01 1124 6305 UB AMSTERDAM









ERKLAARINGEN
KORTE STELLINGEN
VAN
H ER M A N BOERHAAVE,
In zyn Ed. Leeven Hoogleeraar in de Medicytie, in de Academie te Leyden, &C.
OVER DE
KENNIS EN CENEEZ1NG DER ZIEKTENS.
DOOR
GERARD BARON van SWIETEN,
Raad en Eerflc Lyf-Arls van Haare Keizerlyke M<ajejleiten, &c. &c. Uit het Latyn Vertaald.
DOOR
B. J Ü R R N S , Med. Doei. VYFDE DEEL, EERSTE STUK,"
\ TSV UWVORT). BEK. j
Te AMSTERDAM, ly F. j. van TETROODE, Boekverkoop*?,
M D c c X C I.






VERKLAARING
der
KORTE STELLINGEN
van
HERMAN BOERHAAVE,
OVER. DB
KENNIS en GENEEZING der ZIEKTENS.
DE KINDERPOK JEN S.
$• I379- C^\ok behoort hier toe, een aan de kindere gemeenzame ziekte , welke de kinderpokjens word genoemd, welke Sydenham zo naauwkeurig befchreven heeft, dat ik , naar het geluk gehad te hebben dezelve tienmaal te leezen, maar weinig 'er by te voegen heb, waar uit blykt dat ook deeze tot de zelfde eenvouwdigheid als de voorgaande ziektens kan gebragt worden, en dat 'er noch iets tot nu toe in de fchikking der genezing vereischt word.
Vyfde Deel. A Dee-



2
DE KINDERPOK JEN S. $.1379-
Deeze nieuwe naam word by de jongere Geneesheeren gevonden , te weeten de vermindering van Uaaren . puisten van het aan°ezigt, aldus by Celfus (a) genocmt, welke hy meende van zo weinig aanbelang te zyn, dat hy de geneezing deezer puisten byna voor zotterny gerekend heeft, waar uit het ligtelyk blyktr dat 'er volftrekt geene gelykenis is tusfchen de blaaren en de km-, derpokjens, dan alken de naam. het is nochtans bekend, datCVfus zeer wel de griekfche Schryyers heeft verftaan.
Intusfchen zyn de vermaarde mannen in de geneeskunde in tegenftrvdige gevoelens vervallen , aangaande de oudheid der kinderpokjens, dewyl fommige vastftelden, dat 'er in de fchriften van Hippocrates, Aètius, en andere, duidelyke voetftappen deezer ziekte worden gevonden, en andere dit in tegendeel ontkenden, het is bekend, dat de zeer beroemde en geleerde man Joannes Gothofredas Halm (b) , door een zwaare letteroefFenmg getracht heeft de kinderpokjens uit de gedenkfchriften der Grieken te halen maar de door gelyke geleerdheid zeer vermaarde man Paulus Gottlieb Werlhof, aan wien onze kunst verfcheide en wel zeer nuttige dingen te danken heeft, houd het tegendeel ftaande CO- deeze grote mannen waren wel verfchillend van gevoelen, maar hunne gemoederen vereenigt; waarom dit vriendelyk verfchil met de grootfte zedigheid, zonder eenige vinnigheid behandeld is geweest, en tot een groot voorbeeld kan vertrekken, op wat wyze men met de pen kan, ja moet, ftryden. want de zeer beroemde Hahn , heeft in eene andere verhandeling.
C«) Lib. VI. Cap. 5. pag« 345-
CO Variol. antiquit. nunc primum è GrJecis erutse &c. Brig» 1733. in 4°«
CO Disquifit. Medic, & Philolog. de variolis & Anthrac. Ha»novers 1735- in 4°-



5.1379- DE KINDERPOKJENS. 3
ling (d) zyn gevoelen getracht te bewaren, en de tegenwerpingen van zyn geleerde tegenftrever te zuiveren , waar by twee brieven van Triller, die door zyne veelerhande geleerdheid de geneeskunde, welke hy met zo veel lof oeffent, niet ophoud te verfieren, en de oudheid der kinderpokjens van gelyken voorftaat, gevoegt zyn. ik heb liever gehad deeze bronnen aantewyzen, die aan hunne Leezers zo door nut als geleerdheid zullen behagen, dan zelfs over deeze zaak breder uitteweiden.
Het zoude voor een man, die reeds lang,zyne onmacht heeft gekend, roekeloos zyn, zo hy hetgefchil, tusfchen zulke grote mannen ontftaan, beflisfen wilde : ik moet dit nochtans doen , om dat ik geloof, dat het ten minfte niet aan ieder een op 't eerfte gezigt blykt, dat de kinderpokjens by de oude Geneesheeren bekend en van hun befchreeven zyn geweest, want wanneer ik my geheel aan de oelfening der geneeskunde had toegewyd , heb ik begonnen de oude griekfehe Geneesheeren met allevlyt teleezen, en met alle zorg uit dezelve al dat geene te haaien , dat my voornamentlyk nuttig fcheen in de kennis en geneezing der ziektens: dit alles heb ik zodanig op kladpapier gefchikt, dat ik op 't eerfte gezigt het voornaamfte zien konde, dat in deeze twee bronnen van de geneeskunde omtrent ieder ziekte wierd gevonden, deeze zwaare arbeid is met groter nut vergolden, dewyl ik, in de behandeling van moeilyke ziektens, welke in een vry talryke oelfening der geneeskunde voorkwamen, daar zeer veel voordeel uitheb getrokken, en dus de allerheilzaamfte lesfen der oude Geneesheeren, gelyk het fpreekwoord zegd , in merg en bloed, heb kunnen veranderen, dit had ik reeds lang gedaan, eer my
iets
(V) Carbo peftilens a carbunculis five variolis veterum diftinctus &c. vratislaviaj 1736. in 4°,
A z



4
DE KINDERPOKJENS. §*W9*
iets het minfte van dit verfchil bewust was , en de verhandeling van de zvydberoemde Hahn geleezen hebben , heb ik met myn kladpapier te raad gegaan, alwaar ik bevond, zelfs geen woord te hebben aangetekend uit de oude griekfche Geneesheeren over. de kinderpokjens. ik weet zeer wel dat myne levenswyze zodanig, ten minfte voor rt grootfte gedeelte is geweest, dat ik, byna geduurig aan het krankbedde zittende , ter naauwernood ietsheb kunnen leezen van geleerde Schryvers, welke ik nochtans zo hoog agt; dierhalve heeft het gemakkelyk kunnen gebeuren, dat my, de griekfche Geneesheerenleezende, verfcheide dingen zyn ontvlogen, welke doorzigtiger zouden ontdekt hebben, maar ik betrouw dat daar uit ten minften befloten kan worden, dat debefchryving der kinderpokjens zo duidelyk niet te vinden is by de oude Geneesheeren, dat een iegelyk dezelve ligtelyk kan waarnemen.
Daarenboven zal dit mooglyk ook wonder fchynen , dat de oude griekfche Geneesheeren, een ziekte zo moeilyk , zo zigtbaar, alleenlyk maar in 't voorbygaan te hebben aangeroert, zo zy dezelve hadden gekend, want zo men zegt, dat Hippocrates alles zo kort mooglyk heeft befchreeven, heeft Galenus zekerlyk wydlopiger gefchreeven , nochtans worden by hem ook geene duidelyker voetftappen deezer ziekte gevonden.
Het zy dan zo het zy met de oudheid deezer ziekte , de geGeleerde fchynen ten minften daarin genoegzaam over een te komen , dat Rhazes de eerfte is geweest, die een befcheide en naauwkeurige befchryving deezer ziekte heeft gegeven (e) , offchoon hy zelfs bekend , dat hy het uit de fchriften der oude arabifche Geneesheeren heeft gehaalt, welke nochtans tot ons
niet
(e) Freind Hift. of Phyfick Tom» II. pag. 190,



DE KINDERPOKJENS.
niet zyn overgekomen , of misfchien in de handfchriften fchuilen. daar en boven fchynt het ook zeker te zyn , dat de ziekte ten tyde van Muhammets regeering zich vvyd en zyd door zeer veele plaatfen verfpreid heeft, alwaar zy te voren onbekend was (ƒ), waar over de hier aangehaalde vermaarde Schryvers nagezien Kunnen worden, maar naar de oorlogen, met de Sarazynen gevoerd, om (iet Heilig Land wederom te winnen, heeft deeze zich wyd uitgebreid door Europa (g), en het is zeker dat zy in de dertiende eeuw in Engeland zich reeds meenigmalen vertoonde, en by de oude lieden bekend is geweest (h), welke naderhand nimmer wederom geheel te niet gegaan is : ja dat meer is, is ook dit zeker, dat wanneer deeze befmettelyke kwaal zich eens in een land vertoont heeft, naderhand aldaar deszelfs zitplaats vestigd,. en nu en dan weder,om te voorfchyn komt. ook is het algemeen gevoelen, dat de Europeanen deeze ziekte aan de Americanen, aan welke dezelve geheel onbekend was , hebben medegedeelt (i).
Maar alhoewel, gelyk naderhand blyken zal, deeze ziekte alle ouderdom aantast, volgd nochtans , aangezien zy gemeenzamer is aan de kinderen, hier uit, dat de ziektens der kinderen eerst behandeld zynde , de befchryving der kinderpokjens volgens order moet volgen.
De van een iegelyk met regt gepreeze Sydenham, die dooreen vlytige waarneming der ziekttns7 de voetftappen van Hippocrates
(ƒ) Freind depurgant. in variol. confluent. pag. 76. & fequent* Hillary 011 the Small pox. pag. <5. & fequent.
(g) Mead. de variolis & Morbillis pag. 8.
(70 Hillary on the Small pox. pag. ai. aa+
Qj Werlhof de variol. & Anthrac. pag. 15*
A 3
S



6
DE KINDERPOKJENS.
1*379-
tes zo gelukkig heeft gedrukt, heeft al zyne fcherpzinnigheid ten kosten gelegd om deeze ziekte te kennen en te genezen , en is byna de eenigfte geweest die zich tegen den ftroom heeft durven verzetten, hy heeft de fchadelyke wyze, in deeze ziekte te geneezen, met de zieke te verwarmen, verbeterd; welke naderhand zeer veele Geneesheeren in Europa gevolgd hebben, en wel met een gelukkig gevolg: hier door is het gefchied, dat deeze eene Schryver genoegzaam fcheen, ja dat men geloofde, dat het overbodig was, verder over deeze ziekte te fchryven.
Intusfchen fchynen de naderhand aangewende zorgen , welke uitmunde mannen in de geneeskunde aan deeze ziekte befteed hebben, geheel niet te veragten; edoch dewyl het gemakkeJyker is iets by het uitgevondene te voegen , zal de eer altyd aan Sy~ denham blyven. want die grote man is voornamentlyk oplettend daar in geweest, om de woedende indrang deezer ziekte door eenvoorzigtige voedingswyze en bekwame geneesmiddelen te matigen, alles uit den weg te ruimen, dat de ziekte konde verergeren , de hier te vreezen zynde verrotting der fappen voor te komen, of de reeds aanwezende te verbeteren, maar men is naderhand bedagt geweest op wat wyze men deeze ontfangene befmetting zoude kunnen krachteloos maken, op dat dezelve ofte uitliet lichaam verblazen wierd, eer dat zy de fappen geheel veranderd badde, ofte ten minfte zodanig zoude ontzenuwt worden dat zy minder nadeel zoude doen, en zo groot gevaar niet aanbrengen : daar en boven, aangezien het door eene ftandvastige waarneming zeker was, dat weinig menfchen hun geheele leven van deeze ziekte bevryd blyven, de ziekte nochtans op een zekere tyd van het leven Jigter word verdragen, alle jaar faifoenen niet even lastig is , nu meer dan minder verwoefting aanregt hebben veele gelooft, dat het tot nut van het menfchelyk geflagt zoude zyn, zo de befmetting door kunst medegedeeld wierdaan menfchen, die dezelve nog niet doorgeftaan hadden, wanneer'er
goe-



§.1379.1380, DE KINDERPOK JEN S.
7
goede kinderpokjens heerfchen, het lichaam eerst voorbereid zyn* de, en op zodanige tyd van het leven, op welke men waargenomen had, dat'er veele van deeze ziekte aangetast, herfteld worden. Uit alle deeze beproevingen zyn nieuwe waarnemingen ontftaan, welke de hoedanigheid der ziekte ophelderen, en veel nuttigheid bybrengen in de genezing zelve, welke ik in 't vervolg afzonderlyk en agtervolgens zal trachten op te Hellen.
1380. is meestentyd algemeen heerfchende;
JL^A eerst in de lente beginnende , des zomers aangroeijende, verflaauwende in de herfst, de volgende winter byna te niet gaande, in de lente op dezelfde wyze wederom ftaande te komen, hoe vroeger zy in de winter begint 5 zo veel te heviger, en hoe later, zo veel te zagter zal de natuur der kwaal zyn. hier uit blykt, op wat tyd van 't jaar zy gevaarlyker is.
Wanneer de ziektens gednurig op een zekere plaats heerfchen , als dan worden zy landziekte , of landbezittende genoemd ; zodanig is b: v: de fcheurbuik , gelyk te voren is gezegd geweest; maar wanneer eenige ziekte veele ter zeiver tyd aanvalt, en met gelyke toevallen, nochte cventwel geduurig op de zelfde plaats heerscht, als dan word zy van de Geneesheeren een algemeen heerfchende of volks ziekte genoemd; waar over in 't volgende hoofddeel nog breder zal gefproken worden.
Dat de kinderpokjens onder de algemeenheerfchende ziektens moeten gerekend worden , leeren ook de waarnemingen van Sydenham, en getuigen alle beoeffenaars der geneeskunde, want zy heerfchen fomtyds geduurende eenige agtereenvolgen-
de



t DE KINDERPOKJENS. 5.1380.
de jaaren , en verdwynen daar naar wederom op nieuw, dit blykt ten duidelykfte op de dorpen en in de kleine fteden , alwaar men fomtyds geduurende verlcheide jaaren in 't geheel geene kinderpokjens gewaar word. vermaarde Beoeffenaars der geneeskunde hebben waargenomen, dat de kinderpokjens fomtyds geduurende eenige jaaren wel niet algemeen heerfchen, maar nochtans hier en daar meestal de eene of de andere door deeze ziekte word aangedaan, daar zy naauwlyks aan andere menfchen door de befmetting word medegedeeld: maar als daH word zy gewoonlyk verfpreidende ziekte genoemd, maar aangezien 'er een overgroote menigte menfchen zich van buiten na de groote fteden, en vooral na de vermaarde koopplaatfen begeeft, kan de befmetting, uit andere plaatfen aangebragt, by weinige deeze ziekte verwekken , offchoon zy niet altyd zodanig voortgezet word, dat zy de naam van algemeenheer' fchende verdient, want het is zeker, dat 'er buiten de befmetting van de ziekte voorbereidende oorzaken vereischt worden, op dat deeze ziekte ontfta, gelyk in 't vervolg breder zal beweezen worden, ik heb eenige maaien waargenomen , dat de fiad bevryd was , daar de kinderpokjens op de nabuurige dorpen algemeen heerschten, en dat in tegendeel de nabuurige dorpen van de ziekte bevryd bleven, offchoon zy dikwervig in de Stad wierd waargenomen, en zy daaglyksch met de inwoonders deezer plaatfen omgingen, ja dat meer is, het heugt my zeer wel , dat ik twee zieken, uit een plaats, alwaar de kinderpokjens zeer ftraf heerschten, na de ftad gebragt, van deeze ziekte heb genezen , en dat de kwaal zich nochtans niet heeft voortgezet, verfcheide uitgeleeze Geneesheeren, met welke ik een vriendfehappelyke gemeenzaamheid in de beoeffening der geneeskunde heb onderhouden, hebben getuigt, dat zy diergelyk hebben waargenomen, ja op fommige plaatfen zyn de kinderpokjens op een
vast



§,i33o. DE KINDERPOKJENS.
9
vast gefielde tyd geduurig wederom gekomen , gelyk Bartholinus {k) ons vermaant, dat hy van Studenten van Ysland, te Coppenhagen hun verblyf houdende, gehoord heeft: dat de kinderpokjens in ysland alle twintig jaaren wederom komen, en dat het geweld van die wederkeering zo hevig is, dat de geene die dat jaar, wanneer zy algemeen heerfchen , bevryd zyn gebleven , by de volgende wederkeering niet in 't leven blyven kunnen.
Men heeft daarenboven waargenomen, dat de kinderpokjens, door de nieuw geworvene Soldaten in het leger gebragt, in korten tyd hebben opgehouden (/), nochte zich veel verfpreid hebben , offchoon de andere algemeen heerfchende legerziektens zo fchielyk zich verfpreiden, gelyk bekend is.
Hierom word met regt gezegd, dat deeze ziekte meestentyds algemeen heerfchende is , maar niet altyd , aangezien zy ook fomtyds verfpreidende zyn.
Eerst in de lente beginnende enz. De zo zeer in dekennis der algemeen heerfchende ziektens ervare Sydenham , heeft waargenomen , dat de kinderpokjens menigmaal omtrent de lente- nagtëvening te voorfchyn komen (m) , daar naar daaglyksch zich meer verfpreiden, en dat 'er in de herfst zeer talryke zieken aan deeze ziekte hebben gelegen, tot dat in de daar op volgende winter het geweld der ziekte beteugeld wierd. maar de derde daar op volgende lente, is de kwaal op nieuw toegenomen , maar zy heerschte flaauwer en verfpreide zich minder in de zomer , en eindelyk is zy in de maand Augustus geheel verdweenen, voor een algemeen heerfchende ziekte, de roode loop namentlyk, plaatsmakende, ook tevens heeft hy waargenomen, dat
de
(£) Th. Barthol. Epift. Medic. Centur. 3. Epift. 90. pag. 390, (7) Pringle on the difeafes of the army pag. 42» OO Prax. Medic. Sect. 3. Cap. I. pag. 159. Vyfde Deel. B



xo DE KINDERPOKJENS. 5.1380.
de goedaartige en regelmatige kinderpokjens omtrent de lentenagtëvening beginnen , de onregelmatige en gevaarlyke fchielyker voor den dag komen, te weeten in de rnaand van Januarius in), ik heb eenige maaien de kinderpokjens zien ontftaan op diergelyke wyze als Sydenham befchryft 1 ni2ar in 't jaar 1733. heb ik in de maand November regelmatige afgezonderde kinderpokjens gezien, in de volgende maand December vermeerderde het getal der zieken een weinig, zy duurden de geheeie maand Januarius 1734. voort, zy vermeerderden in getal in de maand Februarius , als ook in Maart, in de maand April kwamen zy vry veelvuldiger te voorfchyn, maar alle onderfchcide en regelmatig, en van een vry groot getal zieken , welke ik behandeld heb, heb ik 'er geen een verloren : nog vermeerderden zy in de maand May, maar nochtans goedaartig: in de maand Junius begonnen zy zamenvloeijende te worden, in Julius waaren zy van een veel verrotter aart, en tasteden de volwasfene veel dikwerviger aan dan te voren , ja zelfs oude lieden in de maand Augustus, zy vloeiden erger te zamen in de maand September, en waren veel gevaarlyker: in October verminderde het getal tot op de helft, en zy wierden wederom afgezonderd : zy verminderden nog al in de maand November, en geraakten moeilyker aan 'tzweeren, en de ziekte was langduriger, in de maand December hield de ziekte byna op. in Januarius 1735. groeide zy wederom een weinig aan; maar zy hield in de maanden van Februarius en Maart geheel op. in de maand April zyn zy wederom te voorfchyn gekomen, edoch alleenlyk maar op een plaats van de ftad „ en van zeven zieken hadden 'er drie de zamenvloeijende kinderpokjens. in de maanden May en Junius kwamen 'er nog eenige weinige voor, edoch alleenlyk op de zelfde plaats der ftad, nochtede ziekte verfpreide zich verder : daar naar zyn de kinderpokjens?
00 Ibid» Cap. II. pag. 161.



§.i33o/ DE KINDERPOKJENS. n
jens geheel opgehouden, en 'er is een bastaard zoort, gewoonlyk fteenpokken genoemd, op gevolgd ; welke puisten nooit veretteren , maar verharden en afvallen : zeer veele kleine en andere kinderen wierden door deeze ziekte aangetast; die van zo weinig aanbelang was, dat zy niet eens te bedde moesten gaan leggen, en geheel geene, of zeer ligte koorts hadden, daar naar zyn de kinderpokjens wederom in de maand Februarius 1739. te voorfchyn gekomen, welke nu meer dan min geduurende meer dan twee geheele jaaren algemeen geheerscht hebben.
Ik heb verfcheide malen de kinderpokjens algemeen zien heerfchen; eiï in deeze kwamen zeer veele dingen overeen met het geene Sydenham had opgemerkt:. 'er kwam eventwel eenig onderfcheid voor; want de kinderpokjens in de maanden November en December beginnende, waren zeer regelmatig en goedaartig, en 'er ftierven zeer weinig van , offchoon het niet omtrent de lente-nagtëvening was, maar veel vroeger , in de winter zelve namentlyk, dat deeze ziekte algemeen is begonnen te heerfchen. maar alle de geene die in de oeffening van de geneeskunde ervaren zyn, weeten, dat deeze zelfde ziekte in onderfcheide algemeenheerfchende gefteldheden dikwils verfchillende word gevonden; en Sydenham heeft dit zeer wel aangetekend , wanneer hy vermaant, dat in het jaar 1667, 1668, en een gedeelte van het jaar 1669, regelmatige kinderpokjens algemeen geheerscht hebben (0); niaar in 'tjaar 1674 en 1675 waren de algemeenheerfchende kinderpokjens geheel ongelyk , en onderfcheide van de eerfleQO- het is zeker van groot nut, vlytig alles aantetekenen, dat in de algemeen heerfchende ziektens voorkomt, aangaande de tyd, de duuring, de toevallen, de dodelyke of heilzame uitkomst
(0) Iibid. Cap, II. pag. lór. (i>) Ibid. fee*. V. Cap. IV. pag. 294»
B 3



lil
DE KINDERPOKJENS.
§,1380.
komst enz.; en naderhand dit aangetekende met de zelfde ziekte te vergelyken, wanneer zy naar eenige jaaren wederkeerd ; dus zal ten eerften blyken, welk onderfcheid tusfchen beiden is, en een hier op lettend Geneesheer zal zeer veele zakeii, aangaande de geneeswyze ontdekken , welke voor andere verborgen blyven, die den geheelen dag lopende en dravende veele zieken bezoeken, maar weinig ziektens verftaan. van dusdanige zoude men met regt kunnen zeggen : zy hebben oogen, en zien niet ; zy hebben ooren, en hooren niet; (de vermaningen van voorzigtigere) zy hebben nochtans handen om te voelen, voeten om te wandelen, en dus worden zy door een veeljarige oeifening der geneeskunde, al meer en meer dom en bot, welke nochtans
— Ten top van eer klimmen,
Zo dikzverf het geluk lust heeft zich te vermaken.
Hier uit blykt op wat tyd van 't jaar enz. In de algemeenheerfchende gefteldheden, welke ik heb mogen zien , heb ik vry ftandvastig waargenomen, dat de lente, nu tot ftand gekomen zynde, het getal der zieken vermeerderd , in de zomermaanden nog meer aangroeit, maar dat de zieken ook tevens gevaarlyker krank leggen, voornamentlyk in de maand van September , en vooral naar een heete zomer, in Oétober verminderde reeds het getal der zieken, en de hevigheid van de ziekte, en nog meer in de volgende maanden, daar en boven is in het eerfte jaar, zo alles gelyk gefteld is, de ziekte van grooter kracht, de volgende jaaren minder: maar in 't begin van de algemeenheerfchende gefteldheid der kinderpokjens, wierden de kleine kinderen en jongere menfchen alleen aangedaan, omtrent het einde van de zomer ook volwasfene, ja zelfs oude lieden, en als dan verfcheenen in deeze ziekte ook tevens tekenen van een zwaarder
ver-



5.1380. DE KINDERPOKJENS. 13
verrotting, ook heb ik te gelyk gezien, het geene Sydenbam \^q) allerwaaragtigst gewaarfchouwt heeft, wanneer hy verzekert,dat naar een allerdroogfte lente en zomer , waar door overal het gras bytia altemaal verdort was, de ailcrergfte kinderpokjens, en met de allerwreedfte toevallen verzeld , ontdaan zyn.
ik twyfel eventwel in 't minst niet, of men heeft ook op andere plaatfen, en in onderfcheide algemeenheerlchende gefteldheden fomtyds iets anders waargenomen, het geene met de vorige minder overeenkomt. Sydenbam, gelyk gezegd is , _ heeft in 't jaar 1667 en volgende aangetekend," dat de kinderpokjens zagtaartiger wierden in de winter-koude. maar in Frankryk is waargenomen geweest, dat in 't jaar 1666 een allerergst foort van kinderpokjens veel meer gewoed , en veel meer menfchen weggefleept heeft, in een allerfcherpfte winter, als in een zeer brandende zomer (r).
Hier in komen de getuigenisfen der Geneesheeren nochtans genoegzaam overeen, dat de lente en herfst beter zyn voor de geene die door deeze ziekte zyn aangetast, zo om de meerder Setempertheid van de lugt, als ook, om dat de ziekte gevvocnfyk zagter is in de lente, en in de herfst meestal van die wreedheid begint af te laten , met welke zy gewoon is in de zomermaanden te heerfchen. ook fchynt de winter meestentyds voorde zomer gefield te moeten worden , om dat men door het ftoken van vuur gemakkelyk genoeg zelfs de fcherpe koude kan verzagten: maar men kan de zomer hittens zo ligt niet matigen , ten minften by gemeene lieden, die dikwils naauw behuist zyn met veel kinderen, en byna verfmoren door de brandende zomerhittens, al zyn zy ook gezond.
Maar alhoewel de inenting der kinderpokjens te Conftanti-
no-
(q) Diflertat. Epiitol. pag. 443;
(r) La motte traité complet de Chirurgie Tornt III. pag- 383=
B 3



i4 DE KINDERPOKJENS. §.1380.1381;
nopolen, voornamentlyk in de winter, te werk gefield is geweest , misfchien om dat de pest, zo gemeen daar , als dan gewoonlyk ophoud, nochtans worden hedendaags de lente en herfst in Engeland voorgetrokken, gelyk men in de nuttige verhandeling (s) zien kan, alwaar alles, dat de inenting der kinderpokjens aangaat, by een vergaderd word gevonden.
(j. 1381. HTy bezet alle ouderdom, en geflagt, maat voornamentlyk de kinderen , en die, w elke tot nog toe deeze ziekte niet ondergaan hebben; hoe de ouderdom de vogten meer heeft verlirooid , de vaste deelen meer gedrongen , zo veel te heviger is de ziekte: daarom is zy ligter by de kinderen, vrouwen , zagte, flappe: erger by geoeffende mannen oude lieden.
Zy bezet alle ouderdom enz. Zekerlyk zal niemand, die deeze ziekte nog niet heeft ondervonden , zich zelve kunnen vleijen, dat hy tot het uiterfte zyns levens van de kinderpokjens zal bevryd blyven, zelfs niet die , die zonder eenig nadeel meer dan eens aan derzelver befmetting , zyn blootgefteld geweest, het heugt my , dat ik een oude vrouw reeds over de zestig jaaren, die aan deeze ziekte lag , genezen heb , welke my uitlagte, wanneer ik haar voorzeide dat de kinderpokjens op 't uitkomen Honden : want zy wist zeer wel, dat zy met haare broeders en zusters, wanneer zy aan deeze ziekte lagen , geëeten en gedronken had, ja in de zelfde kamer geduurende verfcheide weeken had geflapen, en wel op hoop, dat zy te gelyk met de overige de pokjens zoude krygen, aangezien toen'ter tyd de kinderpokjens zeer zagt en goedaartig algemeen heerschten.
(0 Kirckpatrick the analyfis of inoculation pag. 201—207.



DE KINDERPOKJENS.
*5
ten. zy was nochtans gezond gebleven , en had naderhand dikwils de geene die de kinderpokjens hadden bygeftaan, zich vast latende voorftaan, dat zy van deeze ziekte niets te vreezen hadde, my is genoeg bekend, dat 'er fomtyd eenige, hoe wel zeldzaam, gevonden worden, die met zodanige eigen gefteldheidbegaait zyn, dat zy duizendmalen voor de befmetting der kinderpokjens blootgefteld, nimmer door dezelve befmet worden: ik heb een zeer beroemd Geneesheer gekend, die ouder dan zeventig jaaren is geworden , en een talryke oelfening in de geneeskunde hebbende, duizende van zieken deeze ziekte hebbende, had behandeld, zonder immer zelfs befmet te worden, het is be> kend, dat ook onder die geene , by welke de Geneesheeren de kinderpokjens door de inenting trachten te verdekken, eenige weinige door deeze befmetting niet worden aangedaan, nochtans geloof ik dit , dat men niemand volkomen verzekering kan geven, dat hy van deeze ziekte bevryd zal blyven, offchoon hy meer dan eens aan de befmetting bloot gefteld , geen 't minfte nadeel daar van is gewaar geworden , aangezien fommige in de hoogfte ouderdom door deeze ziekte aangetast zyn geweest, die niet zonder bewysbaare redenen geloofden , dat zy het gevaar van deeze ziekte reeds lang te boven waren gekomen, ik weet dat een vrouw, boven de tachtig jaaren, van deeze ziekte aangetast is geweest, en dat de inhalige nabeftaanden, die zekerlyk op een ryke erfnis fteunende, van verre kwamen aangevlogen, gelaggen hebben als een bok die brandneetels eet, wanneer zy dit gevaar ontkwam, nog zes jaaren daar naar levende, en zo gezond als men in zo hooge ouderdom zoude kunnen wenfehen. by Stalpart van der Wiel en andere , worden verfcheide diergelyke gevallen geleezen. of, gelyk als de erflyke ziektens worden gevonden , deeze zeldzame bevryding van de kinderpokjens aan
fom-
0) Obfervat. rarior. Centur» pofter. part» prior» obferv. 42> pag. 405.



i6 DE KINDERPOKJENS. $.1381.
fomrnige gefiagten eigen is ? Diemerbroeck ten minfte (u) getuigt van zich zelve, dat hy duizende gezien en genezen heeft aan deeze ziekte leggende, wanneer hy byna zeventig jaaren oud was, de lelyke ftank van deeze ziekte vry lang doorgedaan heeft , en de zweeren der zieken behandeld, altyd onbefmet: maar ook verhaald hy dat zyn vader en zyn vaders broeder, by de negentig jaaren oud, als ook zyn grootmoeder , en twee van zyne magen, nimmer door de kinderpokjens gekweld zyn geweest.
Noch te deeze ziekte is van de geboorte af, tot aan een laate, in een hooge ouderdom voorvallende dood , te vreezen, maar zy valt fomtyds, de vrugt in 's moeders lichaam nog verborgen, aan, en dwingt dezelve, eer zy 't ligt ziet, deel te nemen aan de menfchelyke ellende. Bartholinus (zv) getuigt gezien te hebben, dat een arme vrouw een kind ter waereld bragt, door de kinderpokjens aangetast, welkers teder lichaam even zo zeer, met als dat van de moeder, met pokjens was bezet, en die kort naar de geboorte is geftorven, de moeder nog drie dagen in 't leven blyvende, en toen van gelyken door 'r geweld der ziekte weggerukt, in dit geval fchynt de moeder met de vrugt ter zeiver tyd te zyn befmet geweest, maar ook is 'er een ander geval gebeurt, het geene leerd, dat eerst de moeder, en daar naar de vrugt, door deeze ziekte aangetast zyn geweest, want men gaf aan een zwangere vrouw, die van goedaartige en weinig in getal zynde kinderpokjens gelukkig was genezen , een zagt zuiverend middel, het geene zonder uitwerking blyvende, gaf men haar, twee dagen daar naar, een ander, het geene maar eens of tweemaal ontlasting te weeg bragt: daarom heeft zy naar twee dagen een fterk buikzuiverend middel gebruikt, met zulk een ongelukkig gevolg , dat zy niet alleen naar allerhevigfte ontlastingen van boven en onder
(ju) De variol. & morbill. Cap. 3, pag. 274, 00 Epift. Med. Cent. 2. pag. 682.



§.t38i. BE KINDERPOKJENS. i?
der flaauw wierd en de ftuipen kreeg, maar ook vyf dagen daaf naar een dood meisje baarde , wel van een goed aanzien maar welkers lichaam bezet was met pokjens vol rype etter (x\ aangezien 'er zo groote gemeenfehap is tusfchen de moeder 'en de vrugt in de baarmoeder, zal het zo wonderlyk niet fchynen dat de vrugt door de moeder befmet word; dit fchynt eerder wonder te zyn , dat dezelve niet terftond gelyk met de moeder befmet word, maar dat zy, de moeder reeds gelukkig van de ziekte genezen, dezelve als dan begint te krygen. ikhebmy zekerlyk veel meer verwonderd, dat een doorluchtige vrouw, welke de wyd~ beroemde Boerbaave, de zesde maand van haare zwangerheid van ailerergfte te zamenvloeijende kinderpokjens had geneezen op zyn behoorlyke tyd een gezond kind ter waereld heeft gebrast in het welke zelfs de minfte voetftap van de ziekte der moeder niet te vinden was. dus is de vrugt van de ziekte bevryd gebleven , met welke de moeder ftreed , van wien zy nochtans gedurig bloed en voedzel óntfing.
Maar ook hebben andere waarnemingen geleerd, dat de vrugt in 't lichaam zyns moeders, door de kinderpokjens aangetast is geweest, die van de ziekte bevryd bleef, tóauriceau (yjeetnisi ■ dat hy meer dan eens van beide zyne ouders heeft gehoord dat hy, ter waereld komende, vyf of zes kinderpokjens heeftoehad maar zyn zesjaange broeder was daags te voren aan de kinderpokjens geftorven, en wel de zevende dag der ziekte dao- en rragt door zyne zorgvuldige moeder wordende bygeftaan, en die dus de befmetting aan de in 't kort zullende geboren worden vrugt, bad medegedeeld, maar aangezien men niet weet ten minften ik niet, of Mauriceau naderhand van de kinderpokjens
be-
00 Philofoph. Tranfadt. Abridg. Tom. III. pag. 308.
ÖO Traité des malad. des femmes groff. Tom. I. pag. <5& 67*
Vyfde Deel. C



!8 DE KINDERPOKJENS. §.1381.
bevryd is gebleven , en 'er dus twyffeling zoude over kunnen blyven, of die puisrjens waarlyk de kinderpokjens zyn geweest, zal ik een ander en korter geleden geval vernaaien , het geene my van geloofwaardige mannen medegedeeld is, van welke ik verzekerd ben, dat zy niemand zouden willen bedriegen , en' zich ook niet ligt van anderen iets zouden laten wysmaken. een reeds over langen tyd zwangere vrouw, die over verfcheide jaaren de kinderpokjens had gehad , droeg geftadig zorg voor haare dienstmaagd, aan deeze ziekte leggende : zy brengt ter behoorlyker tyd^ dooreen gelukkige verlosfing een gezond dogtertjeter waereld, op welks vel , nochtans de uitmuntende Londonfche Geneesheer Watjon, getuigde, dat hy duidelyk defporen der doorgeftane kinderpokjens gewaar wierd, en beloofde, dat dit meisje naderhand van deeze ziekte bevryd zoude zyn. naar vier jaaren is het gebeurd , dat men de broeder van dit meisje de pokjensinënte, en dïe zelfde Geneesheer heeft van de ouders de vryheid bekomen, dat hy deeze proef in dit meisje ook zoude te werk {lellen, deeze werking is in beide op dezelfde wyze te werk oefteld; de zelfde pokëtter is in de wond in de regter arm gebruikt, maar met een ongelyke uitkomst; want by het jongetje zyn de kinderpokjens uitgekomen , en hy is gelukkig van deeze ziekte genezen : maar nochte de wond van dit meisje is ontdoken geweest, nochte heeft gezworen (gelyk anderzints gewoonlyk eefchied, wanneer de uitbotting der kinderpokjens op de inenting zal volgen); de tiende dag naar de inenting is zy bleeker dan na gewoonte geworden, en heeft geduurende twee dagen gekwynt,"en heeft zich daar naar zeer wel bevonden : in de nabuurfchap van het toegebragte wondje heeft zich een puistjen vertoont, gelyk aan die, welke wy dikwils by die waarnemen , die reeds van deeze ziekte genezen , geduurig dag en nagt de geene die door de kinderpokjens aangetast zyn , byftaan. dierhalve leerd deeze waarneeming, dat de vrugt in de baarmoeder
door



§.i33i.
DE KINDE RPOK JENS.
19
door deeze befmetting aangetast kan worden , de ziekte ondergaan, en te boven komen, zonder dat de moeder daar doorlyd; en wel met zodanige uitwerking, dat de vrugt naderhand door de zelfde befmetting van de kinderpokjens niet meer befmet word. het is dus allerwaaragtigst, het geene Sydenham (z) van de kinderpokjens heeft gezegd: zy fpaaren niemaud, van wat ouderdom hy ook zy, ten zy hy eerst dezelve heeft gehad.
Maar of de geene, die deeze ziekte eens heeft gehad , niet meer voor dezelve heeft te vreezen , is tusfchen de Geneesheejen nog niet beflist: fommige bevestigen het, andere ontkennen het, en men vind van weerskanten zekerlyk groote mannen in de Geneeskunde, ik heb duizendmaal- de menfchen hooren vertellen, dat zy twee, drie, ja viermaal de kinderpokjens hadden gehad: ja zelfs namen fommige het kwalyk, wanneer zy zagen, dat ik niet veel geloof aan deeze fprookjens gaf, en dat ik alle voorzorg gebruikte, wanneer zy aan een geduurige koorts lagen op zodanige tyd, wanneer de kinderpokjens algemeen heerschten, al even eens of ik deeze ziekte verwagtte; welke ook dikwils gevolgd is by menfchen, die met eeden bevestigden , dat zy deeze ziekte reeds over lang gehad hadden, want ik had altyd als dan agterdenken op de kinderpokjens , ten zy ik zeker was, dat ik de zieke in deeze ziekte behandeld had ; of dat ik duidelyke voetflappen in het vel gewaar wierd van de te voren doorgeftane ziekte, edoch dit alles koude veilig gefchieden, aangezien dat geene, dat in de eerfte trap van de kinderziekte ge» woonlyk te werk gefield word, ook zonder nadeel in andere fcherpe ziektens kan gefchieden ; gelyk naderhand in de genezing deezer ziekte zal blyken. het is aan alle oeffenende Geneesheeren bekend , dat 'er fomtyds zodanige ziektens voor komen, die, op 't eerfte gezigt niet ongelyk aan de opregte kinderpokjens,
O) Seót. 3. Cap. t» pag. 161.
C a



se DE KINDERPOKJENS'. J.:ia8n
jens, van min ervarene , met die naam beftempelt worden; maar de Geneesheeren zyn gewoon deeze bastaard kinderpokjens te noemen, fk heb driederlei foort van zodanige putstjens waargenomen, 'er gaat meestal een ligt koonsje vooraf", fomtyds maar eenige kwyning, en van zelfs ontftane vermoeitheid ; fomtyds komen de eerfte , fomtyds de tweede of derde dag hier en daar roode opgeheeve puisrjens, in 't vel te voorfchyn, welke fomtyds terftond verharden , drogen en afvallen ; het gemeen is gewoon, deeze fieenpokken te noemen, fomtyds fchynen zy door een dun zenuwwater uitgezet te worden, vooralin het puntje, deeze drogen van gelyken terftond uit, en vallen af; en worden waterpokken gmoemd; fomtyds ontbreekt dit zenuwwater, en 'er vertoond zich eventwel een ledig opgefpanne blaasje, van gelyken fchielyk afvallende ; als dan wordenzy gewoonlyk windpokken genoemd, ja zy worden ook op onderfcheide plaatfen met veele andere namen begiftigd, welke het niet nodig is hier aan te haaien, maar alle deeze zo genoemde bastaard kinderpokjens hebben dit eigen , dat die toevallen niet aanwezende zyn , welke het eerfte tydperk der waare kinderpokjens verzeilen ; dat zy op een onzekere tyd uitkomen ; dat zy nimmer met regte etter vervuld worden ; nochte eenige voetftappen in het vel naarlaten. ik heb deeze bastaard pokken algemeen zien heerfchen , en wel ter zeiver tyd, dat de waare heerschten; edoch dit is zeldzaam gebeurt, ik heb gezien dat de bastaard pokken gevolgd zyn op de nu ophoudende opregte kinderpokjens, welke langen'tyd algemeen hadden geheerscht, en kinderen en volwasfene aangedaan hadden, en wel in groot getal fcheenen zy zelfs befmettelyk tezyn, dewyl byna alle die in 't zelfde fchool gingen , aangedaan wierden. maar nimmer heb ik waargenomen, dat iemand' zwaar aan dezelve ziek heeft gelegen; het heugt my niet dat immer iemand aan dezelve geftorven is .; ja de ziekte is van zo weinig aangelegendheid dat men zelden een Geneesheer
roept



$.i33r.
DE KINDERPOKJENS.
21
roept om dezelve te genezen, en dat zy alle genezen worden, zelfs zonder eenig geneesmiddel te gebruiken, dus blykt het, dat het geenzints te verwonderen is, zo de bastaard pokken van onkundige voor waare en opregte worden gehouden, zoude 'er mooglyk in deeze diergelyke befmetting zyn als in de waare pokjens, maar welke reeds verlieten , of min krachtig uit deszelfs aart, het lichaam min hevig beroert , of gemakkelyker zonder daar op volgende verzwenring verblazen word, plaats hebben ? fommige hebben dit gelooft, wanneer zy zagen, dat de bastaard pokken, naar dat de waare ophielden , heerschten. intusfehen fchynt hier tegen te ftryden, dat de bastaard pokjens ook die geene befmet hebben, die voor weinige maanden van de waare kinderpokjens waren genezen ; die nochtans nadérhand gewoonlyk van de befmetting der kinderpokjens bevryd zyn : daar en boven, die de bastaard pokjens hadden doorgeftaan, kreegen dikwils een weinig naderhand de waare; zo zy op dien tyd heerschten. wat 'er ook van dit gevoelen zyn mag , de geneeskundige waarnemingen hebben bevestigd , dat Sydenham (a) allerwaaragtigst heeft gefproken , wanneer hy waarfchouwd dat die van de befmetting der waare pokjens niet worden uitgezonderd, welke door eenig bastaard zoort , tot deeze ziekte geheel niet behorende, eerst' aangetast zyn geweest.
Zo men nu tevens aanmerkt, dat'er fomtyds waare kinderpokjens voorkomen, welke zeer zagt zyn, het lichaam niet zeer ontroerende, met weinige en zeer ligte toevallen verzeld, fchielyk zweeren, en fehielyk verdorren, zal zich niemand verwonderen , dat onervarene deeze ziektens onder elkander hebben vermengt, maar aangezien de bastaard kinderpokjens fomtyds tweeof driemaal den zelfden mensch aanvallen, blykt het genoegzaam dat zeer veele vertellingen, welke bevestigen, dat den zelfden
mensen.*
O) Se&. 3. Cap. 1; pag. i6u
C 3



DE KINDERPOKJENS.
S-i38i.'
mensch meer dan eens de waare kinderpokjens heeft gehad, niet zo vast gaan , om van dezelve verzekerd te houden: hier by komt, dat verfcheide dit maar van hunne ouders gehoort hebben , ongedagtig van het geene in hunne eerfte jeugd gebeurt is.
Maar de getuignisfen der Geneesheeren, die, in de genezing van de kinderpokjens ervaren, en dus deeze ziekte zeer welkennen, bevestigen, dat zy zelfs meer dan eens tweemaal de waare kinderpokjens in de zelfde mensch hebben gezien, zyn van yry meer gewigt. dus verhaalt Forestus (b) van zyn eigen zoon, dat hy op zyn vierde jaar, naar tweemaal de kinderpokjens te hebben gehad, door de mazelen is aangetast, maarzo alles weloverwogen word, zal die getuigenis van zo groot gewigt niet zyn , als zy wel op 't eerfte aanzien fchynt. want men moet aanmerken, dat hy in de korte uitlegging van de voorgaande waarneming , de befchryving van deeze ziekte , door Fracastorius gedaan , heeft aangenomen , die duidelyk de bastaard kinderpokjens met de waare fchynt vermengt te hebben; wanthy fchryft aldus(c): zvant meestentyds komen 'er gewoonlyk de vierde dag, of een weinig daar naar > eerst wel eenige gelyk als verjpreide roode vlakken te voorfchyn , zy groeijen terfond duidelyker tot puistjens , fomtyds vogtiger, en gelyk aan blaar en, fomtyds droger, en gelyk aan die ujtjlag, welke de kinderen gewoon zyn door de warmte te krygen , zvelke het gemeen overloopingen noemt, maar hy voegt 'er naderhand , in 't zelfde hoofddeel het volgende by : hierom eok, is zy niet gezuoon daar en boven wederom te' komen , wanneer zy iemand eens heeft aangetast, om dat de befmetting nu afgezonderd is: nochtans heeft men haar tzveemaal zien aanvallen, by die namcntlyk , by welke zy eerst niet volmaakt was af-
ge-
(F) Lib. II. Obferv. 43. Tom. I. pag. 244.
(/) De Morbis contag. Lib, II. Cap. 2. pag. ir£. verfa.



