deeze Provincie een Bisdom , hebbende ae Bisfchop, in der tyd, behalven 't Geestlyke ook 't waereldfche Regtsgebied; doch de Bisfchop Hendrik Van BeyeRen, in eenen gevaarlyken Oorlog gewik- ■ keld zynde met den Hertog Karei van Gelder, en buiten ftaat om zich zelv' te Verdeedigen, verkogt in 1528 't waereldlyk beduur aan Keizer K ar e l den Vden, waar door deeze Provincie van een Bisdom tot eene Heeriykbeid werd.
Ondertusfchen is dit de oorzaak, waarom deeze Provincie nog heden door de wandeling 't Stigt (V Stift) genoemd word, gelyk ook waarom in deeze Provincie ('t welk in geene eer anderen plaats grypt) de Geestelyk' held, beltaande in eenige gedeputeerden uit de Kapittels der Kanunniken, nog, benevens de Ridderfckap en Steden, een lid van Staat, en wel 't eerjle in rang, uitmaakt.
D'eeze Provincie ligt tusfchen Holland en Gelderland ingefloten, zynde deszelfs grenzen met die van Holland aan de Westzyde zeer door eikanderen geflingerd.
De oude Rhyn loopt midden door dezelve, met eene zeer langzaame' drift van Wyk by Duurftede, waar dezelve , even bewesten de Stad ,• door eene Sluis uit den Rhyn, ou.ier door den dyk vloeit. Zy wordt tot aan Utrecht toe de kromme Rhyn genoemd . en vervolgens tot Leiden maar blootelyk de Rhyn, Dit water is met de Lek vereenigd door een gegraaven Kanaal van Utrecht tot aan de Vaart of Vreeswyk, tegen over Vianen , 't welk de vaartfche Rhyn genoem.i wordt, en 't welk door eene daartoe gemaakte (luis doorlaat alle de Schepen , die van den boven Rhyn naar Utrecht en Amfterdam moeten.
Ook vloeit uit den ouden Rhyn by Utrecht, de Vechtftroom, die by Muiden in de Zuider - Zee valt, en die aanmerkelyk is, wegens de ongemeen pragtige Buitenplaat-



C 3o )
flaatfen; die men langs deszelfs beide oevers vindt, meest behoorende aan Amlterdamfche Kooplieden.
Nog loopt door 't Stigt de Eem, die uit vencheide beeken in de Veluwe ontfprmgende, door Amesfoort Haar de Zuider-Zet loopt.
't Oostelyke gedeelte dezer Provincie is niet zeer vrugtbaar wegens de Zand-en hei-agtige bergen, die daar zyn: doch naar den kant van Holland is de Landsdouwe zeer goed. bedaarde in wei- en bouwlanden. Ook wordt aan fommige plaatfen, namelyk by Mydrecht, Vinkeveen, Breukelen, Maarsfen, Tienhoven en Westbroek zeer goede tuif gegraaven. .
't Gantjche Sticht wordt verdeeld in vier Quariieren, naamiyk, 't Neder- en Over-Quartier, 't Eem land en 't Land van Montfoort, welke yder onder eenen byzonderen Maarfchalk liaan , die Van 't hof van Juftitie af r-angen.
I. In 't Neder- Quartièr is de Had Ütrechi de Hoof dftad der geheele Provincie, zy is groot en meer in de lengte dan de breedte uitgeftrekt, ook zindeiyk bebouwd, en pronkt met eenen zeer hoogen tooren. den Hom genoemd; is voorzien met eene Vermaarde Akademie, die gedicht is 1636, Ook is de dad aanmerkelyk wegens het daar gedoote vereenigings verbond .Unie genaamd in i579. gelyk ook door den Vrede, waardoor de langduurige oorlog, wegens de Spaanfche Troons» öpvolginge, beflist wierd in 1712 en 1713.
II. In 'tOvERsnciiT heeft men II h e n en, van ouds Rhenanunt, naar den Rhyn, die daar voorby droomt, dus genoemd 't is een kleine dad, doch met een fraaye kerk en tooren voorzien. Daar Haat ook nog 't zogenoemde hof, zynde geweest de verblyfplaats van den verdreven Koning van Bohemen en Keurvorst van de Palts, Fredrik de Fde'.
Wyk is (zo men meent) dezelfde ftad, die by de ouden met den naam van Batavodorum is bekend geweest, naar Bato den eerften bevolker van dit land, die deze ftad, of immers het daa: by gelegen flot gefticht Zoude hebJaen. Dit flot, dat egter nu geheel vervallen is, werd ook Duroftadium en nu Duurftede genoemd , en naar 't zelve heeft de ftad , om ze van andere fteden dezes naams te onderfcheiden, den naam van Wyk by Duurftede aangenomen.
Westwaards van Wyk liggen , langs den ouden Rhyn eenige riddermaatige Hof fteden, die zeer bekend zyn, als
Har-



C 31 )
'Hardenbroek, Sterkenburg en Beverii'aerd. Ook 't dorp Zeyst, zeer befaamd wegens de menigte der daar zich onthoudende Hernhutters.
Eu meer ten ooften Leerfum, Amerongen, Veenendaal en andere dorpen. •
III. In Eemland is de eenigfte ftad Amesfoort, welke" in grootte na Utrecht volgt, van waar zy vier uurert gaans ligt in 't Noord Oosten, aan den voet van 't gebergte , dat naar deze ftad den naam heeft. Men meent dat de ftad voorheen Eemsfort zou genoemt zyn naar da rivier de Eem. De ingezetenen generen zich daar meest met de tabaks Planting.
Even ten Noord-Westen van Amesfoort ligt het dorp Zoest en een weinig verder 't Lusthui* Zoestdyk met eene tre'flyke Diergaarde, behorende aan't huis van Orange.
Langs de Eem z:et men nog de overblyffeleu van 't huis ter Eem, dat van ouds vermaard geweest is.
Ook 't dorp Bunfchoten en meer andere.
IV. In't Land van Montfoort heeft men niet dan:
De ftad Montfoort, de laatfte en kleinfte van alle. Voorheen was zy van eenig aanzien, doch is door eenen geweldigen brand zeer befchadigd, en ziet 'er thans vervallen uit-.
Tot deze Provincie worden nog gerekend eenige kleine , daar van afgefcheide ftukken, als de Lopiker-waerd tusfchen Tsfelj'tein en Schoonhoven.
Ook de dorpen Willigen en Willige Langerak aan de weêrzyden v.m de Lek*
Voor 't laatst fta;.t hier nog aan te merken, dat aan de Oost-zyde dezer Provincie, genoegzaam langs den rand in de jaaren 1745 en 1746 eene linie aangelegt is, welke beginnende van even boven Rhenen by de uitwatering van de Greb, vati daar voortgetrokken werd tot voorby Amesfoort, doch daar is blyven fteeken: deze linie zoii dienen om deze Provincie, gelyk ook Holland, tegen den inval der vyanden te dekken, gelyk men dan ook tevens •een ontwerp had, om al 't land voor die linie tot meer bevestiging derzeive, door behulp van /luizen en dwarsdyken in tyd van nood onder water te zetten.
5. XIV-



5. XVII.
De laatfte en ook de laagfte in rang onder de Provin, cien is:
GRONINGERLAND:
Welke mede den tytel heeft van eene Heerlykheid, en den naam draagt naar de ftad Groningen, die 'er de Hoofdllad van is.
Deze Provincie wordt door de rivier de Lauwer van Friesland afgefcheiden, zy is omtrent eens zo klein als deze, doch heeft anders in lugts-en gronds- gefteldbeid, met dezelve zeer veel overeenkomst; uitgezonderd, dat 'er meer koorn groeit, en dat ook dat gedeelte daarvan, 'c geen naast aan Drente paalt, meer Hei-en Zandagtig is.
Zy wordt bewaterd door de rivieren de Hunfe of 't Le,fendiep, het Damjlerdiep, en 't Scbuitendiep.
In 't algemeen is deze Provincie onderfcheiden in da Stad met het daar onder behoorende Regtsgehied, en de Ommelanden; daarom wordt alles famen gemeenlyk Stad en Landen genoemd.
I. De Stad Groningen, die de Hoofdftad der geheele Provincie en de eenigfte is, die Stem in Staat heeft (maakende alleen 't halve Lid vtn Staat uit), heeft (naar men denkt) dien naam ontvangen van de groene Weilanden, die dezelve van alle kanten omgeeven Die Stad is groot en van binnen trefiyk bebouwd: door derzelver gelegenheid bekwaam tot den koophandel, dien de ingezetenen fterk dryven. Zy is van goede vestingwerken omgeeven : hier is ook een zeer bloeijende Hoogefcbool, gefticht in i6t4.
In de Hiftorien heeft deze Stad eenen roem behaald, door de dappere verdeediging der Soldaten en Burgers, benevens de Studenten in 't vrugteloos beleg, door Berend, van Galen Bijfchop van Munfter in 1672.
't Regtsgebied, tot deze Stad behoorende, wordt het Goorreg t genoemd, en behelst negen dorpen.
II. De Ommelanden zyn verdeeld in vier Quartier e n.
1. 't Eerfte is 't Wester-Quartier, en wordt dus genoemd, dewyl 't het Westeiyklte gedeelte der Provincie is, ftootende aan Friesland; dit land is zeer vervuld van bofchaadjen.
't Wordt weer anderdeeld in verfebside byzondere land'
febap-



C 45 )
fcbappen; als Middagfler, Vredewold; Langewold en RuU gewaerd. ■
Men vindt 'er gene fteden in, maar verfcheide dorpen onder weike Grypskerke, Aduwen, Visvliet enz, de voornaamfte Lyn. L
*Jt,aHTfinS°° ■■ 20 Veel gezest a,s 'È Land aan de Hunfe ftrooL mier dG Zuid-Westzyde daar voorby
Dit vervat ook verfcheide onderdeelen, ais de Marren, Halve ambt, Oofler-ambt en Übhinga.
Daar in ligt de Schans Zoltkamp, aan den mond der Hunje, en eene menigte van dorpen „J; '5 Öaart^ is Fiveh ngoo, dus genoemd
men hedendaass S
0Ü0"derdeeld iD h6C Duirsivoljïer; eri
Hier vindt men Deef-Zti, zo veel gezegt als Delf. Slws een fterkte aan den mond van deÏFivel zvi de voorheen in eenen goeden ftaat geweeft 7
Zes nakamsAA;inT„°^erfcheiding Van «dere plaatfen dezes naams A p pi Ng a - d a m genoemd. Dit is een groot vlek van binnen in alles naar een Stad gelykende doch metgeene muur noch graft omringd, dit vlek: isTeèr vermaard door eene bloeijende paerdemarkt.
o&^iz&t"**wordtin'c§mtecninhetMeins
voSLnSmWlNSCH,°TEN' een kIe,'n ftedeken ^nde k icoq mPT/ f-e" d"rï êeweest' *och ^or de Staaten 't ft D^in f^p W°M'5d' om den gaarden, t ïtroopeu in die Provincie te beletten , 't liet aan een trekvaart die van Groningen naar de Nieuwe Scbans gaat.
^aTu ^ F6" ^ 0ü«^Wlnschoter-lYt
en de Brugge-Schan s. ~ En meer ten Noorden op, een foort van een Caan dl* lel?? de" ^«eindigt digt by de Irpen gL en klein Termunte lei wel eer de Oude . Schans
Hier aan grenst ten Zuid-Ooften 'tWtnïs.w,,^ door de wandeling W estwoldin LV"»%h££' , t welk wel op h^ gnmdgebUd dezer Provineie C elin veele *a«t« zo uitgebeeld wordt, als of't 'er werkelvk toe behoorde , doch anders onder de landen dZr\7 /^gerekend wordt,gelyk 'er dan ook arlyks weeS xen Gecommitteerden uit den Raad vanVaaten Kaarl gezonden worden, om de daar iiSge„ds ^C/L , die ter
dek-



( 46 )
dekkings dezer Provincie tegen c Munjisrfche dienen, tt Lezigtigen.
Een dszerScbanfen is de B o urtang, liggende rondsom in eene weke moeraffige landftreek, die deze plaats voor den vyand genoegfaam ongenaakbaar maakt, wordende daarom bet Bourtanger moeras genoemd.
Daar aan volgen, meer ten Noorden , op de grenzen van Oost-Friesland , de Oüde of BellingwoldeR' Schans, ook de Bellingwolder-Ztl, of Sluis genoemd, 1583 door Wi uem van NaJJauw, gouverneur van Friesland gefljcht, en van binnen met een Sluis voorzien , waar door 't water van de IVesmolder-Aa kan worden opgeftppt, 't welk dan de omliggende laage landen doet onderlopen.
Nader aan den Dollert ziet men nog de Boner - Schans, en de N1 $u w e anders genoemd de Lange-AkkerB c h a n s.
5. xv m.
Tot" een aanbangjel van de Venenigie Nederlanden mosten wy koitelyk melding doen van 't Landfchap.
DRENTHE.
Dit wordt door fommige Aardsbefcbryvers yerkeerdelyk aangemerkt als een deel van Overyffel, en ook in eenige Kaarten dus verbeeld: dewyl het tot Overyffel, gedne nadere betrekking heeft dan tot de twee andere daar aangrenzende Provinciën, Friesland en Groningerland,
Eigenlyk is Drenthe een landfchap op z.ich zeiven, doch fïaande onder de befchcnr.ing van alle de Nederland/ets Provinciën; gelyk ook 't Lands Staaten, die meestuit Edellieden beftaan, zyn Doorl: Hoogheid tot Erf-Stadhouder verkozen hpbben, iets toebrengen aan de gemeens lasten tot de Generaliteits rekenkamer, en eindelyk een baiaillou Infanterie onderhouden ten dienftevan den Staat.
gegrond is hier allerwege zeer/ciraaijbeftaandemeest uit moerajfige Veenlanden, uitgezondert dat men op 'tfrooge eenige boffeben aantreft en eenige weilanden 'langs de boorden der rivieren.
Assen is de hoofd plaats, daar de zetel der Regeerinfy is, zynde maar een vlek,
Op de uiterfte grenzen, digt aan 't Graaffchap Benlbtifll, ügt Koevorden tuflehen de moerajfen ingcf.otefl; een
fterke



X 47)
fterke plaats, die men voor den Jleutel van'ganfch Nederland. .aan de Duitfche grenzen, heeft aan te zien; waarom dezelve ook op kosten van de algemeene Staaten onderhonden wordt, en met Staats garnizoen bezet. Zy is zeer vermaard geworden in de Oorlogen van 1672 en 1673.
Ook op de uiterfte grenzen, doch aan de andere Zyde vindc men Mep pel, een klein en ongefterkt ftedeken' doch vry wel bloejeade.
Ten platten lande is alles verdeeld in VI. zogenoemde Di ngspilin of Gerechtsbannen, namelyk Zuideveld \ Beyle , Dieverden, Rolde, Noordeveld en Oojlermoer. '
Daar liggen verfcheide dorpen in, als Roon, en niet verre van daar de WulveScbans , Zuidlaren, Relde, Loon, Dieveren, Havelte, Koldeveen, Echten naar welk dorp' dat groote daarom liggende moeras 't Ecbttr-veen genoemd wordr, Zuidwolde, Zweel, Odoren en daar by de Valter* Schans, Emmen, Dalen en daar by de Schans ter Holle» Scboonebeek en meer andere.
EINDE.





















BIBLIOTHEEK UNIVERSITEIT VAN AMSTFRDAM



BEKNOPTE BESCHRYVING
NEVENS EENE NAAUWKEURIGË AFGEZETTE
KAART
DER
ZEVEN VEREENIGDE
NEDERLANDEN,
In 't Koper geuragt door J. van JAGEN, en Opgesteld, door Wylen den Heere
W. A. BACHIENE,
In deszelfs keven Leeraar der Hervormde Gemeen* te , en Hoogleeraar in de Sterre- en Aardrykskunde Te Maaflricht, ah mede Lid van de Hollandfche Maatfchappy der JVeetenfchappen te Haarlem.
Uitgegeeven , ten dienfte vau allen , welken eea fpoedig en klaar denkbeeld van de Ligging, Sterkte en Gefleldheid der byzondere Landen en Steden in de Zeven Vereenigde Provintie'n wenfchen te verkrygen.
Te AMSTELD AM,
By DIRK ONDER DE LINDEN en ZOONj Bybel- en Boekverkoopers. 1793,






BEKNOPTE BESCHRYVING
VAN DE
ZEVEN VEREENIGDE
NEDERLANDEN;
s-1
l)it geheele Land, waar van wy de befehryving hier be* ginnen , is allermeest bekend met den naam NEDERLAND of NEERLAND, dat by verkorting zo veel zegt als Neder - Duitschlund, (in 't Latyn Germania Inferior}. in onderfcheiding van Opper- of Hoog-Duitschland (Cermania Superior) waar toe wel eer, toen de Rhynfiroom nog b/, 't dorp Katwyk uitwaterende, de fcheiding tusfcl ïen Duitschland {Germania) en Frankryk QGallia) maak» te , gedeeltelyk behoort heeft; dewyl 't wegens de afhelling van den grond, de zeewaards aanliggende Landen' altoos eigen , veel laager is dan Opper-Duitsshland, zo kis Ook blykt uit den afloop der Rivieren, die door die land naar de Zee vloeijen.
Die in aanmerking neeraeri de byzondert deelen, uit wel.' ken dit Land beftaac, zyn gewoon 't meervoudige te gebruiken , en tè zeggen NEDERLANDEN: als behejx.ende (zo men ze alle gezamentlyk neemt) Groningerland, Friesland, Overysfel, Drenthe, Gelderland, Utrecht, Holland, Zeeland, Brabant, benevens Mechelen, en Antwerpen , Vlaanderen, Artois, Henegouwen, Namen , Limburg en Luxemburg,
§ ir.
Alle deze Landen worden ten Oosfen door 't Duitfchè Ryk ingellotèn , zynde de deelen die 'er 't naast aanraa: kenj V Fvrfitnéem Oost - Friesland, V Bisdom Muit/ter, Ai V Graaf



CO
V Graaffchap Bentkem, V Hertogdom Kleef, V Forflendsm Meurs, "t Hertogdom Gulik, en de Aartsbisdommen Keulen en 7Wi?/-. Hoewel'ook een sedcelte van 't Duitfchè Ryk, namelyk 't Prins- en Bisdom Luikerland 'er midden in en door gedingen ligt.
Ten Zuiden grenzen de Nederlanden aan Frankryk, en in 't byzonder aan de Provinciën, l'icardie, Champagne en Lotheringen.
Doch voor 't overige worden zy befpoeld door de Noord-Zee, aan welke veele derzelve onmidde'yk paaien, maar andere door middel van de Zuider-Zee, die als een boezem of baay uit de Noord-Zee voortkomt ; waar by ook alle de overige, die anders geheel van deeze Zeeën zouden afgezonderd zyn , egter gcmecntchap mee dezelven hebben, door groote en bevaarbaare Rivieren*
Door deze gelegenheid hebben alle die Landen niet alleen het voordeel der visfeheryen, maar ook, dewyl de Noord-Zee tereene zyde door At Zont met de Oost-Zee, en ter- andere zyde door 't Kanaal (de Hoofden) met den grooten Atlantifchen Oceaan vereeniging heeft, zoo ftaar daar door van hier de weg open naar alle gevesten der geheele aarde, om met derzelver ingezetenen eenen fier. ken. koophandel te kannen dry ven, door de fcheepvaart.
§• UI.
Dewyl nu de gemeenfte hanteering der inwooners een* -lands afhangt van deszelfs gelegenheid, zo wel als van deszelfs eige grond-gcftelienis, zo ziet men hier de ware reden , waarom de gemeende hanteering der Nederlanders in den Koophandel belfeat.
Hoewel hier ook by komt., dat de Nederlanders naar gelang hunner ongemeene volkryhheid, geene genoegzama uitgefirektheid van grond bezitten, om al hunnen nooddrufivan hunnen eigenen bodem te konnen ontyangen, en daar door tot de noodzaaklykheid gebragt zyn, om van elders te haaien, 't geen hen in hun eigen land ontbreekt.
Zy zyn wegens de gelykheid van den grond (immerï aan de meeste oorden) wel genoeg voorzien van vetts wetlanden voor 't Veé, dat vereischt wordt om ren t zuivel te befchikken; Boter en Kaas zyn hier zo overvloedig, dat by aldien eeen /lerfte onder de runder-beesten, met welke de regevaerdige God, onder veele andere plaagen , ons federt eenige jaaren zo. bitter bezog* heelt, dit verhinderde, de ingezetenen daar van vooj
ziek