$.i38i.
DE KINDERPOKJENS.
o3
gezonder d geweest, zo dierhalve het bloed te flymagtig is, worden de puistjens gelyk als blaar en, wit, rond, vol met eenige flym, maar zo het te galachtig is , komen 'er droger puistjens te voorfchynt. zo iemand dit vergelykt mee het geene te voren over de bastaard kinderpokjens gezegd is geweest, zal het genoegzaam blyken, dat Fracastorius dèeze niet van de waare onderfcheiden heeft, buiten dat heeft het ligtelyk kunnen gebeuren, dat Forestus afweezig is geweest , wanneer zyn zoon ziek was : want hy maakt in. 't minst geen gewag , wat zoort van pokjens dat het geweest zyn , maar zegt alleenlyk eenvouwdig , dat hy tweemaal die ziekte heeft gehad. Forestus bekend ten minfte zelf, dat hy niet tegenwoordig geweest is , wanneer zyn zoontje de mazelen had, dewyl hy ter dier tyd na Texel moest vertrekken, aangezien hy geroepen was om de zieke aldaar te genezen, het blykt dierhalve, uit het gezegde , geloof ik , dat het geheel niet zeker is , dat het zoontje van Forestus: twee maal de kinderpokjens heeft gehad.
Men leest (V) een ander geval: een zeven jaarig kind, heeft een kindje, aan de kinderpokjens geftorven , gezien, welke de moeder van deur tot deur rond droeg, een aalmoes vragende om het zelve te begraven ; dit kind verfchrikt zynde, is terftond ziek geworden, en heeft overvloedig de kinderpokjens gehad, tien jaaren naderhand , wederom verfchrikt zynde, op 't gezigt van diergelyk fchouwfpel by geval gezien, is hy nog veel erger ziek geweest aan de kinderpokjens , als te voren ; hy is nochtans ten tweede maale van de ziekte genezen, men moet aanmerken dat de Geneesheer Jacobus Dohrzensky, die deeze. waarneming aan de Ilooge School der Natuuronderzoekers heeft medegedeeld, niet fchynt tegenwoordig geweest te zyn; want tot zekerheid van het verhaal, voegt hy 'er een brief by, van een zyner bloedverwanten , die opregt getuigt, dit in de aantekeningen gevonden te hebben: in
die
00 Mifcellan. natur. curiof. dec. a. an. 4. pag. 8o»



fc4 DE KINDERPOKJENS. r38r:
die brief word gelezen, dat dit zoontje, een weinig voor zyn agtfte jaar, door zodanig affchuuwlyk gezigt de kinderpokjens bad gekregen , en naar zyn tiende jaar door diergelyke oorzaak dezelve met levensgevaar wederom heeft gekregen : tevens voegt hy'er by, dat, wanneer hy in zyne jonkheid te Lintz doortrok , hy een zestig jaarig man heeft gezien , aan puistjens geftorven, die, gelyk hy van deszelfs bedienden gehoord heeft, tweemaal te voren deeze ziekte had gehad.
De waarneming van Diemerbroeck (è) , om de waarheid te fpreeken, fchynt meer aan te dringen, die, de algemeenheerfchende gefteldheid van 't jaar 1640 befchryvende , dus heeft ; wy hebben te dier tyd verfcheide gezien , die, wanneer zy overvloedig de kinderpokjens hadden gehad, naauwlyks van deeze genezen , een zueinig daar naar wederom in dezelfde ziekte zyn vervallen , en by deeze zyn zy die tzueede maal dikwils in veel groter hoeveelheid voortgekomen, als de eerfte: ja men heeft 'er fommige vezien, die in den tyd van zes maanden, drie maal overvloedig de kinderpokjens hebben gehad, het geene ander zint s zelden gezvoon is te gebeuren, voor al in zulk een kort beloop van tyd. dat Diemerbroeck zorgvuldig is geweest in de ziektens waar te nemen , «etuigen de waarnemingen, welke hy van de pest, de kinderpokjens, de mazelen, en andere ziektens, aan de nakoomlingfchap heeft agtergelaten. intusfchen ontflaat by my , beken ik , eenig agterdenke, dat hy de bastaard pokjens met de waare vermengt heeft, want een weinig naderhand heeft hy aldus: by veele kzvamen de kinderpokjens naar de eerfte of'tweede, maar by nog meer niet voor de derde, vierde , of vyfde dag te voorfchyn, die dezelve later kreegen, leeden gevaar, en veelt'ftierven. edoch wy weetcn uit Sydenham , en andere Geneesheeren hunne daaglykfche waarnemingen, dat, alles gelyk zynde , de waare kinderpokjens zo veel. te gevaarlyker zyn, hoe fchielyker zy uitkomen, mag men dierhalve geen agterdenken hebben, dat de pokjens , die de eerfte of tweede dag zonder gevaar zyn voorden dag
ge-
(V) Oper. omn. pag. 290.



5.i33n DE KINDERPOKJENS. 25
gekomen , de waare niet geweest zyn , en dat dc geene die later uitgekomen zyn, de waare pokjens zyn geweest? vooral dewyl hy zegt, dat zy voor de tweede maal in veel grooter hoeveelheid uitgekomen zyn, als de eerfte maal.
Maar by de zelfde Schryyer word een andere waarneming gevonden (f) , welke nog meerder fchynt te bevestigen , dat de kinderpokjens meer dan eens den zelfden mensch aantasten, want hy heeft dit viermaal zien gefchieden in het huis , waar in hy woonde, en hy getuigt, dat hy de grootfte naarftigheid heeft aangewend, en byna alle uuren by de zieken is geweest, de eerfte was een jongeling van veertien jaaren , die zeer overvloedig de kinderpokjens had; deeze op de veertiende dag genezen, is zyn broeder, twaalf jaaren oud, van gelyken door overvloedige kinderpokjens aangetast geweest; wanneer deeze tot de zestiende dag der ziekte gekomen was, is zyn zuster, tien jaaren oud, aan dezelfde ziekte gaan leggen ; en eindelyknaar veertien dagen is de jongfte zuster, agt jaaren oud, door zeer overvloedige kinderpokjens overvallen, intusfchen waren de twee broeders reeds gezond buiten de deur gegaan; maar de twintigfte dag der ziekte van de jongfte zuster, wierd de oudfte broeder wederom door de koorts en de pokjens aangetast, die byna genezen zynde , is zyn broeder van gelyken gaan leggen; en daar naar op de zelfde order de twee zusters, dus hebben zy alle vier in vry korten tyd tweemaal de kinderpokjens gehad, uit deeze befchryving fchynt het vry duidelyk te zyn, dat zy alle de eerfte maal de waare kinderpokjens hebben gehad; want de bastaard pokjens eindigen veel fchielyker : maar aangezien hy niets zegt van de duuring der tweede ziekte, nochte dat hy gezegd heeft of zy overvloedig
00 Oper. omn. pag. 295.
Vyfde Deel.
D



a6
DE KINDERPOKJENS. $.1381.
dig waren, fchynt 'er nog eenige twyffeling over te zyn, of zy voor de tweedemaal de waare kinderpokjens hebben gehad , dan: niet. ten minfte zyn zy het alle ontkomen, en het fchynt zeer zwaar te zyn, dat deeze tedere lichamen in zo korten tyd tweemaal deeze ziekte hebben kunnen doorftaan. daar en boven voegt hy 'erby, dat niemand van hun met eenige put of lidteeken in het aangezigt gefchonden is geweest; het geene van gelyken zeer zeldzaam zoude zyn in een tweemaal herhaalde ziekte»
Zekerlyk worden 'er verfcheide gevallen in de geneeskundige befchryving gevonden, waar op men verzekerd, dat een en dezelfde mensch, twee, ja meermalen de kinderziekte heeft gehad : hier is geen tyd, alle aan te haaien, nochte ik geloof zulks der moeite waardig te zyn : ik heb 'er alleenlyk eenige, en dat wel vry dringende, uitgekozen, maar zo men in aanmerking neemt, dat door directe proefondervindingen beweezen word , dat die geene, die eens deeze ziekte hebben doorgeftaan, niet door de befmetting worden aangedaan, fchynen de geene , die eens deeze ziekte ontkomen zyn, van de vrees van dezelve ten tweedemale te zullen krygen, ontheven te kunnen worden, aangezien de inenting der kinderpokjens eerst door koninklyk gezag by kwaaddoenders te werk wierd gefield, eer dat de koninklyke familie de proef hier van nam, is dit te werk gefield, in een man die het jaar te vooren in de gevangenis de kinderpokjens had gehad, en de wonden zyn met een ruime hoeveelheid pokè'tter befproeit geweest ^ welke nochtans nimmer ontftoken wierden , maar de zesde dag opgedroogt toegegaan waren , zonder eenige daar op volgende ziekte, eene van deeze, welke door de kinderpokjens uit de inenting ontftaan , de doodftraf was ontkomen ,. heeft naderhand twintig zieken, die de kinderpokjens hadden , bediend, nochte eventwel is zy immer wederom befmet. fommige van deeze ziekte, door de inenting ontftaan, gelukkig genezen zynde , hebben in 't zelfde bed gelegen met de zit ken ge-
duu*



5.T301- DE KINDËRPOKJENS. 27
duurende het geheelc beloop der kinderpokjens , zonder eenig nadeel, een meisje van twaalf jaaren, de ziekte door de inenting veroorzaakt, gelukkig te boven zynde gekomen, heeft naar eenige weeken zich zelve een nieuwe wond toegebragt, en heeft drie agtereenvolgende dagen verfche etter in de wond gedaan, nochtans heeft zy de pokken niet wederom gekregen (g). wanneer een zwangere vrouw, die lang te voren deeze ziekte had gehad, zorg droeg voor haar man die aan de kinderpokjens lag, brengt op zyn behoorlyke tyd een dode vrugt ter waereld, over 't geheele lichaam leelyk met pokpuistjens bezet; zy nochtans is van de ziekte bevryd gebleven , offchoon zy bet dode lichaam der vrugt in de baarmoeder befloot (h), waar uit de door een gelukkige veeljaarige oelfening der kunst, zo in Engeland vermaarde Mead ; dat dierhalve niemand eenig het minfte agterdenken moet voeden, dat iemand der fiervelingen dit gevaar immer twéémaal kan ondergaan, en elders («') heeft hy vastgefteld, dat het door de proefondervinding bevonden is, dat de kinderpokjens nimmer kannen zvederom komen, zo ik by de getuigenis van zo groote mannen de myne mag voegen, belyde ik opregt, dat ik mde tyd van dertig jaaren, en dat wel in een talryke oeffeningder geneeskunde, nimmer iemand heb zien tweemaal de pokjens krygen, ik wenschte van deeze ziekte genezen te weezen , eer ik my toeleide op de geneeskunde; daarom ben ik met myn zestiendejaar by de geene gedaan die aan de kinderpokjens lagen; ik ben terftond befmet; heb deeze ziekte zwaar gehad ; ben 'er gelukkig van genezen; en duizendmaal naderhand aan het zelfde gevaar bloot gefteld, ben ik bevryd gebleven : daarom ben ik, nochte voor my zelf, nochte voor andere, die deeze ziekte hebben
(g) Kirckpatrick the Analyf. of inoculation pag. 119. 120. (70 Mead de variol. & morbill. pag. 66 (V) Ibidem pag. 74.
D 2



a8
DE KINDERPOKJENS.
$.i3-Cr.
ben gehad, nimmer 't minst bevreesd geweest, ik ken uitmuntende Geneesheeren, welke ik eventwel eerbied toedraag, die het tegendeel ftaande houden : ik weet, dat veel dingen hebben kunnen gefchieden, welke ik zelfs niet waargenomen heb; maar ik zal tog mogen befiuiten , dat de kinderpokjens zeer zelden tweemaal den zelfden mensch aangetast hebben, maar aangezien een iegelyk belyd, dat de vaste ftelregeis der oeffenende genees* kunde, uit het geene dik wils te voren komt, en gemeen is, zie ik niet waar over het gevoelen zoude moeten veranderd worden , dat de menfchen, over 't algemeen genomen , de kinderpokjens niet tweemaal krygen.
Hoe de ouderdom de vogten enz. Deeze ziekte brengt, gelyk naderhand §. 1384. zal blyken, het bloed zodanige dikte toe, welke in de zwaarst ontftokene ziektens word waargenor men; en die dikte word geduurende het geheele beloop derziekte eerder vermeerderd dan verminderd; ja en, naar dat de zieken uit deeze ziekte wederom zyn opgedaan, volgen 'er ontftekingen der oogen , bloedvinnen en diergelyke : de alierergfie foort van kinderpokjens word uitgezonderd, waar in het bloed en byna alle de fappen van het lichaam in een verrot wegfmeltzel veranderd worden, en byna altyd dodeiyk is, ten zy deeze dodelyke verrotting voorgekomen of verbeterd kan worden, nu neemt men waar , dat by fommige , anderzints gezonde menfchen, het bloed tot een ontftokene dikte overheid , ja fomtyds een digte korst, zydewee korst genoemd-, op de oppervlakte van het roode eiland vertoond, wanneer zy om de bloedrykheid, of door de veelvuldige gewoonte, voornamentlyk in de lente adergelaten worden, maar dewyl het uit de befchryving van de natuurlyke gefteldheid van 't menfchelyk lichaam bekend is , dat de gyl door de werking der vaten verdikt word, gelyk ook het bloed; ook tevens blykt, dat het dunne vogt, tusfchen de deelen van het bloed, welke tot de zamengroejing zeer gefteld zyn, tusfchen beide gefteld, belet, dat zy niette zeer aan elkander beginnen te houden; blykt duidelyk de reede, waarom de verdroojing der vogten, en een groote fterkte der vaste deelen, niet
zeer



§.i33r:
DE KINDERPOKJENS. n9
zeer gunffig zyn in deeze ziekte, uit deszelfs inborst tot de ontftokene düuc.genegen, maar dit gefchied door de jaaren. in de eerstgeborene is het geheeie lichaam vogtig, week, en zeer buigzaam;, op de vyftig jaaren is alles vast, maar minder fappig; in de hooge ouderdom, alles ftyf en dor. het is welwaar, dat inde eerfte aanval der ziekte het bloed dikwils in alle hoedanigheid goed bevonden word ; maar weinig dagen daar naar , heeft het duidelyke tekenen van een ontftokene dikte : maar de zieken iterven zelden aan deeze ziekte in deszelfs begin, maar de geene, welkers bloed in hunne gezondheid tot de ontftokene dikte overhelt, lyden voor 't overige beloop der kinderpokjens groot gevaar, om deeze reede, heeft Sydenham waargenomen, dat 'er naar een allerdroogfte gefteldheid van de lente en de zomer zeer veel vogt uit het lichaam der menfchen verblazen was , allerergfté en met allerwreedfte toevallen verzelde kinderpokjens ontftaan zyn ; gelyk in 't voorige Hoofddeel is aangetekend geweest.
Daarom is zy ligter bycfe kinderen enz, Om dafin deeze het bloed geheel vreemd is van de ontftokene dikte , en de weeke vaste deelen gemakkelyk wyken voor defchielyk bewogen wordende vogten, zonder zo groot gevaar van verbreeking , of vrees van een verftopping , welke niet zal kunnen ontbonden worden, daar en boven hebben de kinderen geene de minfte vrees voor de ziekte, het geen van groot gewigt is in dit geval: ik heb meer dan eens gezien, dat de geene die ouder waren , byna levenloos geweest zyn door de vrees, zo dra zy wisten , dat de pokjens uitgekomen waren; ja zelfs heb ik door een geoorloofde list, voor fommige de ziekte verborgen, tot datzy buiten gevaar, waren, dewyl ik wist, dat zy aan veele in 't zelfde geflagt dodelyk was geweest, en ik voor een allerhevigfte gemoedsontroering vreesde, by zodanige, zo zy wisten dat zy dezelfde ziekte hadden, alle Geneesheeren weeten zeer wel, hoe groot voordeel
D 3, het



8»
DE KINDERPOKJENS.
het in de genezing der ziektens aanbrengt, zo de zieken gerust van geest zyn, en een groot betrouwen hebben wederom herfteld te zullen worden.
Maar in de kleine kinderen zyn altyd de ftuipen ook van een ligter oorzaak te vreezen, en dikwils gemelyk zynde , verwerpen zy alle geneesmiddelen tot de genezing deezer ziekte vereischt: waarom veele in de eerfte kindsheid aan de kinderpokjens fterven, die misfchien 'er van zoude opgekomen zyn , zo zy ouder door deeze ziekte aangetast waren geweest, de beste levenstyd, om deeze ziekte door te ftaan , fchynt die te zyn , welke naar het vierde jaar, tot aan de rypheid, tusfchen beide is : want op die tyd van 't leven is 'er nog geen groote zorg voor 't toekomende, en te gelyk zyn zy gewoonlyk redelyk gehoorzaam aan de geboden van den Geneesheer, zo wel in het voedzel als in het innemen, daar en boven is 'er als dan geeft 't minfte gevaar aanweezende , dat het te voorfchyn komen der tanden tevens met de pokjens de ziekte vermeerdere, hier by komt, dat uit de lysten der dooden op verfcheide plaatfen van Europa blykt, dat 'er veel meer fterven voor hun vyfde jaar, dan van het vyfde jaar tot de rypheid. om deeze redenen word de inenting der kinderpokjens ook voornamentlyk in deeze levenstyd te werk gefteld (k).
Maar menfchen van een week en flap geftel, krygen, alles gelyk gefteld zynde, volgens de belydenis van alle Geneesheeren , deeze ziekte zagter, en Sydenham (/) had reeds gewaarfchouwd, dat het fomtyds gebeurd, dat by flap bloed de omloop van de fcheiding allengskens en by trappen zonder eene zwaare ziekte over gaat, eer dat de uitjaging der fioffe zich
door
(k~) Kirckpatrick the Analyf. of inoculation pag. 184. & feq. CO Seft. HL Cap, II. pag. 162.



§.i38r. DÉ KINDERPOKJENS. g£
</oor de uitbotting der puistjens vertoont, my henot verfcheide zodanige gevallen gezien te hebben, onder welke ik nochtans het volgende het wonderlykfte vond. een adclyke jongeling, had zich des winters, tot 'savonds te elf iKïrën , met overlioo^e &€euw in een arrefleede te ryden, vermaakt, t'huis wedergekeerd, had hy het avondmaal gehouden, en de gamfchenagt gerust geflapen; de volgende morgen word hy wakker, van geen kwaad bewust , maar hy verwonderde zich , dat 'er in 't aangezigt, de hals, en op de handen, zich roode puistjens vertonen:, geroepen zynde, vind ik dat het waare maar zagtaartige kinderpokjens zyn ; waar uit hy gemakkelyk en gelukkiglyk is opgeilaan : zelfs niet genootzaakt geweest zynde , geduurende het' geheele beloop der ziekte te bedde te gaan leggen, en hy bragt de tyd met de muzyk en het gezelfchap van zvn vrienden door.
Maar aangezien het vrouwlyk lichaam weelïer en flapper is als het mannelyk lichaam, daarom is ook gewoonlyk by'deeze, alles gelyk gefteld zynde, de ziekte zagtaartiger. edoch harde en geoelfende lichamen, als ook die eenigzints vet zyn , die lekker voedzel gebruiken in de bloem van hunne jaaren, vooral zo zy te fterk gedronken hebben , leggen gewoonlyk allergevaarlykst ziek aan deeze ziekte.
De oude lieden genezen nochtans nog al vry dikwils van deeze ziekte, gelyk de befchryvingen, een weinig te voren aangehaald , leeren; in dezelve is wel die droge ftyfheid der vaste deelen van het lichaam, door de ouderdom veroorzaakt , maar de grotere vaten laten zich niet veel uitzetten , aangezien zy hard, ja fomtyds beenachtig zyn; daaruit ontflaat een'kleinder tegenwerking der vaten op de vloeibare deelen, minder is dier. halve derzelver verdikking, het bloed is wel lymachtig in de ouderdom, maar flymachtig, magteloos, koud, ten eenemaal tegenovergefteld aan de ontftokene dikte , welke vooral in deeze ziekte te vreezen is, gelyk gezegd gewaastis. daarom worden zy
nog



3*
nog dikwils genezen, zo de krachten genoegzaam zyn om de lastigheden der ziekte te verdragen.
§. 1382. T^Veeze kwaal word, alhoewel algemeenl-S heerfchende, door de medegedeelde befmetting van een mensch, die dezelve eerst heeft gehad, ontfangèn: welke voor eerst in de Iügt blyvende hangen, aan de longen , de mond, de neus, de Üokdarm , de maag, de darmen, fchynt gegeven te worden, en dus ter dier tyd zeer weinig vergiftige flof te hebben.
Waarom de kinderpokjens algemeenheerfchende worden genoemd, is §. 1380. gezegd geweest, maar men neemt verfcheide algemeenheerfchende ziektens waar, gelyk in 't volgende hoofddeel zal gezegd worden, welkers oorzaak openbaar is; afhangende namentlyk van de gevoelige hoedanigheden van de lugt, die ons omringt;, de hitte, koude, enz.; of van liegt voedzel, ais in de duurte der levensmiddelen, belegerde lieden, enz.; en als dan neemt men waar, dat de geene die deeze oorzaken , de algemeenheerfchende ziekte voortbrengende, kunnen vermyden, door dezelve niet worden aangedaan, offchoon zy op plaatfen , niet verre van de zieken afgelegen, verkeeren. dus is te voren in de befchryvihg van de fcheurbuik aangetekend geweest , dat de Soldaten in de belegerde lieden, dikwils aan de fcheurbuik kwynen, terwyl de belegeraars zeer gezond zyn. in de duurte der levensmiddelen , worden de gemeene menfchen door het flegt • voedzel dikwils allerergst door de ziektens gekweld, daar de ryke van deeze bevryd zyn, dewyl zy het nodige voedzel kunnen bekomen, de leger Docrers nemen menigmaal waar, dat een gedeelte van het leger in vogtige en moerasfige plaatfen , door algemeenheerfchende ziektens worden aangetast, daar het ander gedeelde, het leger beflaande, op een droger en hoger plaats gefield,
DE KINDERPOKJENS.
§.1381.1382.'



DE KINDERPOKJENS.
SS
Held, van deeze bevryd blyft, alsdan worden zodarige ziektens met regt, aan gevoelige ooi zaken toegefchreven, do >r welke te vermyden, of weg te nemen, die ziektens veimyd kunnen
wor<ien.
Maar een zorgvuldige waarnem'ng der ziektens heeft beroemdï mannen in de geneeskunde gelee:d, dat de ziektens, door openbare oorzaken ontftaan , het lichaam der zieke , aan zodanige ziekte leggende, zo veranderen , zodanig deszelfs fappen doen ontaarten , dat de zieke naderhand de ziekte door befmetting voortplant, welke hy door openbare en te gemoet komende oorzaken had gekregen : zo dat allergezondfte menrchen , die niet onderhevig waren aan de ooraken, welke in de eerfte zieke de ziekte hadden verwekt, door de ontfangene befmetting nochtans terftond aan dezelve gam leggen, te voren §.1150. zyn de gebreken in 't voedzel dat de fc'ieurbuik kan voortbrengen , en door welkers vermyding die ?iekte vermyd , of ook zo zy reeds aanwezende is, genezen kan worden, zo zy nog niet tot de uiterfte kwaadaartigheid is overg.-flagen, opgenoemt; maar $. xi51. N°. IV. word aangetekend, dat 'er een fchielyke befmettino- te vreezen is, wanneer zy in de Iaatfte trap tot 'het hoogfte gevoert is: aldaar heb ik aangetekend, dat het niet geheel zeker is, of de fcheurbuik by een anderzints gezond mensch door de befmetting alleen ontftaat. maar in verfcheide andere ziektens fchynt dit te bfyken. de leger Docters hebben waargenomen, dat de roode loop in korten tyd de Soldaten aantast, zo zy genoodzaakt zyn op een vogtige plaats te leggen , vooral wanneer zy zonder tenten zyn; gelyk het fomtyds naar den ftryd gebeurt, wanneer de overwinnaars het zich tot eer rekenen op 't flagtveld tevernagten, offchoon al 't nootzaaklyke byna ontbreekt: als dan is de oorzaak van deeze roode loop openbaar , en de Soldaten, die deeze ongemakken niet hebben geleden, blyven va» deeze ziekte bevryd, offchoon zy op een niet verafgelege plaats
Vyfde Deel. E ge-?



;34
DE KINDERPOKJENS.
gelegerd zyn, en dezelfde fpys en drankgebruiken (ni).-maar zo dra. de verfpreide legerbenden vereenigt wierden . befmette de roode loop , by de eerfte door een klaarblykelyke oorzaak ontftaan, terftond de andere door de enkele belmetting, ,d.ie oorzaak afweezig zynde , welke te voren de roodeloop voortgebragt had. en wanneer zeer veele Soldaten , door de roodelöep aangetast, na een dorp, een myl ver van het leger, gebragt wierden, is het grootfte gedeelte der inwoonders door •de zelfde ziekte aangetast geweest, by eene andere gelegent•heid §. 712. heb ik aangetekend , dat een zeer vermaart Geneesheer de drek van iemand die aan de roodeloop lag te fterven, welke allerftinkendst was, naauwkeurig befchouwde, ter■ftond die ziekte heeft gekregen, daar en boven hebben zekere waarnemingen ons geleerd, dat de vuiligheid van den kerker, waar in de ellendige, zonder vernieuwing van de lugt , langen tyd gedwongen worden te verblyven , de al te grote volheid der gasthuizen , en vooral indien 'er verfcheide zieken in zyn, welke door het heet vuur zyn aangetast, een kwaadaartige, ja byna pest koorts voortbrengen , welke door zodanige oorzaak ontftaan door een waare befmetting aan andere anderzints zeer gezonde menfchen word medegedeeld, de zelfde wydberoemde Schryver («_), aan wien de geneeskunde veele en allerfchoonfte vindingen verfchuldigdis, verhaalt een wonderlyk geval dat dit bevestigd, de zieken, door deeze koorts aangetast, wierden uit Duitsland langs den Rhyn afgevoerd; in 't zelfde fchip waren tenten om tot Gend herfteld te worden: aan deeze werkten drie-en-twintig werklieden, die terftond door de zelfde koorts wierden aangetast, en zeventien zyn 'er van dit getal geftorven.
tfet
1 (m) Pringle difeafes of the army pag. 24. & feq» (») Pringle of hospital and jayl fevers, pag, 11.



BE KINDERPOKJENS,
35
Het is dierhalve kJaar , dat de: ziektens van klaarblykelyke1 oorzaken in een mensch kunnen ontftaan ,„ van welke oorzaken' die ziektens uitwerkingen zyn; en dat nochtans het lichaam van den zieken mensch, door deeze ziektens zodanig kan veranderd worden , dat hy door de befmetting, met de zelfde ziektens andere menfchen befmet, die aan die klaarblykelyke oorzaken niet blootgefteld waren geweest, door welke de zieke zich die ziekte had op den hals gehaald, zo dat men waarlyk kan zeggen , dat de geheele mensch ziekte- tuord, en dezelve langs alle kanten voortzet, de befmetting ontftaat dierhalve op dien tyd in 't menfehelyk lichaam, wanneer de ziekte , zonder befmetting ontftaan , aanvvezende is, en door deeze eens ontftane befmetting, zal de ziekte* wyd en zyd kunnen verfpreid worden, wanneer over de hondsdolligheid gehandeld wierd , is §. 1133. en 1134. gezegd geweest, dat deeze verfchriklyke ziekte by fommige dieren zonder befmetting, van inwendige oorzaken ontftaat, en dat dit dier naderhand in alle deszelfs deelen de. ziekte-door de befmetting voortplant, het geene , in een ongelooflyke kleine hoeveelheid een gezond lichaam toegevoegd,, dezelfde ziekte voortbrengt, zo dat, wanneer een vrouw, die een kleed,, door een dolle hond gefcheurd, aanëen naaide, en de draat af beet, aan de hondsdolligheid is geftorven. Aretaus zekerlyk , zegt, wanneer hy. zich verwonderde, dat in een allerergst foort van kwade keel , den mensch zonder eenige zich vertoonende dikte in de'keel fchielyk verftikt word , dat hy. gelooft, dat inwendig in den mensch een oorzaak geboren word van zo eene haastige dood (0); dewyl ook- duizend andere dingen , die in den mensch zyn, het zelfde vertonen als dat uitwendig is: hun fappen in en uit wendig verliezende : ziektens van gelyken: aan fchadelyke geneesmiddelen' gelyk enz., daar naar brengt hy, om zyn gevoelen te bevestigen., een voorbeeld, van een dolle hond aan ;, en hy voegt 'er naderhand
hy,
O), Morbqr. acutor.. Lab, I, Cap, VII. pag, $ -
E 2



by, dat fcmmigè gelooft hebben , dat de pest te Athenen ontftaan was om dat de Pelopenenfers de putten had vergiftigt. want de menfchen zvaren onkundig van de overeenkomst der pest met het vergif. Galenus is van het zélfde gevoelen (p), wanneer hy de opfteigingen tracht uit te leggen ; hy zegt namentlyk, dat wy befmet zvorden door aandoeningen , die ; uit ons zelve het ge* weid van derzelver oorfprong ontfangen hebbende , gelyk zyn aan die, welke door het gebruik van vergif ontftaan. edoch dat hy gelooft heeft, dat ook de befmetting aldus kan geboren worden , blykt daar uit, dat hy een voorbeeld van een dolle hond heeft by gebragt, om dit gevoelen op te helderen, waar in de fappen van /jet dier tot ze zzvaar bederf 'overftaan, dat deszelfs fpog alleen, zo zy het menfcbelyk lichaam heeft aangeraakt, de (lolligheid verwekt.
■Zo dit alles wel overwogen word, fchynt het my te bewyzen, dat de ziekte in het menfchelyk lichaam zonder eenig vooraf aanweezig zynde befmetting kan geboren worden , en door deeze ziekte nochtans de befmetting worden geboren, welke zich zeer wyd kan verfpreiden , en vermenigvuldigen , wanneer zy eens ontftaan is, zonder eenige bepaling te kennen , byna op dezelfde wys, als uit een allerkleinst vonkje de brand zich zeer wyd kan uitftrekken, zo de brandftoffen niet ontbreekt.
, Want hoe veel wy deeze zaak ook overweegen , wy kunnen niet twyffelen, of de eerfte der ftervelingen die de kinderpokjens heeft gehad , heeft deeze ziekte zonder befmetting gekregen, zo dierhalve deeze ziekte eens heeft kunnen geboren worden zonder andere hoe ook genoemde oorzaken, welke ik gaarne beken niet te kennen, zal zy ook door diergelyke wederom kunnen veroorzaakt worden, al is 'er geene befmetting aanwezende. het is wel gelooflyk, dat die ziekte nu ter tyd door de befmetting wederom uitfpruit, aangezien zy in de groote fteden byna altyd * te
Q") De Locis AfFeftis Lib. VI. Cap. V, Chmer. Tom. VII. p.52*
DE KINDERSOKJE NS.



DË KINDERPOKJENS.
te vinden is, en de befmetting der kinderpokjens lang in zyn geheel en volle kracht kan blyven , gelyk naderhand zal bewezen worden; intusfehen fchynt men niet te kunnen ontkennen, dat ook door den zamenloop van andere oorzaken deeze ziekte zonder befmetting kan verwekt worden, aangezien zy in haar eerfte oorfprong noodwendig aldus heeft moeten ontftaan. het zelfde is waar van de overige ziektens altemaal, die door befmetting van den eenen mensch tot den anderen voortgeplant worden: want de eerfte van alle, die deeze ziekte krygt, kan de befmetting van een ander mensch niet ontfangen hebben; want het is klaarblvklyk tegenftrydig. dit is misfehien de reede, waarom fommige ziektens eertyds bekend, en zeer befmettelyk, nu zich op veele plaatfen geheel niet meer vertoonen : want de befmetting eens vernietigd zynde, zal de ziekte niet herboren worden, ten zy zodanige zamenloop der oorzaken gebeurt, welke dezelve in de eerfte mensch, die dezelve gehad heeft, te weeg gebragt; het geene misfehien zelden gefchied; en in fommige landen waargenomen word , nimmer te gefchieden. hier uit word verftaan , waarom eenige ziektens aan zekere landen eigen zyn, en alleenlyk door de befmetting tot andere landen overgaan, dewyl in dezelve zodanige zamenloop van oorzaken niet is, door welke zy onmiddelyk kan verwekt worden, de melaatsheid der Hebreeërs, in de Heilige Schrift (q) zo naauwkeurig befchreven , befmette niet alleen de menfehelyke lichamen, maar ook de linne en wolle kleederen, ja zelfs bleef zy allerhartnekkigst aan de muuren der huizen hangen: en deeze affchuuwlyke ziekte was zodanig te vreezen, dat men de melaatfche van de omgang met de menfchen
heeft
(f) Levitic. Cap* XIII en XIV,



3«
heeft moeten afzonderen, zelfs de Koningen niet- uitgenomen , en geheele huizen onder de voet halen, opdat de öelinatiny-zicll niet wyder uit zoude breiden, maar men vind zelfs.geen voedhpdeezer ziekte in Europa, ja ook waren 'er andere zoorten vm melaatsheid zeer menigvuldig in Europa, welke vr.n de Griekfche en Arabifche-Geneesheeren zyn belchreven geweest, in- detwaalfde eeuw, ten tyde der kruisvaart, zy begonnen in-de vyf. tiende eeuw minder te worden, en de wreedheid geduurende "de zestiende eeuw allengskens verzwakt zynde , zyn zy in oi^ze eeuw byna geheel v-erdvveenen : waarom de Lazarushuizen , te voren vermenigvuldigd in Europa , op verfcheide plaatfen tot andere dingen zyn gebruikt, de ziekte was door befmetting uit. Syriën en Egypten, na, Europa overgebragt, aldus allengskens verflaauwende. ja de venus ziekte, van gelykeu door befmetting, tot ons overgebragt, begint allengskens zagtaartiger te worden; waar over naderhand breeder zaj gefproken worden.
Somtyds duurt zodadige ziekejyke befmetting geduurende gehe.eje eeuwen, eer dat zy geheel vernietigd,.ten eéneroaal zw.ygt: fomtyds eindigt zy fchielyker, die daagfche pestkoorts dei Engelfcher., de te voren allergezondftc menfchen in weinige uuren wegrukkende , en van Cajus Brittannus zo naauwkeurig befchreven, heeft Engeland in den tyd. van zeventig jaaren vyfmaal aan* getast, maar nu is het over de twee honderd jaaren geleden, dat die ziekte geheel verdweenen is. het blykt dierhalve dat 'er dikwils door oorzaken , welke zo zrgtbaar niet zyn,. dat zy naauwkeurig aangetekend kunnen worden, nieuwe ziektens ontftaan , welke.-zich door de befmetting veifpreiden , en dat die befmetting nu vroeger dan later vernietigd word ; maar als dan heeft men voornamentlyk hoop, dat, zodanige^ z-ick.te-na„ ha.ar einde fnelt, zo deszelfs woede veel'verminderd", en de befmetting l - min-
DE KINDERPOKJENS.
§ 138a.,



DE KINDERPOKJENS.
'minder fehielyk gefchied. die daagfche pestkoorts der "Enge Ifchen, ehgefcch zweet gpüoemt, d'oode fomtyds binnen 't uur ; naderhand verliepen 'er drie uuren tusfchen het begin van de ziekte en de dood ; wanneer zy voorde vierdemaal wederom kwam, duurde de ziekte zes dagen; by de laatfte aanval duurde die zelfde ziekte nog langer, gelyk menby Cajus Brittannus zien kan.
Dit gevoelen fchynt my zeer bewysbaar, om de te voren gezegde redenen, dat deeze kinderpokjens door befmetting na Europa overgebragt zyn geweest: maar aangezien zy nu reeds zo veele eeuwen geduurt heeft. en de alleroudfte befchryvingen van deeze ziekte ons dezelve zodanig vertoonen, als wy dezelve hedendaagsch waarnemen, nochte zy van haare wreedheid tot nog toe verloren fchynt te hebben, fchynt het met regt te vreezen te zyn, dat deeze aan het menfchelyk geflacht zo nadeelige ziekte zo fehielyk niet vernietigt zal worden ; vooral , dewyl zekere proefondervindingen (van welke naderhand zal gefproken worden ,) leeren, dat de befmetting der kinderpokjens lang bekwaam kan blyven om de ziekte voort te zetten, nochte wy zyn toe heeden toe zeker, hoe veel tyd 'er vereischt word, dat dezelve in de lugt verdwync, of geheel machteloos worde, zo men nu tevens in aanmerking neemt, dat die befmetting der pokjens een ongeloofiyke kracht heeft om zich te vermenigvuldigen , zal dit gevoelen nog meerder bevestigd Worden, het kleinfte druppekjen etters zekerlyk , waarin deeze befmetting zit, aan een verfche en vochtige wond toegebragt, verwekt deeze ziekte in een zeer gezond mensch, zo dat hy in twee weeken tyds geheel met pokjens met etter vervult, overdekt is, van welke etter wederom het kleinfte druppekjen de ziekte kan voortplanten : buiten dat zetten de enkele uitwaasfemingen van een mensch aan de kinderpokjens leggende, de ziekte vóórtgelyk door zekere en zeer talryke geneeskundige waarnemingen blykt, dat verfcheide befmet
39



4o
DE KINDERPOKJENS.
$. 1382.
{met zyn geweest, die alleen maar in de kamer of het huis , alwaar zodanige- zieke lag, zyn getreeden. ja dat meer is, ik nebbe gezien dat geheele fchoolcn befmet wierden, wanneer een kind van dteze ziekte genezen, maar nog afzigtig door de nog overgebleve vlakken op de oppervlakte van de huid , begonnen had met zyne medefcholieren zyne gewone oeffeningen te hervatten, ja zelfs houd het vergif deezer befmetting mètop naar de dood, gelyk uit de te voren aangehaalde gevallen gebleken heeft, welke leeren, dat het lyk van een mensch, aan deeze ziekte geftorven, nadeel heeft gedaan, een kindje van zes wecken was aan deeze ziekte geftorven , en ik had toen ter tyd no"- geen ander in de ftad aan de kinderpokjens ziek zien leggen , offchoon ik een vry talryke oelfening der geneeskunde had; het wierd met bloemptjens verfiert, en volgens 's lands gebruik, worden *er verfcheide uit de buurt verzogt, om het lykjen te zien, dat in een ruime kamer ten toon ftond, en wel in zodanige, waar in het niet geflapen had terwyl het leefde , ja zelfs redelyk ver van dezelve afgelegen : weinige dagen daar naar zyn zy alle , die de pokjens nog niet gehad hadden, en die gekomen waren om te zien, alleenlyk maar weinig tyds aldaar verbleven zynde, door deeze ziekte aangetast, aangezien dat uit het "allerkleinfte deeltje etter het lichaam van een allergezondst mensch zodanig veranderd kan worden, dat het ten tyde van de ziekte, naar de genezing, ja naar de dood, geheel befmetting i.s, en wel zodanige, welke aan onderfcheide zaken kan vast blyven zitten, en deszelfs kwaadaardigheid langen tyd bewaart, blykt het genoeg , Boe weinig hoop 'er overig is, dat deeze ziekte ophoude. maarzo dit immer gebeurde , zoude men niet zonder reede kunnen hópen, dat "de ziekte eindelyk zoude ophouden, aangezien het door geene vaste waarnemingen blykt, dat de kinderpokjens van zelfs en zonder befmetting in Europa zyn ontftaan, en
het



5.1382..
DE KINDERPOKJENS.
41
het veel geloof baarder fchynt; dat zy door befmetting uit andere landen tot ons overgevoerd zyn.
Maar dewyl de Geneesheeren waarnamen , dat de duizendfte geheel zyn leeven naauwlyks van deeze ziekte bevryd bleef, de vruchten in 's moeders lichaam fomtyds befmet zyn geweest, deeze ziekte geduurende geheel het leeven van de geboorte af tot aan de hoogde ouderdom voor die geene te vreezen was, die dezelve nog niet gehad hadden, hebben zy beginnen te geloven, dat het voedzel deezer ziekte, met den mensch geboren, in het lichaam fchuilt, en dat fomtyds langen tyd, eer het werkzaam worden de ziekte voortbrengt, dit gevoelen behaagde voornamentlyk die geene, die ftaande hielden dat zy zo oud was als het menfchelyk geflagt.
Rhazes, die van zich zelf gstuigt, dat hy de eerfte is, die duidclyk over deeze ziekte heefc gefchreeven (V), heefc zodanige ingebore befmetting van de moeder op de vrugt onderftelt , op dien tyd afgeleid , wanneer de vrugt nog in de baarmoeder zit, en dat op dezelfde wyze, wanneer het werkzaam word het bloed zoude zuiveren, als de troebele fap der druiven door de gesting in klaare en welriekende wyn, de dikke droesfem 'er afgefcheiden zynde, verandert word. aangezien nu dat de proefondervindingen leerden , dat de geboren wordende mensch fomtyds in de baarmoeder zelve door deeze ziekte word aangetast, de jonge kinderen het meest door dezelve worden aangedaan, de geene die eens deeze ziekte doorgeftaan hebben, naderhand van dezelve bevryd zyn, heeft veele het gevoelen behaagt , ja men ftelde eertyds byna over 't algemeen vast, dat zodanige ziekachtige hevel, door de moeder aan de vrugt medegedeeld, nu vroeger,
CO Freind Hift. of Phyflck Tom, II. pag. 190. Vyfde Deel. F



42 DË KINDERPOKJENS. $.1382.
ger, dan later werkzaam word, deeze ziekte verwekt, en door de ziekte zelve die hevel uit het lichaam gejaagt word , al het bloed, van al het kwaad dat in het zelve is , gezuiverd word , en dus den mensch, die eenmaal deeze ziekte doorgeftaan heefc, daarnaar geduurende zyn geheel leeven van dezelve bevryd is., dierhalve hebben zy gelooft, dat de kinderpokjens een natuuriyke en als een nuttige affchuiming van het bloed was, waar door die alleen maar ttierven, die by ongeluk een feherper foort van hevel in zich hadden; ofwel eene te groote hoeveelheid van dezelve; of eindelyk, 'indien het lichaam zo zwak was, dat het de beroeringen, ten tyde van deeze affchuiming verwekt, niet konde doorftaan.
Maar aangezien de maandftonden by veele een kwade naam hadden, erfnatuurlyker wyze geduurende de geheele zwangerheid gewoonlyk tegengehouden worden, op dat zy aan den toekomenden tot voedzel verftrekken, hebben zy gelooft, dat daar uit iets kwaadaartigs aan het bloed en de fappen van de vrugt wierd meedegedeèld, het geene naderhand door de zuivering, welke door deeze ziekte gefchied, uitging, maar wat men van den aart van het maandelyk bloed moet gevoelen, is gezegd geweest in het hoofddeeltje van de ziektens der maag' dèn; en als toen heeft het gebleken, dat de kwalen , welke op de onderdrukking der maandftonden volgen, niet van eenige kwaadaartigheid van het maandelyk bloed afhangen, maar verre aan andere oorzaken moeten toegefchreven worden, andere hebben gewilt, dat het vogt van hetlamvlies, waar in de. vrugt zwemt, en het geene zy geloofden tot deszelfs voedzel fe dienen, de oorzaak was: andere namen in aanmerking, dat de navelftreng naar de geboorte op eenige wydte van de na~ vel gebonden wierd, en dat het gedeelte, dat tusfchen de band word bevat, uitteert en verfterft, en hier uit geloofden zy dat
iets



5.138a. PE KINDERPOKJENS. 43
iets nadeeligs aan het bloed van de vrugt wierd medegedeeld, dat naderhand deeze zieklyke hevel uitmaakte, ik heb de Schryvers van deeze gevoelens niet aangehaald , om dat zy al te menigvuldig zyn, gelyk aan een iegelyk in de leezing der geneeskundige boeken ervaren, genoeg bekend is. maar offchoon zy onderfcheide van gevoelen zyn geweest omtrent de eerfte oorfprong van dit voedzel of deeze zieklyke hevel kwamen zy nochtans daar in genoegzaam over een, dat dezelve , hoedanig zy ook zyn mogt, aan de vrugt, nog ia de baarmoeder zynde , word medegedeeld, en langen tyd in het lichaam verholen kan blyven eer dezelve werkzaam word.
Zy zagen ligtelyk dat dit niet heeft met de omlopende fappen vermengt kunnen blyven, want als dan zoude het in korten tyd uit het lichaam verblazen hebben moeten worden, of ten minften konde men niet bevatten, op wat wyze deeze hevel geduurende zo veele jaaren krachteloos zoude kunnen blyven , onveranderd nochtans, en bekwaam ter zyn er tyd de ziekte voorttebrengen, zo zy geduurig met de omlopende fappen door de vaten rondgevoert wierd. daarom zyn zy genoodzaakt geweest fomnrge plaatfen in het lichaam te veronderltellen , in welke dit met den mensch gebote voedzel deezer ziekte vryelyk konde fchuilen. de vermaarde Hofman (s) ftelde : dat dit eerfte .vlug en vergiftig fap wet'uit .het bedorve en onzuivere gylachlige zenuw waterachtig fap van de moeder ontfond, maar met eenige lymachtigheid omwonden, en vast in fommige buisjens ingepropt, zich zo lang verfchuilt 5 tot dat het in een gestende zich zelf vermenigvuldigende beweeging, van andere oorzaken word afgeleid, in de fappen word ingedrongen , en als door een affcheidende affchuiming uit het lichaam zv *rd gejaagt. hy heeft gelooft, dat fommige buisjens van het rugmerg die verftopt zyn, een fchuilplaats aan dit vergiftig fap verftrek-
ken,
0) Medic, Syftem. Praft. Tom. IV. pag, 144»
F a



44
DE KINDERPOKJENS.
ken, om dat het rugmerg met het hoofd het eerst in de kleinfte onvolvvasfe vrugt aan de zintuigen voorkomen, en groot zyn ten aanzien der overige lichaams deelen , welke naderhand agtervolgens te voorfchyn komen, maar in het onderfte gedeelte van het rugmerg heeft hy deeze fchuilplaats geftelt, om dat de beginnende ziekte fomtyds het geheele zenuwgeftel verftoort, door daar op komende ftuipen en ylhoofdigheden : het zelfde heeft hy geloofd dat de pyn in het hooft, de rug, de lendenen , een byna onaffcheidelyke metgezel der beginnende ziekte, het zelfde getuigde.
De door een veeljarige en gelukkige oeffening in de geneeskunde beroemde Violante, heeft de fchuilplaats van dit ziekelyk voedzel, in de zvvaare galdoosjens, of nierklieren, geftelt, of heeft ten minfte dit gevoelen reeds eertyds van IVilliftits voorgeftelt, tot fterkfte verdeedigd (f). maar hy tracht dit voornamentlyk te bewyzen, om dat de ontleedkundige en de kenners van de natuurlyke gefteldheid van 't menfchelyk lichaam nog geen zeker gebruik aan deeze deelen hebben kunnen toevvyzen, en die zwarte gal doosjens zo veel te groter zyn, hoe den mensch nader aan zyne oorfprong is; maar verminderen wanneer den mensen ouder word, en in de ouderdom byna geheel verdwynen. daar en boven word een zwart fap in dezelve gevonden , welke hy voor het voedzel van deeze ziekte houd ; edoch hy heeft vastgefteld, dat de befmetting der kinderpokjens dit fap alleenlyk maar in beweging brengt, maar ik moet, met verlof van zo groote man , bekennen, dat my dit gevoelen niet zeer behaagt, 'er worden zekerlyk verfcheide deelen in het menfchelyk lichaam gevonden , welkers gebruik nog niet geheel doorzien is , en mooglyk door de nakomelingen zal ontdekt worden ; welke van gelyken grooter zyn in de vrugten en kleine kinderen ; door 't overige beloop van het leven allengskens afnemen , en eindelyk vernietigt
, ■ - ■ ■ - VVO.?-'
(O Violante de variol.. & morbill. pag. 22. & fequentibusv



J.i38a. DE KINDERPOKJENS. 45
worden, de borstklier is zodanig deel b: v:, van welkers gebruik wy nog niet zeker zyn : ja wy weeten nog niet zeker wat de darnifcheil klieren tot de gylmaking eigentlyk toebrengen , en deeze groot in de kinderen , worden in de hooge ouderdom lbmtyds geheel vernietigd, zouden zy daarom de zitplaats zyn van dit voedzel? ik beken dat zy dit zwarr fap niet hebben, maar het is niet zeker , dat het voedzel der kinderpokjens zwart van couleur moet zyn.
'Er zouden buiten dat veele en zeer zwaare moeilykhedens tegen dit gevoelen geftelt kunnen worden: want daar uit zoude volgen , dat deeze ziekte zo oud was als het menfchelyk geflagt, aangezien ieder mensch een plaats, dit vergif verbergende, by zich zoude dragen; maar uit het te voren gezegde heeft gebleken, geloof ik, dat dit gevoelen niet zeer bewysbaar is. daar en boven , dewyl de zwarte galdoosjens grooter zyn in de kinderen, en allengskens door de jaaren verminderen , zouden de kinderpokjens voor hun dodelykcr moeten zyn, als voor volwasfene; het geene tegen de geneeskundige waarnemingen ftryd: ja die ouderdom word voornamentlyk voor de inenting der pokjens uitgekozen, welke tusfchen het vierde of vyfde jaar en de rypheid komt. men neemt in de kinderen zo menigmaal hevige tusfehenpozende, ja fcherpe koortfen waar; zoude als dan het vergif, in de nierklieren verborgen zynde, niet opgewekt en werkzaam gemaakt moeten worden? de befmetting is genoeg om deeze ziekte ook by allergezondfte menfchen voort te brengen, waarom zullen wy dan een andere onzekere oorzaak ftellen, dewyl wy zien, dat ook in andere befmettelyke ziektens de befmetting genoegzaam is. want niemand zal ligtelyk geloven, dat 'er een vooraf weezend ziekelyk voedzel in het lichaam vereischt word, dat iemand van een dolle hond gebeeten, dol worde , dat iemand de pest kryge, die met de geene, aan deeze ziekte leggende , om heeft ge-
F s gaan,



46 DE KINDERPOKJENS. .§.1382,
gaan, dat iemand de drek., van een aan 'de roC.de lo^p leggende , befchouwende, dezelfde ziekte.kryge. zo dit alles naauwfceorig overwogen word , zal dit gevoelen niet ligtelyk behagen, het geene vastftelt , dat door een natuurlyke wet ineen Volmaakt en gezond menfchelyk lichaam, en van deszelfs oorfprong af, een zaad gemaakt word van een toekomende ziekte, en dat dit aldaar onveranderd, en nochtans krachtdadig, tot de hoogfte ouderdom kan blyven; aangezien door de wen. kingen, zelfs van het leven en de gezondheid, alles in ons geduurig word afgewreeven, en door 't voedzel herfteld , de vaste deelen van het lichaam zelfs niet uitgenomen (#). maar de wydberoemde Hah?i (w), verdeediger van de oudheid deezer
vipL-tP . lippfr rrn nipnu/lfno- ppn nnrlpr Jfprflplypl *rori rlp Hn.
d.erpokjens voorgefteld, het geene ook zoude bevestigen, dat
deeze ziekte zo oud was ais het menichelyk geüagt, en dus altyd in weezén was geweest, ja dat meer is, hy heeft de kinderpokjens byna uit het getal der ziektens willen neemen , vastftellende, dat de pokjens een foort van ontvouwing van het menfchelyk lichaam is (x) , waar door nieüwe bloedvatjens in
het vel voor den dag komen , welke tot nu toe omwonden verholen waren gebleven , en nu ontvouwt bekwamer worden om hunne werkingen uit te oeff:nen. want hy tracht uit de tweevouwdige tandkryging, dewyl de eerfte beginzelen van de tweede tanden , zelfs reeds in de misgeboortens worden gevonden, als ook uit die allergrootfte verandering, welke aan het menfchelyk lichaam te beurt valt in beide de gedachten , omtrent de tyd der rypheid, te bewyzen, dat 'er zodanige verfcheide eerfte beginzelen van toekomende dingen in het men-
fche-
(") H. Roerhaavc Inftit. §. 476.
) Variolarüm ratio &c. Wratislavia; in 4°.
(V) Ibidem pag. n.



$.I382.
fchelyk lichaam worden gevonden, hy fchrylt aldus : ik heb namentlyk eindelyk begrepen , dat die pokpuistjens zelve zuaarlyk zo veel barende botten zyn van de flagaders, van derzelver Uikjens onder het vel bedekt, en na by zynde aan der zelve ont~ vouiving nitgefchoten. door welke, door het groeijen van het lichaam, de fcheerzels van de vermeerderde boven einden der vaten , voortkomen; blaasjens vormen , de aaneen houding van de opperhuid met de huid ontbonden zynde; en in deeze als zo veel kelken eenigen tyd bezvaart verfchmlen, en door de goedaartige toevloeijende fap gevoed, daar uit een bekwame rypheid beko men , en de vrye toegang der lugt zonder kwetfng verdragen, het geene op een oogenblik gelukkig te weeg gebragt zynde, de zelfde uitbottingen der kinderpokjens , tot nu toe gelyk toegetrokke bloemen gefloten, deszelfs lippen vaneen gefcheiden zynde, zich opfperrende, toelaten dat de overvloedige vogtighèden uitwaasfemen ; dan eindelyk als onnutte kransjms afvallen , de vaten zelve, door zodanige manier van bloeijen ivedergeboren, en het nieuwe vel verminderd, bekwaam laten om hunne werkingen te volbrengen (y). want hy heeft gewilt, dat gelyk de botten de tedere deelen van de plant, aan hunne ontvouwing na by zynde, bewaren, de kinderpokjens van gelyken ophopingen van geboren wordende vaten zyn, na by" zynde aan hunne ontvouwing , en dus volkome tot het zelfde gebruik gefchikt in den mensch, als tot het welke wy weeten dat de botten der boomen gefchiktzyn (z). ja gelyk de botten der boomen fomtyds door een zalfagtig fap beftreeken verdeedigd worden, welk vogt dikwils een zonderlinge reuk van zich geeft, dus worden de pokjens die op 't uitkomen ftaan, of nu reeds uitkomen, van een zonderlinge reuk verzeld,. geheel van die ftank onderfchei-
den,
O) Variolarüm ratio &c. Wratislaviaj 1751.. in 40, pag. 12. (s) Ibidem pag, 30*
DE KINDERPOKJENS.
47



48
den, welke een teeken van het bederf is , en hoedanig de verzwore plaatfen van zich geeven, of de korften met bloedige etter bevogtigd, en de etterende kinderpokjens zelve (#). maar de etter der kinderpokjens, te wetten de goede, welke hy het vogt der pokjens noemt, gelykt een fuort van lamvlies vogt, die onvolwasfe vrugten der geboren wordende flagadertjens omvangende, koefterende, voedende, door den tyd volmakende (b). en gelyk de kelk in de bloemen tot dit einde dient, op datzy de nog tedere fprniten tegen de kwellingen der lugt verdeedige, daar naar, dezelve nu vaster geworden en uitgefpreid zynde , valt dit voortaan onnodig bolwerk; gelyk de fierlyke Dichter alleraangenaamst heeft gezongen (c);
Omnis enim Ferno fpes eft in flore : tenellum Hinc folers natura fovet, ramoque comanti Et duro calicis munimine vejiit, hiantem Dein modice jubet, explicitas evolvere /rondes, Nee totos aperire finus, fed difcere fenfim Frigora notie pati, calidoque ojjiiefcere foli;
Dus houd hy ook de afvallende korften der pokjens voor verdorrende kelken der pokjens; welke hy waargenomia heeft, dat de kinderen niet zonder vermaak opè'eten, en hy heefc gewilt, dat door zodanige onfehadelyke ongewone lekkerny alle agterdenken van een vergiftige hoedanigheid van het fap der kinderpokjens verwyderd word (d). intusfchen is het zeer zeker, itet
de
O) Ibidem pag. 3a.
(b~) Ibidem pag. 37.
O) Vanier. Pra;d. ruft. Lib. V.
(W) Hahn. ibid. pag. 41.
DE KINDERPOKJENS.



$.1382. DE KINDERPOKJENS. 49
de ziekte hier door kan voortgeplant worden, offchoon de geene die eens dezelve gehad hebben , dezelve zonder nadeel verdragen.
Hy heeft uit dit alles befloten (Y), dat het buiten alle twyfFel was, dat het geheele zamenftel der huid door de kinderpokjens vernieuwd wierd. maar wanneer de wydberoemde Schryver li<nelyk zag, dat 'er van de te zamenvloeiende pokjens , zo dikwils dodelyk, en altyd gevaarlyk , een fterke bewysreden tegen dit gevoelen konde gefteld worden, heeft hy getracht deeze knoop door 't volgende te ontbinden : de ziekte der te zamen vloeijende pokjens is waarlyk van de ziekte der onderfcheide pokjens onderfcheiden, gelyk de moeilyke en huitennatuurlyke haaring van de gemakkelyke en natuurlyke. en dus zullen by ons de te zamenvloeijende pokjens, moeilyke pokjens zyn, of een moeilyke ontvouwing van de bloedvaten van de huid, waar door der zeiver bloeijende werking, door de hoeveelheid, nabyheid, te zamenvloeijing der te harde, of door eenige vreemde kzvaadaartigheid te onderkenne puisten, nu geheel machteloos word, dan door de zich daar door verhef ende wreede toevallen door 't geheele beloop der pokjens verftoort word ("ƒ)• en wanneer hy in aanmerking nam, dat daar en boven de overgrote verftoringen van geheel het lichaam konde tegen geworpen worden, als ook de zo dikwils ongelukkige uitgang der te zamenvloeijende pokjens, als geheel vervreemd zynde van de nuttige ontvouwing der bloedvaten in de huid, welk volgens de wetten der natuur uit dit veronderftelzel zoude gefchieden, heeft hy ook deeze moeilykheid getracht te boven te komen, wanneer hy alle deeze kwalen aan de algemeenheerfchende kwaadaartigheid toefchreef, welke te zamen liep met deeze natuurlyke ontvouwing der vaten, zeggende : als dan gebeurt het de geene die aan de kinderpokjens leggen alleen door defchuld van zodanige algemeenheerfchingen , gelyk aan de bloeiende tui-
60 Hahn ibid. pag. 43. (ƒ) Ibidem pag. 56.
Vyfde Deel.
G
nent



DE KINDERPOKJENS.
tien, de groenende bosfehen, de vrvgtbare akkers ; door het /legt •voerder vergaan de bloemen, bladeren, vrugten. worden de tuinen, de bosjchen en de akkers verwoest; maar door geene de minfte fchuld van den Hovenier of van de akkers, alleenlyk maar door de fehuld van het ft egt e zveeder (g).
Met zo veel moeite heeft die wydberoemde Schryver getracht dit nieuw gevoelen, dat hy van de kinderkokjens heeft voorgefteld, te bevestigen ; het geene my nochtans, alles naarftiglyk onderzoekende, altyd verftandiger dan waarachtig heeft toegefcheenen, nochte ik twyffel niet, of het zal zodanig aan veele toefchynen. alle de Geneesheeren komen daar in overeen, dat de kinderpokjens, alles gelyk gefield zynde , zo veel te ligter en min gevaarlyk zyn, hoe veel minder pokjens zich uitwendig vertoonen: die zouden zekerlyk gelukkig zyn, by welke die natuurlyke ontvouwing der bloedvaten in het vel min volmaakt gefchiede, en ik geloof niet ligtelyk dat iemand door een zwaare ziekte een grooter volmaaktheid der vaten van de huid zoude willen koopen. maar ook bezetten de pokjens de inwendige deelen, gelyk naderhand zal beweezen worden , welke een geheel onderfcheide maakzel hebben als het vel. zoude ook aldaar op hoop van de ontvouwing der vaten, deeze fcheuten , als dan zo ongelukkig, voor den dag komen? zy bezetten de neusgaten inwendig, de keel, het voorhangzel van het verhemelte enz., alwaar geheel geen vel is. in de zeer hooge ouderdom fchynt het drooge en bleeke vel geheel niet bekwaam, dat het de botten der vaten die ontvouwen moeten worden , zoude voortfioten, en eventwel blyft deeze laatfie tyd van 't leven niet vry van de kinderpokjens. dat de etter der pokjens zekerlyk befmettelyk is , leerd de inenting der kinderpokjens, nochte zy is niet zeer zagt, aangezien dewondjens, welke met deeze etter bevogtigd worden, fomtyds tot moeilyke zweeren overgaan, van deeze zelfde etter
in
Xi) Ibidem pag. 84»
5o
§.1382.



DE KINDERPOKJENS.
5*
in het bloed opgezogen , ontftaan allermoeilykfte kwalen, en , zo deeze etter wederom op nieuw door verplaatfing na andere plaatfen word afgezet, veroorzaakt zy niet alleen kwaade zweeren, maar eet ook de beenderen uit door beenvreeten. ja zelfs de uitgedroogde korften der pokjens, namentlyk de verdroogde kelken der botten van de huid, volgens het gevoelen van de vermaarde Schryver, zyn befmettelyk , en volgens de manier der Chineezen, inwendig aan de neus toegevoegt, verwekken zy de ziekte, by welke weinige , nochtans waare en opregte pokjens zyn voor den dag gekomen, worden niet wederom door de befmetting aangedaan, zelfs niet door de inenting , in een vogtige en bloederige wond gedaan, offchoon 'er nog ontallvke vaten te ontvouwen overig zyn.
Dit en meer andere dingen had ik deeze uitmuntende man tegenworpen, wanneer hymy door een brief allervriendelykst myn gevoelen over dit nieuwe leerftelzel der kinderpokjens verzogt te weeten; deeze moeilykheden eventwel hebben niet kunnen te weeg brengen, dat hy zyn gevoelen zoude veranderen , en wy zyn verfchillend van gevoelen en eensgezind van gemoed gebleven , aangezien ik een vriendelyke en nuttige briefwisfeling met deeze zeer geleerde Geneesheer heb onderhouden , zo lang hy geleeft heeft, weinig tyds voor zyn dood heeft hy een andere verhandeling (F) gefchreeven, waarin hy niet alleen zyn gevoelen verdeedigd heeft, offchoon ook wydvermaarde mannen tegengeworpen hebben, dat geheele volkeren geduurende geheele eeuwen niets van de kinderpokjens hebben gewaar geworden, en dat zy deeze ziekte naderhand alleenlyk door de befmetting hebben gekregen, en wel dodelyk by veele; maar ook tracht hy te bewyzen, dat de zenuw watervaten van het vel door de mazelen worden ontvouwen, even eens gelyk de bloedvaten der huid door de
pokC/O Morbilli variol, vind. delineat. a Jo. Goth. de Hahn Wratislav. 1753.
G a



5*
pokjens wierden ontvouwen; en daarom heeft hy de mazelen de befchermers der kinderpokjens genoemd, om dat hy geloofde dat door deeze zyn gevoelen van de pokjens ten fterkfte bevestigd wierd. ja hy fiond zo vast op dit gevoelen , dat hy de befmetting over een geheel land, een te voren onbekende ziekte verfpreidende, niet meer verwonderde dan een vrugtbaar en voortbrengend palm bosch, door het poeder der middelfte knopjens (i) ; daar naar voegt hy 'er het volgende by: ik konde fchynen met eenernflige zaak te willen fchertfen door dit te bevestigen, ten zy ik zeer wel wist dat de pokjens de bloemen waren van het menfchelyk lichaam , en ten zy ik in 'e openbaar zodanig iets tegen een geheel leger van anders gevoelende zonde hebben durven feilen, dat de nagedagtenis des uitmuntende mans, welkers herdenken by alle goede menfchen van waarde is, het my niet ten kwaade duide, zo ik my by de menigte, die anders gevoeld, gevoegt heb ; en door de dwaaling van zo grote man gewaarfchouwt, zal ik , zo ik hoop, vermyden, dat ik niet toegeef aan die uitgezogte gevoelens-verklaringen, wanneer ik de befchryving der ziekte, en derzelver genezing, zo veel ik kan, tracht uitteleggen, voor 't overige bevatten die twee verhandelingen zeer veele allerleezendstwaardige zaken, getrouwe waarnemingen , en naauwkeurigebefchryvingen van beide de ziektens, geduurende derzelver geheele beloop.
Ik geloof, zo het geene tot nog toegezegd is geweest, naauwkeurig overwogen word , 'er geen de minfte twyffel kan blyven over de voortplanting der kinderpokjens door de befmetting. nu volgt 'er, dat wy in aanmerking nemen, langs welke weegen dit van een mensch, aan de kinderpokjens leggende, tot het lichaam van een ander gezond mensch word afgeleid. * Dat deeze befmetting in de lugt kan zweeven , en te gelyk met de lugt ingeademt, het lichaam ingaan, leeren ons zeer veele waarnemingen, want veele zyn door deeze ziekte befmet geweest,
CO Ibidem pag. 18. 19.
DE KINDERPOKJENS.
5.1382.



5.1382.
DE KINDERPOKJENS.
53
weest, wanneer zy in de kamer van zodanige zieke zyn gekomen , offchoon zy op geenerlei wyze de ziekte hebben aangeraakt, of niets behandeld hebben, dat van de zieke eerst was aangeraakt geweest: ja fommige hebben de kinderpokjens gekregen , wanneer zy naauwlyks de voet op den drempel hadden gezet, van het huis waar in zodanige zieke lag. maar zelfs naar de dood verfpreid het dode lichaam nog de befmetting door de lugt, gelyk gezegd is geweest, maar zo zy in de lugt zit, en met de lugt vervoerd word, moet zy dun en vlug zyn , en dus zoude die befmetting met de lugt ingeademt, op nieuw wederom met de lugt uitgeademt kunnen worden, en dus uit het lichaam uitvallen.
Maar men moet aanmerken, dat de mond, de neus, delongpyp, de longen, de maagh, de darmen, welke plaatfen altemaal de ingeademde of doorgeflokte lugt vrylyk ingaat , altyd bevogtigd worden door een glad en llymerig vogt, welk door deszelfs lymigheid deeze befmettingen kan inwinden , offchoon zy uit hunnen aart allervlugst zyn; het geheele vel is vettig, van gelyken aan de vrye toegang van de lugt altyd blootgefteld ; en dus fchynt het niet onbewysbaar, dat de befmetting der pokjens aan het fmeerige vel kan vastzitten , en aldus de ziekte voortplanten, men heeft beproeft, om zonder toegebragte wond, door de enkele toevoeging van de pokëtter, aan het geheel zynde vel, de kinderpokjens te verwekken, en by veele is de zaak van goed gevolg geweest, wanneer deeze pokëtter door een vasthoudende plyfter op de plaats gehouden wierd (kj. intusfchen is deeze proef niet by alle gevolgd, en het fchynt waarfchynlyk, dat de befmetting zo ligt niet door de inademing of doorflokking word mede.
ge-
<T) Journ. Britann., Mars, Avril, 1754. pag. 417.
C 3



54 DE KINDERPOKJENS. §.1382.
gedeeld; 'er kan ook eenige twyffeling blyven, of de befmettelyke ukvloeizels door de inademing niet op dien tyd ontfangeu zyn, wanneer de pokëtter aan de huid toegevoegt wierd. fommige waarnemingen nochtans fchynen te leeren , dat deeze befmetting fomtyds aan het vel vastkleeft, en daar naar de ziekte voortbrengt, ik heb fomtyds gezien , dat by de geene die volmaakt gezond waren, zich een eenig puistjen in de huid verhefte, rood wierd, veretterde, en het vel vry diep uitat, een vry aanmerklyk lidteeken agter latende : weinig dagen daar naar volgden de kinderpokjens met alle deszelfs toevallen, ik heb van andere Geneesheeren gehoort, dat zy het zelfde ook fomtyds hebben waargenomen; ja de vrouwen , die gewoon zyn zorg te dragen voor de geene die aan de pokjens leggen , noemen gewoonlyk deeze puistjens moederpokken , als voortbrengfters der pokken in kort zullende volgen , en zy voorzeggen ftoutmoediglyk, dat de ziekte zal volgen, meestal verfchynt gewoonlyk zodanige puist in 't aangezigt, byna altyd alleen, zelden zyn'er twee of meer; ten minften ik weet niet, dat ik 'er immer in de oelfening der geneeskunde meer dan twee heb gezien , en zy laten altyd een lelyker lidteken agter als de kinderpokjens zelve, daarom heb ik begonnen te denken, of het befmettelyke befmetzel, op een kleine plaats van de huid vastzittende, zodanig zweertjen mooglyk niet zoude verwekken , de vogten hier na toe vloeijende bennetten, en dus naderhand de ziekte verwekken ; ten minften wanneer de inënting der kinderpokjens beproeft word, beginnen de lippen van het toegebragt wondje ontftoken te worden, fcheiden van elkander af, de verzweering volgt, en het kleine wondje ontaart in een diepe en vry breede zweer (/_). Maar deeze befmetting fchynt, aangezien zy door de lugt kan
zwee-
(O Academ. de Chirurg. Tom, II. pag. 558.



$.1383. DE KINDERPOKJENS. 55
zvveeven, en als dan door de zinnen niet bevat word , zeer dun te zyn , het geene zekerlyk ook verder door onmiddeiyke proeven word bevestigd, eettyds wierd de verfche etter uit eenpokje gedrukt, aan het toegebragt wondje toegevoegt, en men droeg zorg, dat dit zonder aanmerklyketusfchenpozing gefchiede. maar dewyl"'er altyd geene by de hand waren die aan de pokjens lagen, aangezien de inenting der kinderpokjens voornamentlyk in Engeland zeer toenam, heeft men een gemakkelyker wyze beproeft: men heeft namentlyk draaden met pokëtter bevogtigt; deeze uitgedroogt zynde , konden geduurende eenige maanden bewaart worden, zonder dat de krachten der befmetting iet het minfte verminderden, zodanige draad, met de befmetting doortrokken, wierd in het wondje gelegt, wierd met een klevende plyfter bedekt, en de ziekte volgde 'er op. hoe veel nu is het dat door de kleine langte van dusdanige draad kan bevat worden, niettemin word dit weinige geheel door de opzuigende aders opgezogen : ja de proefondervindingen hebben geleerd, dat een kort verblyf van de draad, met de befmetting der kinderpokjens doortrokken, in het wondje, genoegzaam is. het is zekerlyk genoeg geweest cm de ziekte voort te brengen, wanneer de wond maar eens met een kusfentje, dat pokëtter bevatte, gewreeven wierd (m). men zet een vrouw, draaden, met pok etter doortrokken, in de wond ; een weinig daar naar krygt zy berouw, de inënting beproeft te hebben; zy neemt'er het beflag af, neemt 'er de draden uit, legt andere zuivere in de wond, en maakt dit wederom vast met het gewone beflag , zonder de Geneesheer te waarfchouwen zulks gedaan te hebben, vreezende dat zy voor ligtzinnig zoude aangezien worden, en hopende nog niet befmet te zullen zyn, nochtans volgd de ziekte, van welke gelukkig genezen zynde, zy het bedrog heeft beleeden.
Het
(«0 Kirckpatrick on inoeulation pag* 155*



5*
DE KINDERPOKJENS.
Het blykt dierhalve, dat, dezwaare ziekte te verwekken, het allerkleinst druppeltjen pokëtter genoegzaam is: maar deeze etter fchynt maar de aanvoerder der befmetting te zyn ; welke door deszelfs kleinheid alle verbeelding te boven gaat. maar het wonderlykfte fchynt te zyn, dat een grooter hoeveelheid van befmettelyke ftof, het gezonde lichaam toegevoegd , geen moeilyker ziekte veroorzaakt, in Griekenland hebben zy talryke infnydingen of fteekingen te werk gefteld, en zy bevogtigden ieder wond afzonderlyk met een aanmerkelyke hoeveelheid pokëtter , nochtans fchikte zich de ziekte meestentyds ten beste, wanneer zy in Engeland tot deeze proeven, menfchen tot de dood verweezen, gebruikten, wierden 'er aan een iegelyk drie plyfters , met veel etter doortrokken, toegevoegt, en nochtans ontkwamen zy alle het gevaar (n). wanneer de inënting der kinderpokjens in drie kinderen wierd te werk gefteld, twyffelde men , of de jongfte van deeze de ziekte zoude krygen, dewyl de wond minder ontftoken fcheen, dan by de twee andere , daarom heeft men de befmetting vernieuwt, nochtans kreeg hy de pokjens niet fchielyker dan de andere , ja hy heeft een minder getal puistjens , en ligter toevallen gehad (o). in tegendeel heeft de allerkleinfte hoeveelheid pokëtter fomtyds gevaarlyke , ja dodelyke kinderpokjens voortgebragt. het blykt dierhalve, dat een ongelooflyk klein deeltje der befmettelyke ftof genoegzaam is, om de ziekte voort te brengen, en dat een ruime hoeveelheid de ziekte niet verergert.
Intusfchen kan die befmettelyke ftof, zo dun , dat zy in de lugt kan vervliegen, zo fyn, datzy alle de zintuigen ontvlugt, aan andere lichamen vast blyven zitten, en lang bekwaam blyven om de ziekte voort te brengen, wanneer een vrouw het hembd
van
<V) Ibidem pag. 162. 00 Ibidem rag. 166.



5.1382.
DE KINDERPOKJENS.
van een jongeling, die in Denemarken deeze ziekte hadde gehad, op de Ferroënfche Eilanden, wascht, word zy befmet, en de ziekte word voortgeplant, een groote nederlaag doende: ja, wanneer een meisje eenige dagen de brief van haar broeder aan deeze ziekte leggende, gefchreven, by zich draagt, word zy door de zelfde ziekte aangetast, alhoewel 'er op de plaats daar zy was, geene kinderpokjens in 't geheel wierden waargenomen (p). een man in de kamer komende, in welke drie maanden te voren iemand aan deeze ziekte had gelegen, word befmet. een Heelmeefter een vrouw de ader openende met een lancet, waar mede hy voor negen dagen de rype kinderpokjens doorgeftoken had , wierd deeze vrouw weinig tyds daar naar door de kinderpokjens aangetast (q). men heeft geduurende verfcheide maanden de draden door de pokëtter bevogtigt in een wel geflote doos bewaart, en de verfche wond toegevoegd zynde, hebben zy de ziekte voortgebragt (7% edoch heeft men waargenomen, dat de befmetting langen tyd bewaart, de ziekte drie of vier dagen later voortbrengt (s). de Chinezen fluiten de korften van de uitgedroogde pokjens in Porcelaine vaten, welkers opening zy allernauwkeurigst met wasch toefluiten, en dus blyft in deeze de befmetting geduurende verfcheide jaaren, welke in den tyd van honderd dagen zoude vervliegen, zo de korften zorgeloos bewaart wierden (/). zy nemen zo zy groot zyn, twee, maar vier korften
Cp) WerlhofF de variol. & anthrac. pag. 16. 17. in notis. (0) Kirckpatrick of inoculation pag. 167. 168. Cr) Acad. de Chirurg, tom. 2. pag. 556. CO Ibidem pag. 559.
CO Lettres edif. & curieuf, tom. XX. pag. 317. 318. Vyfbe Deel. H
57



53
DE KINDERPOKJENS.
ften, zo zy kleinder zyn, daar een weinig Mofchus by doende, op wat boomwol, dat zy tot een wieke maken, welke zy in de neus fteeken, en aldus komen de kinderpokjens binnen korten tyd voor den dag. het blykt dierhalve, dat deeze befmetting lang kan duuren, en dat men tot nog toe niet zeker is, hoe veel tyd 'er vereischt word, dat zy ten eenemaal de kracht om deeze ziekte voort te brengen verliest.
Ik geloof dat het niet ondienftig zal zyn eenige dingen welke uit het reeds gezegde voortvloeijen, óp te noemen:
1. Het is zeker, dat de kinderpokjens door de befmetting van een ander mensch, dat deeze ziekte heeft, of een weinig te voren gehad heeft, ontfangen, voortgeplant word.
2. Nochte 'er is geen zekere proefondervinding, dat de kinderpokjens immer in Europa zonder befmetting zyn ontftaan.
3. De menfchen alleen zyn bekwaam om deeze befmetting te ontfangen: want het blykt, voor zo ver ik weet, door geene ondervinding, dat de honden, of andere huislyke dieren immer befmet zyn geweest, offchoon zy op 't zelfde bedde met de zieken zyn gebleven, en de reeds rype pokjens, vol etter dikwils met de tong lekkende hebben aangeraakt.
4. Door de ziekte, nochtans zelve, door de befmetting opgewekt, word het lichaam zodanig geftelt, dat het naderhand de zelfde befmetting op wat wyze ook, of aan wat gedeelte van het lichaam toegebragt, zonder nadeel verdraagt.
5. Hoewel veele, ook dikwerf aan deeze befmetting bloot geftelt, geduurende hun geheele leven nimmer door deeze ziekte worden aangetast, zal niemand eventwe-1 zeker kunnen zyn, dat hy voor altyd van de zelve bevryd zal blyven.
6. Deeze befmetting is zo klei» van lichaam, dat zy alle zintuigen ontvlugt, en nochtans ontroert zy ook zelfs het gezondfle menfchelyk lichaam op zo wonderbare wyze.
7. Die
§.1382.



5.1382. DE KINDERPOKJENS.
$9
7. Die befmetting kan in alle lymagtigheid en vastkleventheid ingewikkelt worden , in onderfcheide en aan onderfcheide lichaamsdeelen vast blyven, en wel langen tyd, de kracht om de ziekte voort te planten overig blyvende.
8. Deeze befmetting heeft een wonderlyke kracht, waar door zy zelfs de allergezondste fappen tot haaren inborst overhaalt, en dus byna in 't oneindige kan vermenigvuldigt worden, het kleinfte deeltje der pokëtter befmet een gezond mensch, gelyk duidelyk door de inënting word beweezen: ieder zweerende pok in zodanig mensch, bevat een diergelyke béfmettelyke etter, waar door de ziekte op nieuw in andere wederom kan voortgeplant worden, acht agtereenvolgende reizen is de pokëtter door de inënting, als door voortteeling, even befmettelyk voortgebragt geweest («).
9. Aangezien dan dat deeze befmetting zo groote kracht bezit om zich te vermenigvuldigen, en aan verfcheide lichaamsdeelen vast kan zitten, en wel zonder vermindering van deszelfs krachtdadigheid , blykt het, waarom deeze ziekte zelden lang ftil is in volkryke fteeden, maar dikwerf zich wederom op nieuw vertoont; en in tegendeel op het land, alwaar de vrye ope lugt is, en geen menigvuldige omgang met de groote helden hebben, dikwils geduurende verfcheide jaaren geene kinderpokjens worden waargenomen.
10. Nochte de grooter hoeveelheid van de ontfangebefmettende ftof fchynt een erger ziekte voort te brengen, offchoon de allerkleinfte hoeveelheid der zelve genoegzaam is om de ziekte voort te brengen: een dnnne draad, met zeer weinig pokëtter doortrokken, doet de zelfde uitwerking, dan of een grooter kusfentje, met de zelfde etter doortrokken op de verfche wond gelegt word. zeer veele zekere waarnemingen hebben geleerd, dat
den
Cu) Kirckpatrick of inoculation pag. 132.
fi 2



Co DE KINDERPOKJENS. 5.1382.
den mensch op dezelve wyze word aangedaan, wanneer hy maar een oogenblik in de plaats door deeze befmetting befmet geweest is , dan wel een ander, die geduurende verfcheide uu- ren, ja dagen en nagten aldaar is verbleven, en dus zonder twyffel een vry grooter hoeveelheid van de befmettende ftof heeft in 't lichaam gekregen.
ii. Dezelfde befmetting nochtans, aan onderfcheide menfchen toegevoegd, brengt nu een minder, dan een meerder gevaarlyke ziekte voort, offchoon dit op dezelfde tyd van 't jaar, in 'tzelfde huis gefchied, en zy op de zelfde wyze in de ziekte behandelt worden, de wydberoemde Hofman (zv) heeft in een tweeling, ter zeiver tyd befmet, vier jaren oud zynde, een ver van elkander verfchillend beloop der ziekte en uitkomst waargenomen, beide de meisjens kreegen de famenvloeijende pokjens; maar zy zyn by de eene vet, traag, en vaddig zeer laat voorden dag gekomen, te weeten de zevende dag, zy wierden nimmer met etter, maar met een bloederige wei vervult, en zy is de elfde dag der ziekte geftorven: by de andere zyn zy de derdedaguitgekomen, de geheele ziekte waszagter, en zy is gelukkig genezen geweest, de puistjens reeds de negende dag verdorrende, maar deeze was magerder dan haar zuster, kleinder, en blyder van geest.
Dus hangt de minder of meerder kwaadaartigheid der ziekte niet van de meerder of minder kwaadaartigheid der befmettende ftof af, maar eerder van de onderfcheide lichaamsgefteldheid, welke de befmetting word toegevoegd, het waterig bloed der te famenvloeijende kinderpokjens fchynt veel van de etter der afgezonderde en goedaartige kinderpokjens te verfchillen, eventwel hebben ons de proefondervindingen geleerd , dat het waterig bloed der te famenvloeijende en zelfs dodelyke pokjens de wond
toeOe) Med. Syftem. pra& tom» IV. pag. 178.



$.138*. DE KINDERPOKJENS. 61
toegevoegd , zagte en goedaartige kinderpokjens voortgebragt heeft yx). in tegendeel heeft de befmetting van allergoedaartigfte kinderpokjens de allerergfte welke ik ooit gezien heb , fomtyds voortgebragt. een jongeling eenige weeken tot Amfteldam , in welke Stad toen ter tyd de kinderpokjens algemeen heerschten, keerd na zyne ouders, die op hun buiteplaats niet ver van Lyden afgelegen de zomer doorbragten , en als toen waren aldaar, nochte op de nabuurige plaatfen eenige kinderpokjens : hy krygt afgezonderde pokjens zonder eenige voorafgegane koorts, zonder eenige toevallen, maar weinig in getal , en hy genas zeer gemakkelyk, dewyl het beloop der ziekte zo ligt was, dat hy zelfs niet genoodzaakt is geweest te bedde te gaan leggen , maar vryelyk door het geheele huis wandelde: edoch hy was een jongeling van een goede gefteldheid, en hy had altyd matiglyk geleeft. zyn vaders zuster, welke van een ten hoogst zwartgallig geitel, door de fcheurbuik aangetast, en reeds de veertig jaaren overfchreden was, word door zo zagt een ziekte befmet; zy is terftond met allerergfte toevallen gaan leggen, en de ziekte is zo wreed geweest, dat het geheele lichaam niet alleen leelyk was door zeer te zamenvloeijende pokjens, maar de vyfde dag der ziekte , ontftonden zeer groote blaazen hier en daar over het lichaam verfpreid, met zodanig verrot waterig bloed vervult, dat, wanneer de zieke door het lichaam te beweegen , door dien zy onverdraaglyk benaauwd was, de eene of andere brak, 'er zo yslyke ftank uit kwam, dat ik byna ^n flaauwte viel, hoe wel vry gewoon, om diergelyk te verdragen; nochte de aanwezende konden zo zwaaren ftank verdragen , ten zy zy een fpongie met fterkriekende azyn bevogtigd , geduurig voor de mond en neus hielden, de dochter van deeze ellendige zieke heeft men in geenen deele kunnen beletten dat
zy
00 Kirckpatrick of inoculation pag. 135. 136,
H 3



62
DE KINDERPOKJENS.
§.1382.
zy dikwerf by haare ziek leggende moeder kwam , en zy wierd naar deszelfs dood door de kinderpokjens aangetast, maar even goedaartig, als die van haar neef, die de befmetting in dit huis had gebragt. en dus is deeze zeer gelukkig genezen , offchoon voor de befmetting van een allerkwaadfte ziekte blootgefteld , zonder eenig gevaar van het leven of van de fchoonheid. dit en meer andere diergelyke , welke ik in de beoeffening der geneeskunde gezien heb, zyn oorzaak , dat ik myn gevoelen ligtelyk by dat van de zeer vermaarde Mead volg, die zegd (y): buiten dat is 'er volgens myn oordeel meer aan gelegen, in wat lichaam het vergif der pest word ingeftort, dat, uit welk lichaam het genomen word. maar hy veroordeelt te regt die onbedagte Heelmeefters, die aan zwakke of ziekelyke lichamen deeze ziekte door de inzetting of inenting der kinderpokjens aanrieden.
ia. Maar deeze befmetting fchynt alleenlyk maar de kinderpokjens voort te brengen, maar geene andere ziekte.
Zekerlyk de geene die eens deeze ziekte hebben gehad, krygen het minfte kwaad daar niet door, om dat zy langen tyd in een lugt, met befmettelyke ftof vervult, uit het lichaam van zodanige zieken uitwaasfemende, ve-rblyven, ja offchoon de inenting "der kinderpokjens opnieuw wederom beproeft word, gelyk te voren door verfcheide waarnemingen beweezen is geweest.
Maar aangezien de mazelen fomtyds voor de kinderpokjens komen., of op dezelve volgen, ja deeze twee ziektens fomtyds ter zeiver tyd algemeen heerfchen, de kinderen vooral door de mazelen worden aangetast, by de Japonezen (2) voor een foort van kinderpokjens aangezien worden, en, wanneer zy te voorfchyn komen, vry gelyk zyn aan te zamenvloeijende pokjens , zo dat
ook
00 De Variol. & Morbill. Cap. V. pag. 84. (z) Koempfer hiftorie van Japan pag. 123.



5.138a. DE KINDERPOKJENS. 63
ook ervaare Geneesheeren fomtyds twyffelagtig zyn blyven hangen in de kennis der mazelen, daarom hebben fommige getvvyffelt, of die twee ziektens, welke zy zo naauwe betrekking op elkander geloofden te hebben, niet van de zelfde befmetting voortkwamen, ten minften heerschten in 't jaar 1732 , op fommige plaatfen in Engeland, de mazelen en de kinderpokjens: by fommige, de pokëtter op de verlche wond gelegt zynde , ontftond de zevende dag de koorts, en op de negende dag wierd het geheele lichaam met mazelen overdekt, in plaats van de kinderpokjens welke men verwagtte: tevens was 'er een lastige hoest, geduurige metgezellin der mazelen, aanwezende. de koorts verminderde als dan; edoch de elfde of twaalfde dag ontftak een nieuwe koorts, en de veertiende dag kwamen'er afzonderlyke kinderpokjens voor den dag, welke hun gewoon beloop hielden, met een gelukkige uitflag (0). edoch zo men dit wel overweegt, fchynt men te regt te mogen heiluiten , dat de kinderpokjens en mazelen , ziektens zyn geheel van elkander onderfcheiden : want op dien tyd heerschten de mazelen algemeen, en 'er bleef naauwlyks een kind van bevryd: de mazelen zyn wel voor den dag gekomen , naar dat het lichaam door de pokftof befmet was , maar die befmetting is zodanig met haaren inborst vereenigt geweest, dat zy zelfs door een tusfchen beide komende ziekte zo niet heeft kunnen veranderd worden, dat zy de gewoone uitwerking zoude voortbrengen, de mazelen hebben dierhalve wel de uitkomst der door de befmetting toegevoegde kinderpokjens vertraagt, maar hebben die befmetting niet te niet gedaan, nochte het lichaam der zieke dusdanig verandert, dat het door de befmetting der pokjens geen nadeel leed, het geene eventwel waargenomen word te
ge-
(a) Philofoph. Tranfaft. num. 429. §• IX. pag. lal, &c» Jour» nal desfcavans 1740. Avril pag. 500.



DE KINDERPOKJENS.
gefchieden, wanneer die befmetting eenmaal een ziekte van haar foort in het menfchelyk lichaam heeft voortgebragt.
Men leest (b) een ander geval, het geene agterdenken heeft gegeven, als of het venus-vergif tot de befmetting der kinderpokjens zoude kunnen ontaarten. een vrouw, welke gewoon was de vrouwen te zuigen, wanneer de borften te vol melk waren , heeft een venus zweer gekregen van binnen op de onderfte lip , en heeft als toen alle welke zy zoog belmet: eene is bevryd gebleven van de venus ziekte , offchoon deeze befmette vrouw tweemaal daags haare borften door 't zuigen ontledigde: maar zy is terftond door de kinderpokjens , en dat wel zeer te zamenvloeijende aangetast geweest, maar deeze vrouw heeft op de gewoonlyke wyze door de kinderpokjens kunnen befmet geweest zyn, en door een hevige langduurige koorts, welke de te zamenvloeijende pokjens gewoon is te verzeilen , als ook door de vermagering van het lichaam, welke gewoonlyk op zo eene zwaare ziekte volgd, heeft het venus-vergif, zo het ontvangen is geweest , vernietigt of uit het lichaam gejaagt kunnen worden, het zal naderhand, wanneer over de genezing der venusziekte zal gehandeld worden, blyken, dat het lichaam vervult met het af kookzel van pokhout, en daar naar door het door de koorts kunftiglyk verwekte zweet, het geheele lichaam vermagert, en deeze lelyke ziekte dikwils gelukkiglyk genezen word. dus blykt het, dat dit geval niet bewyst, dat het venus-vergif de kinderpokjens voort heeft gebragt,
Eer ik tot het overige overga, fchynt het gevoelen der in de kunst vermaarde mannen opmerking te verdienen, het geene vastgeftelt heeft, dat 'er fommige deelen in de vogten van den mensch zyn, welke eerder als de andere zich aan de befmetting der kinderpokjens gelyk laten maken, zy zagen dat het
klein-
CO Medical Effays Vol. III. N°. XXI. pag. 32Ö.
§.1382.



5.1382. DE KINDERPOKJENS. 6$
kleinfte befinettelyk deeltje genoeg was om de ziekte voort te brengen; maar zy merkten ook tevens op, dat die befmetting door de ziekte zelve vermenigvuldigd wierd ; dewyl de etter ïn ieder zweerend pokje bevat befmettend is, ja dat de geheele mensch, gelyk te voren is gezegd geweest, van alle kanten de befmetting van zich uitgeeft, dierhalve moet het de befmetting aan zich gelyk gemaakt hebben , en in deszelfs natuur, veele deeltjens van onze fappen hebben veranderd, deeze deeltjens van de fappen , welke tot deeze gelykmaking bekwaam waren, noemden zy het voedzel der befmetting, of aanftookzel, en zy geloofden , dat in onderfcheide menfchen een onderfcheide hoeveelheid van dit voedzel of pokaanftookzel was, en dat die zagter ziekte kregen, by welke een kleine hoeveelheid van zodanige deeltjens aanwezende was, en gevaarlyker in tegendeel, welkers fappen vol waren van een grote menigte van zodanige gelyk zullende gemaakt worden deeltjens. zy fielden vast dat die geene van deeze ziekte bevryd waren , welkers fappen geheel zonder deeze deeltjens waren ; en dat zy daarom, dit voedzel door de eens doorgefiane kinderpokjens verteerd zynde, naderhand niet meer door de befmetting aangedaan wierden Cc), zy geloofden niet, dat dit voedzel , waar op de befmetting der kinderpokjens werkte, en het geene zy tot haare natuur veranderde, verholen was op een zekere plaats van het lichaam; maar zy wilden , dat dit overal evenredig door alle de omlopende fappen verfpreid was. zy bewezen dit gevoelen door verfcheide geneeskundige waarnemingen, welke aan 't zelve gunftig fcheenen. want zo dit voedzel met alle de flippen vermengd is, volgd noodzaaklyk , dat de hoeveelheid der fappen verminderd zynde, de hoeveelheid van het ziekelyke voedzel ook na mate verminderd word. maar
de
O) Hillary Effay 011 the Small Pox pag. 57. Lobb of the Small Pox pag. 169. &c. Kirckpatrick of inoculat. pag. 37. Vyfde Deel. I



66
DE KINDERPOKJENS.
de wydheroemde Mead(d) getuigt, dat hy waargenomen heefc, dat deeze ziekte, wanneer zy mooglyk naar eene zeer groote ontlasting der fappen, het zy door de natuur of door de kunst verwekt, iemand aantast, meestal zeer goedaarlig is. hierom krygen de kraamvrouwen, zo zy een weinig krachten weder gekregen hebben, zagtaartiger kinderpokjens; en die geene, die door de kwik-kwyling byna geheel uitgeput zyn, heeft hy zeer gemakkelyk genezen gezien, wanneer zy door de pokjens aangetast wierden : waar uit hy vastgefteld heefc r dat het een duidelyk teken is, dat alle vermindering der floffe, door het voedzel aan het vuur te onttrekken , zeer wel aan deeze ziekte tepas komt. nochte de vermindering der hoeveelheid van de fappen is alleen voordelig geweest, eer dat de befmetting der kinderpokjens in het lichaam wierd ontfangen, maar ook, wanneer de befmetting reeds ontfangen was , en het geheele lichaam begonnen had te ontroeren, hebben zwaare ontlastingen de ziekte fomtyds geheel weggenomen, of ten minfte zo gocdaartig gemaakt, dat zy haaren loop byna zonder gevaar volbragt. Behrens tekent aan, dat, wanneer verfcheide kinderen in het zelfde huis aan de pokjens lagen, een van deeze, de vierde dag, en alle tekenen, welke gewoonlyk de pokjens vooraf gaan, aanwezend zynde, een overmatige buikloop heeft gekro o-en met een yslyke ftank, maar dat de ziekte tevens gelukkiglyk is ontbonden geweest, en hy naderhand niet door de pokjens aangetast geweest is (V). diergelyke gevallen heb ik zelfs in de oeffeni'ng der geneeskunde meer dan eens gezien, men heeft waargenomen, dat overvloedig zweet, niet door 't webruik van heete geneesmiddelen uitgeperst, in de eerfte dagen der ziekte van zelfs ontftaan , veel voordeel aangebragt heeft (f). een jongeling begint, ten tyde dat de pokjens alge-
60 De variol. & morbill. Cap. IV. pag. 70. 71. 6) WerlhofF de variol. & anthrac. pag. 32. in notit. (ƒ) Lobb of the Small Pox pag. 209-. aio.