C 5 )
zich zeiven niet alleen genoeg zouden hebben, maar daar van ook in groote menigte aan hunne gebuuren komen mededeelen.
Ook heeft men in deeze landen geen gebrek aanveelerhande foort van de fmaaklykile bpomvrugten.
Doch zy leveren niet zo veel voorraad van Koorn uit als de ingezetenen van nooderi hebben, want fchoon dit wel in eenige Provinciën, als Gelderland, Zeeland, Brabant , Vlaanderen en Artois zeer weelderig groeit, zo. kan dit egter niet toereiken, om de beheeftens van zo veeieinwooners,ook van de andere Provinciën,te vervullen , waarom 't Koorn dan ook Jaarlyks uit Lyfland, Koerland, Pruisfen en Poolen, over de Oost-Zee moet worden aangevoerd.
Daar ben-evens heeft men in ons land gem Goud- of Zilvermynen, niet veei Tzer , Koper, Tin of Lood, geen genoegzaam Hout, noch andere Schcepsgereedjchappen , van gelyke geen (Vol genoeg,noch .Zyde noch andere Klederftojfen; geen fVynjen , Speceryën , en andere noodwendigheden , die derhalven uit andere landen herwasrds moeten overgebragt worden.
Belandende de Rivieren, die (gelyk gezegt is) de Inndfchappen , welke van de Zee eenigzins verwyderd zyn, echter met dezelve gemeenfehap doen hebben, zo heeft men de Hoofdrivieren te onderfche den van derzelver Ar mem en Takken, De Hoofdrivieren , die dezelve bewateren, zyn deze drie: de R.HT1V, MAAS en SCHELDE.
De RHYN, welke in Zwitferland, of eigentlyk Graubunderland, by 't gebergte Si. Crifpalt ontspringende, v'an daar door Duitschland ftroomt, begint eerst onzen bodem te betreeden by Schenkefchans , Ioopende voor by Arnhem , fVageningen en Rhcenen tot Wyk by Duurfiede, van waar hy zich Noord-West-waards 'plag te wenden langs Utrecht, Woerden en Leiden, en in Zee te ftorten by 't dorp Katwyk. Doch deze oude mond is, zo a's Had r. Junius (Hifi Batav. p. 107.) uit de vroegere Cbronyfcen aanhaalt, in den jaare 860, door eenen (ierken ftormwind, die tot zyn gevolg hadde eene ganfche overftrooming van Holland, door de duinen toegeftopt; neemende 't Rhymvater federt, hoewel onder eenen anderen naam, te weeten van de Lek, zynen ftroom langs Kuilenburg, A 3 Via-



( 6 )
föffen. eu Schoenhoven tot Krimpen, daar het in étMatti fjorc; terwyl van deszelfs voorigen loop, die zich te IVy'.ï daarvan sflcheidt, niet dan een fraai water, 't welk tot een trekvaart dient, is overgebleven ,'t welk echter nog den r.aam Rhyn blyft behouden tot op den huidigen dag.
Deeze Lek is derhalven niet verder te erkennen, dan voor eenen arm van den Rhynflroom.
Doch behalven deeze verdeelt zich de Rhyn in nog twee andere armen, namelyk de Waal en Yssel.
De Waal zonderde voorheen zich van den Rhyn af even boven Schenkefcham, maar fints de doorgraaving vun datberugte Kanaal, gemeenlyk \Panderfcbegat genoemd, in 1701 , by 't dorp Panderen of Pannerden , en gaat langs Nimmegen, Thiel ên Bommel, waar na zy zich by de Schans Loeveflein vereenigt met de Maas.
De Yssel zou eigentlyk gefprooken een Hoofdriviert. jen op zich zeiven zyn, 't welk zynen oorfprong neemt in'tMunfterfche gebied:doch door een grift die van een weinig boven Arnhem tot «an Doesburg gaat, (van zeer vroege tyden aangelegt door den Romeinfchen Veldheer D r u s u s. om daar door de Veluwe, 't Sticht van Utrecht en geheel Holland, voor den inval der vyandén te dekkeu, en daarom ook nog de Drufus-vaart genoemd) ontvangt dezelve zyn meeste water uit den Rhyn, 't welk dan langs Zutphen , Deventer en Kampen naar de Zuider-Ze& wordt afgeleid.
De tweede Hoofdrivier is de MAAS, die 't eerfte begint op de grenzen van Campagne en Lotheringen'm Frank■ryk, loopende langs de provincie Luxemburg, door Namen, Luikerland en Over ■ Gelderland , vervolgens tusfchen Neder -Gelderland en Brabant tot Loeveflein, alwaar zy met de Waal zamenvloeit.
Voortyds was 'er een weinig hopger nog een drieërltie famenvloeijinge deezer beide rivieren, namelyk by de nu vervalle Sclans Voorn, by 't dorp Hevewaarden of Herwaarden, en by de Schans St. Andries; doch de gaten by de twee eerstgemelde plaatfen zyn .voor eenige |aaren toegedarnt, en is alleen dat by St. Andries tot hier toe, open geb'even.
Ds Maas dan by Loeveflein zich met de TVaal vereenigende, neemt daar den n;um van Mcrwe aan , en behoudt denzelven tot Dortrecht toe, en , na tusfehen Gorinshem en Dortrecht, vooraf gedeeltelyk na zich ontlast te hebben door d.< /Verkendamfehe killen in 't Biesbosck ,■ anders 't Bergfche - yeld.genoemd, ('t welk nog een klein ■. • ' ' ' ' «yeri



pverhlyffel is van die groote overftrooming en vernieling der 72 Zuid-Hollandfche dorpen in 1421) zo verdeelt zich deeze rivier tegen over Dortrecht weer in twee armen , waarvan die ter regte de Maas, en die ter /linkerzyde de Oude Maas genoemt worden; welke beide eg. ter zich weêr met elkander vermengen tegen over Vlaari, dingen, en dan onder den naam van Maas hunne uitwatering hebben in de. Noord-Zee.
\ Kon niet oudienflig zyn van de veelvuldige verdeelingen en zamenvloeijingen deezer twee Hoofdrivieren vatt ons land, de Rhyn en Maas, en derzelver armen, dit bericht te geeven, dewyl de welvaart van de ingezetenen ten platten lande, voor een groot gedeelte aan de rivieren hangt, en dit onderwerp hedendaags veel ftof geeft, om 'er over te fpreeken, wegens delchade welke men fchier jaar op jaar van de doorkwellingen en overfttaomingen by de doorbraak der dyken, byzonder by zvvaaren ysgang, te vreezen heeft; waarom 'er dan ook zeer gezogt wordt naar een bekwaam middel, om daar in by vervolg te voor* ?ien.
De derde Hoofdrivier is de Scheld e. Deeze begint by Caflelet in de Franfche provincie Picardie; droomt Noordwaarts door de provinciën tienegouwen en Vlaanderen tot Gent, daar zy de Ley, als een van haare voor» naamfte takken, in zien ontvangt; gaande met verfeheide kronkels voort langs Iiendermonde en Antwerpen, tot tegen over Zandvliet, daar zy zich insgelyk in twee armen verdeelt, waar van deeene onderden naam van Oo st e rSchelde ia de Zeem'fche ftroomen vloeit, en de andere onder den naam van West er-Schelde, ook wel de Hond, eenen zeer breeden boezem maakt; welke Zeeland affcheidt van Vlaanderen, en eindelyk zich ontlast ia de Noord-Zee. Van andere rivieren va.n meerder zzn belang, die voor 't meerder deel in de nu reeds gameiden hunne uitwatering hebben, zal nader gefprooken worden by de behandeling der byzondere Provinciën,
■ § V.
Inmiddels dienden wy hier een kort gefchiedkundig tm richt te geeven , van de zeer merkwaardige Vera n deling en, die deeze landen in opzigt tot de heerfchappy, by verloop van tyd, hebben ondergaan.
Vanouds waren dezelve Verdeeld in XVII bym n q e r e Landschappen, die elk op zich zelveit A 4. ge-.



(8 )
-geregeerd, en met onderfcheiden Tytels, ontleend van de hoedanigheid hunner ïegeerders, benoemd werden
Vier van dezelve waren Hertogdomme n," namelyk BRABANT, LIMBURG, LUXEMBURG en GP I IERLAND, verlta beide Over- en Neder-Gelderland, die toen famen voor één Landfchap gerekend wierden - Zeven Graafschappen, als VLAANDFRFW ARTOIS, HENKGOU WEN, HOLLAND, ZE ELAND' NAMEN en ZUTPHEN. UAWU'
Vyf Heerlykheden. FRITSLAND, GRONIVGERLAND, OVERYSSliL, UTRECHT en MECdE-
En eindelyk een Marquifaat of Markgraaffchap, namelyk ANTWERPEN. ü 1 t
Alle deeze landen werden in vroeger tyd -yder door by rondere, en van eikanderen onafhanglyke Eeeren bezeten, doch zyn daarna, deels door erfenis, deels door aankoop, deels door huwelyken, en deels ook door overwinningen, allengs in eikanderen gefmolten, tot dat zy ten laatften genoegzaam alle met eikanderen vereenigd zyn, onder de heerfchappy van Karei den Stouten, Hertog van Bourgogne.
Deeze den 4 Jan. 1477, in den Veldflag by Nancy in Lotharingen lneuvelende , liet een eenige dochter na M a11 i a genoemd; welke den 10 Aug. deszelven laars' zich va den echt begeevende met den Aartshertog Maximixiaan van Oostenryk, (die daarnaa Roomsch Iieizer is geworden) daar door de Nederlanden, benevens de overige Staaten van 't huls van Bourgogne, tot het huis van Oostenryk overbragt.
Uit dit huwlyk werd den 22 Juny 1478 te Brugge een Zoon verwekt, Phiuppus genoemd, op wien, als zy. ne moeder den 27 Apr. 1483 aan een kwetfuur, door eenen val van t paard veroorzaakt, deezer waereld oveileed • de Nederlanden, nog by 't leven zyns vaders, vervie' len, Ichoon deeze geduurende de minderiaarigheid zvns Zoons de beituuring over dezelven waarnam. • pee„ jg ? "1l1p p v s' de fch<">™ bygenoemd, trouwde >n t j8deJaar van zyuen ouderdom met [ohanna, doch, ter van Fe rdinandus Kaihoijkos, Koning van épanjtn, door welk huwlyk hy voor 7yn nagedacht met der tyd de geheele Spaanfche Monarchie verkreeg , en dus
ntï^ h ™ bH'Dg "00iC gCVVeeSC W3S °»der
zeer magtige Heeren te ftaan; tot een voorfpel van haar ongeluk, met de Spaanfche Monarchie vereenigd werden.
Phi-



(9)
"Phitippusfrierf inSpanjenin den bloei zynerjsaren den 25 Sept. 1506, doch had by zyne gemalinne, bëliaiven eenige dochters, ook twee zooncn verwekt, K are r. en Ferdinand, die de eene na den anderen Keizers van '/ Roomfche Ryk, en'te gelyk de ftichters zyn geworden van die beide Oostcnrykfcke linten, naar dezelve de Karolynsche en de Fe„rdinandische eenoemd.
De oudfte Aartshertog Karei., die den 94 Febr. 1500 binnen Gent gebooren werd, was naauwlyks 6 jaaren oud, als zyn vader Phili ppus flierf, waarom de befiuurin* der Nederlanden, by deszelfs ininderjaarigheid, m t bewifliging van zynen grootvader, Keizer Maxi mi li aan', aan zyne moeje, Margaretha van Oostenryk werd toevertrouwt tot 1515, wanneer hy de heerlchapny zelfs aanvaardde, waarna hy ook in 't volgende Jaar 1516 zynen Grootvader van moeders zyde , Fer'dinh-dus Katholikus, opvolgde in de Spaan fche Komngrykeh' en 1519 ook zynen Grootvader van 's vaders zyde, M a x 1miliaan, in 't Roomfche Keizerryk ; wordende daar door de magtigfte Vorst van geheel Europa.
Deeze Karei, in hoedanigheid als Koning van Spanjen de I., maar als Keizer de Vde bygenoemd . was a!s een Nederlander van geboorte, by deeze Nederlanderen zeer bemind, en zou ongetwyfleld dezelve met rust geregeerd hebben, in geval hy den eed, by de huldiging aan 'sLands Staaten plegre'yk gezwooren, (welke behelsde, de Nederlanders by hunne van ouds genoore voorrechten te zullen handharen,) heiliglyk gehouden had Doch zyjie heerschzucht deed hem reeds ten eerflen onderlban , om, gelyk in zyne andere heerfchappyen , ook hier, een onbepaald gezag te oefenen , waar door hunne voort eelten gekrenkt werden tot onderdrukking van 't volk. Hier by kwam voornamelyk, dat in 1521 en 1522,10011 't heuchlyk licht der hervorming in deeze Landen met kragt begon door te breeken , ook de wreedfle Inquifitie tegen de verkondigers en belyders der hervormde leer wierd ingevoerd, met dit gevolg, dat binnen weinige jra- . ren meer dan 50,000 mentenen door beuls handen op' de jammerlykfte wyze wierden omgebragr.
Doch dit alles was flegts een beginzel der fmerten Wanneer Keizer K a r e l de Vden den 25 Oftob 155*; binnen Brnsfel, plegtig afiland van zyne regeering had gedaan , ten behoeve van zynen Zoon Phili-ppüs H die een monfter in wreedheid was, namen alle di^ verdrukkingen, in weerwil van de alierootinoedigde vertooA 5 gen



( io )
gen dagelyks toe, tot dat de vryheidlievendeNederlanders, geen ander middel ter verlosfing hebbende te hoopen , gedrongen wierden om deezen Koning van Spanjesi, dl gehoorzaamheid op te zeggen, en zich te wapenen teen 't geweld , waar mede meu hen tot zulk eene flaverny poogde te dwingen, in hoope dat zy daar door hunne geheele vryheid verwinnen mogcen. Hier uit rees derhalyen een zeer bloedigen oorlóg, die in 1568 onder deezen Philip II begonnen, onder Philip Hl voortgezet, en onder Philip IV befloten werd, in ió.j.8 byden MunJlerfchen Vreede, waar by de inwooners, doch alleen der VII Provinciën , voor een vry volk, en deszelfs Staaten voor wettige Overheden verklaard , en niet alleen door Spanjen,maar ook door alle andere Mogendheden van Europa, daar voor erkend werden.
Hoe veele, en welke groote en tegen aller rnenfehen, verwagting uitvallende veranderingen, in deezen 80 Jaarigen Oorlog, op elkanderen gevolgd zyn, vooral onder het bewind der éerfte Prinfen van Oranjcn, Wulim I en deszelfs beide Zoonen M au rits en F re der 11: . Hendrik; kan in de Gcfchiedfchriften van Emanuei van Meteren, Boa, van Hheid, leCle&c en anderen, worden nagezien.
§. VI.
Ondertusfchen heeft men hier nu den regtqn grond van de Verdeelinge, welke men van dien tyd af heeft Beginnen te maaken, onder alle'de XVII te vooren genoemde Provinciën, waar door zy worden onderfcheiden in Zeven Vereenigde, die namelyk , welke by den Munfterfcnen vreede van de Spaanfche heer/chappy afgefcheurd zynde , een vryê Rcpulliek op zich' zelveu hebben uitgemaakt; en tïen toen zogenoemde Spaamsciie Provinciën,die by dien zelfden vreede tot de Spaanfche heerfchappy te rug gekeerd zyn; van welke, en wel yder in 't byzonder, vyy hier ecue beknopte hefchryving hebben optegeeven.
§. vir.
DE ZEVEN VEREENIGDE PROVINCIËN worden dus genoemd naar de vereeniging (Unie) die door derzelver Staaten, onderling onder zekere voorwaarden, |'eflooten is, binnen Utrecht 1579. '
Tot



( XI )
Tot deeze behooren (naar de order, zo als zy in opgigf tot eikanderen liggen, opgenoemd) i Zeeland, ,2 Holland, benevens het daar onder gerekende Wetfii Friesland, 3U1XECHT, 4 Gelderland, of eigentlyk Neder-Gelderland, waar toe ook Zutphen, ('t welk wel eer eeae byzondere Provincie was) nu mede behoort, 5 Over-Yssei, 6 Friesland en7 Groninger.
land.
Waarby nog eindelyk komt het landfchap Drenthe, Itaande, volgens zekere voorwaarden, onder de befcherming der vereenigde Nederlanden.
Alle welke Provinciën naar de grootfle, magtigile, e» yolkrykfte onder alle , vc-ornamelyk by de uitlanders „ blootelyk met den naam van Holland pieegen uitgedrukt te worden.
S- VIII.
Van Regeeringsvorm zyn deeze Nederlanden dan een Republiek , of liever, yder der Provinciën een byzondere Republiek of Gemeenebest op zich zeiven, waar van de ópper/le Regeerders zyn de Staaten, welken worden afgevaardigd doorgaans uit de Edelen en Burgers, anders de Ridderfchap en Steden genoemd, en die yder in 't hunne 't beltuur hebben over alles , zo over 't geen de geldmiddelen , ais 't geen den Staat der Regeering en Rechtspleeging van hunne byzondere Provincie raakt , voerende den titel van Edel-Mogende Heeren, uitgezonderd die1 van Holland, welke Edele Groot-Mogende worden genoemt.
Doch ter beflelling van 's Lands Gemeene Zaaken, die den Godsdienst, Koophandel, Vreede en Oorlog , de Verbtntenisfen met andere Mogendheden en dergelyke betreffen, is 'er nog eene silgemeene Vergadering famen geileld uit afgevaardigden der.Staaten, van de byzondere Provinciën, daarom de Staaten Generaal genoemd, wier leden den titel hebben van Hoog Mogende Heeren, en die te gelyk 't opperde gebied voeren over de zogenoemde Generaliteits landen, waar door men verdaat eenige deelen der tien andere Provinciën, die door Spanjen aan de Republyk afgedaan zyn.
Aan deeze Staaten Generaal, die altoos hunne byeenkomften in 'sHage houden, zyn ondergefchikt de Heeren Raaden van Staaten, die voornamelyk 't opzigt hebben ever de Landmagt, de Feflingen. de Magazynen en aller.



(II)
ferhande Krygsbehoeftens, met één woord, al wat tot de befcherming der Republiek aan de Landzyde vereischt wordt, gelyk ook over de uitgaave der penningen, die tot dit alles jaarlyks zo in vreede als in oorlogstyd,door de byzondere Provinciën moeten bedeed worden.
Hoewel deeze laatstgenoemde last ook gedeeltelyk is toevertrouwd aan de Heeren Raaden , afgevaardigd ter Generaliteits Rekenkamer , die daarom met de Raaden van Staaten eene naauwe verbintenis hebben.
Gelyk ook aan de Staaten Generaal ondergefchikt zyn de Heeren Raaden ter Admiraliteit ,d;e 't bewind hebben alleen ©ver de Zee -Zaaken, zynde in vyf Kamers verdeeld, die hun verbiyf hebben te Amjlerdam .Rotterdam, Hoorn of Enkhuizen, Middelburg en Harlingen.
Bovendien heeft ons Gemeenebest, ten aanzien van de Regeeringsvorm, eene merkelyke veranderinge ondergaan in 1747, wanneer 't Stadhouderschap, benevens de daar aan verknogte booge Waardigheden van Capitcin- en Admiraal-Generaal over de geheele Krygsmagt, (zynde federt den dood van zyne Koning!. Majedeit van Groot-Brittanje, Willem III, in de meeste Provinciën zo lang opgefchort geweest) weder is ingevoerd ; over alle de Provinciën algemeen geworden, en zelfs ook over de Generaliteits landen uitgeftrekt: en door'sLands Staaten eenpaarig opgedraagen, en zulks erflyk, zo wel ten aanzien der Frouwelyke als der Mannelyke linie, aan zyne Doorluchtige Hoogheid, den Heere P r i n c e van Oranjen en Nassau, Willem Karel Hendrik Friso, die reeds het Stadhouderfchap over drie Provinciën Friesland, Groningerland en Gelderland bekleedde; en die daarom hier toe in aanmerking moeste komen, dewyl zyn Doorl. Hoogheid uit denzelfden Stamvader met alle de Prinfcn van Oranjen , die voorheen 't Stadhouderfchap over de meeste Provinciën bekleed hebben , afdaalde; namelyk uit Willem den Ouden, en ook wegens 't huwlyk van zynen Overgrootvader Willem Fr ederik van Nasf'au-Diets, met de Dochter van F r ederik Hendrik van Oranjen, Ai. bertinaAgnes, nog nader, fchoon naar de vrouwelyke linie, zynen oorfprong rekende: om welke reden zyn vader Jan Willem van Nasfau • Diets, door Koning Wille ai III, als da naaste in den bloede, tot zynen algemcenen erfgenaam verklaard werd , van alle zyne tytels en goederen.
Deeze Vorst had, uit deszelfs huwlyk met de Prin-
ce



( iS )
'Woord-Zee gevormd, en dus door derzelver boezems, die ruim en breed zyn , van eikanderen afgezonderd worden, waar van deeze Provincie ook den naam Zeeland, als een land dat aan en in de zee ligt, ontvangen heeft.
Deeze Eilanden zyn VIII in getal, naaraelyk Walcheren , Zuid-Bevel and , Wolfers-Dyk , Noo r d-Be vel and, Schouwen, Duive-Land, Ter-Tholen en Philipppeland.
Alle welke Eilanden (zo men alleen Wakkeren en Schoü* Wen uitzondert, die aan den Zeekant eenige duinen hebben) van rondsom met höoge en zwaare dyken, tot groote kosten tegen de overrtroominge beveiligd moeten worden.
De ganfche Provincie wordt door den regterarm der Schelde in twee zogenoemde Quartieren verdeeld, waar van 't eene Beooster- en 't andere Bewester-Sckelde genoemd wordt.
I. Tot Bewester Schelde behoord
I. Walcheren, waarop ligt de Hoofdftad der geheele Provincie, Middelburg, een groote Stad en wel vervuld van inwooners, zynde ook voorzien van een Doorluchtige School; zy dryft eenen Herken Koophandel, Waartoe deszelfs gelegenheid haar zeer bevorderlyk is, dewyl zy, fchoon midden in 't land liggende, egter ger meénfchap heeft met de Hond of Wester• Schelde , en daar door met de Zee, door een diep èn wyd Kanaal, 't welk by hoog water van de zwaarst geladen Schepen kan bevaaren worden.
Vlissingen en Veer of Kamp-Veer zyn de twee andere dem hebbende deden van dit eiland;liggende beide even verre, te weeten niet meer dan één uur gaans van Middelburg: deze maaken famen uit een Marquifaai Of Mark Graaffchap, behorende aan 't Huis van Oranjen' al zedert den tyd van Prins Willem I, en geevendeJt3 gelyk de waardigheid van eer/te Edele der Provincie". Vlifingen is ongelyk groter dan Veer, en ook voorzien' van een ruim dok of bekwaame plaats om 'er 's Lands oorlogfchepen te leggen, 't Welk in 1750 herftcld en verbeterd is.
Arnemuiden, by verkorting doorgaans Armuien géJioemd, is een klein fteedjeii, 't welk voorheen in eenen veel bloeijender toefland geweest is "dan tegenwoordig.
Rammekens of' Rammetjes, is eene kleine fchans, doot Keizer Kar el V gedicht, en dienende om den mond van de haven van Middelburg te befchemen: zy draagt «eek den naam van Zeeburg.
Voer»