$.i38a.
DE KINDERPOKJENS.
gemeen heerschten, ziek te worden , met een fcherpe pyn in *t hoofd en in de rug en met ylhoofdigheid ; 'er komen rairyke puistjens voor den dag, welke de Geneesheer, die over •hem ging, voor pokjens erkend heeft; het bloed begint overvloedig uit de neus te lopen, zo dat hy ten minfte twee ponden kwyt is geraakt; terftond verdwynen alle de toevallen te gelyk met de puistjens, en de volkome gezondheid keert weder, nochte hy heeft naderhand immer de pokjens gehad (_g). ik zoude verfcheide diergelyke waarnemingen uit geachte Schryvers by een kunnen verzamelen, ja zelfs ook uit myne eigene geneeskundige oeffeningen 'er by voegen, welke leeren , dat het zeer dikwils in deeze ziekte voordeel heeft gedaan, zo de hoeveelheid der fappen door ontlastingen, fomtyds van zelfs, fomtyds door kunst verwekt, verminderd wierd. daar en boven is het bekend , dat voorzigtige Geneesheeren de ontlastingen gewoon zyn vooraf te laten gaan, wanneer de inentingder kinderpokjens te werk word gefteld , en dat wel met het beste gevolg.
Zo men dit alles niet te min wel overweegt, fchynt zulks niet te overtuigen, dat alleenlyk fommige deeltjens van onze fappen voedzel of aanftookzel geven voor de befmetting der pokjens, en dat deeze deeltjens door de ziekte verteert zynde, de befmetting zelve niet meer krachtdadig zyn kan, offchoon zy het lichaam toegevoegd word; te weeten om dat 'er gebrek aan voedzel is.
Want zo dit waar was, zoude een mensch uit de pokjens opftaande , naar dat alle de werkingen ten eenemale herfteld zyn, alle aanftookzel der kinderpokjens nu verteerd zynde, in zyn lichaam de befmetting, welke nu alle voedzel zoude ontbreeken, niet kunnen behouden : de geneeskundige waarnemingen leeren nochtans, dat hy nog geduurende verfcheide
wee-
Cg) Hillary ou the Small Pox. pag. 48.
I 2,
67



68
[BE KINDERPOKJENS.
§• 13 §2»
weeken, geheel befmetting is, wel niet nadeefig voor zich zelve , maar voor andere , die deeze ziekte nog niet gehad hebben, daar en boven worden de binnenfte deelen van het lichaam van gelyken bezet, waarin geheel andere fappen word 1 n afgefcheiden, als in het vel zelve: het geheele flymvlies, dat de neusgaten , de mond van binnen , de keel bekleed , is fomtyds geheel vol met pokjens, in welk vlies geduurig een overgroote hoeveelheid fiyms word afgefcheiden , welke geheel on» derfcheiden is van de fappen welke in het vel bereid' worden ; ja de vaste deelen van de huid worden door de pokjens. uitgeknaagt; gelyk de putten en leelyke lidtekenen , zo dikwerf naar deeze ziekte overig gebleven , te kennen geven ; en de harfte korften der uitgedroogde kinderpokjens, volgens de wyze der Chineezen , in de neus geftoken , planten de pokjens voort, dit alles fchynt te leeren, dat de befmetting der pokjens; niet alleen eenige deeljens der fappen aan zich gelyk maakt ,. maar dat zy alle vaste en vloeibaare deele-n van het lichaam' kan bederven.
Somtyds word waargenomen, dat de kinderpokjens wel algemeen heerfchen, maar zagtaartig, dat byna alle daar van genezen worden, en dat by de meefte alleenlyk een klyn getal puistjens voor den dag komt. fchynt het gelooftyk, dat als dan zodanige maar worden befmet, by welke maar een kleine hoeveelheid voedzel voor de pokjens, in de fappen van het lichaam aanwezende is? en in tegendeel zoude in alle zieken , wanneer op fommige jaaren te zamenvloeiende kwaadaartige pokjens heerfchen , een overgroote hoeveelheid van zodanige deeltjens moeten zyn, welke door de befmetting ligtelyk gelyk gemaakt zouden kunnen worden, en aan dezelve voedzel geeven. voor zeker zo de kracht en de kwaadaartigheid der ziekte van de hoeveelheid van zodanige gelyk zullende gemaakt worden deeltjens; afhangt, fchynt het niet begrepen te kunnen worden , waarom de befmetting, door de inenting aan het lichaam megedeeld, zo dikwils maar een ligte ziekte verwekt.
Daar



5.1382.
DE KINDERPOKJENS.
Daar en boven is dat voedzel der kinderpokjens, volgens dit gevoelen in de fappen vooraf zynde, eer dat de befmetting het lichaam toegevoegd word, een gedeelte van de gezonde vogten geweest, want dat de allergezondfte menfchen zelfs door de kinderpokjens aangetast worden, is een iegelyk bekend, maar aangezien'de gefteldheid van een gezond lichaam zodanig is , dat door de werking der vaten en ingewanden , zo veel en zodanig uit het ingenomene herfteld word , hoe veel en hoe danig uit het lichaam vergaan was door de werkingen zelfs van het leven en van de gezondheid, welke zoude dan de reede zyn , waarom in de menfchen, naar deeze doorgeftane ziekte, volmaakt genezen , het zelfde voedzel niet wederom zoude geboren worden , dat reeds te voren in een gezond lichaam aanwezende, door de ziekte verteert was. de werking der vaten en ingewanden is zekerlyk de zelfde op gelyk voedzel ; en dus, de zelfde oorzaken blyvende , is het noodzaaklyk » dat ook de zelfde uitwerking volge.
Men fchynt dierhalve te mogen befiuiten, dat het zeker is , dat van de zelfde befmetting, onderfcheide menfchen toegevoegd, nu zagtaartiger en wreedaartiger ziekte verwekt word , en dat dus dit onderfcheid niet afhangt van de befmetting zelve, maar van de byzondere gefteldheid van den mensch die befmet is-, en dat hier veel toe brengt, de te voren gehoude levenswyze, de gefteldheid der lugt , minder of meerder dikte der fappen, onderfcheide fcherpïieid enz. , waar over 1397. zal gehandeld worden.
Edoch aangezien, gelyk 5- 1384. zal gezegd worden, dat de koorts door de befmetting zelve verwekt zynde, 'er een ontftokene dikte van het bloed voortgebragt word, en het geheele beloop der ziekte zo veel te erger is, hoe grooter de tekenen der ontfteking zyn, blykt ligtelyk de reede, waarom de vaten door ontlastingen geledigt, of de fappen door de kracht van het kwikzilver ontbonden zynde , de voortgebragte kinderpokjens gewoonlyk zagtaartiger zyn.
I 3 Nir
69



70 DE KINDERPOKJENS. §.1382.1383.
Na volgt 'er dat wy over de uitwerkingen handelen , welke waargenomen worden , naar dat het lichaam de befmetting is toegebragt.
§. 1383. T^eeze befmettelyke itof (1382.) met de JL/ fappen vermengt, brengt teriïond eenige uitwerkingen voort, zich onderling agtervolgens ontfangende; welke zyn, rilling, koude, fcherpe koorts, geduurigc groote hitte , blinkendheid der oogen, door een dun en warm vogt in dezelve gevallen , groote pyn in het hoofd, de rug, de lidmaten, vooral omtrent de deelen onder de hart-kuil gelegen , braking , walging , groote ongerustheid, domheid, ilaperigheid, en by da kinderen aanvallen der vallende ziekte.
Te voren is gezegd geweest, dat de ontfange , en met de fappen vermengde befmetting fomtyds, hoe wel zelden , het lichaam in 't minfte niet ontroerd, zo dat de pokjens onverwagt by de geene die geen de minfte gedagten op de ziekte hebben , voor den dag komen, welke als dan meestal weinig in getal en gewoonlyk zeer goedaartig zyn: maar vry dikwerviger word het begin deezer ziekte van veele en dikwils zwaare toevallen verzeld.
In 't vorige Hoofddeel is aangetekend geweest, dat die befmetting, in de lugt vliegende,'de neus, mond, longen enz., tevens met de ingeademde of doorgefiokte lugt intreed, en door de vasthoudende flym deezer deelen ingewikkeld word, en vastgezet , en als dan het geheele beloop der ziekte voortbrengr. maar het zal der moeite wel waardig zyn, te onderzoeken , op
wat



DE KINDERPOKJENS.
7i
wat wyze zy het deel, waar aan zy vast zit, aan doet , gelyk ook of zy terftond werkzaam word, en de ziekte verwekt, dan of zy geduurende eenigcn tyd als krachteloos kan blyven , en op de plaats rusten, eerzy werkzaam word. daar en boven fchynt het zeer bewysbaar, dat 'er buiten en behalven de gewone toevallen deezer beginnende ziekte ook andere te voren komen , welke voornamentlyk van het deel afhangen , waar aan de befmetting heeft vast gezeten, maar aangezien, wanneer de befmetting tevens met de lugt word ontfangen, zy als dan aan zodanige deelen vastzit, welke niet gemakkelyk gezien kunnen worden, zal het voordelig zyn in overweeging te nemen , de toevallen welke agtervolgens verfchynen , wanneer de befmetting door de inenting aan een verfche bloederige wond word toegevoegd; en deeze zullen naderhand met die vergeleken moeten worden, welke in de zieken worden waargenomen, by welke de kinderpokjens zonder inenting ontftaan.
Sommige geneeskundige waarnemingen fchynen te leeren > dat de ontfange befmetting vry fehielyk de ziekte voortbrengt, het heugt my zeer wel , dat een hoog adelyk en doorlugtig man landwaarts ryzende , by ongeluk in een huis ging , alwaar een kindje aan de pokjens lag, en de zelfde dag nog ziek wierd, met alle de toevallen van de kinderpokjens, en de derde dag van het begin der ziekte volgde een dichte menigte te zamenvloeijende pokjens, waar aan hy geftorven is. ik heb verfcheide andere diergelyke gevallen gezien; maar byna altyd in die geene , die een zeer groote afkeer van deeze ziekte hadden, en zelfs op 'thooren noemen derzelve verbleekte, want van Helmont heeft ons gewaarfchouwt, dat de vrees en droefheid de befmettelyke ziektens erger maakten (K); ja hy was van gevoelen, dat de enkele
vrees^
(70 Tumul. Pelïis pag. 8?r..



?z DE KINDERPOKJENS. §.1383.
vrees, zonder befmetting de pest kan voortbrengen ; het geene niet zeer waarfchynlyk is; intusfchen heeft hy dit daar uit befloten, om dat de vreesagtige ligter door de pest wierden aangetast en erger wierden aangedaan, hierom beveelde van Helmont fterken drank, tot vrolyk wordens toe, te drinken , als zynde het beste voorbehoedend middel (i). Diemerkroeck zekerlyk , geduurende twee geheele jaaren, dag en nagt, aan de pest leggende, byftaande', is van deeze yslyke befmetting bevryd gebleven , en wanneer hy zyne eigene levenwyze befchryft, zegt hy (&) : ik bedwong, zo veel in myn vermogen was , alle hevige gemoeds bewegingen, ik leefde geheel onverfchrokken, de gevaren, nochte de dood, nochte iet anders vreezende: het was my het zelfde , tf ik in befmette of onbefmette huizen ging , of ik de geene die aan de pest leiden , dan wel andere zieken bezogt. nochte ik «afmy over aan de fchrik, de gramfchap of de droefheid, hy bekend tevens, dat hy fomtyds zo veel wyn gedronken heeft, dat hy vrolyk maar nimmer dronken wierd. ja wanneer hy fomtyds in die droevige tyd gevoelde dat hem de droef heid bekroop, joeg hy die terftond weg door eenige teugen wyns.
Nochtans fchynen andere en vry veele waarnemingen te leeren, dat de ontfange befmetting langen tyd kan blyven , eer zy de ziekte voortbrengt, maar dewyl wy, wanneer iemand de kinderpokjens natuurlyker wyze krygt, niet altyd zeker kunnen zyn van de tyd, op welke de befmetting in het lichaam is ontfangen, zal zulks beter blyken door de inenting, het heeft door menigvuldige waarnemingen in Engeland gebleken , dat de zevende" of achtfte dag naar de ontfange befmetting door de inenting,
zich
(0 Ibidem pag. 887.
(!■) Diemerbroeck de pefte Lib. II. Cap. XII. pag. 147.



S-I383'
DE KINDERPOKJENS.
71
zich toevallen der ziekte openbaren, en de negende of tiende dag de uitbotting der pokjens volgd (/). de toevallen der ziekte hebben zich tot Geneve nooit later als de vyfde, zesde of zevende dag vertoont; ten zy wanneer de befmettende ftof lang bewaart was geweest; want als dan kwamen zy drie of vier dagen later te voorfchyn (m). nochte deeze tyd der uitbotting is zo zeker , of zy is aan uitzonderingen onderhevig. Somtyds kwamen de pokjens niet dan voor de veertiende dag der ziekte te voorfchyn; ja zelfs tot de zeventiende en tot de drie- en- twintigfte in een zevenjarig kind, dat vol pokjens en zwaarlyk ziek is geweest, maar nochtans is genezen : zyn broeder door het zelfde vergif befmet, heeft een ligte ziekte gehad, en kreeg de ziekte op de gewoonlyke tyd. waar uit men ziet, dat de byzondere eige gefteldheid van het lichaam dat befmet word, de ziekte kan verhaasten of vertragen (n). ja in een zeker meisje zyn de pokjens de elfde week naar de inenting voor den dag gekomen : men kan wel met regt twyffelen , of zy in zo lange tusfchentyd niet natuurlykerwyze befmet was geweest, dat geene reeds verdweenen zynde, dat haar door de inenting toegevoegd was. maar aangezien zy geduurende deeze geheele tyd geene gewoonlyke eetlust, nochte flaap heeft gehad , gelyk zy in de gezondheid gewoon was, ontftaat 'er ten minfte een rechtvaardig agterdenken , dat de befmetting zo lang in het lichaam verholen heeft gezeten, eer zy de ziekte voortbragt (o).
Uit dit alles fchynt befloten te mogen worden, dat de befmetting der kinderpokjens niet altyd gevoelige uitwerking voortbrengt,
CO Kirckpatrick of inoculation pag. 86. (rn) Acadcm. de Chirurgie, Tom. II. pag. 559, 00 Kirckpatrick of inoculation pag. 87. (O Ibidem.
Vyfde Deel. K



74
DE KINDERPOKJENS.
brengt, maar dat zy fomtyds vry lang werkloos blyft, en evenwel haare krachtdadigheid om de ziekte voort te brengen naar een aanmerkelyk tyd verloop behoud.
Nu volgt, dat wy die veianderingen aanmerken, welke op de plaats, aan welke de befmetting toegevoegd word , gefchieden , en voornamentlyk , op dien tyd wanneer zy werkzaam word. men brengt het vel een ligt wondje toe , hier aan word de befmetting toegevoegd , cle derde dag gaat de wond reeds geheel toe, zo de befmetting toegevoegd is aan een mensch, welke deeze ziekte te voren heeft gehad , en 'er volgd geen het minfte kwaad, men leest (p) hier omtrent een aanmerklyk geval, een meisje van zeven jaaren , krygt naar de aan deeze beginnende ziekte gewone toevallen, een enkeld pokjen, welk de Geneesheer bevestigd, een opregt en waar pokjen te zyn. een jaar daar naar, deeden de ouders, twyffelende of zy deeze ziekte gehad hadde, dit meisje inenten ; maar zonder eenige uitwerking : want het wondje was de derde dag geheel gehegt : de zelfde befmetting nochtans, aan zes andere toegevoegd, heeft dezelfde of de volgende dag by alle de ziekte verwekt, maar wanneer de befmetting een lichaam toegevoegd word, dat nog bekwaam is om de ziekte te ontfangen, vertoont zich by fommige de derde of vierde dag het wondje gefloten; edoch de vyfde dag ziet men rn de plaats van de wond een witte ftreep , welke van alle kanten omringt is met een ligte roodheid; de zesde dag word het wondje by alle wyder, de randen hard en verheven, zyn zy witagtig, met eene ontftokene of roosagtige roodheid in den geheelen omtrek, nu meer dan min uitgefpreid: na mate de ziekte nu vermeerderd, zo ook verwyderen de lippen van de wond zig meer
van
O) Academ. de Chirurg. Tom, II. pag. 560. 56r.



§•1383.
DE KINDERPOKJENS.
10
van een : de ontfteking en verzweering gaan gelykftaps voort met de ontfteking en de verzweering der pokjens , en de ligte wond, welke het vel byna maar afgefchrapt had, ontaart fomtyds tot een zweer van een half duim breed, en doordringende tot in het vetvlies (q). maar die witte ftreep , welke zich vertoont , wanneer de lippen van de wond zich van een verwyderen, word by de geene die kundig in de inenting zyn, voor een zeker teken gehouden, dat de befmetting, nu reeds werkzaam, de ziek* te in korten tyd voort zal brengen f>). het eerfte teken is byna gewoonlyk, een jeuking der wond ; fomtyds een onaangenaam gevoel van de plaats van de wond af, tot aan de vingers van de hand toe : in een fterk jongeling is de derde dag een fchielyke en hevige te zamentrekking van de arm waargenomen, zo dathy fehielyk opfprong, zich verwonderende over het geene hem gebeurt was: edoch hy zeide dat hy een diergelyke fchok gewaar geworden was, gelyk als die gevoelen, die fterk geëlectrizeerd zyn. daar op volgen alle de overige toevallen, welke de beginnende ziekte gewoon zyn te verzeilen; waar over terftond zal gehandeld worden.
De befmetting, de wond toegevoegd, heeft zodanige uitwerkingen; maar in 't vorige hoofddeel is aangetekend geweest,dat de befmetting zelfs op het geheele vel zittende, de ziekte voortgebragt heeft, offchoon dit misfehien zeldzamer en met grooter moeite gefchied. maar op de plaatfen daar de huid dun is, en te-* vens door een flymagtig vogt bevogtigd, kan de befmetting ligter te gelyk met de lugt ontfangen, ingewikkeld , en naderhand werkzaam worden, maar het fchynt bewysbaar, dat zy eerst de
plaats,
(_q) Acad. de Chirurg, tom. 2. pag. 558. (O Kirckpatrick of inoculation pag. 169.
K 2



76 DE KINDERPOKJENS. 5.1383.
plaats, aan welke zy gekleeft heeft, aandoet, eer dat zy het overige lichaam geheel beroert, en de gezonde fappen aan zich gelyk maakt: maar zo zy aldaar diergelyke kwalen voortbrengt als wy zien gebeuren, wanneer de befmetting het wondje toegevoegd word, blykt het genoegzaam, dat zy onderfcheide toevallen moet voortbrengen, na mate de onderlcheide geaartheid der deelen, aan welke zy het eerst word toegevoegd, mooglyk hangt de gelukkige uitflag der inenting ook daar van af, dat de ontfteking en verzweering door de befmetting in zodanig deel verwekt worden, dat deeze kwalen zonder gevaar kan verdragen, ik heb deeze ziekte dikwils behandeld , en niet ter loops , maar zeer oplettende op alles; ja fomtyds heb ik ook deeze gelegendheid gehad, dat ik al myn zorg aan een zieke befteede , door geene andere zorgen afgetrokken , en ik dus geheele dagen met de ziekte op te merken ,- en myne gedachten laten gaan over het geene ik waarnam, doorbragt; wanneer ik dit vlytig aantekende, en met dat geene vergeleek, dat de allergrootfte Geneesheeren over deeze ziekte gefchreven hadden, ben ik in het denkbeeld gekomen, dat 'er groot onderfcheid in de ziekte is, na mate de onderfcheidendheid van het deel, waarde befmetting het eerst fchynt vast gezeten te hebben, maar een aandagtige waarneming der toevallen , kan ons tot de kennis brengen van het aangedaane deel; ja is zeer waarfchynlyk, dat de befmetting zich aan verfcheide deelen te gelyk fomtyds kan vasthegten , en dus een talryke verzameling van moeilyke toevallen voortbrengen.
De befmetting fchynt natuurlyker wyze te gelyk met de ingeademde of doorgeflokte lugt medegedeeld te worden, en dus aan alle deelen vast te kunnen blyven zitten, langs welke de lugt intreed; welke alle dun van vel zyn, en met een flymachtig vogt bevogtigt, gelyk bekend is. ik gedenk zeer wel, dat ik zodanig geval gezien heb, waar in ik geloof dat de befmetting vast heeft
ge-



5.1383.
DE KINDERPOKJENS.
77
gezeten aan het hangend vlies van het verhemelte, want 'er ontHond eenligte roodheid in het hangend vlies van het verhemelte, voornamentlyk in het réchter gedeelte, zich niet geheel door het linker gedeelte uitftrekkende. 'er was een vry zag te koorts aanwezencle, nochte verminderd, oftchoon het hangend vlies van het verhemelte rood wierd. want de geneeskundige weeten , dat fomtyds zodanige ligte kwade keeien voorkomen, welke eenige uuren door de koorts worden vooraf gegaan ; daar naar begint de keel rood te worden, en de pols keerd tot haare natuurlyke gefteldheid : ik had in deeze zieke eenige malen zodanige kwade keel gezien en genezen, maar aangezien de koorts niet°ophield, nochte de roodheid zich na het linker gedeelte van de keel uitftrekte, kreeg ik achterdenken op de kinderpokjens, dewyl zy toen ter tyd algemeen heerschten, en zy over pyn in 't hoofden in He rug klaagde, en de uitkomst heeft my niet bedrogen : de pokjens zyn 'er op gevqlgd, maar ligt en zeer goedaartig, waar van zy byna zonder eenig behulp van de geneeskunde is genezen geweest.
Maar indien de befmetting in de neus geftoken , zich aan het inwendige vlies heeft vastgehegt, fchynt de ziekte van meer en meer moeilyker toevallen verzeid te gaan, en met grooter gevaar haaren loop te volbrengen, wanneer Mead (O aan zeven ter dood verwezene, de inenting, door 't gebod van den Koning van Engeland, te werk Helde, heeft hy eene van hun, een meisje van omtrent agttien jaaren, de neus van binnen met een penceel met pokëtter bevochtigd, doen beftryken: zy heeft gelyk als de andere de ziekte gekregen, en is 'er van genezen ; maar nochtans heeft zy alles zwaarder geleden , en is terftond naar het in de neus ontfange vergif door allerfcherpfte hoofdpynen , op eene wonderlyke wyze gekweld geweest, de zeer verwaarde Hofman
CO De variol. & Morbill. Cap. V. pag. 78. 79.
K 3



"/3
§•1383.
man (?) fchynt dit ook waargenomen te hebben , al hoe wel hy mooglyk niet eens op de befmetting , inwendig in de neus zittende , gedacht heeft: want ter plaatfe waar hy de tekenen van de kwaadaartige pokjens befchryft, tekent hy onder andere het volgende aan: de kzvyning , en ongewone uitwerping van flytn uit de neus, hebben volkome de kwaadaartigheid te kennen gegeven , offchoon 'er fomtyds nochte pyn , noehte merklyke zuarmte , nochte benaauwtheid, nochte dorst aanwezende waren, diergelyk vind men ook by Huxham {u) , die van gelyken waargenomen heeft, dat het niezen, een vloeijing van fcherpe wei uit de mond en de neus, aanduiden dat het fchneideriaanfche vlies aangedaan is; en hy vreesde daar uit niet alleen moeilykhedens, maar ook gevaar, het is wel waar dat hy dit fchynt af te leiden van de pokpuistjens, dit vlies bezettende; waarom hy door blaartrekkende plyfiers, en andere hulpmiddelen der geneeskunde, de ziekteliof van deeze plaatfen tracht af te leiden: zo intusfchen het geheele zamenftelzel van deeze uitmuntende Schryver word geleezen, zal het blyken, dat deeze toevallen fomtyds in 't begin der ziekte zelve waargenomen zyn geweest; en dus niet van de puistjens der pokjens welke hier zitten, daar en boven tekent hy aan, dat op 't einde der ziekte vooral als dan zwaare moeilykhedens ontftondcn, ja dat dezieken fomtyds verflikten, ten zy men hun de behulpzame hand bied door geduurig hun te laten gorgelen en in de keel te fpuiten. en het is zeker, dat de pokjens ook op deeze plaatfen worden waargenomen, maar voor zo veel ik heb kunnen zien, worden zy fchielyker ryp, en vallenfchielyker af, als die, welke op de oppervlakte van de huid zitten, en dus zullen zy omtrent het einde der ziekte geen zwaare moeilykhedens kunnen veroorzaken, maarzo de befmetting, deeze plaatfen toegevoegd, fomtyds een breede en diepe zweer maakt, gelyk men
fom-
(0 Medic. Syftem. Praft. Seft. t Cap. 7. Tom. IV, pag. 164. 00 An Effay on fevers &c, pag. 140. 141.
DE KINDERPOKJENS.



§.j383. DE KINDERPOKJENS. 79
fomwylen ziet gebeuren naar de inenting op de arm. zo die zweer fomtyds geduurende verfcheide weeken blyft, naar de reeds genezene kinderpokjens; blykt het genoeg hoe ielyke en droevige kwalen in zodanig geval moeten ontfhian. ik heb gezien, en my bedroeft, dat de k.rakebeenderen van de neus van een uitmuntend en fchoon jongeling uitgeknaagt zyn ge weeft , en een gedeelte van het mïddenfchot der neus , alwaar in 't begin der ziekte zodanige toevallen vooraf waren gegaan , welke geleerd hadden dat het inwendige neusvlies aangedaan was.
Daar en bóven is het bekend , dat de reukzenuwen inwendig door de neus verfpreid worden, en dat deeze zenuwen zeer fcherp gevoelen en zodanige dingen kunnen onderfcheiden, welke men door geen ander zinting gewaar word : de welriekendheid zekerlyk der riekende dingen , word alleen door de reuk waargenomen, het geene door geen ander zintuig kan gedaan worden, voorts is het zeker, door ontallyke waarnemingen, dat het geheele lichaam wonderbaarlyk ontroerd kan worden dooide enkele allervlugfte uitvloeijingen der iichaamen, op deeze zenuwen werkende; en dat de beroeringen door andere dingen in het lichaam verwekt, geftilt worden door andere, welke alleenlyk op de reukzenuwen werken, de doordringende fterke reuk van de moschus, verwekt zo menigmaal by tedere meisjens opftygende kramptrekkingen, welke door de fterke reuk van de bevergeil en zwaare reuk der duivelsdrek zo gelukkiglyk geftilt worden, wanneer de gezwolle buik van een verdronke lichaam barst, geeft zy zo yslyke ftank van zich, dat zy zelfs een fterk mensch in flaauwte doet vallen, alle de krachten in dit fterk lichaam op een oogenblik ontbonden zynde: maar door de welriekendheid van de azyn, worden de geene die door de hartvang zelve zyn aangetast, opgewekt, de ftinkende reuk van de eulfap, de aangename welriekendheid van de faffraan, veroorzaken byna een beroerte flaap, zo zy te fterk zyn. 'er zouden ontallyk diergelyke kunnen opgenoemt worden; maar deeze zullen genoegzaam zyn, om te bewyzen, dat het te vreezen is, dat de zenuwen



8o DE KINDERPOKJENS. S.1383.
wen door de befmetting der pokjens in de neus zittende, aangedaan worden, en de werkingen der hersfenen dikwils op een wonderlyke wyze verftoort worden verfcheide waarnemingen hebben geleerd, dat, zelve in 't begin van de pokjens, de zenuwen en de hersfenen aangedaan worden, en dat fomtyds vry hevig, een zes jaarig meisje klaagde over pyn in 't hoofd en in de rugh, daar naar word zy hevig en langduurig door de ftuipen overvallen, zy hakkelde , naar dat de ftuipen ophielden, zeer fterk, doch de fpraak keerd wederom, maar de volgende dag noch driemaal de ftuipen gehad hebbende, verliest zy de fpraak en de beweging van het lichaam; en, hoewel de afgezonderde pokjens voor den dag gekomen waren, en gelukkiglyk afliepen , is zy nochtans geduurende drie geheele maanden in de dezelfde ftaat gebleven, eer dat de fpraak en de beweeging der lidmaten begonnen herfteJd te worden ; en dus heeft zy langzaam haare vorige gezondheid wederom bekomen O), andere diergelyke gevallen worden by de zelfde Schryver geleezen, die het zelfde leeren. Sy denham (x), heeft van gelyke waargenomen, dat de pokjens fterk te zamenvloeijen, zo dikwils zy op de flaperige aandoeningen volgen, het is wel waar, dat in de reeds aangehaalde gevallen geene de minfte zekerheid is, dat de befmetting de reukzenuwen aangedaan heeft, en dat uit het geene te voren van de y[hoofdigheid in de koorts, de droefgeestigheid, de vallende ziekte enz., gezegd is geweest, genoegzaam blykt, dat de zenuwen van de maagh, en andere, zelfs op plaatfen ver van de hersfenen gelegen, dealgemeene gevoelplaats kunnen verftoren , zo zy aangedaan worden : intusfchen fchynt het altyd gevaarlyk, indien de zenuwen zo gevoelig, zo ligt getergt wordende, onmïddelyk door de befmetting der kinderpokjens aangedaan wierden.
Men zou mooglyk hier tegen kunnen ftellen de manier van de Chineezen: want het is by hun de gewoonte, de pokjens te ver-
wek-
O) Kirckpatrick of inoculation pag. 75. &c« 00 Differt. Epift, pag. 462.



DE KINDERPOKJENS.
wekken, wanneer zy de uitgedroogde korstjens der pokjens in de neusgaten fteken, gelyk te voren gezegd is geweest, maar deeze wyze fchynt zo gelukkige uitkomst niet te hebben, als die, welke de befmetting aan een versch in de arm gemaakt wondje toevoegd. want men leest (y^i, dat de Chineezen deeze ziekte voor zo dodelyk houden, dat zy alleenlyk die geene, die deeze ziekte te boven zyn gekomen onder het getal hunner kinderen rekenen, daar en boven merkt men aan in de befchryving van de manier der Chineezen (2), dat de pokjens op onderfcheide tyd naar de ontftaane koorts voor den dag komen: zo zy de eerfte dag uitkomen, blyft 'er nauwlyks een van de tien in 't leven; zo de tweede, zyn 'er vyf van dit zelfde getal in het grootst gevaar ; zo de derde, blyven 'er acht of negen van de tien in 't leven; een groot onderfcheid zekerlyk in de uitkomst deezer ziekte, dewyl die geene, die zich op deeze zaak hebben toegelegt, ftaande houden, dat 'er door de ingeente kinderpokjens van de hondert nauwlyks een fterft (a). en dus blykt het ten minfte, dat de waarnemingeu der Chineezen zelve het gevoelen bevestigen, het geene vast heeft geftelt, dat de toevoeging der befmetting van binnen in de neus gevaarlyk is.
Het zoude buiten alle twyflel gevaarlyk zyn, zo de befmetting tevens met de lucht ingeademt aan de inwendige oppervlakte van de long vast zoude blyven hangen, dewyl dezelve van alle kanten door de lucht aangeraakt word. maar dit is misfehien zeldzaam, de toevallen van een Iongontfteking zyn my ten minfte zeer zelden in 't begin deezer ziekte voorgekomen, de reede fchynt deeze te zyn, dat de omloop zeer fehielyk door de long is, en de waasfem uit de uitwaasfemende vaten in groote hoeveelheid en met groote kracht langs alle kanten uit de lucht op-
per-
Cj) Salmon hedendaagfche hift. Tom. L pag. 95. (z) Lettres edif. & curieuf. tom. XX. pag. 319 & 335, (a) Mead de Variol. &Morbill. Cap. V. pag. 79. Vyfde Deel. L
8r



8a
DE KINDERPOKJENS.
pervlakte van de long geduurig verblazen word, en daardoor ligtelyk al het geene 'dat aldaar zoude beginnen te blyven hangen, ligtelyk afgehaalt word.
Edoch hoewel de befmetting in de lucht zweevende, tevens met de lucht ingeademt, op verfcheide plaatfen kan blyven hangen, fchynt het vry bewysbaar, dat zy verre het dikwervigst ia de lymagtige fpog ingewikkelt, te gelyk met deeze worddoorgeflokt, en dus of aan de bovenüe mond van de maag, alwaar het doorgeflokte eenigeu tyd blyft zitten, of ook aan de inwendige oppervlakte van dezelve, natuurlyker wyze met flym overdekt,, vast blyft hangen. Sydenbam (b), die zo nauwkeurige opmerker deezer ziekte^ noemt onder de tekenen van deeze ziekten gevoel van pyn in die deelen, welke onder de kuil van het hart gelegen zyn, zo zy met de handen gedrukt worden, en elders (cï waacfchouwt hy, dat hy altyd waargenomen heeft, dat de pokjens in jongelingen, door een zwaare braking, ongefteldheid, enpyn, buiten gewoonte gekweld, volgende, boven mate tefamenzyngevloeit. maar deeze tekenen leeren , dat de maag zeer erg aangedaan is. ja van Helmont (d), dit in overweging nemende, heeft gewilt, dat het vergif der pokjens altyd omtrent de maag ontftoken wierd. my dunkt dat ik waargenomen heb, dat de geene die deeze ziekte nog niet gehad hebben zeer zeker befmet worden, zo zy fpys nuttigen op een plaats, alwaar de lucht vervult is van de befmetting der pokjens. ik weet dat het by veele uitmuntende Geneesheeren in gebruik is, dat, zy, wanneer zy befmettende ziektens te genezen hebben, nimmer, nog by de zieken zynde, de fpog doorflokken : maar dit is zeer ligt te verkrygen, zo men eenige fcherpe fpecery in de mond houd; want als dan, fpuwenzyzonder
QF) Sect. 3. Cap. 2. pag. 16*2* O) Differt. Epiftol. pag. 474. («Q In Capit. Lunare tributura pag. 584»



5.1383- DE KINDERPOKJENS. 83
der daar op te denken geduurig de fpog uit. Diemerbroech (e), kauwde altyd een eenige korrels kleine Cardamom, wanneer hy des 's morgens vroeg , en dat wel nugteren de aan de pest leggende bezogt, en hy rookte de geheele dag, zo dra hy maar eenige tyd had, tabak, het geene byna een geduurige gewoonte van fpuwen veroorzaakt, maar hy bekend, dat hy de tabak altyd voor't beste voorbehoedend middel tegen de pest heeft gehouden, en. dat hy deszelfs gebruik heeft agtergelaaten, naar dat de pest had opgehouden, op dat hy 'er niet te zeer aan zoude gewennen, ik laat my ligtelyk overhaalen om tegeloven, dat de geduurige uitfpuwing van de fpog meer goed heeft gedaan, als wel de geneeskracht van de tabak, ik houd van een zeer geloofwaardig en eerwaardig man, dat hy de dikwils en lang agter een de aan de pest flervende heeft bygeftaan, te weeten na de ziel maar niet na 't lichaam, en dat hy zelfs nimmer is befmet geweest, maar deeze bevryding van zo lelyke ziekte fchreef hy toe aan de zogenoemde St. Ignatius boon, waar van hy geduurig een ftukje in de mond rolde, edoch deeze boon heeft een groote bitterheid, welke ligtelyk belet, dat men de fpog, met deeze onaanjenaamefmaak doortrokken , doorflokke.
Maar aangezien de inenting geleerd heeft, dat het wondje, waar aan de befmetting toegevoegd is geweest, fomtyds tot een zweer over gaat, welke vry breed en diep is, en welke veel pokëtter fiort, (want door de etter van zodanige zweer leest men dat de befmetting voortgeplant is geweest (ƒ), en dat zodanige zweer fomtyds geduurende verfcheide weeken blyft, eer zy geneest, zo begrypt men zekerlyk de rede van veele toevallen, welke ook ten tyde deezer ziekte, en naar de ziekte fomtyds worden waargenomen,
(e) De Pefte Lib. 2. Cap. 12. pag. 147. (ƒ) Kirckpatrick on Inoculation pag. 133.
L 2



84
DE KINDERPOKJENS.
§.1383.
men, wanneer de ingeademde of doorgcflokte befmetting aan de inwendige deelen van het lichaam vast is blyven hangen, men heeft waargenomen, dat, wanneer zodanige zweer een groote hoeveelheid etters ftort, de puistjens niet zeer verheven worden (g). de Geneesheeren hebben zich dikwerf bedroeft, dat de zieken buiten verwagting rtierven, welke het klein getal puistjens hoop gaf te zullen genezen, is 'er als dan diergelyke oorzaak geweest.? men heeft gezien, dat de toevallen van de beginnende ziekte naar de inenting op de gewoone tyd verfcheenen, en dat 'er eventwel geen enkel puistjen voor den dag kwam; maar de etter van de plaats der inenting vloeijende, was befmettelyk gelyk die van de kinderpokjens (i>). zoude 'er iets diergelyk plaats hebben in de pokkoorts, welke van geen pokjens gevolgd word, hoedanige koorts Sydenham en andere ten tyde dat de pokjens algémeen heerschten, hebben waargenomen ? ja deeze koorts is fomtyds niet alleen zeer gevaarlyk, maar ook dodelyk. word als dan die befmettelyke etter alleenlyk maar op die plaats, aan welke de befmetting toegevoegd is, geboren, maar de kwaal niet door het geheele lichaam verfpreid ? deeze en meer andere diergelyke zaken laat ik aan het onderzoek van aandagtige Geneesheeren over, en heb het daarom maar willen aannaaien, ik geloof nochtans dat het voordeelig zoude zyn, zo men aandagtig oplet, of de toevallen in 't begin der ziekte leeren, dat de befmetting aan dit of geene deel vast blyft hangen: want daar uit zal veel voordeel getrokken kunnen worden, zo in de voorkennis op te maaken, als in de geneeswyze.
Uit het geene tot nu toe gezegd is, heeft genoegzaam gebleken, dat de toevallen, welke deeze ziekte in't begin verzeilen
vry
(g) Academ. de Chirurg. Tom. II. pag. 559. (7>) Kirckpatrick on inoculation pag. 133.



S.i3Öy. DE KINDERPOKJENS» S5
vry ondcrfcheiden kunnen zyn, na mate het onderfcheide geweld der ziekte, na mate de algemeen heerfchende gefteldheid, ouderdom en gematigtheid van de zieke : hier worden de algemeenfte alleenlyk opgenoemt, welke by Sydenham (i) opgetelt gelezen worden, 'er is buiten dat een zeker onderfcheid der toevallen, wanneer de ziekte door de inenting verwekt word, gelyk naderhand gezegd zal worden, want hier word gehandeltover de tekenen van deeze ziekte in deszelfs begin, wanneer de befmetting natuurlyker wyze ontfangen word, gelyk men gewoon is te zeggen, zo als in 't vorige hoofddeel gezegd is geweest, de rilling en koude zyn by algemeene toevallen van alle beginnende fcherpe ziektens, waar op de koorts volgt, wy hebben reeds te voren gewaarfchouwt, dat de pokjens fomtyds zonder eenige koorts zagt en goedaartig voor den dag komen : maar wy zullen terftond zeggen dat ook fomtyds zeer kwade pokjens van een hevige pyn in de rug zonder koorts, worden voorafgegaan, die koorts houd geduurig aan , ja vermeerdert meestentyds, totdat de pokjens uitkomen : gewoonlyk is 'er een vry groote hitte door het geheele lichaam tot aan de uiterftens van het zelve aanweezig, dikwils met een gevoel van een ligte prikking-over het geheele vel, en een groote geneigtheid tot zweeten; namentlyk by volwasfene, want Sydenham getuigt., dat hy dit nooit by de kinderen heeft waargenomen de oogen blinken, fomtyds ook is het aangewasfe oogvlies rooder dan na gewoonte: maartranende oogen worden meer waargenomen in de mazelen dan in de kinderpokjens. de hoofdpyn is byna altyd aanweezende, en dikwils tevens de ylhoofdigheid; welke nochtans in deeze trap van de ziekte zo kwaad teken niet is, en gewoonlyk ophoud, wanneer de pokjens voor den dag komen, in het begin der ziekte word men meestal een overgroote en van zelfs ontftaane vermoeitheid
CO SecV 3. cap. 2. pag. 161. 162. (k) Ibidem.
L 3



86 DE KINDERPOKJENS. 5.1383:
gewaar, en alle de ledematen gevoelen een doffe pyn; het geen de pokjens met veele andere ziektens gemeen hebben: maar het gebeurt fomtyds, gelyk Sydenham ;7) gewaarfchouwt heeft, dat 'er een allerfcherpfte pyn ontftaat, nu in de lendenen, ah of let een aanval was van de ontfteking der nieren, nu in de zyde, gelyk in 't zydewèe, nu in de lidmaten, gelyk in een vloeijing\ nu eindelyk in de maag met een zwaare ongefteldheid en vreeslyke braking, maar hy heeft waargenomen, dat de uitkomst der kinderpokjens door zodanige fcherpe pyn veel vertraagt word, en naderhand zeer te famenvloeijende en gevaarlyke pokjens voorden dag komen, vooral heeft het my altyd agterdenken gegeven, in de oelfening der geneeskunde, wanneer de kinderpokjens met een uittermaten zwaare pyn in de lendenen, zo dat de zieken door de hevigheid der pyn het lichaam niet konden bewegen, fomtyds word zodanige pyn tusfchen beide verligt, en verliest zich by tusfchenpozen wederom op nieuw, met zo groot geweld, datzy door de onverdraaglyke kwelling der pyn, over bet geheele lichaam beven, als dan is 'er een zeer zagt koortsjen aanweezende ja, en fomtyds word men in een kleine en zwakke pols geene de minfte radheid gewaar, en als dan heb ik gezien, dat'er zo kwade pokjens gevolgd zyn, dat 'er geen een van alle die ik behandelt heb van opgekomen is, offchoon ik alle hulpmiddelen der geneeskunde, welke wy bekend waren, te werk hadde geftelt: ik heb het fomtyds zo vergebragt, dat de ziekte tot over den twintigften dag duurde, maar eindelyk, alle de fappen in een allerergfte verrotting ontbonden zynde, ftorven de ellendige door de wreede kwaal , naar de allergrootfte ellende doorgeitaan te hebben, ik heb gezien, dat Geneesheeren die de grootfte naam hadden in de genezing van deeze ziekte, diergelyk aangetekent hebben. dus heeft Morton (m) het volgende: een diepe ftaap-
zuchty
CO Ibidem pag. 166.
C*0 De Febr. iniïamm. univerfal. cap. 7. pag. 53.



DE KINDERPOKJENS.
87
zucht, tot de fcheidingdag voortduurende, waar door de zieke als door het omveer gejlagen of dronken legt, en nauwlyks het ligt aanzien of de vraagende antivoorden kan, of een zvreede, vast zittende, en kramptrekkende pyn der lendenen, of der darmen igelykende namentlyk naar een aandoening van colyk of ontfteking in de nieren,) of -wel van het geheele lichaam; voor al indien zy zonder koorts is , is een allerkwaadst teken, dezvyl men daar uit mag befluit en , dat de nedervelling der geesten in het vergif ingewikkelt alleruiterst , of ten minfte dat derzelver poging ydel is. naderhand bevestigt hy door waarnemingen in de geneeskunde deeze dodelyke voorkennis («)« van gelyken heeft Hyllary als een teken van de allerergfte en zeker dodelyke pokjens de onverdraaglyke pyn in de rug en de lendenen veroordeelt (0) , zo zy in 't begin der ziekte aanweezende is : want als dan volgen 'er gewoonlyk kwaadaartige peperkorens, en dodelyke bloedftortingen.
Wanneer men in tegendeel de nuttigheid der inenting van de pokjens voorftelt, word daar uit een groot bewys gehaald, dat die fcherpe lendepyn, welke gewoonlyk de allerkwaadfte pokjens voor af gaat nimmer naar de inenting word waargenomen, offchoon 'er naderhand ook talryke pokjens volgen (p~)~ zy hebben fomtyds wel pyn omtrent de fchouderbladeren, de borst, enz.; maar die pynen zyn dof en vliegende, nooit vast zittende of zeer fcherp. tevens moet men ook aanmerken, dat de pyndoende vermoeitheid van het geheele lichaam, en vooral van de rug en de lendenen , welke de wydvermaarde Violante (cf) te regt als een byzonder en eige teken der pokjens
geCw) De Febr. inflamm. univerfal. pag. 180. & feq. (0) An EfTay on the Small pox pag. 164. (f) Kirckpatrick on Inoculation pag. 257* (?) De Variol. & Morbil. pag. 13..



DE KINDERPOKJENS.
5.IS83.
geftelt heeft, niet altyd een dodelyke voorkennis is, maar alleen dan , wanneer een fcherpe, vast zittende, en byna onverdraaglyke pyn de rug of de lendenen bezet.
Hippocrates heeft ten minfte ook kwaad vermoeden gehad in andere ziektens van de pyn in de rug, dewyl hy zegt: de beginfelen der ziektens naar de pyn in de rug zyn moeilyk (r): en een weinig daar naar: de pyn der lendenen, zonder oorzaak fehielyk overvallende, is een teken van een kwaadaartige ziekte, edoch in de boeken der algemeen heerfchende ziektens worden de zieken opgenoemt, welke in 't begin der ziekte door zodanige pyn aangetast zyn geweest , en die zeer gevaarlyk ziek hebben gelegen.
Blaar de pyn omtrent het hartputjen, de braking, walging, fchynen als dan voornamentlyk de ziekte te verzeilen , wanneer de befmetting aan de bovenfte mond van de maag , of ook aan de maag zelve is blyven hangen , gelyk een weinigte voren gezegd is geweest, deeze toevallen zyn nochtans niet altyd aanweezende; want ik weet dat by veele, wanneer zy, het zy door de afgezonderde , of door de te famenvloeijende pokjens wierden aangetast, geene de minfte braking nochte pyn omtrent de bovenfte mond van de maag geweest is. maar dë groote ongerustheid, waar door de zieken geduurig de legging van het lichaam trachten te veranderen, geeft een kwaad teken in de zickrens; gelyk in het hoofddeel van de koortfige benauvothcid %. 739. breder is gezegt geweest, alwaar over de allerergfte toevallen van de heete koorts gehandelt wierd. maar de domheid en flaperigheid, toonen aan, dat de hersfenen door de kracht der ziekte onderdrukt zyn , en dat deeze tekenen kwaadaartige pokjens voorafgegaan, is te voren gezegt geweest.
By de kleine kinderen ontftaan dikwils ftuiptrekkingen der vallende ziekte, en geen wonder, aangezien het zenuwgcftel in deeze ouderdom zeer aandoenlyk , ligtelyk zelfs door ligte
oor-
CO Coacar. Prsenot. num. 310. Charter, tom. VIII. pag. 869.



§.1383, DE KINDERPOKJENS-, 89
oorzaken geheel verftoort word: een zwaar en ongewoon kletterend geluid zekerlyk, pyn aan het tandvleesch ten tyde van het tanden krygen , iets Icherps prikkelend in de maag of de darmen zittende, veroorzaken by deeze zo dikwils de ftuipen. het gebeurt fomtyds, dat de kinderen in 't begin der ziekte de ftuipen krygen, wanneer de befmetting der pokjens het lichaam toegevoegd, tot nog toe zwygende, in beweging word gtbragt. een weinig te voren is gezegt geweest, dat wanneer de befmetting een fterk jongeling door de inenting toegebragt. begon werkzaam te worden, de arm fehielyk ftuiptrekkingen kreeg, en naderhand zyn 'er zeer talryke pokjens gevolgt; van welke hy nochtans is genezen, waarom de in het begin der ziekte by de kinderen ontItaane ftuipen geen zeer gelukkig teken zyn. maar Sydenham (j) heeft dikwils waargenomen, dat zo de kinderen een weinig voor het uitbotten der pokjens de ftuipen kreegen, 'er pokjens volgden van een zigtbaare groote, zagt en goedaartig, en zelden teJamen vloeiden, ja zo de kinderen, het tanden krygen reeds over zynde, de ftuipen kreegen, had hy altyd vermoeden dat de pokjens naby waren; om dat hy ook elders (t) over 't algemeen vast geftelt heeft; men moet in dit geval denken, dat die ftuiptrekking misfehien door de poging der natuur, waar door zy bezorgt is de pokjens, purper koorts, of mazelen; in het iichaamsgeftel voort te ftooten, afhangt, offchoon zy tot nog toe onder het vel bedekt zyn. want verfcheide waarnemingen fchynen te leeren , gelyk by een andere gelegendheid 5 i°75- 4- gezegt is geweest, dat de ftuipen ontftaan, wanneer het lichaam door een ongewooneprikkeling bezwaart of gekweld word, en dat als dan datbezwaaren-
de"
0) Seft. 3. Cap. 2. pag, 162, (f) Differtat. Epiftol. pag. 459. Yyfde Deel. M



$o DE KINDERPOKJENS. §.1383.1384,
de of kwellende door de zelve word uitgejaagt, of na andere pjaatfen van het lichaam ter neder gezet, alwaar het minder nadeel doet; toen is dit met verfcheide voorbeeldenbeweezen. ooicis tevens §. 1077. 4. aangetekent, dat ten tyde van een aanval der vallende ziekte de vaten van het vel wyder worden, en meer gedrongen door de ingejaagde vogten; waarom het nadeelige befmetfel, met het bloed vermengt blyvende,. dikwils gelukkiglyk na de huid word afgezet naar zodanige ftuip. ook te gelyk blykt derede, waarom men onderfcheide voorkennis heeft,na matede, onderfcheide tyd der ziekte, op welke zodanige ftuip iemand aanvalt : want zo zy in 't begin der ziekte ontftaat, betekent zy eert hevige prikkeling der ziekelyke prikkel: zo zy een weinig voor de ukbotting der pokjens ontftaat, als dan toont zy meest een* heilzame poging der natuur aan, waar door de ziekteftof na het vel geleid word.
1384. Tn 't begin van deeze ftaat (1383.) is het bloed' JL uit de aders getapt fchoon, en zeer gelyk aan het allergezondfte; de tweede, derde, of vierde dag, ziet men het reeds gelyk in 't zydewée en ontfloken (3 84..J,, zo veel te meer, hoe de kwaal langer geduurt en heviger geweest is.
Wanneer de Geneesheeren de natuur der ziekte onderzoeken * letten zy gewoonlyk zorgvuldig op, welke verandering der fappen ten tyde der tegenwoordige ziekte gebeurt, en uit deeze kennis halen zy de nodige regelen in de manier van genezenmaar zy hebben bevonden dat het bloed in 't begin deezer ziekte nauwlyks van de vereischtens tot de gezondheid afgeweeken
is».