Voorts heeft men op dit eiland nog veele aanzienlyks vlekken en dorpen, onder welke de voornaamfte zyn Domburg, Zeerooskerke, Oost-en IFest-Kappel en anderen.
Voorts ziet men een weinig westwaards van Middelburg , 't Lusthuis der Hooge , behoorende aan 't Hoog Adelyk' huis van Dorfelen, naar 't welk de tegenwoordige Heer, eerde Edele van Zeeland, den titel van Borfelen van der Hooge voerd. . *
2. T Eiland Zuidbeveland was voorneen ook voorzien van drie voortrejfelyke fteden Borselen, Romherswaal en Go.es of Ter Goes; doch de twee eerst gemelden zyn in 1532 door eene overftrooming weggefpoeld, benevens haare ommelanden, en de daar in leggende Dorpen.
Van Rommerswaal zyn nog eenige weinige overblyffels te zien aan den oever van de Ooster .fcheide, doch al 't Land , dat daar aan Zuidwaards lag tusfchen de Ooster-ën IVester-fchelde ingefloten, is t'eenemaal onbewoonbaar, door dien het daaglyks by elke ty of vloed onder water ftaat, daaiom wordt dit het verdronke Zuid - BevelanS genoemd.
Cocs ligt in 't Noorder gedeelte van dit Eiland niet verre van d n arm der Ooster-fcheide, de Schenge geno md: is van binnen fierlyk bebouwd en van buiten tamelyk verfterkt. , t
Naar deze Stadt wordt gemeenlyk 't ganfche Eiland , t Land van Ter Goes genoemd.
Onder de vlekken en dorpen van dit Eiland zyn by. zonder aantemerken; Borfelen, een Barony, liggende in 't westen van't Eiland, en niet verre van de plaats, daar eertyds de Stad Borfelen gelegen heeft; ook Bizelingen, Schora en Vlakc; welke laatfte twee plaatfen eenen naam gekregen hebben door Go osu v n van Buitendïk, die hier Predikant zynde, wegens zyn aannleven van de fchandelyke gevoelens der Hattemisten, in 1711 ,van zyne bediening werd afgezet.
Voorts Kloetingen , Kruiningen en anderen die in de Kaart konnen nagezien worden.
3. Wolfersdyk is't kleinfte vm alle de Eilanden , en heeft niets aanmerklyks dan een dorp, Nieuwland genoemd.
4. Noord-Beveland was voorheen 't vrugtbaarlte en aangenaamfte van alle de Zeeuwfche Eilanden , raen vond 'er op, behalven de Stadt Kortgene , ook eenige zeer bloejende dorpen: doch door den zelfden vloed van



Vcv is alles oVde'rgeloópën, zo dat van 't geheele Eiland, "niets dan eenige toorens, boven 't water uitfteekende, is te zien geweest: omtrent 100 jaaren laater de grond allengs verhoogd 'gewórden zynde , heeft men dit Eiland wéér bedykt , en van nieuw bevolkt, zo dat 'èr nu,behaïven een groot vlek, niet verre van de gemelde Stad, eri mede Kortgene, of door dé wandeling Koftjyn genoemd , „ Jiog drie do pen zyn aangelëgt. , n , ,
't Water j 't welk de beide Eilanden Noord-Beveland en Wolfersdyk van elkander fcheidt, wordt dë Zuid-vlie's genoemd.
II. Tot het andere Qjtartier Becoster Schelde, worden gerekend. ■
i. Via Eilanden Schouwen eri Duiveland» die niet dan door een kleinen waterloop, het Dykwater genoemd , van eikanderen afgezonderd zyn.
Op Schouwen is de eeniglte ftad die ftem in Jlaat heeft Zirkzee, dé óudfte ftad van gansch Zeeland, 'zo gezegt wordt reeds gefticht in den jaare 849; een goede Koopflad, die door eène lange Haven gemêenfchap met 'de Ooster - Schelde heeft. •
Brouwershaven is van veel minder aangelegen• heid', échter daar door a'anrrierkelyk, dat zy de geboorteplaats van den beroemden Fenfionaris Jacob Cats geweest is. •
b om men é'plagt eeri fiad te zyn, behoorende aan Holland, doch is mede door 't water bedorven.
Duivel amd, dat dus genoemd zou zyn , van de menigre der duiven, die zich daar onthouden, behoort fn eigendom aan de ftad Zirkzee, dié 't zelve door koop snagtig is geworden.
Hier zyn geen lieden, maar alleen fqmmigè Dorpen, "als Kapelle, B'r'uinisfe, Ouwer-tn Nieuwetkerk, Vianen), enz. .. ■■
,' 2. 't Eiland van Tér. Tholen, liggende van Duiveland Zuid-Oost waards, met 't water At Keten, tusfcherj beide, heeft dezen naam ontvangen van de ftad Ter Tholen bf Tholen, de eeHigfte van dit Eiland, liggende aan de Jivier de Eendracht, en zynde eenigermate'gefterkt.
Op dit Eiland ligt oók't fchoone vlek St* Maartensdyk èerie heerlykheid, behoorende aan 't Vorftelyk huis van Orange- '. .. ,' . - '. •
■• En dè Dorpen St. 'Anneland, Stave'nife, Scherpenlsfel poortvliet, en Oud- Vosmar. . • ..
Nog wordt tot het Eiland van Ter Tholen gerekènd efr



C )
ne fmalle ftreek lands, over de rivier de Eendracht, en grenzende aan Brabant, doch waar in men niets vindt dan 't dorp Nieuw - Vos mar.
Noordwaards van Ter Tholen ziet men nog een klein Eiland] en St. Philipslakd genoemd, meteen dorp van den zelfden naam; 't welk daar van eenigzins aanmerklyk is, dat de berugte.PoNTiAAN vanHattem, ftichter van die zielverderflvke feite der Hattemisten, daar 't Lteraar-ambt bekleedt neeft, doch reeds 1683 door eene zogenoemde coïtus, is afgezet.
§ xi i.
De naast aan Zeeland liggende Provincie is
HOLLAND.
Welke insgelyks den Graaflyken titel voert, dewyl zy van ouds door Graven is beltuurd geworden. Zy heeft haaren naam zonder twyfel ontvangen van haare laagheid en holligheid van grond, willende zo veel zeggen als Hol-land.
Deze Provincie ftrekt zich ten Westen uit langs de Noord-Zee, en is daar ook voorzien van goede duinen, tegen den flag van 't Zee-water, hoevel het land aan de andere zyde, daar de Zuider-Zee tegen (toot, ook door dyken moet behouden worden.
Voor 't meerder deel beftaat deze Provincie in TVeilanden, op welke eene groote menigte van melkkoejen worden gevoed, waarom ook de Boter en Kaasmakery de voornaamue hanteering deropgezetenen ten platte lande is.
E<ner heeft men 'er ook ,voornaamlyk in haare middendeelen, veele Veengronden, waar uit de beste foort van turf gegraven en gebaggerd wordt- Gelyk ook de naamen van verfcneide dorpen daar omtrent iiggende, dit genoegzaam uitwyzen. als Waver-veen, Amftcl-veenAarlanderv'een, Waddinx veen, Zoute-veen, enz. En in NoordHolland, daar zulke Veenlanden broeken genaemd worden , vindt men daarom ook zo veele' dorpen welker naamen' op broeken uitgaan, als Broek in Waterland, en Broek aan den Langendyk, Hensbroek, Spanbroek, Benvings broek, Lutkebroekt Grootebroek en andere.
Eenige van die oorden, welke door den tyd gansch uit. gebaggerd en tot Meiren geworden waren, zyn naderhand droog gemaalen en bedykt, waar door zy tot fchoone



( a&)
4. Diifiand word naar de Stad Helft, die'er midden in ligt, dus genoemd.
Hier in liggen de aanzienlyke vlekken Vlaardingen en Maas/luis, van eenige verkeerdlyk Maasland/luis genoemd, beide aan de Maas, en 'sGravezande, van ouds een tyd ïttig geweest dé verblyfplaats der Graven van Holland, en nu eene Heerlykheid behoorende aan den Koning van Pruisfen; gelyk ook 't daar by gelegene Naaldwyk benevens't heeriyk lusthuis Honslaardyk, en eindelyk Wateringen, welke goederen, benevens andere meer, herkomftig zyn uit de erfenis van Koning Willem lil.
Nog zyn hier aanmerkelyk de dorpen Monfter , ter Heide, Loosduinen, Scheveningen, Ryswtk vermaard, door den vreede daar op 't huis te Ryswyk geflooten 1697, en eindlyk Berkel, benevens de Tempel en 't Lusthuis Rodenrys.
5. 't Grootfte van alle de Baljuwfchappen van ganscb. Holland is Rhïnund, 't welk benevens V Waterfchap van Woerden, zich oostwaards tot aan de Provincie Utrecht uitftrekt, en in Opper- enNeder-Rhynland wordt verdeeld. Daar in liggen langs den ouden Rhyn Bodegraven, by verkorting Boref genoemd , en Zwadenbutgerdam, anders Zwammerdam, of maar blootelyk Damme uitgefprooken , we!ke twee dorpen 1672 door de Franfchen uitgeplunderd en afgebrand zyn, en de inwooners jaramerlyk mishandeld. Doch 1673 zyn de huizen weêr opgetimmerd. Lager den Rhyn af, ligt het heeriyk dorp Alphen , dan Koudekerk, Leiderdorp , Rhynsburg en de beide Katwyken, wiar van 't eene Katwyk aan den Rhyn, en 't andere Katwyk op Zee genoemd wordt. Niet verre van 't laatfte liggen nóg in Zee , de oveTblyffels van 't huis te Britten ,'t welk voorheen op flrand gedaan heeft, en geweest is een Tuighuis der oude Romeinen.
6 Hier aan volgt Amstelland, naar de rivier den Amftel die 'er midden doordroomt, dus genoemd.
7. 't Goyland , waar in aan Zee liggen Muiderberg en Huizen.
8. Kcnnemerland is een Baljuwfchap 't welk tot Noordholland behoort, daar in heeft men de ftede Beverwyk, en daar digt by de overblyffels van 't Kafteel Brederode, welk het Stamhuis is van de oude Graven van Brederode , in de Nederlandfche gefchiedenis vermaard, ©ok Lgmond, weleer een Graaffchap, 't welk den te Brusfel onthoofden Graaf van Egmond behoorde. Eigenlyk is 'er driederley Egmond, namelyk Egmond- op den Hoef,
bin.