§.i3S4. , DE KINDERPOKJENS. 9i
is. Sydenham (u), heeft het bloed van een bloedryk man in den bloei zyner jaaren, de derde dag van de ziekte, welke al vry hevig was, het uit de ader afgetapte bloed zeer goed en bloeijende bevonden, maar wanneer de zieke reeds beter wierd, men hem de twintigfte dag der ziekte bloed aftapte, zvashel gelyk het bloed der door het zydewée aangetast, en byna gelyk etter Qzu;. maar welk dit zydewée bloed is, welkers roode gedeelte te fkmengroeijende met een hard en dik vel bedekt word, is te voren §. 3K4. en 890. gezegt geweest, het fchynt redelyk zeker te zyn uit de geneeskundige waarnemingen, dat het bloed in 't beloop deezer ziekte zodanige ontftoke dikte, nu fchielyker, dan laater, bekomt, het heugt my fomtyds gezien te hebben, dat wanneer de dringende toevallen een herhaalde aderlating vereischten , 'er reeds de tweede dag der ziekte zodanige digte korst op het bloed was, Baglivius (x) voorzeide daar uit veele en zeer gevaarlyke pokjens.
Intusfchen fchynt het geheel niet zeker, dat zodanige dikte in het bloed voortgebragt word door de onmiddelyke werking van de befmetting der pokjens, maar het fchynt bewysbaarder, dat zy door de fcherpe warme koorts door de befmettende prikkeling verwekt, ontftaat. te voren §. 587. alwaar over de uitwerkingen van de koorts gehandelt wierd, als ook §. 609., alwaar over de nadeelen van de koortshitte gefproken word, heeft het gebleken, dat, de vloeibaarfie deelen door 't geweld der koorts en een hoger trap van warmte, verftrooit zynde, het bloed een grooter dikte word toegebragt, en ligter te famengroeijing. aangezien dierhalve de fcherpe koorts, en een overmatige hitte, de eerfte trap deezer ziekte gewoonlyk verzeilen, gelyk
. (u) DilTertat. Epift. pag. 475* (p) Ibidem 477. (x) Oper. omn. pag, 61*
M z



5.1384.
lyk in 't vorige hoofddeel is gezegt geweest, word die ontftokene dikte te regt eerder aan de koorts en vermeerderde hitte toegefchreven, dan wel aan de befmetting zelve, waar door de koorts ontftaan is. ja dat meer is vermaarde geneeskundige zyn van gevoelen geweest, dat het vergif der kinderpokjens de fappen eerder lmelten doet, dan dezelve verdikt, de hoest, welke met rede fcheen toegefchreven te kunnen worden aan de taaiheid door ■de koude en belette uitwaasfeming, heeft de uitmuntende Schry"ver (y) weg genomen gezien veertig uuren naar dat de pokjens ingeënt waren geweest, een man xeeds twee of drie jaaren ziekelyk, verheugde zich, over zyne vorige bekome gezondheid daags 'voor dat hy door een fcherpe pyn in de rug en de hier op volgende pokjens wierd aangetast, aan welke hy de achtfte dag der ziekte overleden is. Mead (*) heeft waargenomen, dat de'pokjeus voordeelig zyn geweest voor die geene, welkers bloed, het zy door de natuur, het zy door het voedzel eenig gebrek bekomen had, en het te lymagtig zenuwwater de klieren heeft doen zwellen, verfchide andere waarnemingen zekerlyk maken dit gevoelen bewysbaar, dat de befmetting der pokjens de fappen doen fmelten: Lister (z) heeft in allerergfte en dodelyke pokjens waargenomen, dat het koud gezvorden bloed zeer dun is gevjeest, zs dat deszelfs dikke rode gedeelte zelfs met een zagt veertje van een pen geflagen, gemakkelyk heeft kunnen verdeelt zvorden. daar naar voegt hy 'er by: maar by veele andere, die bloederige pis loosden, heb ik het bloed uit de arm gelaaten zo zvateragtig ftinkend gezien , dat het dikke gedeelte in het vat vloeide gelyk als de zvei zelve. Hofman (a) heeft ook diergelyk, getuigende, dat hy in de lichaamen der naar de kwaadaartige kinderpokjens overledene,
het
Cj) Kirckpatrick 011 Inoculation. pag. 62. 6*3.
CO De variol. & morb. pag. 71. 72.
OQ De variolis pas. 30.
<<Ó Med» ration» Syftenu Tom. IV. pag. 146,
DE KINDERPOKJENS.



§.1384.
DE KINDERPOKJENS.
93
het bloed geheel vloeibaar heeft gevonden, en zich nochte tot wei , nochte tot ftremming afzonderende, van deeze ontbinding van het bloed fchynen die dodtlykc bloedftoningen in de pokjens te ontftaan, zvanneer het bloed nut alleen uit de mond, de neus en de oogen komt, maar ook langs alle zueegeu van het -.lichaam-, en voor al vloeit het door de pisweegen {bj. te voren §. 730. alwaar over de geduurige rotkoorts gehandelt wierd , is gewaarfchouwt geweest , dat de prikkel der ziekte het lichaam toegevoegd, of ook wel door de in het,lichaam ontaartende fappen ontftaan , fomtyds wel de ontftokene dikte der fappen voortbrengt; maar dat de fappen ook fomtyds ontbonden worden, niet verdikt, zo dat zy langs verfcheide weegen uit het lichaam uitvallen, met een onverwagt en zwaar verlies der krachten ; het geene toen aldaar door verfcheide geneeskundige waarnemingen bevestigt is geweest, zekerlyk word ook het zelfde in de kinderpokjens waargenomen, want meestentyd, wanneer die ziekte begint; is 'er een vry hevige koorts met groote en geduurige hitte aanweezende, en als dan leeren alle de tekenen, dat men voor de ontftokene dikte te vreezen heeft , wanneer de natuur door de koorts zelve de ontfange befmetting verjaagt, en door een affcheidende verplaatfing na de oppervlakte van het lichaam tracht af te zetten : zodanig ziekte kan wel hevig zyn, maar ook werken de levenskrachten fterk tegen de ziekte, en men kan een gelukkige uitkomst verwagten, offchoon men groot gevaar voorziet door de groote menigte der pokjens, het waken, de weder opgezoge etter, de tweede koorts enz. maar het gebeurt fomtyds, dat het vergif der pokjens meer nadeel doet door de levenskrachten neder te werpen; als dan is 'er wel geen de minfte vrees voor een gevaarlyke ontfteking, nochte voor eene al te zeer ver-
meer-
(70 Mead de variol. & morbill. pag. 22.
M 3



DE KINDERPOKJENS.
§.1384.
meerderde hitte: want 'er is nauwlyks eenige hitte aanweezende, ja het lichaam is eer koud, de pols zeer zwak, offchoon zy tevens rad word, ja fomtyds word men buiten de zwakte en kleinheid der pols geene radheid gewaar ; maar 'er is een groote benauwtheid aanweezende, en in 't kort volgen 'er tekenen van een verrotte ontbinding der fappen , wanneer 'er vreeslyke bloedftortmgen , vloeijende, rosfe , verzwakkende, doodlugt hebbende , buiklopen volgen, als ook paarfche vlakken , en andere dodelyke toevallen , welke aantoonen dat de dood voor de deur ftaat. de allervarendfte Geneesheeren in de genezing deezer ziekte, hebben dit door hunne waarnemingen bevestigt, een meisje van vyf jaaren kreeg de pokjens zonder aanmerklyke koorts, benauwtheid, of pyn te voren gehad te hebben; nochte de pokjens waren veel in getal; maar zwart, en ftorteden overvloedig bloed, te gelyk zich paarfche en zwarte vlakken vertoonende : zy viel dikwils , maar niet erg van haar zeiven; het geene ophoudende keerde dit ziek meisje tot haar fpeelgoed. de negende dag van de ziekte, is zy, naar overvloedig bloed afgegaan te hebben , te gelyk met eenige brokken geronne bloed zeer zagtjens geftorven (c). een andere maagd, welke onmiddelyk voor 't begin der ziekte, by zeer heet weder, het lichaam zeer fterk had geoeffent, kreeg te gelyk met talryke pokjens paarfche en zwarte vlakken over liet geheele lichaam de derde dag der ziekte; de dyën en fcheenen waren met een purpere couleur gevlakt; 'er volgde een ruime bloedftorting uit het tandvleesch en de neus ; en de maandftonden vloeiden in zeer groote ruimte zes dagen voor de gewoone tyd; maar zy is de zesde dag der ziekte geftorven. zy had van het begin der ziekte af tot aan de dood toe over een overgroots benauwtheid en een allermoeilykst gevoel
van
(V) Huxharu on fevers pag. 52. S3*



1384. DE KINDERPOKJENS.
95
van zwaarwigtighcid omtrent de borst geklaag* j zy had veele «ens gehad; en de pols was zeer rad en klein (d). offchoon an dit geval nu de hevige lichaamsbeweging, by heet weder de okene dikte van het bloed zoude kunnen veroorzaken nochtans is 'er een al te groote ontbinding van het bloed gevolgt °elyk de onmatige bloedftortingen getuigen. Morton (e) heeft'een meisje twee- en twintig jaaren oud de ziekte onverwagt zien krygen meteen onmatige hoofd- en lendepyn, zonder hitte, ja eerder met een gevoel van koude: zy ging nochtans het geheele huis door, ja zy waakte de geheele nagt, een andere zieke oppasfende: de derde dag is het bloed uit de ader gelaten in geenen deelen geftolt: de vierde dag hebben zich op de borst zwarte vlakken vertoont, en een bloederige pis, tevens met een geduurige woeling, kwyning, bevende en ongefchikte pols: op't einde van de vyfde dag heeft zy fehielyk een bloedfpuwing gekregen, waar door zy verflikt zynde, geftorven is. het vel wierd na de dood geheel zwart; maar de zwarte couleur van het vel veranderde de volgende dag in blauw; welke couleur al het linnen met het bloed bemorst had, wanneer het in zeepfop geftoken wierd. in dit geval is de dood gevolgt zonder vermeerderde hitte, zonder eenige tekenen van een ontftokene dikte, het bloed zodani» doorde befmetting der pokjens ontaartende, dat het door deszelfs vaten niet meer konde bedwongen worden.
Wanneer de zvydberoemde Mead de zelfde ziekte met zo onderfcheide toevallen haaren loop zag volbrengen, heeft hy die allergemakkelykfte verdeeling der kinderpokjens gemaakt waar door zy in enkele en kwaadaartige verdeelt wierden (ƒ_). de enkele worden
00 Huxham on fevers pag. 52. 53;
OQ Pyretolog. pag. 18 3»
(/) De variol. & morb^ pag. io>



96 DE KINDERPOKJENS. §.1384.
den genoemt, welke met een enkele koorts, fehielyk ophoudende, voor den dag komen, gemakkelyk ryp worden, goede etter vergaderen, fcluelyk uitdrogen, en afvallen, by deeze is van den beginne een ontftoke koorts aanweezende, ophoudende, wanneer de pokjens uitkomen, maar de kwaadaartige worden genoemt, welke van een kwaadaartige koorts verzeld gaan, met benauwtheid, onverwagte nedervelling der krachten, welke pokjens niet zweeren, maar eerder tot het heet vuur over gaan, en dikwils dodelyk zyn door een verrotte ontbinding der fappen eerzy hadden kunnen ryp worden, zo zy een beter geaartheid hadden gehad, edoch deeze verdeeling behaagde aan deeze uitmuntende man meer als die welke de pokjens in afgezonderde en te famen vloeijende verdeelt, om dat men fomtyds zelfs in de afgezonderde zodanige kwaadaartigheid gewaar word, welke een onverwagte dood veroorzaakt, offchoon de ziekte aan min ervarene vry ligt toefchynt, en 'er maar weinig pokjens voor den dag komen, gelyk uit de reeds aangehaalde geneeskundige waarnemingen gebleken heeft; het geene ik zelfs eenige maaien in de beoeffening der geneeskunde heb waargenomen, gelyk naderhand zal gezegt worden, het blykt tevens ligtelyk, dat het van groot gewigt is in de genezing van de kinderpokjens, zo deeze twee wel onderfcheiden worden: want 'er word verre een andere geneeswyze vereischt in een ontftoke ziekte, dan wel wanneer het kwaadaartig vergif het bloed fmelt, met een fehielyk verlies der levenskrachten, de uitnemende Huxham (g), heeft van gelyken deeze ., allernuttigfte onderfcheiding van deeze ziekte aangetekent in de ' verhandeling welke hy over de koortfen gefchreven heeft.
I38;?!
£g) EiTay on fevers &c, pag, 127, 12?, \



|.J385. DE KINDERPOKJENS. 97
I3^5'- T^eeze ^aat ^mirt, na ^e verfcheidendjLJr heid der algemeenheerfching , lievigheid der ziekte , gefteldheid van de zieke, onderfcheide tyd : hoe langdtmriger uit deszelfs natuur , zo veel te zagter zal de toekomende ziekte zyn, en in tegendeel.
Hier word over dat verloop van tyd gehandeld, dat tusfchen 4e eerfte toevallen van de beginnende ziekte, §. 1383. opgenoemd , en de uitbotting der puistjens tusfchen beiden is; als ook over de voorkennis, welke gehaald kan worden uit een fchielyker of latere uitbotting der puistjens. de geneeskundige waarnemingen hebben geleerd, dat dit tydverloop onderfcheiden is.
Na de verfcheidendheid der algemeenheerfching. Uit het geene te voren is gezegd geweest, heeft het gebleken , dat de befmetting der pokjens , hoe wel zy zeer klein van lichaam is , het lichaam toegevoegd zynde, de gezondheid geheel verftoord , ■de koorts aanfteekt, de plaatfen, op welke het vastzit, ontfteekt en prikkelt, zo het lichaam bekwaam is om de pokjens te krygen, en tevens die eigenfchap heeft, dat zy zelfs in de allergezondfte mensch de goede fappen aan haare natuur gelyk maakt, het zy voor een groot of klein gedeelte; en, dit gedaan zynde, de gelyk gemaakte deelen der fappen na de uitwendige oppervlakte van het lichaam, ja fomtyds na de inwendige , door verplaatfing afzet, met verligting der toevallen, en fomwylen met een vernietiging van alle kwalen; zo dat de zieke , wanneer de pokjens uitkomen, denkt geheel gezond te zyn. maar deeze gelykmaking der goede fappen aan de eigenfchap der ontfange befmetting , en afzetting na de oppervlakte van het lichaam , gefchied niet altyd ter zeiver tyd. wanneer Sydenham (h) de algemeenC/O Seft. 3. Cap. 2. pag. 162. Vyfde Deel. N



58 DE KINDERPOKJENS. §.1325-.
meenheerfchende pokjens van de jaaren 1667. 166%. en gedeeltelyk van 't jaar 1669. befchryft, tekent hy aan , dat zy meest de vierde dag van de eerfte aanval der ziekte voor den dag gekomen zyn, ook fomtyds eenigzints later, maar zeer zelden voor den vierden dag. maar in de jaaren 1670. 1671. en 1672. heeft hy waargenomen, dat de afgezonderde pokjens reeds de derde dag voortkwamen, en dat zy ook gevaarlyker waren , en nader by de inborst der te zamenvloeijende kwamen (i). daar en boven gebeurt het fomtyds, dat de algemeenheerfchende gefteldheid zodanige is, dat byna alle die de pokjens krygen , de zamenvloeijende krygen, welke gewoonlyk de derde, ja fomtyds de tweede dag uitbotten (k). wanneer de ziekte door de inenting ontftaat, word het zelfde beloop der ziekte byna op diergelyke tyd volbragt, te weeten, dat de puistjens de derde of vierde dag , naar dat zy ziek geworden zyn, voor den dag komen (/). want men moet het begin der ziekte van dien tyd niet afrekenen, op welke befmetting het Üichaam toegevoegd is geweest, maar van dien tyd, toen zy begonden ziek te worden, want de agtfte of negende dag naar de inenting komen de puistjens gewoonlyk voor den dag; maar zy zyn de eerfte dagen wel gemoed , en 'er vertoont zich geen verandering in 't geheel in de gezondheid, want uit het te voren gezegde heeft gebleken, dat deeze befmetting langen tyd werkloos en zonder de ziekte te verwekken, in het lichaam kan blyven zitten.
Hevigheid der ziekte. De gezegde te zamenvloeijende pokjens zyn gewoonlyk van een fterker koorts verzeld, en met meerder
(O Idem Se&» 4* C*P' 6' Va& 25i» CO Idem ibid. pag. 252. & SecTr. 3. cap. 2. pag. 165. CO Mead de variol. & morb. pag. 23. Kirckpatrick on inoculation pag. 87. Acadcm. de Chirurg. Tom. II. pag. 557.



$.1385. DE KINDERPOKJENS. 9<j
der en wreeder toevallen bezet, als de goedaartige en afgezonderde; maar zy komen ook fchielyker uit: dus ook kwamen die afgezonderde, onregelmatige van Sydenhem genoemd , de derde dag voort, maar zy waren van een erger hoedanigheid, gelyk reeds is aangetekend geweest. Violante (m), getuigt, dat hy tot nu toe altyd waargenomen heeft, dat de regelmatige , zagte en goedaartige, de zevende dag der koorts voor den dag kwamen; welk tyd verloop van 't begin der ziekte af, het my nimmer op die plaatfen, alwaar ik de geneeskunde geoeffent heb, heeft mogen gebeuren waar te nemen; wanneer 'er namentlyk naderhand goede en zagtaartige pokjens voor den dag kwamen; want ik heb ze fomtyds waargenomen zeer laat voor den dag te komen; maar de krachten waren van 't begin der ziekte terftond ter neder geflagen, en 'er zyn zwarte pokjens voor den dag gekomen , met purpere vlakken, en in korten tyd is de dood gevolgd, intusfchen zal ik aan deeze uitmuntende en opregte man myn geloof niet ten volle onttrekken; want zonder twyfelkomt'er in onderfcheide landen een onderfcheid in de duuring van het eerfte beloop dezer ziekte voor; dus zegt de koninglyke Lyf'dasErndtelius ft), de ziektens te Warfchauw befchryvende : de pokjens zyn in haare tydperken gezuoonlyk veel langzamer en trager, nochte zy lopen, ligtelyk ten einde in den tyd van vyftien dagen , maar eerder van een-en-twintig, zo dat 'er gemeenlyk drie of vier weeken voor hy gaan, eer derzelver vergif geheel ophoud te werken, en de Geneesheer denken mag om het lichaam te zuiveren, maar aangezien het eerfte tydperk der pokjens eindigt door de uitkomst, het tweede door de rypwording, maar het derde door de uitdroging, fchynt hy vry waarfchynlyk, dat hy naar het verloop van de eerfte zeven
da-
0») De variol. & morb. pag. 33»
(«) Warfav. Phyfic. Multrat. Cap. V. pag. 169.
N s



DE KINDERPOKJENS.
dagen , de uitbotting der puistjens heeft gezien, ja men leest by Diemerbroeck (0) van eene dertig jaarige vrouw, welke nooit depokjens had gehad, maar dewyl de pokjens toen ter tyd heerschten, de zieke koortsagtig was, flaperig-, van pyn voor 't hart klaagde, metzwaarwigtigheid in't hoofd, en een ligte tusfchen* beide komende ylhoofdigheid , kreeg Diemerbroeck agterdenken op deeze ziekte; en wanneer hy reeds geloofde in de voorkennis •bedrogen te zyn, zyn 'er de twintigfte dag puistjens voor den dag gekomen, en zy is, de ziekte gelukkiglyk te boven gekomen 'zynde, herfteld. een zeer zeldzaam voorbeeld; want de Schr ver getuigt zelfs, dat hy maar eens zo laat de pokjens heeft uit zien komen.
Gefteldheid van de zieke. Het is een fiandvastige waarneming van alle Geneesheeren, dat de geene die een bloedryk geftel hebben, gevaarlyker aan deeze ziekte ziek leggen, gelyk ook die, die in den bloem van hunne jaaren zyn, en zich overdadig gevoed hebben, in tegendeel, worden die geene ligter aangedaan , alles gelyk gefield zynde, die nog tof de rijpheid niet gekomen zijn , van een flapper lichaams geftel voorzien zijn; enzo de vaten door ruime ontlastingen, het begin der ziekte vooraf gegaan, ontledigt zyn, gelyk te voren §. 138a. gezegd is geweest, het geene ook door de waarnemingen van /^/o/a^e bevestigd word, die aldus fchrijft: voor 't overige heb ik meer dan eensde uitkomst der kinderpokjens zien vertragen door de menigte bloeds uit de neus geftort, of door de buikloop, waargenomen, en de pokjens, gelyk zy later uitkwamen, zo zyn zy ook minder in. getal-, en onderfcheiden geweest, en hebben een-minder kzvaadaartigbcidi. en levens-gevaar <j door de voor af gegaan zynde -ontlastingen, met' zich gebragt. hier word over die ontlastingen gehandeld, welke-
verr-
Q) De variol..morb.,Hiitor. 3. pag, 293,. ' 00 De variol, & morb. pag. 34»



S.I-3S5-
DE KINDERPOKJENS. ior
verzeld gaan van de heilzame fterkte der levenskrachten ; maar niet van die, welke ontftaan naar dat de fappen door de kwaadaartigheid der ziekte ontbonden zyn, te gelyk met een onverwagte nedervelling der krachten ; waar over in 't vorige Hoofddeel èefproken is geweest, maar wanneer'cr een overgrote fcherpteder fappen aan wezende is, gelijk in de galachtige, leheurbuikachtio-e, zwartgallige, als dan neemt men meestal kwaadaartige pokjens waar.
Hoe langduuriger uit deszelfs natuur enz. Wanneer de Geneesheeren zagen , dat de koorts en alle de toevallen verligt -wierden, ja fomtyds geheel ophielden , wanneer de puistjens betonden voor den dag te komen, hebben zy gedagt, dat die geneeswyze de beste was , welke deeze uitbotting voortzetten en verhaasten zoude, maar aangezien de heete en zweetdryyende middelen de indrang en hoeveelheid der fappen na de omtrek van het lichaam bragten, hebben zy zich van. deeze beginnen te bedienen en dat wel in ruime hoeveelheid, de moeders zorgvuldig voor de'welvaart haarer kinderen, en de wysneuzen die de zieken oppasfen, waren gewoon zodanige geneesmiddelen , het zy met geweld of door gebeden den Geneesheeren afiepersfen , of saven dezelve tegen wil en danken buiten weeten van de Geneesheeren te gelyk ook plaagden zy de ellendige zieken door de warmte van de kamer, en het gewigt der deekens , zelfs in de zomerhittens, dewijl zy al de hoop van de welvaart in overvloedig zweeten en de fchielyke uitbotting der puistjens fielden, dit gebruik was inde voorgaande eeuw byna overal ingeflopen; maar met een dodelyke uitkomst, zeer weinige van de rykften ontkwamen het; de kinderen der armen , welke zodanige zorgvuldige oppasfing niet hadden door't gebrek aan middelen, kwamen oecze ziekte gelukkiglyk te boven, het geheugt my zeer wel, dat men my onder de oude gedenkftukken van een adelyk gedacht, een gefchreeve boekdeefheeft getoont, waar in men las, dat een verftandige vrouw, zich over de dood van eenige haarer kinde-
N q reili



toz DE KINDERPOKJENS. §.1385.
ren bedroevende, die aan deeze ziekte geftorven waren, daar de kinderen der landlieden, waarvoor men naauwlyks eenige zorg droeg, gelukkiglyk genezen wierden , naderhand in haar noch overig zynde kinderen, wanneer zy aan de zelfde ziekte lagen, de manier der landlieden gevolgd heeft: namentlyk zy liet geen Geneesheer halen, gaf geene geneesmidden, hun drank was water en melk, en hun fpys was gerst in gekernde melk gekookt j zy voegden 'er veel rype appelen, die in de oven gebraden waren, by, zy befchermde de zieken voor de koude lugt, hen hunne gewone klederen nochtans aanlatende , nochte dekte hun in den flaap warmer dan als wanneer zy gezond waren, wanneer zy de gelukkige uitwerking had gezien, heeft zy aan haare nakomelingfchap deeze manier agtergelaten, en dit adelyk geflacht heeft naderhand hier altyd gebruik van gemaakt: nochtans is dit van geen andere opgevolgd, gelovende dat zodanige geneeswyze met dit geflacht alleen over een kwam, welke aan andere nadelig zoude zyn. zo moeilyk is het de vooroordeelen der menfchen uit te wisfchen.
Sydenham, die met de grootfle zorg deeze ziekte opmerkte, heeft zich, wanneer hy zag dat de pokjens zo veel te kwaadaartiger, in zo veel te groter getal waren , hoe fchielyker zy uitbotteden, ftoutmöedig tegen deeze ftroom verzet, en die heete beftiering en fcherpe zweetdryvende middelen veroordeeld, edoch hy heèft de volgende geneeskundige vaste ftelregel vastgefteld: hoe langer de kinderpokjens den vierden dag vooruitkomen, zo veel te meer vloeijen zy ook te zamen \q). het geene ten eenemaal door de waarnemingen der latere Geneesheeren is bevestigd geweest, ja men leest (r), dat het reeds over lang een kwaad teken was by de Chineezen, zo de pokjens fehielyk voor den dag komen.
Maar
X?) Sydenham SecT;. III. Cap. II. pag. 165. 166.
(r) Lettres edik & curieuf, Tom. XX. pag. 326 & 335.



$.1385.1386-. DE KINDERPOKJENS. 103.
Maar 'er word in de voorftelling bygevoegd, uit des-zelfs natuur; 0111 dat het fomtyds gebeurt, dat de allerkwaadaartigfte pokjens later uitkomen; welke uit derzelver natuur reeds de tweede dag uitgekomen zouden zyn. maar dat dit gefchied, hoe wel zeldzaam, door eenig wreed toeval de ziekte verzeilende, waarfchouwt ons Sydenham (e). b: v:, wanneer een allerfcherpft e pyn, nu in de lendenen , gelyk een aanval van de ontjïeking in de nieren, nu in de zyde, gelyk als in 't zydewée, nu in de lidmaten, gelyk in een vloeijing, nu eindelyk in de maagh met een zzvaare onpasjelykheid en bovenmatige braking, de zieke voor de uitbotting vermoeit en benaauwd. diergelyke vertraging der uitkomst, komt fomtyds te voren , wanneer een onverwagte nedervelling der krachten in 't begin der ziekte word waargenomen, met een radde, zwakke, ongeregelde pols. maar ervare Geneesheeren voorzien altyd kwade pokjens, ja meestal dodelyk, wanneer zy zodanige toevallen waarnemen; gelyk reeds te voren gezegd is geweest.
§• I38f5. \V/aar u& fchynt dat de ziekte in deeze W ftaat (1380. tot 1386.) de vermeerderde radheid der fappen, door de ontftoke prikkeling door geheel het bloed gemengd.
Zo men de toevallen der ontfteking , §. 382. opgenoemd, in aanmerking neemt, en vergelyktmet het geene tot nu toe gezegd ' is, zal het duidelyk blyken , dat de prikkeling der befmetting met het bloed vermengd , meestentyd de radheid der vochten
ver.-
0) Loco fupra citato.



104 DE KINDERPOKJENS. §.138^.
vermeerderd, een geduurige fcherpe koorts verwekt, en de ontfteking voortbrengt. ■ ■ '.
Wanneer deeze ziekte door de inenting word ve;wekt, is het eerfte teken der werkzaam geworde befmetting, een lpanning en toodheid van de lippen van het wondje, waar aan de befmetting toegevoegd is geweest; daar naar volgd de verzweermg op de zelfde plaats, als zynde een uitwerking van de ontfteking (.ziet S 287 ). te voren $. 1384. is aangetekend geweest, dat het bloed in 't begin van deeze ziekte uit de ader getapt, gelyk is aan het allereezondfte bloed; maar in 't beloop der ziekte, verkrygt het een ontftokene dikte, wanneer de puistjens voor den dag komen, zvn zy rood, gezwollen, heet, daar naar zweeren zy; en ten tyde van de verzweering is het vel tusfchen de pokjens, rood, heet gefpannen. wanneer de te zamenvloeijende pokiens , welke al 'tvd zeer talryk zyn, uitkomen, vertoont zig het geheele aangezigtroozig, meteen lastige h.tte van de huid. naardedooreeftane ziekte volgen 'er fomtyds ontftekingender oogen, bloedvinnen, kwade keelen , en het bloed , uit de ader gelaten , 1$ zeer gelvk aan het bloed van de geene die door t zydewée zyn aangetast, de geene die geduurig deeze zieken oppasfen worden, offchoon zy, deeze ziekte reeds lang-te voren gehad hebbende, van de befmetting bevryd blyven , nochtans dikwils door de ontfteking van de oogen en ontftoke kwade keel aangetast, daar en boven is de genezing, welke in de ontftokene ziektens 2 voonlvk word te werk geleld, zo dikwerf ook in deeze ziekfe voordelig geweest, gelyk naderhand in de genezing zal ge-
Z%7entamdit alles in aanmerking nemende, heeft vastgefteld;
dat de kinderziekte een ontfteking is, (nochtans in foort van de overige ontftekingen onderfcheiden) zo van het Moed, als van de



DE KINDERPOKJENS,
■overige fappen, in welke te ver dry ven, de natuur geduurende de eerfte twee of drie dagen dit doet, dat zy de ontftoke deeltjens verdeeld, en kookt, welke zy naderhand in de natuur van het lichaam veranderd, nog ryp maakt, en onder de fchyn van zweertjens, eindelyk langs hare eindens uitjaagt (t). elders (u) voegt hy, naar diergelyk gezegd te hebben, het volgende 'erby; en gelyk de natuur op geene andere wyze, dan door de aangefioke koorts, de ftof in het bloed zondigende, weet te ver dryven, zo ook verlost zy het vleesch van alle uitwendige dingen door een verzweering te maken: zo dat indien 'er mooglyk een doorn, of zo iets in het vleesch zit, de omleggende deelen terftond door een verzweering bezet worden , ten zy dit, wat het ook zy , dat lastig is, terftond uitgetrokken word. maar men neemt ook van gelyken in de pokjens onderfcheide uitgangen der ontfteking waar, van welke in de befchryving der ontfteking, §. 386", en volgende gefproken is geweest.
Want gelyk de ontfteking ontbonden kan worden , zonder daar op volgende verzweering, zo de fappen zagt, de beweging geftilt, de verftopping klein, de buizen beweegbaar, het vogt dun zijn, dus fchijnt ook het zelfde fomtyds in de pokjens te gebeuren, dat dat ontftokene, reeds in de vaten van de huid opgepropt, of in 't kort in derzelver naauwighedens zullende vastzitten , zodanig verdunt word , dat het door de uitwaasfemende vaten doorga, en vervliegt: het zelfde zal ook plaats vinden, zo de vaten, het zy uit hunne natuur, of door de kunst zo flap gemaakt worden, dat zy gemakkelyk wyken voor de ingejaagde vogten, en zich laten uitfpannen. naderhand §. 1303. zal het blyken, dat de pokziekte fomtyds zonder pokjens
CO Se<ft. 3. Cap. 2. pag. 175. C«) In Differtat. Epiftol, pag, 448, Vyfde Deel, O
105



io6
DE KINDERPOKJENS.
§.1386^
jens is; en dit fchynt te gefchieden, wanneer de fappen verdund, of de vaten flap gemaakt , of deeze twee te zamen lopende, de verftopping der vaten voorgekomen word, of de nu beginnende gelukkiglyk word ontbonden, de ziekte is voor flappe, jonge lichamen, alles gelyk gefteld zynde, minder gevaarlyk als'voor hardeen geoeffenae. hierom zyn de baden »n 't begin deezer ziekte van zo groor gebruik , gelyk naderhand in de genezing zal gezegd worden., want men verkrygr. dikwils door dezelve, dat, ofwel alle de beletzelen in het'vel worden weg genomen, of ten minfte zeer veele, wanneer'er weinige en zagtaartige pokjens voor den dag komen, in 't kort voor een zagte verzweering zullende wyken.
Want gelyk de ontfteking niet ontbonden word, nochte tot een zagte verettering over gaat, maar in het vuur verandert, zo de fappen fcherp , de beweging der koorts fterk, en de. verftopping groot; zo ook word het zelfde duidelyk in de pokjens waargenomen, want gelyk Sydenham zeer wel gewaarfchouwt heeft, 'er gewoonlyk naar een zeer hevige koorts allerergfte. te famenvloeijende pokjens volgen; zal zulks nog veel meer te vreezen zyn, zo 'er voor de ziekte een groote fcherpbeid der fappen aanweezende is geweest , of door de befmetting zelve in het lichaam voortgebragt is , gelyk te voren is gezegt geweest. Sydenham. (w^ heeft waargenomen , dat 'er tusfchen de te famenvloeijende pokjens gelyk als gebrande blaaren tusfchen in waar en , voornamentlyk op de dyè'n , door een klare wei opgezet; welke naar de verbreking van het velletje fomtyds overvloedig uitvloeide, het ondergelege vleesch zwart enals door het heet vuur aangetast, zodanige droevige gevallen heb ik zelf fomtyds in de beoeffening der geneeskunde gezien,,. maar, gelyk Sydenham gewaarfchouwt heeft, altyd dodelyk.
De-
C*0 Seft. 4». Cap. 6, pag. 252*,



$.1380.1387. DE KINDERPOKJENS. 107
Delaatfte uitgang der ontfteking, §. 392. befchreven, te weeten tot een knoestgezwel, word eigentlyk in deeze ziekte niet waargenomen: maar dit heeft alleenlyk plaats, wanneer het ontftoke deel klieragtig is. nochtans neemt men een foort van pokjens waar, gelyk naderhand zal gezegt worden, waar in de puistjens niet zweeren, maar verharden, en byna eeltagtige wratten vertoonen, en dus eenigermate het knoestgezwel nabootfen.
Dit alles fchynt genoegzaam te overtuigen, dat de pokjens onder de ontftokene ziektens moeten gerekend worden, offchoon zy veel byzondere dingen hebben, waar door zy van andere ontftokene ziektens onderfcheiden worden.
Intusfchen moet men aanmerken, dat deeze ontftokene gefteldheid van deeze ziekte als dan maar plaats grypt, wanneer debefmetting in het lichaam ontfangen een fcherpe heete koorts verwekt heeft; maar niet wanneer zy de levenskrachten terftond ter neder geflagen heeft, wel met een radde pols, maar zwak, en eerder met een gevoel van koude, dan van vermeerderde hitte; waar over §. 1384. gefproken is geweest.
(). 1387. T^Vie ziekte dierhalve (138ö.)nabeftaandevan -L' alle fcherpe ontftokene, word in deeze Haat moeilyk van dien onderfcheiden; de kennis van de algemeenheerfching (1380.), van de zieke tot deeze ziekte overhellende (13 81.), van de voorafgegane befmetting (1382.), en de daar uit gevolgde toevallen (13 83.;,leerd dat zy aanweezende is, en dat de puistjens zelve in het ander, terftond zullende befchreven worden beloop, zuilen volgen.
Allé die in de oeffening der geneeskunde ervaren zyn, geloof ik, dat gaarne zullen bekennen, dat het niet zeer gemakkelyk:
O 2, is,



io8
§.1387.
is, om in 't begin zelve de pokjens van een andere fcherpe ontftoke ziekte te onderfcheiden: daarom zeggen voorzigtige Geneesheeren zelden of nooit vol uit, in 't begin der ziekte, dat de pokjens zullen volgen, te vreden zynde, vermaant te hebben, dat zy deeze ziekte by de zieke, die dezelve van te voren nooit gehad heeft, vermoeden, maar dewyl de genezing in 't begin van deeze ziekte zodanig is, dat zy genoegzaam met andere fcherpe ziektens overeenkomt, zal het nooit nadeelig zyn dat geene te beproeven, dat wy weeten voordeelig te zullen zyn, zo de uitbotting der puistjens 'er op zoude volgen, wanneer de pokjens algemeen heerfchen, hebben alle de Geneesheeren gedachten op deeze ziekte, en zy hebben deszelfs toevallen voor oogen, en dan doet die ziekte niet ligtelyk iemand onvoorziens aan. maar gelyk te voren vermaant is geweest, houden de pokjens in de'groote en volkryke Steden zelden geheel op, en zy doen meestentyds hier en daar de een of ander aan, en als dan zyn zy gewoonlyk zo zagt, dat de Geneesheeren niet altyd geroepen worden om de ziekte te genezen, voor al by de gemeene man. dit is fomtyds de oorzaak geweest, dat de Geneesheeren, zelfs ook die een ruime oelfening der geneeskunde hadden, fomtyds op die ziekte niet gedagt hebben, maar deszelfs begin voor een geduurige gewoonlyke fcherpe koorts gehouden hebben, en dat wel niet zonder gevaar van hunne goeden naam te verliezen, zo dit by een in achting zynde geflacht gefchiede. daarom of door hunne eigene fchade, of door die van andere wyzer geworden, nemen zy voor zich altyd op deeze ziekte te denken, ten zy dat zy geheel zeker zyn, dat de zieke aan de geduurige koorts leggende de pokjens reeds gehad heeft, nochte men moet hier veel geloof flaan aan de vertelfeltjens der aanweezende, aangezien onkundige een bastaard foort van pokjens niet nauwkeurig genoeg van de waare kunnen onderfcheiden, gelyk te voren is gewaarfchouwt geweest.
He
DE KINDERPOKJENS.



DE KINDERPOKJENS.
Het vermoeden dat de pokjens toekomende zyn word nu veel bewysbaarder, zo zy algemeen heerfchen , zo de zieke die de pokjens nog niet gehad heeft, aan een openbare befmetting bloot gehelt is geweest; voor al zo hy voor de ziekte vreezende onverwagt iemand aan de pokjens heeft zien leggen, of die eerst nieuwling uit de ziekte is gekomen , en nog met rode vlakken befmet, en terftond door eenige fchrik overvallen is geweest, zo dan een weinig naderhand een geduurige koorts volgt met de toevallen §. 1383, opgenoemt, zoude ik met zekerheid durven voorzeggen, dat de pokjens zullen volgen: ik weet niet dat ik als dan immer in de voorkennis ben bedrogen geweest, en in de geneeskundige befchryving worden verfcheide waarnemingen gelezen , welke ten eenemaale het zelfde bevestigen, voor 't overige ben ik altyd twyffelagtig geweest; ik heb wel alle de voorzorgen gebruikt, even eens als of ik geloofde, dat deeze ziekte aanweezende was, maar ik heb nimmer de voorkennis volftrekt uitgezegt. ten minfte my is in de geneeskunde zodanig geval gebeurt, dat my omzigtig heeft gemaakt, een jongen en meisje waren van hunne grootmoeder een weinig te lekker op het middagmaal onthaalt: drie uuren daar naar hebben zy op het zelfde 00genblik tyds begonnen te rillen, koud te worden, en daar naar zyn zy warm geworden, deeze zorgvuldige vrouw heeft hun beide in 't zelfde bedde gelegt, maar dat zeer wyd was, gelovende dat zy ziek waren doordien zy de maag overladen hadden, zy heeft hun warme waterige drank gegeven, waar door zy beide met eenige verligting gebraakt hebben, des avonds geroepen heb ik hun beide vry hard aan de koorts vinden leggen, aangezien de pokjens toen ter tyd algemeen heerschten, en de geduurige koorts des anderen daags voort ging, met de gewoonlyke en meeste toevallen, welke deeze ziekte gewoonlyk verzeilen, heb ik gezegd, dat ik in beide deeze ziekte vermoede, met het begin van
O 3 der*
É09



aio
DE KINDERPOKJENS.
$.1387.
.den vierden dag is in beide de koorts opgehouden; maar tevens zyn by het jongetje afgezonderde talryke puis-iens voor rien dag gekomen, en hy is gelukkiglyk van deeze ziekte genezen : maar het meisje is gezond opgeïtaan, en na haare ouders gekeerd, nochte heeft naderhand eenig leed gehad, offchoon zy dikwils by haar broertje kwam die aan de pokjens lag. geen ei konde een ei zo gelyk zyn, als de koorts in deeze twee, op de zelfde tyd beginnende, op de zelfde tyd eindigende, en nochtans is de uitkomst onderfcheide geweest.
Dus heb ik gezien, dat het waar is het geene Sydenham (x) gezegt had; te weeten, dat 'er een pokkoorts iszonderpokjens: want hy zegt: wanneer de pokjens wyd en zyd op dien tyd verwoestingen aanregten, is de koorts het geheele jaar door hier en daar verfpreid volkome deelagtig van de zelfde ontfteking, als die zvelke de pokjens voortbrengt, namentlyk beide de ziektens vallen by na op de zelfde zvyze aan, en 'er komt een allergrootfte vermaag' fchapping tusfchen de meest eigene toevallen van beide ziekten, behalve de uitbotting der pokjens, en de overige, welke daar van afhangen enz aandagtige Geneesheeren in de oeffening der geneeskunde hebben naderhand het zelfde dikwils waargenomen, niet alleen meent de zeer nauwkeurige waarnemer der ziektens (y) dit waargenomen te hebben, maar ook dat de algemeen heerfchende koorts fomtyds by den zelfden mensch te gelyk met de pokjens komt. want wanneer in de jaaren 1740. 1741. 1745. de kwaadaartige koorts algemeen heerschte, voor al onder het fcheepsvolk, de foldaaten en de gevangene, heeft hy waargenomen, dat 'er aller dodelykfte pokjens voor den dag kwamen met toevallen van deeze kwaadaartige koorts: maar verfcheide in de na-
by*
00 Seft. ï. Cap. 2. pag. 50.
00 Huxham Effay on fevers pag, 131,



f.1307.1388. DE KINDERPOKJENS. m
byheid, die geene omgang met de geene die aan deeze kwaadaartige koorts Jagen gehad hadden, wierden door zeer zagtaartige pokjens aangetast, te voren §. 1382. is gezegt geweest, dat op de befmetting der pokjens door de inenting medegedeelt de mazelen toen algemeen heerfchende zyn gevolgt, en dat naderhand een nieuwe koorts ontftaan zynde de pokjens gevolgt zyn. nu blykt het ligtelyk, dat 'er toen een groot onderfcheid van toevallen heeft moeten waargenomen worden voor de uitbotting der pokjens. uit welk alles befloten word, dat men zeer moeilyk een vaste voorkennis kan hebben der toekomende pokjens, en dat de Geneesheeren aller voorzigtigst te werk gaan, die hier niet al te ftoutmoedig hun gevoelen uitten.
§. 1388. T^eeze flaat der ziekte (1387.J gekend zyn-L' de (1380. tot 1387.), fchynt deeze aanwyzing het eerst te ontftaan; dat, de ontftokene prikkel weg genomen (13S6.), de tegenwoordige itaat genezen word, en derzelver verder voortgang belet worde, en daarom de toekomende verettering, heet vuur enz. voorgekomen worde..
Wanneer men met aandagt, en van alle vooroordeel bevryd, alles in aanmerking neemt, dat tot nu toe gezegt is, kan'er geen twyffel over blyven, dat de pokjens door de befmettende prikkel opgewekt worden, en dat deeze befmetting der pokjens zodanige magt heeft, dat zy aan zich gelyk maakt de te voren gezonde deelen van ons lichaam, en dus ontftaat de eerfte geneesaanwvzins:, dat die befmetting zo dra mooglvk uit het lirhanm
worde weg genomen, of zodanig ontzenuwt, dat zy geen nadeel meer kan doen. maar dewyl deeze befmetting zo klein van
lic^



na, DE KINDERPOKJENS. §.1388.
lichaam is, dat zy alle zintuigen ontvlugt, en langs onderfcheide weegen in het lichaam kan gaan, zal niemand ligtelyk de plaats ontdekken waar zy aan vast zit, of het vogt waar mede zy vermengt is, eer dat die befmetting nu werkzaam gemaakt is, en zich door derzelver uitwerkingen te kennen heeft gegeven, van Helmont (z) heeft niet zonder rede gezegt, dat men het inwendig weezen der vergiften niet van voren kan bewyzen : en dat dus de uitwerkingen de eigenfchap van het vergif uitwyzen: edoch hy handelt hier ter plaatfè over het vergif der pokjens, en ber.'spt de fchoolen, dat zy het maandelyk bloed de fchuld hebben gegeven, als of dit vergif daar zyne oorfprong uit kreeg; maar naderhand zegt hy : dierhalve dan oittflaat het vergif in den mensch , maar dit is hem niet aangeboren uit het maandelyke. maar welk dit is, kan men met geen naam befchryven, om dat htt buiten de uitwerkingen geen naam heeft, hier uit blykt, hoe groote moeilykheid 'er altyd zyn zal om de ontfange befmetting weg te nemen, aangezien zy zich op geenerlei wyze tekenen geeft, ten zy door de uitwerkingen , welke zy voortbrengt; wanneer zy begint te werken; maar als dan is de ziekte reeds aanweezende, en de geneeskunde zal alleenlyk maar de verdere voortgang der ziekte kunnen fluiten.
'Er is meerder hoop, dat men het ontfange vergif zodanig kan ontzenuwen, dat het niet meer bekwaam is om de pokjens voort te brengen, of zo men dit niet kan verkrygen, ten minfle te weeg brengen, dat het uit het lichaam worde verblazen, eer het veel nadeel zal gedaan hebben, of die kracht van het zelve, waar door het de lichaamsdeelen in een gelyke vergiftige aart verandert, vernietigt worde, of vermindert, zo in de geneeskunde een tegengif tegen dit vergif bekend was, zoude dit ter-
. ftond
CO In Capite Lunare tributum pag. 584. CoU 1.



$.1388.
DE KINDERPOKJENS.
113
ftond krachteloos kunnen gemaakt worden; maar-aangezien dit tot nog toe onbekend is , moet men zien, of het lichaam zo verfterkt kan worden, dat het door de befmetting, fchoon in deszelfs volle krachten zynde,niet aangedaan worde", de waarnemingen hebben geleerd, dat fommige geduurende hun geheele leven niet aangetast worden , offchoon zy dikwerf en lang aan deeze befmetting bloot gefteld worden: daar en boven, lyden die geene, die eens deeze ziekte hebben gehad , deeze befmetting zonder nadeel : en dus zo een gezond lichaam door de geneeskunde zodanige gefteldheid konde verkrygen, als in die geene plaats heeft, die deeze ziekte eens gehad hebben , of door hunne eige zelfsgefteldheid door de ontfange befmetting niet worden aangedaan , zoude de uitwerking de zelfde zyn, want 'er zoude een bevryding van deeze ziekte volgen, offchoon de befmetting niets van derzelver krachtdadigheid zoude verloren hebben, tot nog toe weet ik niet, dat 'er een Geneesheer geweest is, die heeft kunnen onderfcheiden, welke die lichaamsverandering is , welke de geene , die eens de ziekte gehad hebben van dezelve naderhand bevryd : of welke die byzondere eigen zelfgefteldheid is , door welke den mensch geduurende zyn geheele leven van deeze ziekte vry blyft. maar de kunst zal nimmer het geen haar ten eenemaal onbekend is, kunnen navolgen.
Dierhalve is 'er alleen overig, dat de befmetting, door haare prikkeling reeds de gezondheid beginnende te verftoren , hoe dra mooglyk uit het lichaam gejaagt worde , zo dit kan gefchieden , of ten minfte die magt van de befmetting, waar door zy de deelen van het lichaam in haaren natuur verandert, vernietigt worde of veel vermindert, want offchoon deeze ontfange befmetting alle de werkingen van het lichaam verftoort, en een hevige koorts dikwils verwekt, zoude dit aljgs nochtans kunnen verdragen worden; want zelden fterftiemand
Vyfde Deel. P va»



Ü4-
§■ 1388.
van deeze ziekte , eer de puistjens voor den dag zyn gekomen; op welkers verfchyning de toevallen gewoonlyk verminderen ; ja fomtyds geheel ophouden, maar zo dit vergif veel dingen aan zich gelyk zal gemaakt hebben in het lichaam , fis'dan ontftaan 'er zeer talryke puistjens, welke, wanneer zy entftoken worden en veretteren , op nieuw de koorts aanftefcen waar door de zieken dikwils fterven. naderhand word door de weder opgezoge etter, en nog meer door het heetvuurig waterig bloed , zo de pokjens kwaadaartig zyn , een rotkoorts aangeftoken, waar door zeer veele aan deeze ziekte leggende fterven , voor al zo het inwendige van het lichaam van gelyken aangedaan is als het uitwendige vel , gelyk naderhand zal gezegd worden, indien de vaten van de huid dierhalve zodanige gefteldheid toegebracht konde worden, dat zy de door de befmetting gelyk gemaakte ftof doorlieten , welke door een fcheidingsverplaatfing na deeze vaten afgezet word , of dat deeze ziekteftof zelve zodanig verdunt wierd , dat zy door de uitwaasfemende vaten, het zy geheel of voor een gedeelte wierd verblazen, als dan zouden 'er of geene of weinige puistjens ontftaan , en het beloop van deeze geheele ziekte zoude zonder groot gevaar aflopen, daar en boven, offchoon de ziekteftof, nu reeds in de vaten van de huid gedrongen , ontftoke puistjens heeft voortgebrrcht, is 'er nog hoop dat deeze beginnende ontfteking door bekwame middelen z'o kan ontbonden worden , dat de verzweering 'er niet op volgt, naderhand zullen wy in de genezing van deeze ziekte zien, dat deeze ontbinding der ontftoke puistjens, nu boven de oppervlakte van de huid beginnende uit te fteken , aan geduurige Hovingen , en andere geneesmiddelen gelukkig gehoor gegeven hebben, wanneer dit plaats grypt, word het gevaar van deeze ziekte veel vermindert,
DE KINDERPOKJENS.