(3=)
i xiv.
't Hertogdom
GELDERLAND.
Werd eërtyds GELRE genoenid naar de ftad Gelder' die 'er toen, wanneer deze Provincie nog in haar geheel en op zich zelve gerekend werd, de Hoofdftad van was • doch dit gedeelte, in welke de ftad Gelder ligt, h *ei' nu van afgezonderd, ën wordt Opper- of over Gelderland genoemd, m onderfcheiding van dit Gelderland, 't wellt hier ais een der VIL Provinciën voorkomt, aan 't welk men dan den naam geeft van Néder.Gelderland. . Dit Gelderland zou eigentlyker wyze gefproken maar uit tweeQuartiêren, namelyk van Nimwegen en Arnhem, beftaan; doch 't Graaffchap Z u t p h e n , dat wel eer eene byzondere Provincie op zich zelve was, is na den Munfterfchen Vrede de Gelderfche Provincie ingelyfd als een derde Qtiartier , waarom dan ook dé Staaten dezer Provincie genoemd worden ::taaten, des Hertogdoms Gelderland en des Graaffchaps Zutphen.
Van Lngtsgefteldh'eid is deze Provincie ongetwyffeld de gezondfte van allen.
, 90.k ls 'er de grond aan de meeste plaatfen, zo men eenige fchraale bergftfeeken in 't Qjiartier van Arnhem en eenige broek- of veenagtige plaatfen , in 't Quartie'r van Zutphen, uitzondert; zeer vrugtbaar • ïnen vindt
er fchoone boomgaarden, weilanden en meest bouwlanden; doch de ingezetenen zouden'er ongelyk meer vrug-, ten van konnen trekken, zo de fterke doorwellinge van 't water, by hoge rivieren fömmige landen, wat laag liggende, Iaat in 't voorjaar, niet zo zeer deeden ondervloejen, als men nu zedert eenige jaaren ondervonden' heeft.
Behalven den Rhyn en deszelfs drie gemelde armen, en de Maas, zo heeft deze Provincie nog haare byzondere en kleindere rivieren , als dè Linge die tusfchen derf Rhyn en de Waal vloejende, zich by Gorinchem in de Merwe Ontlast De Grift, die by Hattem in den Tsfel ftroomt; ook den ouden Tsftl, die by Doesburg;. én de Berkel, die by Zutphen zich met den Tsfel vermengen.
In de befchryving der fteden en andere merkwaardige
plaat-



C 33 >
'Jblaatfen valt Gelderland, de Qtiartiiftn volgende komt ons
I. Eerst voor 't Quartieb. van Nimmegen, 't . welk dus genoemd wordt naar deszelfs hoofdftad, Nimm'è* gen, hoewel deze in een zeker opzigr ais de hoofdftad ■der "geheele Provincie mag erkend worden, dewyl zy dit voorrecht deelt met de hoofdfieden der twee andere Quariieren, om dat de Vergaderingen van de Staateu der geheele Provincie (de Landdags vergaderingen genoemd) jiusfchen deze drie fteden t'elkens verwisfeld worden.
Kim me gen, of eigentlyk Nieuw-Megen, ligt voor 't meerder deel op eenen berg, aan den flinker-oever der Waal, die voor deze ftad 't allerdiepfte is; voorheen was zy een vryë Rykftad, welker gewoone. wapen (eenen dubbelen Arend) zy ook nog ter gedachtenis daar vah Voert, hebbende toen onder zich eene ftreek lands die ■daarom ook nog 't Ryk van Nimmegen genoemd wordr, Zy heeft een oud en pragtig Slot, door Keizer Karei. de Groote gefticht, 't Valkenhof; zynde de verblyfpiaats van den BurggrdafXn der tyd. De Stad is zeer ftcrk, doch heeft een zeer talryke bezettinge van nooden om ze wel te verdeedigen, wegens de verre uitgeftrektheid van haare buitenwerken. Ook is zy zeer aanmerkelyk, wegens de daar gefloten vrede 1678.
Tegen over de Stad lag voorheen de Schans Knodzetilurg, door Prins Maukits gefticht 1585, doch nu geflegt.
Van hier naar Arnhem, is in ifjc8 een Kanaal gegraavenop kosten dezer beide fteden, gaande van Lsnt door Eist tot voorby Elden, en dus de Linge doorfny. dehde: (doch is thans onbruikbaar en verftopt).
Lager de Waal af treft men ter regter - zyde aan de Stad Thiei., en ter flinker-zyde Bommel, ook ZaltBommel genaemd, aan de Maas gelegen. Deze Zyn twee kleiner fteden, doch die ook ftem in Staat hebben.
Tusfchen Thiel en Bommel, aan 't Kanaal,Wat de Waal en Maas met eikanderen vereenigt, ligt de Schans St. Andries, die in eenen zeer goeden ftaat is.
Doch de Schans Voorn, die omtrent een uur gaans hooger en nader by 't dorp Herwaarden lag, is (fchoon zy in de meeste kaarten nog plaats vindt} t'eenemaal geflegt.
Ten platten Lande is dit Qnartier verdeeld in Z e s Ambtmanny en. 1.'t Rutah NiMftEesii, waarvaa altoos AmbtW man



( 34)
man is de Èarggraaf in der tyd. zynde ifl die hoed*, nigheid ook altoos prefident, niet alleen in de Qjtar* tiers, maar ook in de Landfchaps vergaderingen.
ï, In 't Ambt tusfchen Maas en Waal, by verkorting Maas-Waai genoemd, vind men de heerlykheid Ba* tenburg, een vlek met een zeer oud Slot , behoorende aan 't Graad yk huis Benthcm- Steinfurt.
3. Het derde Ambt wordt de Over-Beiüwï ge. noemd.
Hier meê was voorheen genoegfaam vereenigd, die van ouds vermaarde Schenks- Schans, liggende egter op een foort van Eiland, in den hoek daar de Waal zich van den Rhyn plag af te fcheiden, welk Eiland 's Gravewaard genoemd werd. Deze Schans was 1586 gebouwd door den Gelderfchen Overfte Mae r ten Schenk, doch is nu door de verandering van 't bedde der rivier (den Rhyn) van de Betuwe afgezonderd, en deszelfs vesting, werken door 't water geheel bedorven.
Digt by Schcnkefchans zyn nog eenige overblyffeis van het van ouds beroemde Tolhuis , behoorende onder 't gebied van den Koning van Pruisfen, by welke plaats de Franfchcn 1672 over den Rhyn trokken , toen zy de Nederlanden vyandl/k overvielen.
Lager den Rhyn af is 't dorp Banderen of Pannerden , daar 't Kanaal begint, dat naar 't zelve 't Pander fche gat genoemd wordt.
4. De Neder-Betb we, is een ambt op zich zeive, paaiende aan de Over Betuwe vvestwaards.
5. 't Vyfde Ambt beftaat uit twee byzondere deelen, door de Waal van eikanderen afgefcheiden, naar de beide deden Thiel en Bommel, de Thielre- en Bom. Helre-waerd genoemd.
6. Nog kan men als een zesde Ambt aanmerken dat van Beest, doch 't welk zeer klein is, vervattende behalve Beest zelf, een vlek aan den Linge-flroom, niet meer dan een dorp, Renoy genoemd.
Aan de Staaten van dit Quartier van Nimmegen behoorde weleer 't Graaffchap Kuilenburg , die 't zelve 1720 gekogt hadden voor ƒ 8oo,coo —: — : van Ernst Frederïk , Vorst van Saxen Hilburghaufen , die *c zelve geërft had van zyne Moey, van moeders wegen.de Vorftin Lodisa Anna, dogter van den Vorst Geo r ge Frïdeeik van Waldek. Doch de Staaten des Q11 artiers hebben dit Graaffchap in 1748 jefchouken aan wy-
lin



C 35 )
icn zyn Doorf. Hoogheid W11 l g m de/j* Prins van tV««. g*, aan wiens geflachc het zelye nog behoort.
Dit Graafïchap is niet zeergroot, behelzende, behalven de Stad Kuilenburg, die dus genoemd wordt , dewyl zy wegens de laagte van haaren grond ais in eenen kuil gefticht is, niet meer dan twee dorpen, en twee ge. hugten. Raakende aan de Stad, plag wel eer een zeer aanzienlyk Slotte ftaan, zynde het Plof der oude Graven, doch dit is, na dat 't door den tyd zeer vervallen was, afgebroken, zo dat 'er niets dan een hooge tooren ter gedachtenis van is overgebleven.
Niet verre van daar ligt het Graapscha-p Biteen, zynde ook op zich zeiven Souverain, en eene beZittinge van 't Vorstlyk Huis van Oranje , aan welke 'c zelve gekomen is, door't huwlyk van Prins Willem j. met Anna van Egmond, dogter van Graaf Ma sim iliaan. Hier heeft men , behalven 't ftedeke Buuren, da: met een pragtig Kafleel pronkt, ook nog zes dorpen.
II. Het tweede Q u a n tier is dat van Arnhem;, t welk anders ook den naam van Veluwe draagt.
Arnhem, de Haofdftad van dit Qjiartier, ligt op 't Jiangen van eenen berg, aan den regTer oever van 'den Rhyn, over welke daar een Schipbrug ligt. De Sta ! is met zeer groot, doph regplrpaatig gefterkt: binnen dezelve heeft het Hof Provinciaal ggduurig zyn verblyf.
Lager den Rhyn af heeft men Wageningén, een klein fteedjen doch set Mouwd, in welkers nabirurfchap Veel tabak geteeld wordt.
Harderwyk en Elburg, liggen beide aan de "Zuiderzee. In deeerfte is een hooge School gefticht in 1600^ Hattkm niet verre van den Tsfel liggende, is <ie klemfte vaa alle de fteden op de Veluwe, egter heeft zy zo wel als de vier andere fteden, Item in Staat.
Ten platten Lande, is de ganfche Veluwe verdeeld, la £ Labddkost-Ahet va-n Veluwe en het Richter-Ambt van den Veluwe-Zoom: en de Heer.
1YKHEID 't Loo.
t Landdrost-Ambt, is wéér gefmaldeeld in dé Over en Neder-Veluwe.
Hier treft men aan 't vlek Nieuwkerk, door bekende Kerkelyke zaaken zeer befaamd geworden, ook Scherpen, zeel, Barneveld, Lunteren en andere groote dorpen.
Op den Veluwe-Zsöm ligt het dorp Dieren, én daar by t Lusthuis van dien zelfden naam, 't welk aari zyn Doorl. Hoogheid behoort.
Ca Ook



Ook Middachten, P-ozendaal en de Doimwaerd, alle voortreflyke Lusthuizen en heerlykheden.
De Heerlykheid 'tLoo, voert deezen naam naar 't Vorftelyfc Lusthuis 't Loo, behoorende aan 't huis vam Oranje, gelyk ook de ganfche Heerlykheid zelve, onder welke gerekend worden de dorpen Appeldoorn , Beekbergen en Loenen.
III. Als een derde Quartibr deezer Provincie wordt gereekend het Graafschap Zutphen, hebbende deezen naam naar de Stad Z„utphett, liggende aan den Tsfel, ter plaatfe daar de Berkel in dezelve zich ontlast, door welke 't land aan deszelfs Zuid Oost-zyde kan onderwater gezet worden; behalven dat de Stad zelve door bekwaame Vestingwerken redel.yk verfterkt is.
Doesburg ligt drie uuren gaans hoeger'den Tsfelop, daar zich de oude Tsfel en de Nieuwe met eikanderen vereenigen.
Die Stad werd eertyds Drufus- Burgt genoemd, naar den Romeinfchen veldheer Drusus, Stief-Zoon van den Keizer Augustus, die daar een Burgt of Slot gefiicht had. Deeze Stad is ook tamelyk verfterkt.
Nog viirlt men landwaards in, de Steedjes Lochem en Deutekom, doch die van niet veel belang zyn.
Grol werd van ouds Groemo genoemd, en was zeer fterk, zo door de natuur (liggende fchier romdsoin in de moerasfen) als door de kunst. In den Spaanfchen Oorlog is dit fteedjen zeer vermaard geworden door de menigvuldige belegeringen die 't ondergaan heeft. Thani zyn deszelfs vestingen geflegt.
Deeze vy f Steden hebben ftem in Staat.
't Binneïand van dit Quartier is in verfcheide Amijten en Heerlykheden verdeeld.
Waar van 't grootfte is 'tLanddrost-Ambt van Zutphen, waar in, behalven verfcheide dorpen, ook de heerlykheid Bronkhorst ligt, van ouds een Graaf jchap in de historiën vermaard.
Ook 't Schout-Ambt van Zutphen , Noord» ■waards daar aan ftootende.
't Rigter-Ambt van Doesburg, met de daar onder behoorende dorpen.
De Bannery van Baar en Lathem , en daar in Schans Gelders-oordt.
De Heerlykheid BREévo o r r, met een geperkt jledeken van dien zelfden naam, behoort san 't Vorstlyk Huis van Oranjen.
Daa



C 37 )
Daar by ligt tJe Heerlykheid Lig tbsVoorde, behoorende aan den Baron van Heide.
De Baronie van Wijco, en daar in 't ftedeke Burg of ter Burg aan den, TJJel.
'T Graafschap 's Herenberg is tamelyk uitgeftrekt, en behelst, behalven 't jleedjen 't welk een Slot heeft, waarop de Graaf (zynde geweest Jan Batlist Graaf van Hobinzollern, die van den Roomfchen godsdienst was) zyn verblyf hieldt, ook eenige dorpen en verfcheide Adelyke huizen.
Aan de Munfterfche grenzen ziet men de Hierltkheid Anholt, behoorende aan den Rbyn-graafvam Salm, die ook Roomfcb is. Doch luffchen dezen en de Staaten der Provincie is al voor lang verfchil geweest, of Anbolt tot Duitscbland of tot Gelderland moet gerekend worden.
Een dergelyk verfchil greep voor dezen plaats omtrent de H»sr lykheid Borkelo, welke op de Noordiyke grenzen van 't GraafJchap Zutphen ligt, tuffchen gemelde Staaten en den BiJJclopvan Munjler; doch dit is ten voordeele der Provincie beflist in 1615. Deeze Heerlykheid weleer de Graven van Stirum toekomende, is voor eenige jaaren verkogt, en behoort den Grave van Flemming in Saxen.
f Hier in ligt het Staedjen Borkelo, aan de Rivier de Berkel, die aan 't zelve den naam geeft; voorhees was het met een treflyk Slot voorzien, doch 't welk nu voor een gedeelte afgebroken, een zeer treurig gelaat vertoont^
§. XV.
Op Gelderland volgt de Provincie
OVERYSSEL.
Welke deezen naam van den Tffel(lroom ontvangen heeft,': zynde OveryJJel zo veel gezegd als 't Land, dat werden Tffel ligt. De gevoeglykheid dezer benaamin» zal nader blyken, als men aanmerkt, Hat dit Landfchap voorheen behoord heeft aan den Bijfcbcpvan Utrecht, in der tyd, en toen het Overjiigt genoemd werd; doch de te vooren gemelde Biffchop Hendrik van Beyeren heeftin 1528 de waereldlyke regeering daar van, zo wel als van Utrecht zelve, aan Keizer Kar el fafgeftaan; van wien her. federt dien tyd, gelyk ook van zynen zoon Philips LI, onder den C 3 ■ ty-



( 3« )
tytel van eene Heerlykheid bezeten is, tot op het in 1579;
gefloten vereenigings vetbond.
De grond is aan de meeste plaatfen laag, uitgezonderd omtrent in 'c midden, daar een gebergte, dat egcer niee hoog is, zich van 't Zuiden naar 'tNoordenuitftrekt. Ook ziet men aan eenige oorden Moerajfen en Veenen, waar uit turr gehaald wordt. Om deze reden is het Land hier niet to vrugrbaar dan wel elders.
Behalven den Tffel die zich by Kampen in de Zuider-Zee ontlast, welke de voornaamfte rivier is; heeft men daar 't Zwirte-water, de Vecht (van de Hollandfche te onderfcheiden) die in 't Graaffchap Bentheim ontfpringende, door deze Provincie ftroomt, en tulTchen Zwolle en Hasjelt zich in't Zwarte water uttftort; .wyders de Hegge die in da Vecht valt beneden Ommen, en de Schipbeek die zich te JPeventer met den Tsfel vereenigt, alleen in't najaar en des winters voor kleine ichuiten vaarbaar.
De geheele Provincie wordt verdeeld in Sa 1 land, Twente en Vollenhove.
I. Salland zo veel als S a aee and.'tLstóder ouda Saliers; waar langs de Tffel ftroomt, toen Saia naderhand IJ'ala (dat is het water Sala~) geheeten: heeft drie grooüe lieden , de eenigfte der Provincie die daar gewoonlyk Item in Staat hebben, te weeten Deventer, Ziaolle, en Kampen. Gelyk ook de Vergadering van Ridderfchap en ftedsn, de Staaten dezer Provincie, die uit Edellieden en uit de gedeputeerden dezer drie fteden beftaat, beurtelings dan in de eene dan in de andere «gehouden wordt.
Deventer aan den regter oever van den Tffel, over ■welke daar een Schipbrug ligt, is eene oude en welgefterkte ftad, voorzien van een doorluchtige fchool, en bloeijende door den Koophandel.
Zwoele eene fchaone ftad aan de Aa, daar 't zwarte water begint, ligt omtrent een half uur gaans van den Tsfel, en wat verder van de Vecht, doch is met deze laatste rivier vereenigd dooreen grift, de nieuwe Vecht genoemd; en met ere Zuider-Zee door 't Swarte water. Zy is gefterkc en had eenyds allen naar den Tsfelkant-,drie Sciiansten mee linies aan elkandertn getrokken, en aangelegt* om in tyd van beleg, onverhinderd eenige verfterking uit het Gelderfche te omvangen. De linies en eene van die Schanfen zyn geflest. De twee andere zyn nog in wezen, doch onbruikbaar.
Kampen aan den flinker oever van den Yffel, is zo groot niet als de twee gemelde fteden, doch eenigzins
ver-



(39)
verfterkt. Deeze ftad waseenyds meteen brughoofd voorzien aan de overzyde des Tffels, om de brugge daar overgeflagen te dekken. Wat het platte Lajid betreft.
I. Het Drostambt van Salland, is 't eerfte in rang, en de Drost altoos Ptefident in de Vergadering van da Staaten der Provincie. Dit Drostambt ftrekt zich uit over zeer veele onderhoorige vlekken en dorpen , en daar onder behooren ook de fteedjes Ommen en Hardbnberg.
By Ommen ligt de Ommer-fcbans, met het zogenoemde Nieuwe Retranchement, en beneden Ommen, over de Vecht , niet ver van Dalffen, 'c Stamhuis van de Graven van Recht; teren, in de aêloude gefcbiedenisfen zeer bekend,
a. Het Drostambt van Ysselmuid en, een dorp by Kampen, is ver nog na zo uitgeftrakt.
3. Het Hoofdfchoutambt van Hasselt, een ftad aan 't Zwarte water gelegen, en Hasfeler-ambt is van belang.
Het Ambt Kolmschate by Deventer, is aan die ftad verpand, en zy heeft daar de aanftelling van een Schout.
II. In Twente 'Tubmtia in 't Latyn, eertyds deze» tel der oude Tubanters) liggen eenige fteedjes, meest onbemuurd, en, weinige uitgezonderd, zeer ver vallen, 01densaal, zo veel als de oude Stad der Saliers, naderhand de hoofdftad van Twente; Ootmarsbm, dat nog den naam bewaart der oude Mar jen. Almelo een bloeiend eni neeringryk fteedjen, met het dorp Vriezenveen aan den Grave van Recbteren toe behoorende; Enschede , zo veel als Endscheide, om dat het op de fcheiding van ons land, en 't Westphaalfche ligt, tamelyk neeringryk; wyders Delden, Goor, enRrssEN.
1. Deze alle met de dorpen, en baurfchappen; behooren'het Droftambt van Twente.
2. Doch Diepenheim en Haaksbergen, waar van 't eerfte een gering fteedjen is, maaken hier een byzonder Drostambt uit.
III. Het Drostambt Yollenhove , vervat de ftad Vollenhove, aan eenen inham der Zuider Zee, ook Blokztl en de Kuinder, twee kleine fterkten aan de zelfde Zee.
Steenwyk een ftad wier vestingwerken in de Spaan» fche tyden geflerkt, doch nu vervallen zyn, aan de (teenwyker Aa gelegen.
En eindlyk Zwarte Sluis, aan 't Zwarte water van waar dit fteedjen, daar veel kalk gebrand wordt, zy-: men naam ontleent.
C 4 $• xv/,