DE KINDERPOKJENS.
§• 1389- "TV prikkeling fchynt weggenomen tckun.1-/ nen worden door de verbetering door zogenoemde eige byzondere middelen, of door een algemeene tegenvuurige manier.
Eige byzondere geneesmiddelen, worden zodanige genoemd, welke de ziekelyke oorzaak, in het lichaam zittende, of aan het zelve toegevoegd, zodanig krachteloos maken, dat zy geen nadeel meer doen, en nochtans, wanneer zy dit doen, het lichaam niet gevoelig veranderen, want wanneer de tusfchenpozende koorts door braking, buikzuivering, of zweetmiddelen genezen word, als dan word deeze genezing niet eige byzonder genoemd, maar de Peruviaanfche bast, word te recht ge2egd, een eige byzonder geneesmiddel tegen de tusfchenpozende koortfen te zyn, om dat zy de zelve zonder eenige merklyke ontlasting wegneemt, zo een grein van het allerzuiverst zilvêr met de fterkfte geest van falpeter vereenigt word, word daar uit een zo fcherp meugzel bereid , dat het op 't oogenblik het deel van het lichaam, dat het aanraakt, vernielt: deeze kracht was zodanig niet in deeze twee afgefcheide lichamen, maar ontftaat, wanneer zy vereenigt worden, al het geene dierhalve dat derzelver vereeniging kan wegnemen , is een waarlyk tegengif tegen dit vergif: maar dit werken al de alcalifche zouten uit, om dat zy zich terftond met de geest van ftlpeter vereenigen, en met dezelve een zagt neuter zout maken , de krachteloze kalk van het zilver terftond weggeftoten zynde. wanneer men dierhalve zodanig, hoe genaamd, geneesmiddel heeft gevonden, dat deeze ziekelyke prikkel weg kan nemen , of krachteloos maken , zonder het lichaam te verftoren, in het welke die prikkel zat, als dan zal deeze geneezing der ziekte te recht eigen byzonder genoemd worden.
Pa Het
1*5



tj6 DE KINDERPOKJENS. $.1389.
Het verhaal der vergiften leerd ons nu, dat fommige zovergiftig zyn, dat zy zonder eenige voorafgaande ziekte terftond de dood veroorzaken, de damp van zwavel, de uitwaasfeming van gestend vogt, een lang beflote geweest zynde lugt enz., brengen de allergezondfte mensch in een oogenblik om. tot dit foort behoort de befmetting der kinderpokjens niet:, want men heeft geene proefondervinding, waar uit het blykt, dat zy immer de dood zonder voorafgaande ziekte veroorzaakt heeft, maar te recht word zy onder die vergiften geteld, welke, eer zy de dood veroorzaken , ziekelyke uitwerkingen voortbrengen , door welke het lichaamsgeftel zodanig word bedurven, als in zekere bekende ziektens waargenomen word: en dus word als dan vcreischt, dat men die geneesmiddelen te werk ftelt, welke voordeel gedaan hebben in zodanige ziektens te genezen, welke zich door diergelyke toevallen onderfcheide (0).
Maar aangezien de koorts door deeze prikkel verwekt zynde, 'er puistjens volgen, welke ontftoken worden en verzweeren, ja zelfs fomtyds tot het heet vuur overgaan, worden met recht die wyze aangeprezen ,• welke gewoonlyk met vrugt in de genezing deezer ziektens te werk word gefteld. dierhalve zal de tegenvuurige geneeswyze voordelig zyn, en wel .op hoop, dat de ontflane ontfteking dooreen zagte ontbinding genezen worde', zorg dragende voor de overige lugtigere uitgangen der ontfteking, de verettcring namentlyk en het heet vuur, zo veel als in het vermogen der geneeskunde is. want zo ik alle de uitwerkingen kan wegnemen, welke van de ziekelyke oorzaak afhangen , ben ik zeker, dat ik deeze oorzaak weggenomen heb, of ten minfte zo krachteloos gemaakt, dat zy het lichaam niet meer kan verftoorcn. maar deeze twee komen overeen , voor zo veel zy op het doelwit, om deeze ziekte te genezen, zien.
Maar
40 Hcrm. Boerhaave Inftitut. Med. $. 1125.



§.1380.1390 DE KINDERPOKJENS. fïjr
Maar wanneer, gelyk te voren gezegd is geweest, de befmetting der pokjens, door het nedervellen der levenskrachten, fomtyds in 't begin der ziekte zelve nadeel doet, edoch geen ontftoke koorts voortbrengt, als dan moet de tegenvuurige geneeswyze zekerlyk niet te werk worden geftelt, maar zodanige, welke tot de waarlyk kwaadaartige ziektens behoort, gelyk naderhand breder in de genezing van deeze ziekte zal gezegd worden.
I3Pa T~^e ,eige byzondere verbetering moet op V-S een gevonde middel fteunen, tegengefteld tegen dat befmettende vergif, het geene in zo kleine hoeveelheid ontfangen, de overige kwaaien voortbrengt, als uitwerkzels (1382. 1383.).
Uit het te voren gezegde heeft gebleken, dat die befmettende prikkeling zeer klein van lichaam is, en nochtans verbazende veranderingen ook in een allergezondst menfchelyk lichaam voortbrengt: en dus kan men verhopen , dat men ook diergelyke geneesmiddelen kan vinden, dat mooglyk zodanige krachtdadigheid heeft, dat deszelfs kleinfte gedeelte genoegzaam is om dit vergif te ontzenuwen, maar aangezien ter deezer tyd die befmettelyke etter op veele plaatfen van Europa bewaard word, en het zeker is, dat zy nog geduurende verfcheide maanden bekwaam blyft, om de ziekte door de inenting voort te brengen , aangezien van gelyken , de uitgedroogde korstjens der pokjens , volgens de wyze der Chineezen, zorgvuldig in een geflote vat bewaart, deZelve kracht behouden, zal men dit vergif kunnen onderzoeken; men zal verfcheide proeven omtrent het zelve te werk kunHen ftellen ; aldus zal men mooglyk iet vinden, dat dit vergif door een eige byzondere kracht temmen , en dus deeze ziekt» in de wieg zelve kan verfmoren,
P 3 $i3^i»



u8 DE KINDERPOKJENS. §.1391.
1391". TToedanig (1390.) dat kan gevonden worJL J- den, de vergelyking van 't verhaal der tegengiften, en de inborst deezer kwaal , doen verhoópen ; en de hier uit toekomende hoogfte nuttigheid voor het menfchelyk geflacht, zet ons aan om het zelve te 011* derzoeken.
, Het is zeker genoeg, dat de pokjens door de befmetting ontftaan , welke liet lichaam toegevoegd , gelyk als vergif werkt, maar de befchryving der vergiften maakt het gevoelen, dat voor alle vergif een tegengif is', Waar door het zelve geheel vernietigd kan worden, of zodanig ontzenuwd, dat het geen nadeel meer doet, en dat naar deeze gebruikte of opgelegde tegengiften , geen nieuw nadeel aan het lichaam word toegebragt, vry waarfchynlyk. zekerlyk j gelyk wy van voren den aart der vergiften niet begrypen, zo ook niet die der tegengiften ; welke meestal zeer eenvouwdig zyn, en zodanige, in welke iemand niet ligtelyk zo uitmundende krachten zoude vermoeden ; voor dat verfchrikkelyk vergif, waar mede de Indianen hunne pylen gewoon zyn te vergiftigen , is de zuiker , een zeer zagt lichaam , tot poeder geftampt, en terftond ingenomen, een tegengift, dus is een hen, offchoon het vergif in de wond was gedaan , het ontkomen , wanneer de krop terftond met zuivere geftampte zuiker opgevuld wierd, daar een andere, dit tegengift niet gehad hebbende, terftond ftierf. men heeft in Engeland de dodelyke kracht van de brandewyn uit de bladeren van de laurier kors door nederdrupping afgehaald, waar door terftond de dood veroorzaakt wierd, ondervonden: ik heb menigmaal het ingietzel van derzelver bladeren, met water en melk bereid, en met zuiker zoet gemaakt., met myne mede-fcholieren gedronken, wanneer ik in mvne eerfte



DE KINDERPOK JE NS,
fte jeugd begon te ftudeeren, nochte men heeft d.mr uit immer het minne kwaad waargenomen. Guilitlmus Pi/o (b), veifcheide tegengiften getracht hebbende te onderzoeken, getuigt het volgende : waarom het nodig is geweest veele gedeehelyk door eige ■ ondervinding, gedeeltelyk door geld en gebeden het van de barbaren af te persfen; die, gelyk nagtdieven zynde in iemand te vergeven, en allerbardnekkigst in zodanige geheimen te openbaren, zo ook gedienftig zyn in de tegengiften te geven ; en in een oögenblik, wanneer zy de natuur van het vergif kennen, vergaderen zy in de bosfehen de krachtdadigfle kruiden, zvelke gekneust zynde , als een drank aan de zieken toedienen , en de byna ontvlode ziel wederom haaien, maar deeze tegengiften, zyn van deeze barbaarfche volkeren, het zy by geval, of door verfcheide dingen te beproeven gevonden, maar in 't minst niet door de reede ontdekt, waar uit Celjus (c) te recht heeft belloten, dat 'er overal geneesmiddelen zyn, want ook de onervarenfte volkeren kunnen de kinderen , en andere dingen als oogenblikkelyke hulpmiddelen tegen de zvonden. zo dierhalve zodanige onbefchaafde menfchen zo groot geluk hebben gehad, dat zy de eige byzondere en zekere j. eneesmiddelen, om de ziektens en de vergiften te temmen, hebben gevonden, wat zal men van uitmuntende Geneesheeren niet kunnen verhopen, by welke het verftand fcherper, en de kennis der natuurlyke dingen veel groter is, zo zy , alle onderHelling verwyderende, met ernst de natuur van dit vergif wilden onderzoeken, en onderfchaide dingen beproeven , om deszelfs kwaadaartigheid te temmen, want zo lang men maar met ee*n fcherpzinnlge redekaveling en andere diergelyke , in de geneeskundige fenolen handelen zal, zullen wy langen tyd moeten beken-
(O Hiftor. Natur. & Med. Ind, Lib. V. Cap. I. pag. 272. CO In Pncfat. pag. 1,



2 20
DE KINDERPOKJENS. $• *39i-i392-
leennen, dat'er woorden overvloedig zyn , maar dat de geneeskunde te kott fchiet (d). hier is een rmm veld van proefondervindiimen open, vooral, wanneer de pokjens door de inenting verwekt worden, en men na goedvinden middelen kan gebruiken , eer de befmettina aan bet menfchelyk lichaam word toegevoegd, de kwaaddoende^ zullen, zo het door 't gezag der vorften word to^eihvn, ligtelyk door deeze proeven zich van de dooditrar , ■wélke door hunne misdaden verdiend hebben , vry kopen, het verdrietige der arbeid zal gemakkelyk door de hoop van aan het nlo-emeen voordelig te zyn, by alle goede vergoed worden, en zo heöt er»ens plaats grypt, zo is het zeker hier, dat zodanige daad verricht te hebben tot beloning ftrekt. 'er is noch overig, dat wy overweegen het geene tot dit einde met eenig gevolg te werk is o-efteld geweest, om daaruit andere proeven te haaien , welke mooglyk noch gelukkiger zullen uitvallen.
6 tïói. IpVt wy dit in het fpiesgla's en de kwik, ' 3 l^J tot een groote doordringendheid door de kunst gebragt, maar nochtans niet te. bytende door de zoute fcherpte,' edoch v<el vereenigt, zoeken, fpoort ons de fomwylige goede uitflag deezer aan.
De Geneesheeren en Scheikundige hebben ons genoeg overtuigt dat'er een groote geneeskracht in de kwik fchuilt, en tevenshebben zy geleerd, dat'er in deszelfs onderfcheide bereidingen een groote verfcheidendheid , aangaande de uitwerkingen word voorgenomen, zekerlyk., naar dat de latere Geneesheer'en, de al te groote vrees, welke de vroegere voor dit mid-
„.,. i ti i i », 11 \ .{j-^yr ,»,'■■-i'H .f&'\
(V) ïbid. pag. 8,



DE KINDERPOKJENS.
12t
del fchynen gehad te hebben, hebben afgelegt, hebben zy gelukkiglyk in de moeilykfte ziektens de kwik gebruikt, men kan niet ontkennen , dat de lichtvaardigheid van onvoorzichtige menfchen dikwils aan dit allerbest middel een zeer kwade naam heeft doen verkrygen, wanneer zy de allerfchcrpfte bereidingen van de kwik al te ftoutmoedig hebben gebruikt, of ook mingevaarlykekwikmiddelen met een onvoorzichtige gifte hebben toegedient, of zodanige toediening al te dikwils hebben herhaald, of eindelyk aan zodanige zieken hebben toegedient, aan welkers ziektens de kwik nadeel te doen men door zekere waarnemingen verzekert is. e^ doch d;e dc dingen op hun prys weeten te fchatten hebben nimmer deeze jammeren aan het middel toegefchreven, maar hebben met recht de onervare behandelaars befchuldigt, die dit heiligdom met ongewasfe handen aantastende, al te ftoutmoedig met het menfchelyk leven fpeelen, en dikwils ongeftraft, het geene ten hoogde te beweenen is.
Het is zeker, dat de moeilykfte verzweeringen, veele gebreken van het vel, hartnekkig tegen byna alle andere middelen, het venus vergif zelve, gelukkiglyk door een voorzichtig gebruik van de kwik worden verdreeven. dus is het niet te verwonderen, dat zy ook hier een tegengif tegen de pokjens in gezogt hebben, vooral daar fommige waarnemingen fcheenen te verzekeren , dat men daar eenig goed van konde verwachten, te voren §. ii46. is gezegt geweest, dat de kwik niet zonder nut tegen het yslyk vergif der hondsdolligheid gebruikt is geweest; welk vergif vry lang in 't lichaam verholen kan blyven, en eindelyk werkzaam geworden, yslyke kwalen en de dood veroorzaakt, 'en tevens de fappen van een tevoren gezond mensch in een befmettelyke natuur verandert, en even als de befmettelyke pokëtter aan draden en klederen vast kan blyven zitten, en dus de ziekte voortplanten, maar ook getuigen de Geneesheeren, dat de zoete kwik
Vyfbe Deel. Q in



iaa DE KINDERPOKJENS. § 1392.
in de pokjens zelve voordelig is geweest (e), zo dat de puistjens niet alleen gelukkiger voortkwamen , maar ook fomtyds 'er geene in 't minst ontftonden, of ten minfte zeer weinige, een Geneesheer heeft aan zyn eige tienjarig dochtertje, wanneer alle de tekenen der beginnende ziekte aanweezende waren , een vry <rroote gifte zoete kwik gegeven, te weeten twintig greinen met vier grein gezwavelde fcammonie, waar door zy drie maal afgeweest is, en 'savonds yslyk heeft .gebraakt; daar naar heeft zy zeer gerust geflapen; en de pokjens zyn niet gevolgt, offchoon zy toen ter tyd niet alleen algemeen heerschten, maar ook het broertje van dit meisje ter zeiver tyd overvloedige pokjens had. naderhand heeft hy aan een meisje van acht jaaren het zelfde middel gegeven; maar niet in 't eerfte begin der ziekte; met die uitwerking, dat 'er zeer weinig pokjens voor den dag. kwamen (f) wanneer een vrouw van de venusziekte genezen, op het fchaambeen een pleifter van kikvors, pleifter van vigo met een vierdubbeld gedeelte kwik , had, om de overblyffels van een dikte, welke zich op dit gedeelte gezet had, wierd zy door de pokjens aangetast, en heeft terftond de pleifter afgetrokken: het geheele lichaam is vol met pokjens geweest, maar die plaats,, waar op de pleifter had gelegen , is ten eenemaale bevryd gebleven (g) dit en meer andere fchynen aan te raden, dat men dikwils in deeze ziekte met voorzichtigheid kan te werk ftellen. intusfchen zullen voorzichtige zich genoeg van de fcherpere berei* dineen der kwik onthouden, op dat zy in een ziekte dikwils bevis uit haare inborst, geen nieuwe en al te groote verftonngen
co Mifcellan. curiof* dec». ï. 3. pag. 13. qJ) MaloSin.a!:b?TO-e Medic Tom. II.. pag. 133*



DE KINDERPOKJENS.
123
verwekken zouden; of zo zy dusdanige fterke middelen gebruiken, zal dit zonder gevaar in een zeer matige gifte gefchieden. ik ben zeker door veele proefondervindingen, dat de opgeheve bytendekwik, welke te regt onder de allerfcherpfte toebereidingen van de kwik word getelt, in zo kleine hoeveelheid gegeven, dat zy nochte de maag, nochte de darmen kan prikkelen, veel zeer moeilyke ziektens heeft genezen, zonder eenige ontlasting eenigzints merklyk te vermeerderen; waar over in het hoofddeel van de venusziekte breder zal gefproken worden.
Maar dat 'er ook in het fpiesglas wonderlyke krachten verborgen zyn, heefc ons de fcheikunde voornamentlyk geleerd, zolang het koninglyke metaale gedeelte aan het andere zwavelagtig gedeelte vast zit, is het een vry krachteloos lichaam; maar wanneer het zelve van de vereeniging met de zwavel bevryd is, als dan verkrygt het een wonderbare kracht, en wel zodanige, dat het zonder aanmerklyke vermindering van zwaarte een allerhevigfte braak kracht aan de wyn, waar in het gegoten is, mededeelt : nochte die kracht word ligtelyk door herhaalde bygietingen van zuivere wyn uitgeput, gelyk overal bekend is. maar mannen in de geneeskunde geoeffent, weeten die fpiesglas braakwyn en andere bereidingen van het fpiesglas zodanig af te fpoelen, en in zo kleine hoeveelheid toe te dienen, dat zy op de eerfte wegen niet werken, maar de uitwaasfemingvermeerderen, en de oplosfing der fluimen in veele ziektens met een fchoon gevolg voort zetten, gelyk wy naderhand in de genezing zullen zien. Sydenham ten minfte (h), heeft, wanneer hy te famen vloeijende pokjens vermoede, naar een voor af gegaane aderlating , een braakmiddel gegeven , (maar de braakmiddelen van fpiesglas waren by hem in gebruik.) ja zo de zieke de elfde dag
van
C/0 De Febr. putrid. variol. confl, pag. 69a.



124
DE KINDERPOK JE NS.
van de famenvloeijende-pokjens , door de .onderdrukking der fluimen in zeer groot gevaar was, gaf hy braakvvyn uit de ingieting van de faffraan der metaalen in een weinig grooter gifte, en hy "fchynt in deeze twyfelagtige ftaat der ziekte alleen zyn hoop op dit geneesmiddel geftelt te hebben, aangezien het fomtyds, offchoon niet altyd, een gelukkig gevolg had gehad.
Intusfchen zyn .zagtere van fpiesglas bereide middelen, welke het lichaam niet veel ontroeren , vooral aangeprezen geweest, gelyk het zo genoemde uitwaasfemend fpiesglas, voornamentlyk met vast makende falpeter gelaaten, het geene onafgefpoelt tpieselas in de winkels genoemt, en gemaakt word, wanneer het zuivere fpiesglas met een drievoudige hoeveelheid falpeter tot kalk verbrand word. om de zelfde rede word ook de falpeter door warm water van dit uitwaasfemend fpiesglas afgefpoelt gebruikt, het geene onder de naam van gefpiesglasde falpeter in de winkels verkocht word.
Maar voornamentlyk zyn die geneesmiddelen aangeprezen geweest, in welke kwikzilver, of deszelfs zagte bereidingen, met het fpiesglas vereenigt worden, hierom heeft de Cinnaber van fpiesglas,0 welke beftaat uit het zwavelagtig gedeelte van het fpiesahis met zeer zuivere kwik vereenigt, in deeze ziekte een. grooTe naam verkregen, het is bekend, dat dit geneesmiddel bereid word, wanneer de opgeheve bytende kwik met zuiver fpiesglas eerst tot een poeder geftampt, langen tyd word gewreeven, en deeze te fa men vermengt als dan door een kromhals door een vry hevig zandvuur nederdruppen. hierom verlaat de zeer zuivere o-eest van zeezout, welke in de opgeheve bytende kwik was, het kwikzilver, vereenigt zich met 'het koninglyk gedeelte van het fpiesglas , en gaat met het zelve over in de ontfaoger; en als dan word zy boter van fpiesglas, of olie genoemt; een allerfcherpst bytend middel: maar het kwikzilver van de band met de geest van het zeezout bevryd,. word,met het zwavelagtigege* diel:



§, J392- DE KINDERPOKJENS. 125
deelte van het fpiesglas vereenigt, en word in de hals van de kromhals opgeheven, en geeft een waare Cinnaber, welke gewoonlyk Cinnaber van fpiesglas genoemt word.
Maar dewyl veele fcheikundige geloven, dat de zwavel van fpiesglas' niet, verfchilt met gemeene zuivere zwavel, daarom hebben zy de zo genoemde door de konst gemaakte Cinnaber te werk geftelt tot het zelfde gebruik ; gelyk ook die, welke in de mynen gevonden , geboren Cinnaber word genoemd, van gelyken uit zwavel met kwikzilver, vereenigt beitaande. dat de Cinnaber reeds over lang by de Chineezen in aanpryzing is geweest, als een voorbehoedend middel, leest men (1). de zwavel zekerlyk zelve heeft wonderbare krachten in de befmettingen door de lugt verfpreid te verbeteren, en de vergiften te temmen , gelyk by eene andere gelegentheid §1 605. 4. gezegt is geweest, van gelyken heeft zy ook in veele kwalen van de huid een uitmuntend gebruik, dus is het niet te verwonderen, dat de Geneesheeren op de zwavel gedacht hebben , wanneer zy een voorbehoedend middel tegen de pokjens zochten; voornamentlyk, dewyl uit de zwavel en de kwik wel te famen vereenigt een zag'r middel geboren word dat het lichaam nauwlyks iets verftoort', en nochtans in veele ziektens te genezen een uitnemend gebruik heeft, zodanig is de zo genoemde mineralifche ^Ethiops , wanneer de zwavel door een zagt vuur gefmolten in de zuivere kwikzilver inge» drupt terftond met de zelve vereenigt word, en een zeer zwaar' lichaam maakt ; men verkrygt het zelfde , maar naar langer tyd, zo de zwavel langen tyd met het kwikzilver in een vy~ zei word gewreven, maar zo de mineralifche yEthiops in geflote vaten door een hevig vuur word. gedreven , verhefc zy zich , gelyk bekend is, tot Cinnaber t daarom verwagten de
GeCO Lettres edif. & curieuf. Tom, XX. pag. 342. 343*
Q 3



120"
DE KINDERPOKJENS.
§.1392.
Geneesheeren van de mineralifche ^Ethiops en de Cinnaber gewoonlyk de zelfde uitwerkingen, een uitftekend Geneesheer
> haalt eenige gevallen aan van menfchen, die nooit de pokjens gehad hebbende, langen tyd nochtans omgegaan hebbende met de geene die aan deeze ziekte lagen, ja gedeeltelyk in het zelve feedde leggende, vry gebleven zyn van deeze ziekte, wanneer zy twee maal op een dag een half drachma mineralifche iEthiops, met nog eenige zwavel daar by gedaan , gebruikten, fomtyds heeft hy met deeze myrrha, camphar, en eenige andere dingen vermengt; maar hy fchynt de voornaamfte uitwerking verwagt te hebben van de mineralifche vEthiops, de zwavel, en Cinnaber (/), welke hy niet alleen als voorbehoedende middelen in deeze ziekte toediende, maar ook met dat inzicht, dat hy de reeds begonne ziekte zoude breken; en hy bediende zich van deeze middelen in een vry aanzienlykegifte. men moetintusfehen bekennen dat op deeze proeven altyd geen gelukkige uitkomst gevolgt is; want men leest (m), dat.wanneer de pokjens te Edimburg algemeen heerschten, fommige aan de te famen vloeijende pokjens geftorven zyn, offchoon zy, de geneesvvyze door de kwik eerst ondergaan hebbende, naderhand geduurende een aanmerklyke tyd de mineralifche vEthiops gebruikt hadden, als een voorbehoedend middel, dus fchynt 'er nog geen zeker tegengif tegen de befmetting der pokjens bekend te zyn : maar het zal der moeite waardig zyn, dat alle goede op deeze zaak denken, en verfcheide dingen met behoorlyke voorzichtigheid beproeven , welke de aandagtige overweging van deeze ziekte aan zal raden voordelig te zullen zyn.
Voor At overige worden by dit getal in de lyst der geneesmiddelen voorfchriften gevonden, in welke de kwik en fpiesglas middelen
ver-
Lobb of the Small Pox Prasfat. pag. 33 — 39» CO Ibidem pag. 173. 175Qn) Medical Effays, Tom. III. pag. 30.



& 139?.1393-
127
vereenigt worden; en men zal ligtelyk naar derzelver regel andere diergelyke kunnen bereiden.
f* 13P3- A/fen fchynt hier een algemeene manier té 1 ▼ -l kunnen in 't werk ftellen, en door de proefondervindingen te moeten volmaken , het geene, dat ondervonden is kracht te hebben in. alle ontftoke ziekte, op dat de ontfteking niet tot de verzweering, of het heet vuur overga: dewyl het alle van gevolg is, hier niets tegenftryda dat de pokziekte dikwils zonder pokjens is-
Zo lang het zekere tegengif van de kinderpokjens nog nietbekend is, kan de kunst geen betere middelen aan deeze ziektetegenftellen, als-die, welke in andere ziektens, diergelyke toevallen voortbrengende, worden waargenomen voordelig te zyn. maar §. 1386. is gezegt geweest, dat die befmetting, wanneer zy werkt, toevallen van de ontfteking voortbrengt, en dat deeze ziekte fomtyds zelfs ervare Geneesheeren bedriegt, aangezien zy aan andere fcherpe ontftoke ziektens zo- gelyk fchynt, dat men als dan maar een zekere en volftrekte kennis-heeft, wanneer zich de puistjens op de oppervlakte van her lichaam vertoonen, welke ontftoken worden, daar naar zweeren, of ook fomtyds geheel tot het heervuur over gaan., het blykt dierhalve duidelyk,. dar het ten hoogfte met de rede over een komt, dat de algemeene tegenvuurige geneeswyze ook in'se begin van deeze ziekte te werk geftelt wordewanneer'er toevallen der ontfteking aanweezenda zyn. niemand die voorzichtig is zal toelaten, zo hy het kan vermyden,. dat de razende koorts, een ontfteking der keel, het zydewée, en diergelyke ziektens tot de verettering. over. gaan , offchoon van Helmont zich zeer. fterk
heeft
DE KINDERPOKJENS.



128
heeft uitgelaten tegen de Geneesheeren, om dat zy het zydewée met de aderlating, 'er zelfs herhaalt, zo het nodig fcheen, aanvielen, hy fchreeuwde dat die zydewéedoorn uit de zyde moest gehaalt worden, dat dit alleen vereischt wierd, dit alleen genoeg was om de geheele ziekte te niet te doen. hy zwetfte, dat hy dit met bokkenbloed, klaproozen, en andere diergelyke middelen doen konde; maar de uitkomst heeft aan zo groote belofte niet voldaan , en van Helmont zelfs, op goed vertrouwen in zich zelfs te werk Hellende, dat hy andere aanraden, is in zyn hoop bedrogen geweest, gelyk in het hoofddeel van het zydewée gezegt geweest is.
Intusfcheh heeft deeze genceswyze overal veel tegeuffrevers ontmoet, voornamentlyk, om dat in de vorige eeuw, en het begin derzelve, overal byna de manier was dat men door heete tegengiften, de warmte van het bedde, het gewicht der dekens, en door een goed vuur, ook zelfs in de zomermaanden aangelegt, vuur by vuur gevoegt wierd. zo Sydenham de eenige byna in Engeland zich tegen deeze ftroom verzettende veele en zware dingen heeft verdragen, heeft ook de ivydberoemdt Boerhaaveztkerlyk niet minder by de Hollanders geleden, wanneer hy in de pokjens en veele andere ziektens van het oud gebruik heeft durven afwyken. wanneer de kwaadaartigheid der ziekte alle arbeid te boven ging, zeide men alle die niet konden geholpen.worden , vermoord te zyn: de gelukkige uitkomften, hoe menigvuldig ook, wierden aan wonderwerken toegefchreven. de Geneesheeren die de oude weg volgden maakten het gemeen ligtelyk wys, dat het * een,misdaad was, iets nieuws in de geneeskunde in 't werk te Hellen: daar uit wierden lasteringen en een geduurig getier verfpreid; waar van ik dikwils getuigen ben geweest: dit alles heeft die groote man met een flil gemoed verdragen, alleenlyk die fmaad tegen de fmaad fegenftellende, dat hy dezelve zyne wraak
niet
DE KINDERPOKJENS.
S-1393-



$.1393- DE KINDERPOKJENS. i29
niet waardig achte. het was eventwel een dwaling, te geloven dat die tegenvuurige geneeswyze nieuw was, daar het in tegendeel zeker is, dat die reeds van ouds is aangeprezen geweest, de zeer vermaard?. Mead, aan wién de wetenfchappen en de geneeskunde zo veel verfchuldigt zyn, heeft zorg gedragen, dat de verhandeling van Rhazes , over de pokjens en mazelen, uit het arabisch in het latyn wierd overgezet; welke de eerfte Schryver is geweeft, alwaar iets duidelyks over de pokjens word gelezen (ri). in deeze verhandeling word niet alleen de aderlating aangeprezen als een voorbehoedend middel, als ook de verkoeling der kamers (o); maar hy gebied ook in den beginne een ruime aderlating te doen, tot flaauwwordens toe; te weeten zo 'er tekenen van volheid en eene al te fterke beweging van vochten zyn; welke hy aantekend de volgende te zyn; uitfpanning van het lichaam, en een al te fterke woeling, pyn in de rug, roode couleur, zelfs van de oogen, een zeer zwaare hoodfpyn, een groote volle pols, alsook een benaauwde ademhaling ; en roode onklaar e pis, een warme aanraking van het lichaam enz. (p) ; hy voegt'er nochtans voorzichtig by, zo de tekenen wel duidelyk zyn, maar niet zeer hevig, moet men minder bloed aftappen; en maar weinig, zo de tekenen noch lichter zyn. jahy heeft gewilt, dat men moest aderlaten, wanneer reeds alle de pokjens uitgekomen zyn, zo'er maar genoegzame krachten zyn, wanneer te gelyk met de tekenen der pokjens een heefche ftem, benaauwde ademhaling , benaauwdheid in de keel en in de ftrot aanwezende zyn (q). want hy was in de voortduuring der ziekte voor de verftikking bevreest. maar hy was zo zeer voor eene te groote hitte in de pokjens bevreest, dat hy water, met fneeuw verkoelt, overvloedig en veel te gelyk ,
en
00 Freind Hiftor. of Phyfic. Tom. II. pag. 190. (0) Mead de variol. & morb. pag, 134,
Ibidem pag. 138, 139. 140. (£) Ibidem pag. 157,
Vyfde Deel. R



j3ö D E KINDERPOK JEN S. j.i393-
en met korte tusfchenpozen heeft durven geven, zo dat de zieke door de koude gedrukt en dezelve in zyne darmen gevoelt (r> hy „rees de zuurt wei van gekernde melk, de zoute fap van citroenen Cs) van deeze alle, kloekmoedig toegediend, verhoopte hy. de verzagting van de hitte en van de al te hevige koorts m de eerfte ftaat der liekte. maar wanneer de tyd der uitbotting aanftaande was trachtte hy dezelve voort te zetten door het lichaam te wrvven' en het zelve in klederen te winden 5 hy gaf langzamerhand en'achtervolgens koud water te drinken, wanneer hy tevens de geheele oppervlakte van het lichaam , het aangezicht alleen uitalzonderd, aan de waasfem van warm water bloot ftelde (t). lyn voornaamfte doelwit fchynt geweest te zyn, dat hy door het drinken van koud water, de uitbotting der pokjens na binnen ïoude beletten, wanneer hy tevens door een waasfem bad de geheele uitwendige huid flap gemaakt > bekwaam maakte om de Wekte ftof te öntfangen. want wanneer hy begeerde de oogen voor de pokjens te bewaren,, befpoelde hy het aangezigt dikwïs OP een dag met koud water, en fproeide het zelve » de oo«nC«). op diergelyke wyze gaf hy fcherpe zuure gorgelmidX of, zó 'er anders niet was, koud water , om de keel en «ond'van binnen te bevryden: en dat veele reizen op dat er veel uitbarfte in de flroPen de mond: en die P^ftn^Z wel verflerkt wierden, op dat zy met zeer uitbanen; of tentinftl dat geene, dat uitgeharften is geene verftikking veroor. Taken (w). daar en boven heeft hy de kaggels ja zelfs de baden , zo zy te zeer verwarmden, veroordeeld ^
■fr) Ibidem pag. 14r»11 h) Ibidem pag. igo. CO Ibidem pag. 143Cu) Ibidem pag. 152» 153*Cw) Ibidem pag. 157Ibidem pag. H4*



§.1393- DE KINDERPOKJENS. ijr
Het is wel waar dat Rhazes onder het heete lugtgeftej van Perfiën geleeft heefr, en dus vry fterke verkoelende middelen heeft kunnen gebruiken, welke men zoude kunnen geloven min voordeelig te zullen zyn in een andere koude lugtftreek. maar het heeft gebleken, dat Rhazes dezelve niet altyd heefc gebruikt, maar wel alleenlyk dan, wanneer de over groote hitte , en hevigheid der ziekte zulks vereischten. dus zal een voorzichtig Geneesheer, het lugtgeftel, de gefteldheid der zieke, het jaargetyde , en de hevigheid der ziekte in acht nemende , diergelyke geneesvvyze te werk kunnen ftellen. het blykt ten minfte daar uit, dat de tegenvuurige geneeswyze, en de zogenoemde koude beftiering, reeds over eeuwen in gebruik zyn geweest in de behandeling van deeze ziekte, en dus verdienden die uitmuntende mannen , die diergelyk beproefden, by het volk, de hatelyke naam van nieuwe, uitvinders niet. nochte deeze leering der Arabieren fchynt in 't vervolg van tyd niet geheel vergeten te zyn geweest, en wederom door Sydenham vernieuwd : Forestus zekerlyk (y) , die omtrent het midden der zestiende eeuw gebloeit heeft, en van zyne ouders en vooronders de kunst door erfnis had verkregen , en een zeer groote naam onder de Geneesheeren zyner eeuw heeft gehad, prees deeze zelfde geneeswyze, en volgde ze; de tegenwoordige namentlyk. in den beginne raade hy de aderlating aan, om de groote hitte uit te doven, maar wanneer zy voor den dag kwamen , heeft hy op alle manieren zich toegelegt, dat de beweging der natuur niet zoude belet worden ; en dus hebben wy $ zegthy, geboden, dat zy de koude lugt zouden ver my den, omdat zy de huid digt maakt, en de uitkomst deezer puistjens belet, daarom hebben wy geboden, dat zy in een matige warme lugt moe ft en verkeeren, en dat zy het lichaam met klederen en dekens zouden dekken, zo nochtans, dat zy de hitte der koorts niet vermeerderden*
O) Tom. I. Lib, VI. Obfervat-44. pag. 245.
R 2



i3a DE KINDERPOKJENS. 5.1393.
den; gelyk het gemeen gewoon is te doen, wanneer zy boven mate heete ftoven gebruiken (gelyk het de gewoonte werd in Duitschland^, of door te veel klederen en deekens, zo dat 'er dikwils een hartvang by komt, en zy de zieken verf mor en enz.
Hier uit fchynen de verfchillen , welke noch tusfchen de Geneesheeren zyn, bygelegd te kunnen worden , dewyl fommige beweeren, dat de aderlating altyd noodzaaklyk is in deeze ziekte, daar andere dezelve als nadelig, of onnodig veroordeelen, of ten minften met vrees toeftaan , altyd eenig kwaad daar door vreezende. het fchynt zeker, dat de aderlating niet altyd en volftrekt in deeze ziekte vereischt word, aangezien zy eigentlyk tot dit einde niet dient om de ziekte te vernietigen, maar om de volheid der vaten, zo zy aanweezende is, te verminderen , en het te groot geweld der koorts tot een behoorlyke gematigdheid te brengen; waar over men na zie het geene, dat by §.610. gevon. den word, alwaar over het al te groot geweld der koorts te matigen gehandeld word. wanneer Sydenham zich met alle macht tegen de heete beftiering in de geneezing van deeze ziekte verzette , zegt men dat hy eenigermate zich tot het tegenovergeftelde uiterfte in de eerfte uitgaave van zyne werken heeft begeven (2) , maar dat hy dit in 't vervolg heeft verbeterd , en een gematigde beftiering , die meer met de reede en het lugtgeftel van Engeland over een kwam , aanbevolen te hebben, zekerlyk verklaard Sydenham zyn doelwit, in deeze ziekte te geneezen, "befcheidentlyk door het volgende (a); opdat die evenredige warmte der opzieding in het bloed bewaart worde, welke nochte te zeer fehielyk de affcheiding door derzelver kracht volbrenge, nochte sventwel dezelve door een al te loome beweging vertrage , ofte geënt
(x) Freind Hiftor. of Phyfïck Tom. IL pag. soa* (<0 Seft» 3. Cap. 2. pag-> 17 &



DE KINDERPOKJENS.
i33
ne genoegzame bekwame te weeg brenge. wanneer de ziekte, met middelmatige toevallen bezet, voortging, was hy te vreede, zo de zieke zich van een te vrye lugt, de wyn en vleesch onthield, en eene dunne voedingswyze, gebruikte, hy veroordeelde alleenlyk maar eene te warme beftiering en het gebruik van hartfterkende middelen ; voor de rest was hy in 't overige niet zeer werkzaam (b). maar wanneer hy by zodanige zieken wierd geroepen, welke in den bloem van hunne jaaren waren , en te veel zich aan de wyn en andere geestachtige dranken hadden overgegeven, als dan heefc hy het nodig geoordeeld , de ader te openen ; zo de zieken door een volks vooroordeel niet wilden gehoorzamen, vroeg hy zyn affcheid, op dat hy geene onnutte getuigen zoude zyn van de allerergfte toevallen welke volgden , en die de over groote zwoeging der ziekte zoude voortbrengen , byna altyd met een onvermydelyke dood, of ten minfte het grootfte levens gevaar (V). want hy hield voor een algemeene regel 1 dat de uitgang der geneezing, het zy heilzaam of dodelyk voornamentlyk , zo niet geheel, van de wyze afhangt, op welke de zieke de eerfte dagen der ziekte behandeld word (d), nochte hy ftelde zyne hoop alleenlyk inde aderlating, om het geweld der koorts te matigen j want zo, naar deeze, een nieuwe brand door heete hartfterkende middelen, door eene al te groote warmte van het bedde, verwekt wierd, verwagtte hy geene de minfte vrugt van de aderlating, maar hy verzekert heiliglyk, dat hy nimmer kwaadaartiger te zamenvloeijende pokjens heeft gezien , als in een jong meisje , welke maar een vloeijing door ruime en herhaalde aderlatingen genezen, deeze ziekte had gekregen; waar aan zy de elfde dag is geftorven (e). de uitüekende Lfuxham(f) heeft het zelfde door
zy-
(70 SecT:. 3. Cap. 2. pag. 182.. 00 Ibidem.
Cd) Diflèrt. Epiftol. pag. 45a. C<0 Ibid. pag. 45 !•
Of) An Effay on fevers &c. pag* 104^
R 3



134
DE KINDERPOKJENS.
zyne waarnemingen bevestigd, wanneer 'er dierhalve in 't begin deezer ziekte een al te groote volheid , overgroote hitte, hevig geweld der koorts, aanwezende waren, heb ik "nimmer getwyffelt, een ader te openen , zelfs in de teedere jaaren. want als dan grypt die tcgenvuurige geneeswyze plaats, maar zo de toevallen "altemaal zagtaartig zyn in het begin deezer ziekte, is 'er niets waarom men hier veel te werk zoude flellen ; want als dan word de ziekte gerust aan zich zelve overgelaten, en een dunne voedingswyze is alleen genoeg. Maar aangezien alle de toevallen gewoonlyk ^aangroeijen, tot dat de puistjens uitkomen, en als dan verminderen, of fomtyds geheel ophouden , gebeurt het fomtyds dat de koorts omtrent de tyd der uitbotting, ja zelfs wanneer hier en daar reeds eenige vlakken op het vel gewaar word, allerhevigst is., met een over groote Zwoeging, moeilyke ademhaling, groote benaauwtheid. verfcheide vermaarde mannen geloven, dat men als dan van alle aderlating moet aflaten, en Diemet brocck (g) zegt, dat hy altyd zyne leerlingen, met zorg ingefeherpt heeft , dat zy zich van de aderlating zouden onthouden, zo 'er maar de minfte tekenen van pumjens op het vel waren : want hy vreesde , dat de fcheidings verplaatfing daar door terftond zoude verfbord worden, waar door de ftof der ziekte na de oppervlakte van het lichaam afgezet word. ik kan intusfehen ter goeder trouw verzekeren, dat ik de aderlating fomtyds heb bevolen , offchoon 'er reeds eenige roode puistjens verfcheenen, en ik heb niet kunnen zien, dat de uitbotting daar door eenigzints geftoort wierd. dit zelfde is gelukkiglyk door groote Geneesheeren, welke Freind (F) opnoemt, te werk gefteld. ja de zeer vermaarde Mead (t) getuigd , dat hy dikwils waargenomen heeft, dat, wanneer de kleine en dig-
te
(g") De variol. & morb. pag. 280.
00 De purgant. in fecund. variol. confluent. febre pag. 14. ccc. CO De variol. & morb. pag. 34.



§.i3Q3. DE KINDERPOKJENS. Ï33
te puistjens in 't begin der ziekte met een allerergst foort van ziekte dreigden , door de aderlating, zeli's herhaald , de toe> ftand van zaken zodanig veranderd is geweest, dat'er grooter en minder in getal te voorfchyn kwamen; de wydberoemde Violante (k), bevestigd van gelyken de noodzaaklykheid der ader* lating in deeze zelfde fhiat der ziekte met veele betoningen.' tevens blykt hier uit ook , dat alle puistjens niet altyd zweeren, maar dat 'er fomtyds verfcheide reeds- duidelyk zich op 't vel vertonende, ontbonden worden ; het geene de waarnemingen van Mead ook getuigen, en ik zelfs meer dan eens in de oeffening der geneeskunde heb waargenomen, te voren §. 1382. is aangetekent geweest, dat de puistjens door een ruime neusbloeding verdweenen zyn, welke reeds zigtbaar waren, zonder eenig kwaad gevolg.
Aangezien dan dat de geneezing door ontbinding in alle fcherpe ontftoke-ziektens van alle Geneesheeren beproeft word, en de andere uitwerkingen der ontfteking met alle kracht der kün« voorbehoed worden, fchynt 'er geen reede te zyn , waarom dit zelfde in deeze ziekte niet zoude moeten gefchieden. het is wel waar dat men in andere ontftoke ziektens de verettering voornamentlyk vreest, om dat zy in de inwendige deelen zitten, en men niet altyd veiliglyk voor de- gevormde etter' een uitgang kan maken; öraa'r de pokjens worden voornamentlyk op de uitwendige oppervlakte van het lichaam waargenomen; maar het zal naderhand blyken , dat de inwendige deelen:ook fom-tyds door dezelve bezet' worden ;• buiten dat ,, ontfteekt zich door het over groot getal van zweerende pokjens, een kwaadaartige koorts, dikwils met zeer kwade toevallen bezet;- die etter wotd wederom opgezogen , verrot, bederft alles, of» brengt, door een verplaatfiug,afgezet, nieuwe kwalen voort,,
en-
$Ö Dè variol. & morb. pag. pi. & -fec^-



i%6
DE KINDER POKJENS.
en wel zeer wreede, gelyk naderhand £. 1400 breder za gezegd worden : bet zal dierhalve der moeite waardig zyn, kloekmoedig alle de hulpmiddelen dei; geneeskunde te werk te ftellen welke tot de ontbinding der ontfteking in andere ontftoke ziektens met vrugt te werk worden gefteld, op dat de verzweering ofte geheel vermyd worde , ofte het getal der puistens welke moeten zweeren, ten minfte zeer verminderd worden nochte men moet geloven, dat de ziekteftof met de overige' fappen vermengt blyft, offchoon het getal der zweerende puistiens verminderd word ; want de waarnemingen fchynen duidelyk genoeg te leeren, dat deeze ftof door de zweetgaten van het vel weg kan vliegen, ja en in de vaten van het vel fomtyds noch geheel ontbonden worden , wanneer zy noch m 't zelve opgepropt is , zo dat de reeds zigtbaare puistjens , zonder volgende verzweering , verdwynen. zo dusdanige ontbinding volmaakt is, als dan grypt de pokkoorts zonder pokjens plaats, waar van §.1387- een aanmerklyk geval word gevonden. Sydenham, gelyk toen is gezegd geweest, getuigt, dat op de tyd, wanneer de pokjens heerfchen , zodanige koorts word waargenomen , welke ten eenemale diergelyke toevallen heeft, maar geene puistjens voortbrengt, dit heb ik zelfs ook eenige malen waargenomen, en ik weet, dat dit van gelyken door andere vermaarde Geneesheeren, met welke ik briefwisfeling heb gehouden, waargenomen is geweest.
Maar ook kan men in andere ontftoke ziektens , zo 'er met veel, nochte zwaare, of kwaad vermoeden barende, toevallen aanwezende zyn, een zagte ontbinding verhopen , zonder veel moeite van de geneeskunde: waarom ik in het zydewe'e zelve §. 887. gewaarfchouwt heb, dat de beste geneeswyze in zodanig geval is, geene geneesmiddelen te gebruiken , maar dat het genoeg is, zo de krachten van de zieken door dun voedzel onderfteunt worden, en het bloed eene genoegzame hoeveelheid affpoelend en verdunnend vogt word toegediend, het zelfde is zer kerj
§•1393-



$.1393'
DE KINDERPOKJENS.
137
kcrlyk waar, in deeze ziekte: want zo de koorts zagt is , is de hitte niet groot, nochte 'er tekenen zyn van eene al te groote volheid, nochte eenig ander agterdenken barend toeval, gelyk b: v; is een hevige pyn in 't hoofd, ylhoofdigheid, een wreede pyn in de rug of de lidmaten enz., als dan kan zodanige zieke door diergelyke middelen zonder gevaar behandelt worden, vooral zo de genoegzaam ontfpanne vaten de doorgankelyke fappen ligtelyk doorlaten, gelyk in kinderen en menfchen van een flap geftel, gewoonlyk plaats heeft, wanneer de koorts hevig, de hitte groot, tevens met zwaare toevallen, aanduiden, dat de ziekte gevaarlyk zal zyn.
Maar alhoewel de door de prikkeling der befmetting in deeze Ziekte ontftaane koorts, meestentyd een ontftooke dikheid in de fappen brengt, gebeurt het nochtans fomtyds, gelyk §. 1384. is gezegt geweest, dat die ziekte met geheel andere toevallen haren loop volvoert, de levenskrachten ter neder drukt, het bloed ontbind; waar door dikwils dodelyke bloedftortingen, purpure vlekken welke zo dodelyk teken zyn, fiauwtens, onverdraaglykebenauwtheid enz. volgen, byna aityd met een dodelyke uitkomst, het is zeker, dat in dit foort van kwaadaartige pokjens de tegenvuurige geneeswyze niet te pas komt, maar dat 'er eerder allerkiachtigfte middelen tegen de hier te vreezen zynde fchielyke verrotting vereischt worden, welke tevens de al te groote vloeibaarheid der fappen kunnen verbeteren, en door een zagte prikkeling de onderdrukte levenskrachten opregten. het is zeker, dat het kenteken klaar genoeg is, waar door deeze twee foorten vaa pokjens van elkander kunnen onderfcheiden worden van den Geneesheer, en dat dus iemand die ervare is hier niet ligtelyk kan dwalen, intusfehen kan het wonder fchynen, waarom hier van deeze zaak rn 't minst geen gewag gemaakt word ; en de algemeene tegenvuurige geneeswyze in 't begin der ziekte al-
Vyfde Deel. S leea-



I38 DE KINDERPOKJENS. §.i393-
leenlyk maar word aangeprezen , zo zy met zware toevallen be-
*vDe rede 'fchynt deeze te zyn : dewyl de wydberoemde Boerbaavc de befchryving van Sydenham voor de grondfteen om deeze ziekte te behandelen had geilek, gelyk uit §. 1379. blykt en by die uitmuntende Schryver zodanige gevallen aiken verhandelt worden, ■ welke duidelyke tekenen mede brengen van een zware ontfteking, daarom fchynt hy toen ter tyd maar van de tegenvuurige geneeswyze gefproken te hebben , wanneer hy de korte ftellingen over de kennis en genezing der ziektens befchreef; en vooral daarom, om dat de manier van deeze ziekte door tegengiften, en een heete beftiering te behandelen ten eenemale plaats had gegrepen, zeer wel heeft de vermaarde Schryver aangetekent (/), dat alle de gevallen van Sydenham aangehaalt, van zodanige pokjens zyn , welke een hevige ontfteking te kennen gaven; maar Morton in tegendeel;, die te gelyk met Sydenham geleeft heeft, byna maar zodanige zieken'te hebben aangehaalt, in welke de levenskrachten in dit eerfte beloop der ziekte ter neder geflagen een andere geneeswyze vereischten : en daarom heefc hy beftoten , dat het hemtoegedaan was uit liefde tot de waarheid in de beftiering van het ievoekn van de groote Sydenham af te wyken (m). maar ook heeft Freind (n) zeer wel aangetekent, dat Morton de veheefe geneeswyze na ik zveet met welke befmetting der geesten van hem zelve opgeftelt-* byna altyd toedraait, een vooraiotie Geneesheer zal dierhake altyd opletten op de toeval6 ° len,.
<7) Holland a Short view &c. of the Small Pox pag. 41.
f» Morton de variol. Cap. 7. pag. 57-
(ö) De Purganr, in fecunda. variol. confl. fcbre pag. 04,



DÉ KINDERPOKJENS.
Jen, welke deeze beginnende ziekte verzeilen, en hier uit zal hy bepalen, welke geneeswyze hy uit moet kiezen.
Naar dat de wydberoemde Boerhaave erkend heeft, dat de tegenvuurige geneeswyze niet altyd in de pokjens vereist word, maar dat' 'er fomtyds tegengiften nodig zyn, om de kwynende levenskrachten op te wekken, is aan alle bekend, die het geluk gehad hebban, om 2*yne lesfen te hooren. het is wel waar, dat hy om de korte tyd van een Academisch jaar, de laatfte ziektens welke in deeze korte Hellingen befchreven worden gewoon was haastelyker te doorlopen, dewyl hy ia den beginne langen tyd befteede om de grondleggingen der oeffeneude geneeskunde in te planten, en daar door grebeurde het fomtyds, dat hy zyne toehoorderen te rug zond tot het geene §. 608. en volgende gevonden word, alwaar over de matiging van het geweld der koorts gehandelt word, op dat zy namentlyk niet te hevig zy, nochte flauwer als 'er vereischt word om de ziekteftof ten onder te brengen, maar ik, die zo menigmalen in de behandeling van deeze ziekte de raad van deeze groote man nodig heb gehad, had van hem geleerd, altyd een wel doortrokke afverfzel van faffraan (0), welk ik gewoon was zelfs te bereiden, by de hand te hebben, om het zelve toe te dienen, wanneer ik denedergedruktelevenskrachten moest opregten. ik wierd by een jongeling van achtien jaaren gehaald, van een galagtig geftel, de derde dag der ziekte , by wien naar een overgroote hoofdpyn en pyn in de rug hier en daar puistjens waren begonnen voor den dag te komen: ik heb de pols zwak, klein, rad, tusfchenpozende, gevonden; de ademhaling was redelyk goed, maar een byna onverdraaglykebenauwtheid omtrent de borstingewauden: naar een aangenaam hart^ fterk end middel gegeven te nebben, van rynfchewyn, caneel,
ci-
(0) Herrn. Boerhaave Chem. Tom. IL pag. 344.
S 2
139



ï4«>
citroenfchitlen, daar op het afkookzel van fcorzoneer, farzapa. ril, grasvvortelen te drinken, heb ik omtrent den avond bevonden, dat de pols zich verhefte, en 'er verfcheide puistjens voor den dag kwamen : maar des nagts om elf uuren onverwagt geroepen, heb ik de pols bevende, klein, en welke nauwlyks gewaar te worden was gevonden, met een onverdraaglykebenauwtheid , zo dat de tegenwoordig zynde nu dagten dat de dood voor de deur ftond: ik heb terftond twintig druppels van een zeer dóórtrokken afverfzel van faffraan, dat ik mede gebragt had, toe gedient; nauwlyks was een uur verlopen, of de pols verhefte zich , de benauwtheid wierd minder , 'er kwamen talryke puistjens voor den dag, en de pyn in 't hoofd en rug hielden tevens geheel op. maar alhoewel hy veel pokjens had, en de keel zelfs door deeze bezet geene kleine moeite baarde, is hy nochtans gezond van zo zwaare ziekte ontkomen, de geene die tegenwoordig waren , befchuldigden nochtans de ftoutmoedige daad, en zy zouden niet ligtelyk toegefiaan hebben, ten zy dat zy gelooft hadden, dat het met hem gedaan was, dat een jong lichaam in zo zwaare ziekte, zo zeer doortrokken fpecery van faffraan, zoude in neemen, en dat wel in een vry groote gifte. ik wist wel dat myn goede naam gevaar liep; maar een gerust ge-* moet weet ook dit te veragten, wanneer het van de welvaart der zieke gaat.
Maar op dat het aan alle zoude blyken, hoe onderfcheide geneeswyze de ivydberoemde Boerhaave in de onderfcheide foortder pokjens gebruikt heeft, zal het volgende genoegzaam zyn. • De vry heer Joanncs Baptista Basjandus, zaliger gedagtenisfe, die by den Hertog van Lotharingen, nu, terwyl ik dit fchryf, zeer gelukkig regeerende Keizer, de plicht van Lyfarts met de grootfte lof waar nam, had briefwisfeling gehouden met de zyydteroemde Boerhaave, en, zorgvuldig zynde over het welzynvaa zo groot eene Prins, had hy gevraagt, wat geneeswyze hy in da
ge*
DE KINDERPOKJENS.
§■1393-



DE KINDERPOKJENS.
141
genezing der pokjens moest te werk ftellen, Boerhaave deelde aan zyn groote vriend Basfandus, zuiver, volgens zyn gewoonte, dat geene mede, dat hy dagt voordelig te zullen zyn; en die allerbeste man, bekende met alle opregtneid van zyn gemoed, Tiaar dat den Hertog van de pokjens was genezen, dat hy de manier van Boerhaave in deeze ziekte te genezen gevolgt had. dierhalve is het geen wonder, dat zy naderhand dikwils onder hun over deeze ziekte gehandelt hebben, ik wist dat de my zeer toegenege medegezel D. de Lebzeltern, Ridder van het Roomfche Ryk, de brieven van Boerhaave aan Basfandus bezat, en ik heb ligtelyk van deeze myne allerbeste vriend verkreegen, datikdezelve niet alleen tot myn gebruik mogt hebben, maar ook het volgende uit-een brief tot Leiden den 30 April 1736gefchreven, aan Basfandus aan de Keizerlyke boekkamer vereert, alwaar zy onder de allerkostbaarfte dingen tot eeuwige gedagtenis van Boerhaave en Lebzeltern bewaard zullen worden, ziet hier dezelve.
„ Een jongeling twee- en- twintig jaren oud in Indien, fterk, ryk , aan de wellust overmaten overgegeven, aan de wyn, geesten uit de zelve gehaalt, gelyk ook aan een kostelyke tafel, het brasfen, onmatige oeffeningen gewoon, in 't midden van de zomer door een meer dan gewoone dronkenfchap, door een heete koorts, allerheviglle pyn in 't hoofd, geduurige brakiag, vreeslyke benauwtheid , geduurige ongerustheid, zeer ongeruste flaap, gedrongen, word fehielyk van Amlteldam na Leiden gevoert, om raad te vraagen."
„ Geen 't minfte agterdenken hebbende van de pokjens , doe ik hem een ruime aderlating geven , zo haast mooglyk. terftond geef ik hem een zuiverend middel van wynfteen, falpeter, merg van tamarinde , rhabarber, met een vry ruime gifte: dit heeft zeer wel gezuivert: ik geef hem een drank uit de wortelen van veldzuuring , gras, fcorzoneeren,:te famen met tamarinde gekookt, daar falpeter by doende, en een ruime hoeveelheid conferf van vlier; waar van hy veel en geduurig drinkt, maar voor zyn dorst, welke onleschbaar was, gebruikte hy water met citroenfap versch uitgedrukt, met een wei-
S 3 nig



142
S-I393-
nig aalbezienfap, en fyroop van violen; fomtyds ook wierd 'er een weinig moefelwyn by gedaan, by lag op een ope draagbedde, met Rusfisch leder bekleed, in een matige koele kamer, waar van de deuren altyd open waren, tegen dit alles wierd de ziekte wreder : de pis vlammig, een brandende hitte , overvloedig zweet, een byna woedende flaap, de tong vuil bruin, de oogen wreed als van een ftier, met vuur en bloed overftort. en dus herhaal ik even vry, dewyl 'er nog geen zigtbaare tekenen van de pokjens waren <fc volgende al het zelfde, nochte de opklimming van de kwaal o vei al langs wkrd tegen gehouden, maar een weinig daar naar wierd het geheele zigtbarc gedeelte van het hoofd, overal, met zeer kleine rode pumjens, zeer digt by elkander, lelyk, de oogen huilende, rood, niczing, hoest, waardoor ik een allerergst foort van te famen vloeijende pokjens zag, met ernst langen tyd overwogen hebbende, verheug ik my gedaante hebben, het geene tegen de omüVking ftryd; ik vrees voor de grouwzame uitwerkingen van de verzweering en het heet vuur, welke te verwagten waren; ik doe myn best om deeze af te keeren: 'smorgens en 'savonds een voetbad van water en een twintiglle gedeelte azyn, een zuurdeeg onder het hol der voeten en op de haasfen, met azyn en falpeter vermengt, doe ik dag en nagt te werk Hellen, aan de flapen laat ik roozekoekjens leggen met rooze en vlicrazyn befproeit, welke dikwils moesten vernieuwt worden, ik gebied dat hy zo veel hy het verdragen konde, regt op zoude zitten, ik beveel dat hy op zyn draagbedde, in een zeer donkere plaats, matiglyk'koud zoude leggen, en de bedienden ftil zoude zyn. ik geef hem voor Ipys liet afkookzel van haver in water, met limoenfap aangenaam gemaakt,gekernde melk met haver gekookt, zwarte zuuragtige kersfen, (morellen) met hunne pit geflampt, in wei van melk gekookt, door een zeefgedrukt,meteen weinig fuiker aangenaam gemaakt,met een weinig geftampte biscuit, nochte ik heb niet toegelaten, dat men hem iet anders gaf. zyn drank was koffy met een vierde melk, theboei met een derde melk, bier, mol genoemt, wei van melk,
: . . 3 . ; ,. . ZUÏ-
DE KINDERPOKJENS.



§.1393- DE KINDERPOKJENS. i43
zuiver water met een weinig limoenfap. hy gebruikte geduurende het geheele beloop der ziekte het boven befchreve. afkookz^l • van tamarinde daaglyks in die ruimte, dat hy daaglyks vier maal af ging, tot op de veertiende dag der ziekte, naar de middag nam hy om drie uuren alle dagen een flaapdrankj'e, van drie oneen drupwater van. klaproozen, zuivere opium, twee grein ^eest van zwavel door de klok gedestilleert, zes druppels, vier drachmen fyroop van violen, intusfehen zyn 'er ylhoofdigheden by gekomen, razerneijen, wreede ftuiptrekkingen, ftilzwygentheden : -ik heb altyd op de zelfde wyze voortgegaan, naar de vyfde dag der ziekte heeft hy altyd tot de veertiende dag alle vier uuren een poejertje van natuurlyke Hungaarfche cinnaber van zes grein -twee drachmen bloem van zwavel, onafgefpoelt van de vastzettende falpeter, uitwaasfement fpiesglas een half drachma, tot •een fyn poeder gemaakt, in twaalf gelyke giften te verdeden gebruikt, hy gebruikte dikwils voor de rouwigheid derpyndoende keel melkdraukjens van de vier groote koude zaden en amandelen met fyroop van althe van Ferndius. geduurige <r0ri-e]ino-en van het afkookzel van vygen : want alles was tot zooverre bezet en verzworen, dat al het vel van. het lichaam maar een enkele uitgezwore korst was; welke geheel verdort naar de elfde da» -ik zorg heb gedragen, dat vier maal op een dag met versch int de amandelen gepatste olievet befmeert wierd. als dan ben ik allengskens door rynfche wyn, vleeschnac, de krachten verkwikkende, alle kwalen te boven gekomen, en hy leeft noo\. de Gemalin van de Franfche Afgezant, zes maanden zwanger, door allervenynigfte pokjens aangetast, de tweede dag terftond aller overvloedigst.uitbottende, met allerergfte toevallen, vooral hv de hersfenen , wierd door terftond een ruime aderlating te doen, diergelyke afkookzels- gebruikende, zo dat zy daaglyks ;twee maal ftoelgang had, door een opiaat des avonds tot een grein met diergelyke poeders, en een geheele andere beftierinoals de vorige behandelt, maar haar wierd haverbry , dunne kalfvleeschfappen met ryst langen tyd daar in gekookt, versfche ker-sfchen in gekernde melk met een weinig biscuit gekookt,
veel



144
DE KINDERPOKJENS. 5.1393.1394.
veel gegeven , ten aanzien van de vrugt. de kracht der pokjens was by haar zo groot, dat het ten eenemaal ongeloofiyk was, geheel genezen, beeft zy pp zyn tyd een mooi jongetje ter waereld gebragt, dat de pokjens in de baarmoeder niet gehad had, of het levende bad van het lamvlies dit verhoed heeft? zy leeft wel gezond, en hy fterk." . „ Intusfchen moet ik waarfchouwen, dat het in deeze ziekte fomtyds gebeurt , dat het vergif der pokjens meer nadeel doet , door de geesten geheel weg te werpen , als door het lichaam te onffteken. als dan is 'er zo groote zwoeging niet, de pols rad, geheel zwak, ligte ylhoofdigheden, verwerping der krachten, de pokjens taai, plat, klein, neder gedrukt, niet opryzende, de tusfchenwydtens der pokjens kwynende, bleek, zekere tekenen van de dood : als dan ontbonde afgang, met een doodlugt, bruine couleur, verzwakkende, ylhoofdigheid , klinkende ftem. in deeze gevallen is de genoemde geneeswyze nadelig : de ziekte van zich zelve dodelyk. als dan moet men een drachma giftwortel, een half drachma virginiaanfche flangenwortel, een half once versfche wynruit, in een pond drupwater van wynruit, vier oneen rynfche wyn ingieten , daar by doende vier drachma fuiker; Iaat de zieke alle uuren een once warm daar van drinken , daar op drinkende het afkookzel van fcorzoneeren, op dat de krachten opgewekt worden, daar naar fielt men , na vereisch van zaken de beftiering in."
§• J394" T^eeze (1393.) zal hier in beftaan: r. dat -L' de ader geopent word , gelyk N°. 1. 890. N". 1. enz. 2. dat het geheele vel, de mond, de ilokdarm, dikwils de darmen door klyfteren, en Ito vingen ontlpannen worden. 3. dat men veel zeer dun meelig, zuuragtig, falpeteragtig water drinken; men drinkt de falpeter van fpiesglas, of een tot veele ziektens dienstig zout, en dunne watermelk. 4.. het voedzel zy
dun;



5.1394- DE KINDERPOKJENS. i45
dun; de lugt die in de longen moet gebragt worden ,"een weinig verkoeld, het lichaam wel gedekt, en uitwaasfemende.
ic. Te voren §. 395. alwaar over de algemeene geneeswyze der ontfteking gehandeld wierd, is bewezen geweest, van hoe groot nut het is, door de aderlating, de hoeveelheid en indraag van het bloed te verminderen, om de ontbinding der ontfteking te verkrygen; hier naar in de genezing der ontftoke ziektens, by -deeze getallen opgenoemd, is ook over deeze zaak gefproken : maar in het overige Hoofddeel zyn de tekenen opgenoemd geweest, welke leeren, of deeze tegenvuurige geneeswyze beproeft moet worden of niet.
£°. Het heeft, uit het geene dat te voren is gezegd , gebleken , dat de ziekteftof door een fcheidende verplaatfing na de oppervlakte van het lichaam word afgezet, niet alleen na de buitenite, maar ook na de binnenfte. maar voornamentlyk heeft men waargenomen, dat de mond van binnen, de keel, de flokdarm, ja zelfs de maag en de darmen, met pokjens worden bezet, tot een groot ongemak en met groot gevaar, maar zo de vaten van deeze deelen, en van de uitwendige huid , zodanig kunnen gefield worden door de kunst, dat zy gemakkelyker voor de ingejaagde vogten wyken, zullen zy veele dingen door kunnen laten, welke, zonder dit, in de naauwigheden der vaten opgepropt zullen blyven, en de ontfteking en alle deszelfs gevolgen voort zullen kunnen brengen, dit zal men verkrygen , zo men de vaten, ontfpant; het geene voornamentlyk gefchied door warm water 9 of deszelfs waasfem, geduurig aan de zelve toe te voegen, want of het lichaam van het ondoorgankelyk vogt verminderd word , het zy dat de wydte van het verftopte vat vermeerderd word, de uitwerking zal de zelfde zyn; namentlyk de vryheid van doorgang van het vogt door het doorlatende vat. wanneer dierhalve
Vyfbe Deel. T de



146 DE KINDERPOKJENS. §.1394.
de ziekteftof, welke in 't vel moet gedrongen worden, de vaten Kgtelyk doorgankelyk vind, zal zy verblazen worden , het zy geheel of ten minfte voor het grootst gedeelte; en dus zullen 'er of geen puistjens in 't geheel volgen, of ten minfte veel minder, als 'er zonder dit behulp der kunst zoude geweest zyn. ja door de •geduurige Hoving te werk te ftellen, heb ik verfcheide puistjens, reeds in het vel zittende, op nieuw weder ontbonden gezien, en zonder eenige daar op volgende verzweering , verdwynen. dit heb ik voornamentlyk waargenomen, wanneer ik al myn zorg aan een enkele zieke vrouw beftedende, dag en nagt zorg heb gedragen dat het vel met fpongiën, met warm water bevogtigt, gebet wierd; want aldus heeft duidelyk gebleken, dat 'er verfcheide ontbonden zyn geweest, zeer weinige gezworen hebben, dat door de vaten van de huid een gedeelte van de ziekteftof word verblazen, leerd de byzondere reuk , welke de aan de pokjens leggende van zich geven, en welke de in deeze ziekte ervare te behandelen, genoegzaam weeten te onderfcheiden : bet word nog meer bevestigd, door dien dat zekere waarnemingen leeren , dat andere menfchen befmet worden die de pokjens noch met gehad hebben, door de uitwaasfemingen der zieken, hoe meerde huid dierhalve uitvvaasfemt, zo veel te beter, alles gelyk gefteld zynde en in tegendeel: waar uit ook de reede blykt, waarom by de kinderen, en die van een flap lichaams geftel zyn, deezeziek■te gewoonlyk ligter is, als by fterke en geoeffende lichamen.
Men heeft waargenomen, dat de Indianen, die geduurende hun geheele leven naakt gaan, in de bosfchen wonende, en daar en boven het vel met verwen, en met dikke vette ftoffen dikwerf beftrykende, byna alle fterven, zo zy de pokjens krygen; maar van de geene, die onder de Portugeezen geboren, of ten minfte eenden tyd gewoond hebben, en klederen dragen, ontkomen er veele; het zelfde is ook waar van de Africanen, na America gevoerd, die ook gelukkiger deeze ziekte verdragen : mtusfchen



S-Ï394-
DE KINDERPOKJENS.
is dit wonder, dat wanneer de zelfde menfchen door de inenting de pokjens kregen, zy alle genezen zyn (p). maar de waarnemingen leeren, dat de befmetting der pokjens, door inenting het menfchelyk lichaam toegevoegd , dikwils zo groote hoeveelheid gezonde fappen aan zich niet gelyk maakt, als wel gewoonlyk gefchied, wanneer de ziekte op de gewone wyze den mensch aanvalt, hierom zyn de vaten van het vel noch vry , het zy om de ziekteftof door te laten, of ten minfte om te ontfangen, genoegzaam geweest, en dus wierden de inwendige deelen van het lichaam minder bezet.
In het vorige Hoofddeel is gezegd geweest, dat Rhazes omtrent de tyd der uitbotting, het geheele lichaam, het hoofd uitgezonderd , aan de waasfem van het heet water heeft blootgefteld. maar ook hebben uitmuntende mannen in latere tyden , wanneer de huid droog, en hard, min bekwaam fcheen om de ziekteftof te ontfangen, baden gebruikt, men leest (q), dat dit door de wydberoemde Lemery, als zynde een ftoutmoedige en ongewone daad , maar nochtans met een gelukkig gevolg, verrigt is geweest, diergelyke manier heeft de Zwitferfche Geneesheer Martin (r) gelukkiglyk gebruikt, die zorg gedragen heeft, dat men het geheele lichaam met een zagt linnen , door laauw water bevogtigt, zoude floven, tot dat de puistjens voor den dag kwamen: dus heeft hy gezien, dat de hevige toevallen der ziekte geftilt wierden, de puistjens fehielyk uitkwamen, en byna geene lidtekenen agter lieten.
Maar het meest van al fchynt dè nuttigheid van het bad aangeraden te worden, door dien de Arvenfen, een vry woest volk by de Hungaren, het Carpatifche gebergte bewonende, onder
een
00 Condamine relat. d'un Voyage dans TAmerique &c.p. i gg, &e, C?) Academ. des Sciences 1'An 1711. hift. pag. 38. (r) Academ. des Sciences 1'An 1737. hift. pag, 67.
T 2



■i48 DE KINDERPOKJENS. $. J 394-
een koud lugtgeftel levende, door het enkel gebruik van het -badde aan de pokjens leggende behandelen, zonder byna eenige -andere geneesmiddelen, en met de gelukkigfte uitflag. zy hebben van over veele eeuwen door een ftandvastige overlevering deeze wyze gebruikt, en eeren dezelve als heilig, zo dra de pokjens heerfchen, namen zy een weinig grooter hitte in de zieke waar, aanftonds zetten zy hem in een bad van zoetwater, matig warm; naar een half uur, uit het bad komende, winden zy hem in lakens by het vuur gewarmd, en brengen hem in zyn bedde, twee maal op een dag word het gebruik van het bad herhaalt, tot dat de pokjens beginnen ryp te worden; het geene gewoonlyk de derde dag naar de uitbotting gefchied: als dan gaan zy wel voort met het gebruik van het bad; maar zy nemen wei van melk in de plaats van enkel water, of by deszelfs gebrek, zoete melk met een even gelyk gedeelte water verdunt: dus worden de puistjens zeer fehielyk tot rypheid gebragt, en vallen fehielyk af, zonder eenige lidtekenen agter te laten, of eenige ander daar op volgende kwaal, maar de ziekte aldus behandelt, heeft haar beloop zagtelyk volbragt, nochte word met moeilyke, toevallen bezet, nochte heeft, eenig inwendig geneesmiddel nodig O), een uitmuntend Geneesheer zich over de gelukkige en eenvoudige geneeswyze verwonderende, zelfs in tedere kindertjens, heeft dezelve naderhand meteen gelukkig ge volg beproeft, en veel lof toegezwaait; ja hy heeft gelooft, dat dus hetgeneesmiddel gevonden is met angst, door Boerhaave gezogt, het geene namentlyk door een eige byzondere kracht de prikkeling van de befmetting te niet deed fziet §. 1389. en volgende.) maar het zy my met toeftemming van deeze uitmuntende Geneesheer geoorlooft te zeggen, dat hy de zin van Boerhaave niet regt be-
gre-
0) Fifcherus de remedio ruftic. variol. pcï Balncum &c, cusa£di. in prsefat. & pag. 8, & feqq.



$•1394;
DE KINDERPOKJENS.
149
grepen heeft, want hy wenschte na zodanig middel, dat de befmetting, oorzaak der pokjens, zodanig ontzenuwde, ofvernietigde, dat zy niet meer bekwaam was om de ziekte voort te brengen, maar het gebruik van het bad neemt de ziekte niet weg, maar werkt alleenlyk uit, dat zy zonder kwade toevallen, en met weinig gevaar haaren gewoonlyken loop volbrengt; maar deeze twee zyn ten eene male onder elkander onderfcheiden. intusfehen verdient zodanige geneeswyze grooter lof, als door welke het blykt dat de lastigheid der ziekte en het gevaar vermindert worden.
De tvydberoemde Boerhaave fcherpte zyne toehoorders altyd in, dat zy de onderfte deelen van het lichaam zouden ftoven, en ontfpannen, wanneer 'er vermoeden op deeze ziekte was, het zy door 't bad, 't zy door wolle lappen met een verzagtend warm afkookzel doortrokken, geduurig'er op te leggen; van hoedanig afkeokzel in de lyst der geneesmiddelen by dit getal een voorfchrift word gelezen, maar dit gefchiede tevens ook daarom, om dat hy hoopte, dat de grootfte menigte der ziekteftof aldus na beneden konde afgeleid worden, en van de bovenfte deelen afgekeerd; waar over naderhand §. 1399. nog zal gefproken worden, tevens gebood hy ook, de mond, de keel, de neusgaten, dikwils met het zelfde verzagtend afkookzel af te fpoelen.
Maar, wanneer hy gebood zodanig verzagtend afkookzel alle twaalf uuren door een klyfteer in te fpuiten, heeft hy veele gevonden, die dit tegenfpraken. en de afgang niet alleen als gevaarlyk, maar ten eenem'ale fchadelyk oordeelden, fommige bekenden wel, dat het in den beginne der ziekte niet onnut was de vuiligheid der afgang door een klyfteer uit te fpoelen; maar dit gedaan zynde verboden zy op hals en keel dat het zelfde niet meer zoude te werk gefteld worden geduurende het geheele beloop der ziekte, ja zy verheugden zich zeer, wanneer de afgang opgeftopt bleef geduurende de geheele tyd der ziekte; en ik heb
T 3 'ei



'er verfcheide gezien, die al het ergfle vreesden, wanneer de zieken een zagte natnurJyke en wel gevormde afgang hadden, offchoon zy ook zeer goedaartige pokjens hadden, want "aangezien de ziekteftof natuurlyker wyze gewoonlyk na het vel afgezet word, vreesden zy altyd, dat deeze fcheidendeverplaatzing zoude verftoort worden, zo de afgang te fterk was. Hippocrales (/) had gezegt, out/panne huid, digte afgang; en hier uit befloten zy, dat 'er een tegenhouding der afgang in deeze ziekte vereiseht wierd, en de ontfpanne altyd nadeel deed. zy wierden In dit hun gevoelen bevestigt, wanneer zy zagen, dat alle de krachten in kwaadaartige en allerergfte pokjens terftond ter neder wierden geflagen , maar dat ook tevens de vloeijende afgang een doodreuk van zich gaf. het is zeker, dat als dan het grootfte gevaar aanweezende is, niet zo zeer, om dat de afgang vloeibaar is, maar om dat de allerleelykfte ftank der afgang een leelyke kwaadaartigheid der ziekte aanwyst. want niemand kantwyfelen, of, zo deeze allerftinkendfte vuiligheid in de darmen bleef, zy alles nog fchielyker zoude vernietigen.
Morton (u) hield zich zo vast aan dit gevoelen, dat hy gefchreven heeft, dat hy in deeze ziekte geen nadeel tot nog tóe gezien had, offchoon de afgang tot de twintigfte dag was tegen gehouden, buiten en behalve een moeilyke uitwerping der verharde vuiligheid omtrent het einde der ziekte, dat daar uit intusfchen geen kleine moeite ontftaat, bekend hy zelfs op een andere plaats (w). want hy fchryft aldus : ik ken een vrouw {welkers afgang achtien dagen lang was tegen gehouden geweest,) zvelke,
door
(O Epidem. VI. (jharter. Tom. IX. pag. 43S« (u) Pyretologiae Cap. 8. pag. 81. 82. O) Ibidem Cap. 10. pag. 126",
DE KINDERPOKJENS.



$.1394- DE KINDERPOKJENS ^,
door de poging .om af te gaan byna van krachten beroofd, ik nochte door klyfteer en , nochte door zetpillen , of ftovingen van de verharde vuiligheden heb kunnen ver tosfen, tot dat de fluit* /pier door een aars/pi egel allengskens zuyder gemaakt wierd, en de drek door tang en gebroken met geweld uitgehaald is geweest. ik geloof niet, dat iemand die voorzigtig is, de zieken aan zodanige ellende zoude willen bloot Hellen , als ook aan de wreede kwalen welke zodanige hevige uitleiding der drek gewoonlyk volgen, hy vreesde in tegendeel zo zeer voor een buikloop , voornamentlyk met buikpyn verzeld, in alle Haat der ziekte, voornamentlyk omtrent de tyd der uitbotting, dat hy dezelve toevallig en volftrekt dodelyk , gelooft heeft te zyn, welke terftond moest tegen gehouden worden, door die hoeveelheid van een verzagtend middel, welke het zelve ook zy, waar door het doelwit kan bereikt werden (x~). Morton heeft zekerlyk veele navolgers gehad , en ik herdenk niet zonder droefheid, dat ik geen een Geneesheer, van de geene die een doorlugtige vrouw in den bloem van haare jaaren door de te famenvloeijende pokjens aangetast, waar aan zy de elfde dag geftorven is, behandelden, heb kunnen overhalen, dat zy maar een enkelde keer de gefloote afgang geduurende de gantfche tyd der ziekte, door een zeer verzagtend klyfteer zouden los maken, ik verheug my nochtans, dat veele wyzer zyn geworden, naar dat zy het onfchadelyk gebruik van zagte klyftecren door herhaalde proeven hadden gezien. Hippocrates (y) heeft ten minfte gewaarfchouwt, dat 'er gevaar was, wanneer de afgang te lang agter bleef, dat de koorts of de buikloop zouden volgen; en Galenus (z) tekent aan , dat alle de aandoeningen der hersfenen vermeerdert worden , en erger gemaakt, wanneer de afgang tegen gehouden is.
Maar verfcheide vermaarde geneeskundige mannen , en die in de genezing van deeze ziekte zeer gelukkig zyn , hebben
(x~) Pyretologis pag. 8a.
O) Pra:dicT:. Lib II. Cap. 4. Charter. Tom. VIII. pas. 8n. 00 Comroent. in Prorrhetic. Lib. I Charter. Tora. VIII. p. 75$,



m DE KINDERPOK JE NS. S.1394.
een ander gevoelen omhelst. Sydenham heeft de buikloop wel als fchadelyk veroordeelt, welke door de te rug gejaagde pokftof, en te rug wykende puistjens ontftond; wanneer namentlyk de zieke door eene al te groote koude benadeelt was, of de krachten van de zieke door een al te ruime en onvoorzigtige aderlating, of een al te zware afgang door buikzuiverende middelen verwekt, zodanig gebroken waren , dat zy niet genoegzaam waren om de ziekteftof na het vel af te zetten r a) : maar hy heeft elders (b) met ernst gewaarfchouwt , dat 'er veele duizende kindenjens geftorven zyn, wanneer onvoorzigtige vrouwen de buikloop "in de te famen vloeijende pokjens ontftaan, welke even nuttig is, als de kwyling in volwasfene, wanneer zy aan diergelyke ziekte leggen, tegen houden: de zeer beroemde Hofman (V) vreesde zelfs geen overvloedige buikloop in deeze ziekte; ja hy getuigt dat hy dezelve zonder eenig gevaar gezien heeft geduurende het geheele beloop der ziekte; en hy bevestigt dit met de waarnemingen van Amatus Luftanus, die van hondert en vyftig kinderen, welke hy in een zomer aan de pokjens en mazelen leggende behandelt had, alle genezen heeft gezien, die ontlastingen hadden gehad; maar dat de overige, die door de fchuld der ouders geene ontlastingen gehad hadden, geftorven zyn, of door zeer moeilyke zweeren zeer tot het heet vuur overhellende, aangetast zyn geweest, ja hy waarfchouwt zorgvuldig (d), dat de Geneesheer nimmer toe laate, det de afgang acht of tien dagen gefloten blyve: want hy gelooft dat daar door, of een verflikkende zinking volgt, of dat de purpurkoorts de pokjens verzeld vjanneer zy uit komen, of op derzelver verzweering , niet zonder een overgroot vei lies van
krach-
O) SecTr. 3. Cap. 2. pag. 174* (f) Ibidem pag. 192. : (O Medic. ration. Syftem. Tom. IV. Sccl, I, Cap. 7. pag. 148.14). 00 Ibidem pag. 156.



J.I394- DE KINDERPOKJENS. I53
krachten, en hevigheid der toevallen volgd. maar hy raad ons ten tyde der uitbotting zelve, van alle beweging verwekkende middelen aftelaten , ook zelfs van klyfteeren. by andere word ook diergelyk gevonden (e). ja men heefc waargenomen , dat zestig buikontlastingen in den tyd van vier-en-twintig uuren de uitkomst der pokjens niet belet, maar eerder voortgezet hebben Cf)' deeze ongelyke Schryver befchuldigt de wydberoemde Boerhaave, als of hy de buikzuivenngen altyd veroordeeld had in deeze ziekte, maar de brief, welke in 't vorige hoofddeel gevonden word, leerd duidelyk genoeg het tegendeel, het heugt myzeer wel, dat ik dikwils door den raad van myn meefter , de afgang door het afkookzel van tamarinde met fyroop van cichorei en rhabarber zoet gemaakt, kunftiglyk verwekt heb, en geduurende verfcheide dagen heb aan den gang gehouden; vooral zo 'er ylhoofdigheden, of een benaauvvdheid in de keel, door de pokjens bezet plaats had; en wel met een gelukkig gevolg, daar en boven pryst «V §■ 396. 2. de buikzuivering aan ; en in de lyst der geneesmiddelen, by dit zelfde getal, worden zodanige gevonden welke hy in zomoeilyk geval, weikin de zelfde brief word feefchreven, gebruikt heeft, want hy heefc altyd zodanige dingen gebruikt, welke zonder de beweging der fappen te verhaasten de afgang verwekken; hoedanige ook die zyn, welke in het volgende getal worden geprezen. ö 30. Het is bekend, dat het polychrest zout, en de hier aan
v5&r?^ ï01- MedicaI Torn.
CO Ouyrage de Penelope ou Machiavel en Medicine, Tom. II. pag. 192. in notis.
Vyfde Deel. y



l54 DE KINDERPOKJENS.
gelyke falpeter van fpiesglas, in ruime gifte gebruikt, een zagte afgang verwekt, maar in de fytt der geneesmiddelen, by dit getal, wordteen afkookzel van haver , vlier en klaproofe bloemen gevonden, in welkers twintig oneen een half once gefpiesglasde {alpeter word ontbonden, op dat de zieken daar zoveel van drinken als zy willen, maar dewyl dit middel een al te fcherpe fmaak heeft, heb ik meestentyd gezorgd, dat het door een groter hoeveelheid waters afgefpoeld wierd. maar het blykt ligtelyk , dat men van dit middel, ook verdunt, in ruime mate gedronken, de afgang te verwagten heeft.
In het vorige getal van dit Hoofddeel is gefproken geweest over het geene dat de vaten zodanig kan fchikken, dat zy de fappen gemakkelyk toe en doorlaten, met die hoop , dat aldus veel ziekte ftof door de vaten van het vel kan uitgaan , en het dikkere, dat begint vast te zitten, door een geduurige ftoving zodanig ontbonden worden, dat 'er geene verettering, maar een zagte ontbinding volge. het zal veel toebrengen om deeze uitwerking te bekomen, zo men een zagtheid en verdunning aan de fappen bezorge (ziet §. 398. 399.) door een dunne waterige drank overvloedig te drinken, waarin haver , gerst ,.. of andere diergelyke zagte meelachtige dingen gekookt worden, op dat zy tevens een ligt voedzel geven , en door een zagte verzagtende kracht de vas°te vezelen der vaten flapper maken, maar aangezien de fcherpe geduurige koorts de fappen tot de verrotting doet ©verhellen, voegt men 'er, om dit voor te komen, zuuren by: vooral worden in deeze ziekte zodanige geprezen, dewyl het bekend is, dat op 't einde der ziekte, vooral zo de pokjens talryfc en te zamenvloeijende zyn, een zeer lelyke en doodlugt aanwezende is. de wei van melk , melk met een drie dubbelde hoeveelheid waters verdund ,, of ook het af kookzel van gerst,. of haver met een vierde gedeelte verfche zoete melk, geven een aan-
ge-



§•1394-
DE KINDERPOKJENS.
155
gename en nuttige drank aan de zieken, het iugietzel van thee , coffy bonen, met een weinig melk vermengt, heb ik nimmer aan de geene, die aan deeze dranken gezond zynde gewoon waren * geweigerd, en nooit heb ik eenig nadeel van derzelver gebruik waargenomen.
4°. Te voren 5. 599. en volgende, is over de voedingswyze der geene die de koorts hebben, gefproken geweest, als ook over alle de voorzorgen die men als dan moet in agt neemen; welke alle ook in deeze ziekte plaats hebben, want hier worden vloeibaare, gemakkelyk te verteere, tegen de verrotting ftrydende, en aan de zieken nochtans aangename fpyzen vereischt, in kleine hoeveelheid tellens, maar by herhaalde reizen te gebruiken. Sydenham (g) verbood het vleesch en de wyn: hy Hond hun, voor hunne gewoone drank, dun bier lauw gemaakt, toe. nochte ik heb immer van het gebruik van wel gezuivert dun bier eenig kwaad waargenomen, zo de zieken gezond zynde aan deeze drank gewoon geweest waren, haver, gerst fappen, gekookte boomvruchten, of in de oven gebraden, kan men met vrugt toedienen, maar aangezien men altyd iets aan de gewoonte moet toegeven, in het voedzel der zieken, heb ik de geene, die gezond zynde vleeschfappen gebruikten, ook ziek zynde dezelve toegefiaan, maar verdunt en flap, van kalfs of hoendervleesch gekookt, daar een weinig citroen of oranje appel fap by doende, met room van gerst of ryst: op diergelyke wyze worden de zo genoemde broodpappen, uit de zelfde fappen bereid, maar van gelyken verdunt, toegedient: want het geheele doelwit is, om de krachten met dun voedzel te onderfchragen, terwylintusfchen het lichaam door geene vastere fpyzen bezwaart word. men verkrygt ligtelyk van de zieken, dat zy zich aan zodanige voedingswyze over geven : want de geene die de koorts hebben, hebben zeer groot verlangen naar dunne zuuragtige dranken, hebben een afkeer van alle zwaare en vaste fpyzen.
Maar
Cg) Sed. 3. Cap. 2.
V a



ï$6 DE KINDERPOKJENS. 5-1394..
Maar aangezien het aan deeze ziekte eigen is, dat ten tyde der uitbotting de toevallen veel verligt worden, of ook wel geheel ophouden, de ziekteftof na het vel afgezet zynde, daarom zyn niet alleen de oppasfers der zieken, maar zelfs veele Geneesheeren in het denkbeeld geweest, dat 'er niets nuttiger voor zodanige zieken was, dan zoo zy geduurig in 't zweet lagen te zwemmen; want aldus bleven de vaten van het vel open endoorgankelyk, zelfs bekwaam om dikkere ftolfen door te laten, om deeze rede overlade zy de zieken met dekens, verhitte de lugt door geduurig vuur ftoken, hielden de deuren, vengfters, geduurig gefloten , zy vermyden de minfte vernieuwing der lugt als de pest. zy dwongen de zieken door de gordynen van het bedde geduurig gefloten te houden in een warme lugt, door haare eigene uitwaasfemingen , en van de geene die hun bedienden vervult, en dus reeds beginnende te bederven, geduurig te leggen, ik gedenk zeer wel, dat ik fomtyds eertyds in zodanige kamers komende, nauwlyks geduurende eenige weinige minuuten de hitte en ftank heb kunnen verdragen, hoewel ik my zo teder niet geloof te zyn, dat ik door een klein ongemak ligtelyk word aangedaan, maar te voren §. 6ir. is aangetekent geweest, dat de heete lugt het geweld der koorts vermeerdert, en in tegendeel is §. 610. gezegt geweest, dat het te hoog lopend geweld der koorts door een koele lugt tot een behoorlyke matigheid wederom gebragt word. zo men tevens vergelykt het geene §. 689. van de uitwerkingen der vermeerderde hitte gevonden word, gelyk ook §. 698. zal het genoegzaam blyken , hoe nadelig het is , de zieken op zodanige wyze te behandelen. Sydenham heeft zich tegen dit volks vooroordeel verzet, en hy getuigt (F) , dat hy door nieuwe lucht in te laten grooter gematigtheid in het bloed heeft bekomen als door de aderlating by tyds gedaan.
maar
00 DifTert. Epiftol. pag. 45*. i



5-I394-
DE KINDERPOKJENS.
157
maar die allerbeste man klaagt bitterlyk , dat hy de allerergfte lasteringen heeft moeten verdragen, wanneer hy een voorzichtige verkoeling en vernieuwing van de lugt, welke hy zo nuttig had bevonden, aanraade, daar hy zyne eige kinderen , alle die door 't bloed en vermaagfchap aan hem verbonden waren, en verfcheide andere gelukkiglyk van deeze ziekte had genezen, waarom hy zegt (7): zvaarom, 'er een onoverivinnelyk vooroordeel by komende, ik zeer wel te vreede zoude zyn, zo menmy nimmer naderhand weer by de geene die de pokjens hadden haalde, nochte Boerhaave heeft eertyds minder befchimpingen moeten ondergaan, wanneer men riep, dat hy de zieke in de zomer gebood op een koude marmere vloer te leggen; maar in de winter , met opene vengfters in een koude kamer, aan de allerftraffte koude blootgefteld. dit, ten eenemaal fot en allervalst, vond nochtans by fommige geloof, maar hoe hy de zieken dn de pokjens behandeld -heeft, blykt uit de te voren bygebragte brief, hy droeg alleenlyk zorg, datzy niet met deekens overladen wierden, en hy bewaarde zodanige gefteldheid in de lugt, welke gemakkelyk was voor gezonde menfchen: in de winter matigde hy de koude van de lugt, door een matig vuur te ftoken. hy trachte de hitte te matigen door het geene §. 605 2. word opgenoemr. hy vernieuwt de lucht door de deuren of vengfters te openen ; altyd zorg dragende, dat de koude lucht het lichaam van de zieke niet raakte; het geene lichtelyk verkregen word met de gordynen eenigen tyd toe te fchniven, of met een windfchut tusfchen het bedde van de zieke en de opene deur of vengfter te zetten, hy bewaarde het lichaam altyd wel gedekt en uitwaasfemende, en liet zorgen dat de handen met handfchoenen bedekt waren, hy vermyde alleenlyk , dat de zieken geene al te heete lucht zouden inademen; vooral befchermde hy de onderfte deelen van het lichaam tegen de koude,
CO Difïertat. Epift» pag. 455»
v5



i58
DE KINDERPOKJENS.
de, het hoofd en de borst minder; zo nochtans, dat de bovenfte deelen geen de minfte hinder door de koude leeden , maar hy deed dit daarom , op dat de uitbotting der puistjens ver van het hoofd zoude gefchieden, gelyk hier naar §. 1399. gezegt zal worden. Hofman (k) raad van gelyken die nootzaaklyke vernieuwing der lucht door de vengfters te openen aan, en hy waarfchouwt, dat door dit verzuim, tevens met. een warme beftiering veele onder het gemeen aan de pokjens fterven, offchoon zy vry goedaartig zyn geweest: voor al zo 'er veele op een laage plaats aan de zelfde ziekte leggen, te,vens tekent hy aan, dat het overvloedig zweeten, zo het lang duurt, nimmer zonder gevaar is. hoewel ik niemand zoude aanraden , dat hy, door deeze ziekte aangetast, zich aan de koude lucht zoude bloot geven , nochtans ben ik door verfcheide vast gaande waarnemingen zeker, dat dit ook zo groot nadeel niet toebrengt, als men wel gelooft, verfcheiden zyn my aan myn huis komen raadplegen , wanneer de puistjens reeds in 't' aangezicht uitgekomen waren , zonder te weeten dat zy de pokjens hadden , nochte ik weet niet dat iemand van deeze geftorven is: de kinderen der landlieden, heb ik, wanneer zy zich ten tyde der uitbotting verlicht vonden , dikwils zonder eenig nadeel in de opene lucht zien gaan. ja ik ben zelfs getuige van deeze zaak : want in myn festiende jaar ben ik geduurende de drie dagen door een vry hevige koortsmetylhoofdigheid aangetast geweest; nochte ik heb een Geneesheer tot my geroepen; en ik heb behalve dunne drank en appelen, in de oven gebraden met een weinig brood gebruikt, 's morgens wakker wordende, heb ik my volkomen gezond gelooft te zyn , ik hebgreti<r gebrade visfehen geëeten , myne klederen aangetrokken en mvn mantel aangedaan hebbende, ben ik in 't midden der maand J De-
CJO Med. Syftem. PracT:. Tom. IV. Seét. I.