J. XVI,
FRIESLAND
Is eene Heerlykheid, en heeft dezen naam ontvangen vat» de Frifen (Frifti) een oud en ftrydbaar volk, dat in deze gewesten zich al van zeer vroege tyden af heeft neêrgefl igen.
't Noord Westelyke gedeelte dezer Provincie, 't welk naast aan de Noord-Zee ligt,heeft' in gronds gefteldbeid zeer vee! overeenftemminge met Holland, zynde even zo voorzien van fchoone weilanden, op welke niet alleen Melkkoeyen en Offen, maar ook eene menigte van Paarden onderhouden worden, die in grootte en fterkte weinig weêrgaa hebben» en hier rondom in menigte worden opgekogt, waarom 'et dan in verfcheide dorpen, als Kollum, Birlikum en ande; ren, jaarlyks veel Paardemarkten gehouden worden.
Aan den anderen Kant is ook de grond za Veenagtigi als in fommige plaatfen van Holland, hoewel'er de turf niet zo goed valt. Om deze reden zyn 'er ook veel mei' ren en andere kleinder ftilftaande wateren , veroorzaakê door 't uitgraaven en baggeren van den turfgrond, onder welke Fljuiffer, Heeger, Sloter, Koevorder, Tjeuker, Sneleer en Bergumer meiren, als de voornaamfte in aanmerking komen.
Voor 't overige is het Land hier overal zeer laag, en dewyl de kusten , by gebrek van duinen, met dyken omringt zyn, zo is 't by harde ftormwinden uit 'c Noord* Westen, aan 'e gevaar van overftroominge onderworpen,' zo deze dyken 't geweld der Zee baaren niet konnen wederHaan, gelyk de ondervinding leerde in 1570 op den 1 November, wanneer by zulk een doorbraak en daar op ge. volgde overftroominge duizenden van menfchen verdronken zyn, deze wordt daarom heden by de inwooners dea Allerheiligen vloed genoemd.
Om *t overtollig water, dat ,'s winters door den regen en fneeuw de landen bedekt, weêr Zeewaards afteieiden zyn ze allerwege doorfneden met ze^- veele griften , dié in eikanderen loopen, en waarby hier en daar eenige Molens ftaan, dienende om den afloop van 't water te be. vorderen.
De Inboorlingen dezer Provincie zyn in inborst, kledinge enz. van andere Nederlanders wat verfchil lende, doch al. leimeest in defpraak, voornamelyk zo als zy van de land.
lit-



(;4i 5
lieden gebruikt Wórdt, hebbende eenïge overeenflsmmlna niet de Jpraak der Engelfcben. 5 De ganfcbe Provincie wordt in drie Qüartiïrjh onderfcheiden, namelyk inÖosiE&coo,WjsriRGoo
enZEVEN wolden.
De twee eerfte hebben haaren naam van derzelver gele-: genheid ; Ooster-en Westergoo, is zo veel gezegt als Oosteren wester land; want Goo of eigenlyk Gouw , is volgens t oude Duits een Land te zeggen.
Het derde Quartier heet Zevenwolden , dewyl dit land eertyds vervuld geweest is niet Wouden, by de Friefen in die ftreek wolden genoemd, die waarfchynlyk zeven in getal geweest zyn.
Doch behalven deeze algemeene verdeelinge, is yder Quar' tier nog onderdeeld in verfcheide zogenoemde Gristen ï e n , van denzelven aart als de Ambtmannyen of Drostambten in de andere Provinciën; en tot deze Grietenyen behoren de dorpen , die hier doorgaans niet heel groot maar ongemeen menigvuldig in aantal zyn. (*)
In 't Quartier Oostergoo is voor eerst aantemeiken Leeuwaarden, by de Friefen Liewerden uitgedrukt: eenfcboóne, groote en volkryke Stad, liggende aan asSamenvloeijinge van verfcheide wateren, waar door de af en toevoer van allerlei Koopgoederen voor dezelve zeer gemakkelyk gemaakt wordt, Zy is ook de Hoofdftad der geheele Provincie; voor zo verre daar alleen de byeenkomst van de Staaten der Provincie, en de zetel van 't Hof Provinciaal is, gelyk ook voorheen, toen deze Provincie benevens Groningerland, nog haare byzondere Stadhouders had, dezj ook binnen die ftad hunne Hofhouding plagten te hebben, doch des Zomers, op een Lusthuis niet verre van 't Heereveen, het Oranje-woud, genoemd.
D okkum is de andere ftad van dit Quartier, veel kleiner' van begrip dan Leeuwaarden, doch zeer net bebouwd en liggende nog yeel gelegener tot den koophandel, wegens haare gemeenfchap metdeZee, door1'tDokkumer-diep, 't welk in de Lauwer-Zee valt. Die ftad is te meer merkwaardig, dewyl zy de geboorte plaats is van den vermaarden Wiskonftenaar Gemma Frisius.
In dit Quartier zyn elf Grietenyen, namelyk ï. Leeuwaardera-deel met 14 dorpen, onder welke meest beroemd is Zwichem, omtrent i\ uur gaansten zuiden van
(*) 'Er zyn eia;enrlyk 11 Steden en 30 Grierenyen in Pri^land
cs



( 44 >
ZeetiW/iardm; wegens den geleerden Nederlandfchen Gf» fchiedfchryver Viglius van Aita, die daar geboren is, en daarom van Zwichem werd bygenaamd. 2. Ferwerdera-deel, mar 't voornaamfte dorp dat daar in ligt, Fervierd genoemd, 't welk hier eens voor al dient opgemerkt te worden Omtrent de benoemingvan meest alledeandere. 3. Westiongera deel. 4, Oostdongera-deel. 5. Kolltmerland. <5. Agt Karfpelen. 7. Datumeradeel. 8. Tietjerkjïera deel' 9. Smallingerland. 10 Jdaardera-deel. u.Rauwerderbem, ook naar *t dorp Rauwerd genoemd, dat zeer vermaard geworden is door de Laibadisten, die zich onderhielden in *t Wiewsrder-boscb.
II. In 't Qjiartier WisTergoo liggen de meefte fteden; namelyk:
Fhaneker westwaards van Leeuwaarden aan de vaart, die van gemelde ftad naar Harlingen loopt. De ftad is ïlein; zy heeft eene Akademie, gefticht in 1585, die voorheen in grooten bloey geweest is.
Hisiiksen ligt aan Zee, is na Leeuwaarden de grootfte en aanzienlykfte ftad der geheele Provincie, en door den koophandel tamelyk welvaarende, ook is zy redelyk geflerkt geweest, en kan door eenen vyandlyken aanval gedreigd wordende, door 't openen der Huizen van rondom in 't water gezet worden.
Douwbui is land waards in gelegen i| uur van de Zee, op eene boven 't ommeland een weing uitfteekende hoogte, waar van zy ook den naam fchynt gekregen te hebben, als bol zynde in haare uitgeftrekrheid.
Zuid-Oostwaards van daar ziet men Sneek en Ytsr digt by eikanderen liggen, mede twee kleine plaatzen; Tlsi wordt by de Friefen der Tlst genoemd, en is naauwelyks meer dan een vlek.
Workum, voorheen IVoldsrkum geheeten, ligt by de Zee, waar door de 'ftad by westerlyke harde winden in groot gevaar is.
Hinlopen is eenoope en onbemuurde ftad, aan dezelve Zee gelegen, een klein uur Zuidwaards van Workum.
Staveren was voorheen de grooifte, rykfte en befaamde ftad van garrfch Friefland. Zy ligt op den westelykften uitftekenden hoek van dit land. die de gedaante van een Caap heeft, uitziende op West-Friesland; door't geweld der Zee baaren is egter die ftad van tyd tot tyd in 20 verre afgefpoeld, dat er nu niet dan een gering overblyffel van te zien is.
In *t gezigt dszei ftad; Zee waards in ,'is het zogenoemde
Vrm»



( 4S )
Vtouwe-Zand, vermaard door een bekend geval van zekera rykeViouW binnen Staveren woonagtig, waar van men 'c verhaal vindt in de Cronyk van Staveren, gevoegd agter A.. Westerman Cbr: Zeevaart pag. 555.
Dit Quartier is ten platte lande verdeeld in Negen Grietentes, als u Menaldumera-deel. 2. Franekeradeel. 3. de Bilt in de Oude en Nieuwe onderfcheiden, 4. Barradeel. 5. Bardera-deel, 6. Hennaardera-deel. 7, Wonfera deel, waar in aan de Zee ligt het dorp Makkum, ver» maard inzonderheid door de ktlkbranderyen van Zee-fchul» pen, welke onder den naam van Friejcbe kalk van hier afgehaald wordt, 8. Wimbrïtfeta-deel en 9. Hemelumer-oudefin , hier in ligt het dorp Molqueren digt by Staveren, aanmerkelyk zo wegens de zonderlinge fpraak der inwooners als wegens de verwarde plaatfing der huizen , welke maakt, dat een, die 'er niet zeer bekend is, over al Muit en nergens te regtekan raaken; hoewel dit laatfte eertyds erger was dan nu.
III. In 't Quartier Zevenwouden, is de eenigfte ftad Sloten, niet verre van de Zuider-Zee liggende, klein van begrip, doch bekend wegens den menigvuldige» doortogt.
Dit Quartier vervat tien Grietenyen, namelyk : 1. Gaasterland. 2. Lemfterland, waar in ligt de Lemmer, een dorp daar door zeer bekend, dat de meeften, die uit Holland , naar Friesland reizen, met een beurtfchip van Amflerdam hier belanden, en de reis dan verder landwaards voorzetten. 3. Donia-Werftal. 4. Haskerland, 5, Utingera deel. oï Aengwerden, 7. Opfterland. 8. Schoter-lgnd, daar in vind men 't Hereveen , een groot vlek, in 't welk zelfs in yder zevende Jaar de Provinciale Synode Van Friesland gehouden wordt; digt by 't Heereveen ligt 't het Oranjewoud, een Lusthuis der ErfStadhouderlyke familie. 9. Stellingwerf Ooftereinde. 10. Stellingwerf Westeinde, welke laatfte de grootfte van alle de Grietenyen is, behelzende 21 dorpen.
Behalven dit vaste Land behooren nog tot Friesland twee Eilanden, namelyk, Ameland en Scbismonniksoog , wordende 't water, dat deze Eilanden van Friesland aïïcheidt, het wad of ook in 't meervoudige de wadden genoemd.
Ameland ftaat egter niet onder 't beuuur van de Staaten der Provincie: het erkent geenen anderen Hter, dan zyn Doorl: Hoogb: pen Heere Prins van Oranje, die daarom onder zyne tytels heeft, onafbangelyk Heer van Ameland.
S. XVII.