^iS94-i 395- DE KINDERPOKJENS.
159
December uit gegaan, en ben een vriend gaan bezoeken, fchoon dat 'er veel fneeuvv viel. maar wanneer ik by het vuur zittende , zeer warm wierd, en men by het kaarschlicht myn aangezicht befchouwde , waarfchouwde de aanweezende my, dat *er vry veel roode puistjens in 't gezicht en de hals te voorfchyn kwamen, gelyk ook op de handen; en daar uit befloten zy, dat ik de pokjens hadde: ik ben na huis gekeerd, en de tot my geroepe Geneesheer heeft het kenmerk bevestigt, en my tevens bekeven , dat ik my zo onvoorzichtig aan de koude van de fneeuw had bloot gefteld. intusfehen heb ik de ziekte lichtelyk verdragen , hoewel ik vry veel , maar afgezonderde pokjens had , en ik ben 'er gelukkiglyk zonder eenig gevaarlyk toeval door gekomen, veele diergelyke gevallen zyn my bekend , maar ik geloof dat deeze ftaaltjens genoeg zullen zyn, om te bewyzen , dat de koude van de lucht zo veel nadeel niet doet als men wel gelooft, daarom heb ik nimmer getwyfelt de geene die van deeze ziekte waren aangetast, met het lichaam wel toe gedekt, na een andere plaats te laaten over brengen, zo zy hun voor vrees van de befmetting hun in het huis, daar zy ziek geworden waren niet wilde toe laaten , en ik kan heiliglyk getuigen, dat ik nimmer eenig nadeel daar door heb waargenomen..
§• I395>< \X"/ant a^loewe^ men m deeze ziekte zelW den op deeze aanwyzing denkt (1$88.) y cn op deeze geneeswyze vooral,, O393-- 1394..), heelt: het geval nochtans dikwils aan een Geneesheer , onkundig van de ziekte, gevolgen gegeven,, welke zodanig een kunst bewyzen..
Wanneer de pokjens algemeen heerschten , denken alle-Geneesheeren op deeze ziekte, zodra iemand, die de pokjens noch
niet;



i6o DE KINDERPOKJENS. $.1395.
niet gehad heeft, een geduurige koorts begint te krygen; en een iegelyk fielt als dan die geneeswyze te werk , welke hy gelooft denuttigfte te zyn. maar wanneer deeze ziekte, zich in de groote lieden verfpreidende, hier en daar den een of ander aanvalt , het geene dikwils gefchied, wanneer de vreemdelingen de op andere plaatfen ontfange befmetting met zich brengen, als dan denken de Geneesheeren, voornamentlyk die een talryke beoeffening der geneeskunde hebben, dikwils niet op deeze ziekte, en behandelen dezelve als een fcherpe ontftoke koorts, de zvydberoemdeBoerhaave bekend opregtelyk in de brief, §. i3Q3.teleezen , dat hem dit gebeurt is, wanneer hy die jongeling met de allerkwaadfte te zamenvloeijende pokjens befmet. want aangezien de allerlosbandigfte levenswyze , in de zomerhitte , ligtelyk gelegenheid had kunnen geven aan een fcherpe ontftoke koorts, had hy in 't begin der ziekte geen achterdenken op de pokjens, maar hy heeft kloekmoedig een tegenvuurigegeneeswyze te werk gefteld; nochte het heeft hem berouwt zulks beproeft te hebben, wanneer hy naderhand gezien heeft dat de pokjens uitkwamen, ik weet, dat veele het zelfde overkomen is, die allerergst uitvoeren tegen deeze geneeswyze, en verftomd ftonden over de gelukkige uitkomst derzelve; verontwaardigt leiden zy hier tegen in, dat deeze zieken het nimmer zouden ontkomen zyn, dan om dat hy het noodlot hunne levensdraad noch niet afgefponnen was. maar daarom veranderden zy nochtans hunne geneeswyze niet, maar zy gin> gen fterk voort met de heete beftiering en het gebruik van tegengiften, gelyk eertyds. Balloiiias(l) bekend oprechtelyk het volgende van zich zelve : ja wy hebben onbedagt de ader geopend, en een zuiverend middel toegediend, waarop de volgende dag, of de dag daar naar, de pokjens verfcheenen, en zy hebben zich veel
beCl) Epidem. & Ephemer. Lib. h Conftitut. 4*t Tom.I. pag, 24.
-33111



5-1395- DE KINDERPOKJENS.
heter bevonden, dan die aan welke wy dezelve niet hebben durven toedienen; dus is het zveinig bezvysbaar, het geene sezegd zvord' dat de puistjens minder met hopen uitbarften, zo het lichaam tl voren is gezuivert geweest, een Heer klaagde over een a!lergrootfte moeilykheid in 't [lokken , (welke alleenlyk voortgebragt wierd door de verborge mazelen ; maar wy hadden hierop het minfte ag* ter denken niet,) welke moeilykheid van een zwaare koorts verzeld ging. wy hebben de aars met een klyfteer uitgeftpoeld, de ader Geopend-uit vrees voor de verftikking ; des anderen daags vertoonen 'zich de puistjens, en hy is nochtans in korten tydherfteld. die zeer groote Geneesheer veranderde van gevoelen , wanneer hy zag dat de tegenvuurige geneeswyze zo een gelukkig gevolg had in deeze ziektens. de eerfte grondfiellingen der geneeskunde, zyn hunne oorfprong verfchuldigt aan de vlytige waarnemingen van het geene voor- of nadelig is in de ziektens , en de kunst heeft dusdanige hulp zekerlyk noch nodig, dewyl wy alles niet van voren kunnen afleiden in de ziektens. men kan hier over nazien het geene §. 602. 7. gevonden word, alwaar overdeezé allerbeste regel der geneeskunde gehandeld word. Sydenham , welkers oprechtheid en vernuft in het onderzoek der ziektens by een iegelyk in waarde worden gehouden, was altyd oplettende, of de geneeswyze welke hy volgde, voordeel deed of niet: dus bekend hy, dat hy terftond zyne eigene dwalingen in de oelfening der geneeskunde heeft ontdekt, wanneer een nieuwe algemeenheerfchende ziekte opftond, en dat hy dezelve niet min gelukkig heeft verbeterd.
Aangezien dan dat de manier van deeze ziekte door zodanige middelen, welke voordeelig zyn in ontftokene ziektens te behandelen, zo dikwils een gelukkige uitkomst heeft gehad , fchynt zy te recht in de eerfte trap der ziekte, alwaar de toevallen f. 1383. aanwezende zyn, aanbevolen te moeten worden, want dus heeft men hoop, dat 'er geene of weinige puistjens zich tot zweeren zullen zetten; of zo het gebeurt, dat een ■ allerergst foort van pokjens alle hoop op een heilzame ontbinding
Vyfde Deel. X ver-



,6a DE KINDERPOKJENS. §.i395-i3<?£
vernietigt, zal het nochtans goed zyn, op dat 4e ziekte met minder wreedheid haar beloop hebbe, en de allerkwaadfte toevallen, ylhoofdigheid, botheid, benaauwde keel, brandende hitte, enz. verzakt worden, en de zieke aldus langer aan zo zwaare kwalen wederftaankan, of ook eindelyk gelukkiglyk uit dezelve opftaan, gelyk het uit zeer veele en allerzekerfte waarnemingen heeft geweken.
6 I30f5. YVYanneer deeze ziekte , de eerfte flaat, W welke ik van de befmetting noem , -Tolbragt heeft, treed zy in de tweede, welke aldus haar beloop heeft : voor eerst word het vel van het hoofd en van het aangezigt, daarop van de handen en de armen , daar na van het lyf en van de onderfte deelen, met kleine roode punten, gelyk vloo beeten, aangedaan; daar op verzagten de toevallen (1383.;; de zeer roode puistjens worden alle uuren vermeerderd, voor zo verre de groote en het getal aangaat; worden geduurig meer en meer opgeheven, ontftoken, het vel word gefpannen , pyn, hitte, belette omloop, belette ademhaling, bier door een grooter terugjaging der fappen na binnen, koorts, benaauwdheid, moeilyke ademhaling, pyn in de keel, ontfteking in de keel, buikloop, roode loop, bloed pisfen, bloedfpuwing, rood® pynlyke heete ontfteking van het tusfchen de vrye puistjens, vrye vel, welke 4, ? of 6 dagen geduurt hebbende, nu volftrekt veretterd zyn, en in zo veel kleine zweeren veranderd, dit noem ik het beloop der ontfteking tot aan de verzweering; zy duurt na mate de verfcheidentheid der algemeenheerfching, gefteldheid, groote levens wyze, onderfcheide tyd, meestal 0 vier



5.1396, DE KINDERPOKJENS. 163
vier of vyf dagen, zo clit de agtfte dag naar het begin de verettèring aanwezende is, het bloed als dan zeer ontftoken zynde.
Het is tegenwoordig het gebruik onder de Geneesheeren, deeze ziekte in drie tydporken te verdeden: het eerfte is van 't begin der ziekte tot aan de uitbotting der puistjens; het tweede begint van de uitbotting der puistjens, en duurt tot dat de puistjens in zweeren veranderd zyn; en als dan begint het laatfte tydperk der ziekte, het welk gezegd word aanweezende te zyn, tot dat deeze ziekte eindigt in de dood , gezondheid , of een andere ziekte (ziet §. 591.). deeze verdeeling der ziekte is van groot nut, aangezien de toevallen op deeze onderfcheide tydperken verfchillen, en de geneeswyze dikwils op onderfcheide tyd der ziekte verandering vereischt.
Edoch het begin der ziekte telt men gewoonlyk van het eerfte gevoel der krankheid, welk meestentyds een rillingen koude is, de koorts daar terftond op volgende, waar om het ook van fommige het tydperk der koorts genoemd word (772). intusfehen fchynt het vry eigenaartig het tydperk der befmetting genoemd te worden ; om dat het die tyd der ziekte is, op welk de befmetting het lichaam toegevoegd, werkzaam word gemaakt, en door de werkingen van een gezond lichaam te verftooren, de ziekte aanbrengt, en tevens een gedeelte der te voren gezonde fappen aan zich gelyk maakt; welke door een fcheidings verplaatfing na de oppervlakte van het lichaam afgezet wordende, ontftaan de puistjens, en begint het tweede tydperk der ziekte, ofte de tyd, waar in de koorts
niet
Qn) Lobb of the Small Pox pag. 3.
X a



i64 DE KINDERPOKJENS. $.1396.
niet altyd aanwezende is. dit eerfte tydperk, of het tydperk der befmetting, is gewoonlyk korter , wanneer zeer talryke uitbottende puistjens te zamen vloeijen, langduuriger, zo de puistjens minder talryk en van elkander afgefcheiden zyn ; welke daarom afgezonderd genoemd worden. ■ ■
'Het tweede tydperk der ziekte word van die tydafgetelt, wanneer de eerfte puistjens beginnen te voorfchyn te komen; en als dan heeft men voornamentlyk een zekere kennis der ziekte, dewyl in het tydperk der befmetting altyd nog eenige twyffeling overig is; gelyk te voren is gezegd geweest.
Men neemt meest het eerst van al kleine vlakjens waar, welke fomtyds zo klein zyn, dat zy, getuige Sydenham (V) alleenlyk maar de grootte van de punt der kleinfte naalden hebben : een weinig daar naar worden zy breeder, vry gelyk aan de vlakken, welke gewoonlyk op de vloo beeten volgen; van welke zy nochtans kunnen onderfcheiden worden, dat zy in hun middenpunt het puntje niet hebben daar de vloo haare fnuit in fteekt om het bloed uit te zuigen, zy worden gemeenlyk het eerst in 't aangezigt en in de hals waargenomen, om dat deeze deelen het meest ■yoor 't gezigt bloot zyn: maar ik heb dezelve op het gehaairde vel van het hoofd even fehielyk als in 't aangezigt zien uitkomenby die geene, die het hoofd gefchoren hadden: men ziet een weinig daar naar, en fomtyds ter zeiver tyd byna de puistjens op de handen of armen verfpreid: meesten tyds word men dezelve later over het lichaam gewaar; hetgeene nochtans dikwils, zo depokjens zagtaartig en afgezonderd zyn, door zeer weinige of geene puistjens bezet word. het laatst vertonen zy zich gewoonlyk op de onderfte ledematen.
Zo
■C/0 Seft. 3» Cap. 2. pag. 163*



$. 135)6. DE KINDERPOKJENS. 165
Zo dra de puistjens uit beginnen te komen , verminderen terstond de toevallen, welke het tijdperk der befmetting verzelden ; ja verdwijnen fomtijds ten eenemaal, zo dat de ziekte zich toeschijnt redelijk wel te zijn , gelijk Sydenham Co) zeer wel vergaand heeft, en ik in my zelve heb ondervonden, en naderhand jn verfcheide andere heb gezien; vooral wanneer zy niet wisten , dat de puistjens uitkwamen, of dat zy de ziekte niet vreezen ; het geen voornamentlijk by kinderen plaats heeft: waarom de .kinderen der landlieden , wanneer zy afgezonderde pokjens heb■ben, terftond het bedde verlaten, en naauwlijks in huis zijn te houden, nochtans blijft by volwasfene, offchoon zy zich zeer •lugtig gevoelen, een neiging tot zweeten , offchoon zy weinig .dek hebben, totdat de puistjens nu tot rijpheid zijn gekomen ; .want als dan houd het zweeten gewoonlijk van zelf op. ook in volwasfene, vooral zo het meisjens van een teder en aandoenlijk zenuwgeftel zijn, werken de kleinmoedigheid en de vrees voor de ziekte fomtijds nieuwe ontroeringen, zelfs in een zagtaartige .ziekte, daarom moet de Geneesheer meteen bly gelaat, zodanige een zekere geneezing. en behouding van bekoorlijkheden beloven era de moed op te wekken, ik heb een Geneesheer gezien, al het •kwaadfte vreezende, wanneer hy in een fchoon meisje een groote benaauwdheid, bevende pols, benaauwde keel, bleekheid in 't aangezigt zag, op 't uitkomen der pokjens. maar dewyl de ziekte geduurende het geheele tijdperk der befmetting zagtaartig was geweest, en deeze nieuwe toevallen ontftaan waren, wanneer zy in een fpiegel zag, dat haar aangezigt met eenige weinige vlakjens getekent was, heb ik haar ftoutmoedig een zekere genezing belooft, en haar bevolen zich over haare fchoonheid gerust te
(0) Sed. 3. Cap. a. pag. 153.
2ta



166
DE KINDERPOKJENS.
§.1396.
{tellen , en tevens heb ik haar het geval van een haarer vriendinnen ïn het geheugen herroepen, welke dezelfde ziekte had gehad, en van welke men nu geneezen zynde , met recht koude zeggen: de verw der ziekte verdwynt, en het aangezigt herblinki zuiverder en gladder dan haarefpiegel zelve, terftond hielden die ontroeringen op, en de ziekte volbragt haare overige loop zeer vreedzaam.
Vooiders beginnen de puistjens , welke eerst platte vlakke feheenen, opgeheven te worden, en 'er komen agtervolgens op onderfcheide plaatfen van het lichaam nieuwe diergelyke te voorfchyn. want zy komen niet alle op eenmaal voor den dag ; ten zy in een allerergst foort van te zamenvloeijende pokjens , waar in een over groote menigte ziekteftof het geheele buitenfte vel, ja zelfs de inwendige deelen door een woedend geweld der ziekte, met een digte hoop allerkleinfte puistjens vervult, voor 't overige o-aat de uitbotting der puistjens meestal geduurende drie dagen voort, vooral in afgezonderde en zagtaartige pokjens, in welke de uitbotting de vierde dag begint, en niet voor den zevenden dag, ofte ten minfte zelden eindigd, gelyk de vermaarde Schryver (7) zeef wel aangetekend heeft, die gewilt heeft, dat het op deeze wyze verhoed is, dat de natuur de kracht der ziekte, in deelen aan elkander gefchakelt, verdeeld, gemakkelyker verdraagt en ondergaat, het is van gelyken waar, dat alle de puistjens niet op dezelve tyd zweeren; wantdie, welke de onderfte ledematen bezetten , zwellen van etter, wanneer de pokjens in 't aangezigt reeds uitoedroogt afvallen, intusfchen heb ik ook dikwils dit waargenomen0, dat, alhoewel de puistjens in het aangezigt fomtyds later uitgebot zyn, zy nochtans alle, zo zy afgezonderd waren a de
QO Nichols de anima Medica pag. ao.-ar.



$.J3QQ\ DE KINDERPOKJENS. 167
de achtfte dag vol rype etter waren, het zelfde gebeurt in de onderfte ledematen; te weeten, dat zy wel later zvveeren als in het aangezigt, maar nochtans aldaar alle te gelyk ryp worden , offchoon fommige derzelve later voor den dag zyn gekomen dan de andere, nochte zy worden alle even groot: want ik heb meer dan eens gezien , dat tusfchen groote zeer afgezonde pokjens fommige zeer kleine tusfchen liepen, nochtans met gelyke etter op de zelfde tyd vervult als de groote. ik heb eenige reizen waargenomen, dat deeze kleindere puistjens veel later voor den dag gekomen zyn, de zesde of zevende dag der ziekte , nochtans met de eerfte gelyk ryp wordende en uitdrogende, ik beken dat dit niet altyd in die zieken, welke ik onder handen heb gehad , gebeurd is. een allergeloofwaardigfte Schryver (q) getuigt nochtans, dat naar de eerfte uitbotting der puistjens altyd een nieuwe volgd de zevende dag naar dat de koorts de zieke heeft aangetast, maar dat zy op de zelfde tyd ryp worden met de overige, of de ziekteftof, wanneer zy lang met de gezonde fappen door de vaten gevloeit heeft, meerder ten onder gebragt, fehielyk tot rypheid gebragt word? Rhazes fchynt iet diergelyk waargenomen te hebben, hoewel hy niet fchynt te bevestigen, dat dit altyd gefchied, maar alleenlyk dan , wanneer 'er overvloed van ziekelyke ftof aanweezende is. want hy fchryft aldus (V): verdubbelde pokjens wyzen overvloed van ftof aan : het geene zo zy uit hét ge/lagt der geneesbare pokjens zyn, de geneezing aanwyst, maar zo zy uit het dodelyk geftagt zyn, de dood.
Deeze puistjens nemen vry fehielyk toe in grootte, en ten zy de ontfteking ontbonden kan worden door geduurige ftovingen , en goede geneesmiddelen, waar over reeds te voren is gelproken
ge-
(y) Violante de variol. & morb. pag. 60» Cr') Mead de variol, & morb. pag. 193.



16*8 DE KINDERPOKJENS. §.i3s6.
geweest, en §. 1399. noch zal over gehandeld worden, veranderen zy omtrent de achtfte dag ieder in zo veel kleine zweeren. edoch te voren §. 386., ter plaatfe waar over de omfteking gehandeld wierd, is gezegd geweest, dat de geneezing der ontfteking door ontbinding als dan alleenlyk maar" kan verhoopt worden, wanneer de fappen zagt zyn, de beweging geftilt , en de oorzaak der verftopping zich niet te vast gezet heeft: en dus ten zy de ziekte uit deszelfs inborst zagtaartig is, of de al te fterke indrang ten tyde der befmetting door een tegenvuurige geneeswyze verminderd is geweest, en de buizen beweegbaar , als ook de fappen dun genoeg, geworden zyn , zal men de ontbindingder ontftoke puistjens niet verkrygen, maar de verzweering zal nootzaaklyk, en zo de ziekte kwaadaartiger is, hef heet vuur volgen; het geene de geneeskunde met alle magt tragt afteweér'en, en een heilzame verettering te bezorgen, waar doof deverftopte vaten te gelyk met de verftoppende ftof van de levendige geopende vaten worden gefcheiden, en in etter veranderd.
Maar wanneer dit gefchied, vermeerderen alle de toevallen der ontfteking, gelijk §. 387. gezegd is geweest, namentlijk de pijn, hitte, polsflag, koorts, enz., ja zelfs ftrekt zich de ontfteking der puistjens uit tot de nabygelegene omtrek, en daarom word , zo zy talrijk zijn, het geheele vel gefpannen, doet zeer, is heet, én de vrye omloóp door de vaten van de huid word belet, en dus ook de uitwaasfeming, wanneer dikkere fappen in kleindere uitgezette vaten worden ingedrongen, of dat ook de nabygelegene kleindere door de grotere uitgezette gedrukt worden.
Het is nu ligtelijk te zien, dat de toevallen in de voorftelling opgenoemd, als dan maar plaats grypen wanneer de puistjens in groote menigte zijn. want zo 5er maar weinige te voorfchyn zyn gekomen, zal een klein gedeelte van de geheele huid ontftoken worden, het overige zal geheel bevrycl zyn, en de daar op volgende verzweering der puistjens, zal, zonder zeer lastig te vallen,



|.I396. DE KINDERPOKJENS. 169
len, haarcn loop volbrengen, het kan niet te min gebeuren, dat ook puistjens die niet talrijk zijn , zeer moeilijk vallen, zo zy fommige deelen van het lichaam bezet hebben, welke de toevallen de verettering verzeilende niet zeer gemakkelijk kunnen verdragen, dus heb ik gezien dat een enkel puistje op de voorhuid van een kind een allerlastige overtrekking der roede veroorzaakt heeft, dewijl het celachtig weefzel in dit deel op een wonderlyke wyze opgeblazen, de pislozing moeilijk maakte, het is bekend, dat de oogleden zeer ligt tot een groote dikte opgeheven wórden , en dat zy in gezonde menfchen min of meet naar de flaap gezwollen zyn. zo een klein getal puistjens de oogleden zullen bezet hebben, of ook die plaats , alwaar onder het onderfte ooglid het vel zeer ontfpannen is, zwellen de oogleden zodanig wanneer de puistjens zweeren, dat zy op geenerlei wyze van elkander kunnen gebragt worden, totdat, de verzweering geè'indigt zynde, cn de puistjens beginnende te verdrogen, die dikte flinkt, maar daar uit volgen fomtyds droevige kwalen, vooral by kleine kinderen , die door de oogleden wryven het beletzel van 't gezigt tragten te verwyderen, en dus de kwelling vermeerderen , en dikwils de ontfteking der oogbol veroorzaken, de fcherpe tranen tusfchen de oogleden wederhouden, door 't verblyf aldaar fcherper geworden, het nabuurige knagen, en fomtyds een ongeneeslyke blindheid agter laten, het geheele hoornvlies duifter geworden zynde, want nimmer heeft men kunnen waarnemen, dat de puistjens het aangewasfe oogvlies, of het hoornvlies bezet hebben , maar alleenlyk de oogleden, zo wel in de uitwendige oppervlakte , welke door de zeer talryke bloedvatjens geheel rood is, en de ontfange ontfteking ligtelyk aan de oogbol mededeelen. de zeer vermaarde Hofman O) getuigt het zelfde, ten zy dier-
hal-
O) Med. Rat. Syftemar. Tom, IV. Sect. t. Cap. 7. pag. 165/ Vyfde Deel. Y



I7o DE KINDERPOKJENS. § iSeó.
halve de oogleden geduurig met zeer zagte Hovingen bedekt worden , en men fomtyds zuiver laauw water, zagtjtns tusfchen de samenvoegingen der oogleden , met een klein fpuitje infpuite om de fcherpe tranen uit te fpoele.n, zo is de kwetzing van het gezigt, ja zelfs de blindheid te vreezen. ik heb van gelyke eenige weinige puistjens zich.zien verbergen onder het eeltachtig vel' van de voetzool, die een onverdraaglyke jeukte veroorzaakten, welke ter naauwer nood verligt konde worden door het geduurig opleggen van een warm afkookzel uit de allerverzagtendfte kruiden bereid, ik heb niet te min by andere zeer veele op de zelfde plaats waargenomen, byna zonder eenige lastigheid, fomtyds ook is 'er een moeilyke jeukte op andere plaatfen van het lichaam aanwezende, wanneer de puistjens uitkomen (t) , welke door diergelyk middel verzagt word.
Zo nu die toevallen, welke op dien tyd, wanneer de ontftoke puistjens zweeren, zich op de uitwendige huid vertoonen , zich tot de inwendige deelen, welke in deeze ziekte fomtyds op een gelyke wyze worden aangedaan, gelyk §. 1403. gezegd zal worden, keeren, zal de reede van het allergrootst gevaar in deeze ziekte blyken, als ook van de toevallen, welke fomtyds te voren komen, en een onderfcheide voorkennis uitmaken, het zoude zeer omflachtig, en mooglyk van geen groot nut zyn, de kwalen van ieder ingewand in 't byzonder na te fporen, welke volgen, wanneer zy door de kinderpokjens worden bezet , dewyl te voren over de ontftoke ziektens der ingewanden is gehandeld geweest, een voorbeeld zal genoeg zyn, het geene alle de overige kan toegevoegd worden.
In 't tydperk der befmetting, ylen de zieken dikwils , zo zy de koorts hebben, nochtans houden ervare Geneesheeren deezé
yl.
(0 Lobb of the Small pag. 1.34.



•$.i396\ DE KINDERPOKJENS. 171
ylhoofdigheid niet altyd voor-een kwaad teken, maar zo de ylhoofdigheid, wanneer de puistjens uitbotten -, ten tyde dat de overige toevallen verminderen of ophouden , voort blyft duuren, of geftilt zynde, wreeder wederom keert, wanneer de puistjens op de huid zigtbaar, meerder ontfloken worden, en tot de verzweering overhellen, als dan is te regt te vreezen, dat de harSfenvliezen op gelyke wyze aangatast worden, als de uitwendige huid; dat is, ontftoken worden; en dat hier alle de gevolgen der ontfteking, zo dikwils dodelyk op deeze plaats, van welke §. 775. in de befchryving van de razende koorts is gefproken geweest, te vrcezen zyn. de wydberoemde Fr eind («) heeft de ylhoofdigheid, zo zy naar de uitbotting der kinderpokjens komt, vooreen zodanig kwaad voorteken gehouden, dathy getuigt, byna nog niemand gezien te hebben, die met dit gevaar geftrèedcn hebbende, geneezen is. te gelyk haald hy aldaar (w) èen geval aan , van een man, die, de afgezonderde pokjens hebbende, en zelfs weinig in getal, de vierde dag naar de uitkomst der pokjens, fiaaploos ylhoofdige taal fprak ; naderhand volgde een geduurig praten, tintelende oogen , gedu.urig rond gedraait, overitort door de gezwolle bloedvaten, zonderde minfte flaap, bevingen, de dood: 'er was nochtans maar een ligte koorts aan-wezende, en de pokjens fchenen van een vry goed foort te zyn. het hoofd geopent zynde , hebben zich de hersfenvaten zodanig met bloed vervult vertoond, dat zy op 't oogenblik fcheenen te zullen fearften. edoch de vierde dag naar de uitbotting , zyn alle -de puistjens, en het naby gelegene vel zeer ontftoken, waar door, zo zy diergelyk in de hersfenvliezen zyn geweest, alsdan alle de toevallen der razende koorts hebben moeten volgen, diergelyk vind men by.Hillary die ook vermeent heeft,
dat
(«V Ad"Richard. Mead de quibusd. Variol. gener. Epift. 2. p. 18.
CV) ibidem pag. 10. & feq.
00 Effay on the Small pox pag. 85.
Y 2



172 DE KINDERPOKJENS. 5.1396.
dat de grond van het oog aan de Geneesheer in de oogappel der zieke ziende met een roode vlammige blinkende couleur voorkomt ; het geene hy van gelyken voor een kwaad teken heefc gehouden.
Wanneer my zodanige gevallen in de beoeffening der genees* kunde te voren gekomen, heb ik fioutmoedig alles dat §.781. in de geneezing der raazende koorts word aangeprezen, en ik herdenk met vermaak , dat ik 'er veele bewaart heb , die in eene byna wanhopende flaat waren, in de brief van de zuydberoemde Boerhaave, welke §. 1393. word gevonden , worden • twee gevallen aangehaald, welke leeren boe veel nut men van dusdanige geneeswyze kan verhopen, de ylhoofdigheid ontftaat dierhalve uit het al te fterke geweld der koorts, groote hitte^ verdunning van het.bloed, eene al te groote opvulling der bloedvaten , en als dan, het geweld der koorts geftild zynde, de vaten geledigt, de al te groote hitte vermindert, wykt zy gewoonlyk gelukkiglyk, ja meestentyd, word ook de ylhoofdigheid geftilt, wnnneer ten tyde der uitbotting , alle de toevallen afnemen, maar wanneer zy ten tyde der uitbotting niet ophoud, of wederkeert en wreder word, ten tyde dat de puistjens op de- uitwendige huid voornamentlyk ontftoken worden en zeer naby zyn aan de verzweering, als dan is het te vreezen , dat de harsfenvliezen met puistjens bezet worden, voor al zo de pokjens afgezonderd zyn, en zich weinig in getal op het vel uitwendig vertonen; welke dierhalve volgens der zeiver hoedanigheid geene zwaare toevallen zouden kunnen voor brengen, welke twee foorten der ylhoofdigheid in deeze ziekte .Lobb iy) zeer wel heeft onderfcheiden. nochte het fchynt 011bewysbaar, dat zo een klein getal puistjens de harsfenvliezen bezet heeft , de ylhoofdigheid , wakende flaapzugt en andere vervarende kwalen, wel gedurende de gantfche tyd van de ont-
fle-
Cjö Of the Small pox pag.



§.i39s\ DE KINDERPOKJENS. i;3
fteking en verzweering der puistjens aanwezende zyn; maar dat zy alle op nieuw geftilt worden, wanneer, de verettering nu volbragt zijnde, de overige pokjens verdorren, en dat, de etter van die weinige puistjens wederom opgezogen zynde, de zieken naderhand kunnen genezen worden; dewyl eenige weinige pokjens, op dien voet, geen zo groote kwetfing in de harsfènvliezennaarlaten. men leest dusdanig geval by dezelfde Schryver(s), alwaar by een volwasfe vrouwperfoon, de afgezonderde pokjens hebbende, de ylhoofdigheid ten tyde der uitbotting is begonnen, en tot het einde der ziekte geduurt heeft, waar van zy gelukkiglyk is geneezen, offchoon zy byna géene geneesmiddelen heeft toegelaten , nochte ook veel voedzel. men moet nochtans aanmerken, dat de maandftonden de derde dag der ziekte zijn voortgekomen , en volgende dagen gemakkelijk gevloeit hebben : want dit heeft veel voordeel kunnen doen, door de volheid der vaten te verminderen, en de indrang van het hoofd af te wenden, intusfchen zal een iegelijk gemakkelijk geloven , dat de ylhoofdigheid in het tijdperk der uitbotting, zo zy niet aan het geweld der koorts kan toegefchreven worden, of aan de al te groote verdunning der fappen, zeer gevaarlijk is, waarom Baglivius ook (a)r diergelijk kwaad vreezende, gezegd heeft: zo zy omtrent de vierde dag, wanneer zy op 't uitkomen flaan, na het hoofd aatidringen, met groote hitte, benaauwdheid , opfpringende bewegingender peezen enz, ,. gebied ik terftond ingefnede koppien op de fchouderbladen te zetten , en de afleiding van het als woedende bloed, byna op een oogenbliek gefchied zynde , worden alle de voorzeide toevallen ah in het ey verflikt, en een weinig daar naar komen de pokjens gelukkiglyk te voorfchyn , gelyk wy meer dan eens hebben bezien.
Maar buiten en behalve die kwalen, welke ontftaan, wanneer de ontftoke puistjens deeze of geene inwendige deelen van het
lic-
00 Of the Small pox pag. 254. & feq. (*,) Prax. Med.. Lib* I. pag, 61.
Y 3



*74
DE KINDERPOKJENS.
lichaam bezetten , en dus verfcheide werkingen kunnen kwetfen ; ontftaan 'er ook andere toevallen , zo het vél uitwendiomet talryke puistjens bezet word : want als dan word her gantfche vel byna ontftoken, en daar door worden de fappen ireerder na binnen gejaagt. voor eerst ontftaan 'er vry lastige kwalen , indien het geheele aangezicht en het vel van het hoofd met zeer talryke puistjens word bezet : want als dan worden ontallyke ffagaderlyke takjens van dé uitwendige kropf'agader ondoorgankelyk , hier door worden de nog doorp-ankeiyke zo veel te meer gedrongen, gelyk ook de takken van ce inwendige kropfiagader door de hersfenen verfpreid. hier (!oor zwelt het inwendige neusvlies dikwils op, hls ook het \ lies dat 'de mond en de keel van binnen bekleed, en 'er komt fomtyds een groote^ menigte vry vast houdend vogts uit waar(m Sydenham (b) in de te famen vloeijende pokjens aangetekent heeft, dat de kwyling fomtyds in het eerfte tydperk dér uitbotting voortkomt, fomtyds alleenlyk maar de dag daarnaar, of naar verloop van twee dagen, de kinderen door diergelyke ziekte aangetast ,'krygen gewoonlyk een buikloop; mooglyk door de overvloedige fcherpe doorgeflokte fpog. want vermaarde Schryvers hebben op dusdanige wyze een gedeelte der ziekelyke ftof willen ontlasten ; zo zy namentlyk in zo groote hoeveelheid is, dat zy niet ten eenemaal door de uitbotting der puistjens uitgeput worden, dus heeft Morton (c) gewilt, dat.de kwyling met regt voor een toeval van het vergif gedeeltelyk maar door de klieren van het vel voortgefuzvt te houden zy. hierom heeft hy elders (d) gezegt; de kwyling, de uitbotting verzeilende, is kwaad, om dat het een teken is dat het vergif niet genoegzaam langs de Koninglyke weg word uitgejaagt. dit leeren de waarnemingen wel, dat de'kwyling alleenlyk in pokjens van een kwade hoedanigheid aanweezende
is,
(f) Sect. 3. Cap. 2. pag. 169. Cc) Pyretolog. Cap. VIII. pag, 71. 00 Ibidem pag. 76".



§.I396. DE KINDERPOKJENS. 175
is, en dus veroordeelt kan worden als een teken; maar die kwyling fchynt nochtans in dusdanige pokjens voordelig te zyn, dewyl door deszelfs onderdrukking alle de kwalen vermeerdert worden, gelyk naderhand zal blyken. Baglivius ten minfte, uit de best gekeurde Schryvers, en uit zyne eigene waarnemingen geneeskundige regels by een vergaderende, heeft niet geaarzeld het volgende ter neder te ftellen (*;; die fterk kwylen in de pokjens, fterven zelden, en ik heb geen een zien fterven die in de pokjens kwylde. maar of een deel der ziekteftof aldus door de kwyling of de buikloop uit het lichaam word gejaagt, heeft Sydenham (e) niet willen bepalen, dewyl hy bekend, dat hy alleenlyk het verhaal der ziekte befchryft, maar geene vragen oplost, nochtans fchynt dit gevoelen niet onbewysbaar: men zou de verzekering kunnen bebben, zo de inenting der pokjens, door draaden met dusdanige fpog doortrokken, beproeft wierd : maar het zoude misfehien onmeiïschlyk fchynen , de befmetting uit een mensch aan'de famen vloeijende pokjens leggende te nemen, en een eezond lichaam 10e te voegen, eer dat men volkome zeker is, dat de venynigheid der ziekte van de eige gefteldheid der zieke afhangt, of van een verkeerde geneeswyze, of van deeze twee te famen gevoegt; maar dat de befmetting in alle van de zelfde eieenfehap is. .
Het gebeurt zelden, dat het aangezicht met talryke pokjens bezet word, of ook inwendig in de neus, de mond, de keel, zyn duidelyke puistjens; welke ontftoke zynde, door een kwellende prikkel een overvloedige uitwerping van lymige flymagtige fpog kunnen verwekken, het is bekend, hoe groote menigte fpog en flym de geene die een kwade keel hebben daaglyks uitwerpen, intusfehen is het zeker, dat het uitwendige vel van het aangezicht geheel ontftoken zynde, de vrye vaten meer gedrongen
(*) Prax. Med. Lib. I. pag. 62* CO Sect. 3. Cap. 2. pag. 16*9.



j;6 DE KINDERPOKJENS. §.1396.
gen en wyder gemaakt worden, en dat dus een grooter hoeveelheid fappen afgezonden en uitgeworpen moet worden, te voren §. 988. alwaar over de fprouw gehandelt wierd, is aangetekend geweest, dat wanneer de openingen der vaten langen tyd door de ïprouwkorften gefloten zyn geweest, de afzonderende takken zodanig wyder worden gemaakt, dat, deeze korften afvallende,'er een overgroote en geduurige vloeijing der fpog volgt, welke fomtyds de zieken reeds zwak door de zware voor af gegane ziekte, geheel uitput, hier word zekerlyk fomtyds een diergelyke al te groote uitzetting der vaten waargenomen, en is oorzaak, dat de. Kwyling naar de ziekte overig blyft, welke nochtans als dan door matig te famen trekkende middelen zonder gevaar kan onderdrukt worden; het geene ten tyde der ziekte gevaarlyk is. Morton (f) bedroefde zich dat een edele maagd de eemen-twintigfte dag der ziekte ftierf, door eene al te fterke kwyling uitgeput, zonder koorts of ylhoofdigheid', maar dikwils door flauwtens overvallen : nochte men konde deeze kwyling onderdrukken , dewyl 'er terftond gevaar van te verflikken aanweezende was, wanneer zy op hield.
Somtyds zyn 'er zeer talryke pokjens op het gehairde vel van. het hoofd, en met digte hairen bedekt, vertoonenzy zich nauwlyks: als dan heb ik vry flerke ylhoofdigheden waargenomen en. zwaare pyn en in 't hoofd, in een meisje van acht jaaren heb ik een hevige koorts, ylhoofdigheid, wakende flaapzucht, in het tydperk der befmetting gezien; naar dat zy ader gelaten was, clyfteeren gezet, voetwasfelingen, aftrekkende, tegenvuurige middelen fterk gebruikt had, zyn de pokjens afgezondert en in klein getal, maar klein, beginnen voor den dag te komen maar alhoewel de koorts, zwaare hitte, en de overige toevallen veel verminderden zo dra de puistjens voor den dag kwamen, zo is
de
GO Pyretolog. Cap. II. pag. 191.



5.139^ DE KINDERPOKJENS. 177
de ylhoofdigheid en een zwaare hoofdpyn over gebleven: omtrent het einde van de vyfde dag heeft de ylhoofdigheid ten eenemaal opgehouden, maar de hoofdpyn is tot het einde der ziekte gebl'evetij waar van zy gelukkiglyk is genezen, maar wanneer dè°puistjens in het aangezicht gedroogt zynde, de moeder het hair wildé kammen, heeft zy zeer talryke puistjens gevonden, welke het gehairde hoofdvel bezet hadden, offchoon zy in 't aangezicht, en de overige lichaamsdeelen niet zeer talryk geweest waren.
Wanneer het vel ontftoken zynde, de vaten van het vel ondoorganklyk worden, ontftaat door de te rug jaging der fappen na binnen fomtyds een buikloop, of ook door de te fcherpe fappen öf de flym der darmen afgefchrapt zijnde, dé roode loop; maar dewijl de ziekteftof in deeze ziekte gewoonlijk na het uitwendige vel word afgezet, voorzagen verfcheide Geneesheeren alles kwaads, zo de afgang alleen "maar meer dan na gewoonte was, op welke tijd ook van de ziekte; daarom deeden zij hun best de buikloop, zo wannéér dezelve onrftond, aanftonds door de te famen trekkende middelen te bedwingen, niemand twijfelt zekerlijk of waarlijk de buikloop door onvoorzichtiglijk de koude uitwendig toegang te geven, of door een aanmerklijke mis*: fia» in de voeding ontftaan, in deeze ziekte nadeel doet: maar voor 't overige fchijnt Zij niet zeer te vreezen te zijn. dat zij in het tijdperk der befmetting voordelig is geweest, heeft te voren \, 1382. gebleken, en dat zij door 't overige beloop der ziekte geen nadeel doet, zo zijniet al te fterk is, is §. 1394. gezegt geweest: ja dat meer is, een door kunst verwekte buikloop, heeft de ziekte verlicht, vooral zo de ijlhoofdigheid, de flaapzucht en andere toevallen aanwijzende dat het hoofd aangetast is, aanweezende zullen zijn, gelijk als van te voren ook is aangetekent. Sydenham Cf) heeft waargenomen dat de buikloop in de te famen . vleei-
Cg) Seft. 3- Cap. c. pag, 190.
Vyfde Deel. Z



178
DE KINDERPOKJENS.
S.1396.
vloeijende pokjens voor de kinderen voordelig is ; en daarom heeft hij zich van fiillende middelen in deeze ouderdom onthouden, op dat de buikloop niet tegen zoude gehouden worden , dewijl dit zonder groot gevaar van de zieke niet kan gefchieden (h). maar wanneer de buikloop door onvoorzigtighjk de koude toegang gegeven te hebben , of door ontydige ontlastingen ontftond, met eene nedervalling der puistjens, alsdan, gaf hy hartfterkende middelen met opiaten, van gelyken heeft Violante (ij gewaarfchouwt, dat men voorzigtig moet te werk gaan in het tegenhouden der buikloop, en voornamentlyk fchyiit hy dezelve in kinderen van vier of vyf jaaren gevreest te hehben; wanneer zy namentlyk omtrent de veertiende dag der ziekte ontftaat; om dat zy fomtyds langduurig word en bloederig, of in een waare rode loop veranderd: hier gebruikte hy geene te samentrekkende middelen , rnaar hy trachte door rhabarber het fcherpe uit de darmen te jaagen , dewyl hy tevens de door het fcherpe geknaagde plaatfen met klyfteeren van melk en hertsfmeer bereid, en diergelyke, beproefde te verzachten (k).
Maar in het zelfde tydperk der ziekte ontftaan bloedftortingen , en wel met onderfcheide uitwerking die, welke door de neus gefchied, ontftaat dikwils in alle fcherpe ziektens, en is gewoonlyk heilzaam: waarom Galenus (ziet §. 741.") vermaant, dat de naam van bloedftorting, zo zy enkel by Hippocrates aldus genoemt word, altyd de neusbloeding betekend, hoe veel goeds men mag verhopen van de neusbloeding in de fcherpe ontftoke ziektens, is meer dan eens in derzelver befchryving gezegt geweest, byna alle de Geneesheeren getuigen eenpariglyk, dat de bloedftorting uit de neus in het tydperk der befmetting voordelig is: maar wanneer de puistjens nu reeds uitgebot zyn, vreezen fommige daar eenig kwaad gevolg van, vooral wanneer zy
zien*
(h) Ibidem pag. 192.
(O De variol. & morb» pag. 113. ioo»
Qj Ibidem pag. 114.



j.I396. DE KINDERPOKJENS. 179
zien, dat de puistjens niet alleen bleek worden, maar fomtyds ook ten eenemaal verdwynen ; want zy vreezen dat daar door de ziekelyke ftof na binnen zal gejaagt worden, en daar door een dodelyke uitgang worde veroorzaakt, ik kan opregtelyk verzekeren dat ik nimmer in dit tweede tydperk der ziekte eenig nadeel heb gezien van de neusbloeding , maar in tegendeel veel goed. de uitbotting geëindigd zynde , en de puistjens zich nu beginnende op te heffen, heeft Fiolante (l) vermaant , dat 'er' oeen gevaar was,, zo de neusbloeding daar op volgt, hy vreesde alleenlyk voor het kwaad gevolg van een al te zwaare bloedvloeijing, en als dan raadehy de aderlating en flillende middelen aan: nochtans had hy waargenomen, dat een zeer overvloedige neusbloeding niet altyd nadelig was, ja dat de ziekte fomtyds aldusin de zelve gefmoort wierd. want hy waarfchouwt het volgende: maar zo na mate de zwaare bloedjlorting, de reeds uitgebotte pok' jens verdreven worden, verdwynen, en zich aan 't gezicht onttrekken, en de koorts en de overige toevallen van gelyken weg gaan, is 'er niets te vreezen; want men heeft bevonden, dat de natuur de rype ziekteftof langs deeze weg heeft uitgeworpen, van welyken heeft de neusbloeding een heilzaam gevolg gehad, wanneer de pokjens door de inenting verwekt reeds waren uit gekomen (m).
Nochte immer heb ik waargenomen, dat de maandvloeden nadeel toe gebragt hebben aan de geene die aan deeze ziekte lagen; offchoon zy ten tyde der uitbotting te voorfchyn kwamen; wierd de uitbotting op geenerhande wyze daar door belet, maar wanneer zy voor hunne gewoonlyke tyd voor den dag komen, heeft Diemerbroeck («) waargenomen dat de ziekte een dodelyk
ein-
(0 De Variol. & Morbil. pag. 114. & 1T5. (tn) Acad. de Chirurg, tom. 2. pag. 560. 00 De variol. & morbill, pag. 296.
Z a



iSö DE KINDERPOKJENS. 5:139^-
einde nam. intusfchen fchynt het twyfelagtig, of dit aan de maandvloeden moet toegefchreven worden, want hy zegt aldus : en dit is in deeze ziekte elders van ons zo menigmaal waargenomen, tvanneer 'er een hevige opzieding van het bloed ont/laat, en de pokjens in groote menigte voor den dag komen , zonder vermindering van de koorts of van de toevallen , dat het als dan een allerergst , ja een dodelyk teken is , zo de masndftonden buiten tyds te voorfchyn komen, edoch alle Geneesheeren houden het voor een zeer kwaad teken, zo de toevallen op 't uitbotten der puistjens niet verminderen, en dus was'er reeds een kwade voorkennis, offchoon de maandftonden niet voor den dag waren gekomen : daar en boven waren in 't geval zelve dat hy befchryft reeds kwade tekenen aanweezende, en een zwaare misflag in de geneeswyze begaan: want een bloedryke en fterke maagd van drie-en-twintig jaaren had driakel met wyn ingenomen; waar door een overvloedig zweet ontftaan is, en tevens een groot aantal pokjens is Voor den dag gekomen: maar de koorts en de benauwtheid zyn iiiet alleenlyk vermindert, maar zelfs zwaarder geworden: tevens was 'er zo groote nedervelling der krachten tegenwoordig,, dat Diemerbroeck haar behalve kreeftoogen, een weinig afkookzel van gerst, en een aangenaame koeldrank, niets heeft durven toedienen, waar uit blykt, dat de dodelyke uitgang der ziekte niet zo zeer aan de voor de gewoone tyd te voorfchyn komende maandftonden moet toe gefchreven worden, nochtans fchynt hy daar uit ook de maandftonden op de behoorlyke tyd komende verdagt te hebben gehouden in deeze ziekte; hoewel de algemeene geneeskundige regel is, dat men zo veel beter hoop kan hebben van de uitkomst der ziekte, hoe 'er meerder werkingen in hun geheel overig blyven. wanneer de pokjens door de inenting verwekt worden, word dit gewoonlyk op zodanige tijd gedaan, dat de ziekte eindigt, eer dat de tijd der maandvloeden daar is; en wel te regt, om dat bij fommige omtrent deeze tijd pijn
ia



$,m6. DE KINDERPOKJENS. x8*
ia 't hoofd , in de lendenen en andere moeilykheden gewoon zyn te ontftaan, welke de verdrietelykheid der ziekte zouden kunnen vermeerderen, het is nochtans by fommige gebeurt , dat naar de inenting , de puistjens reeds aanweezende zynde, de maandftonden zonder eenig nadeel voor de gewoone tyd zyn gekomen (o). maar ook heeft Violante (p) dikwils gezien dat de ftonden zelfs in de natunrlvKer wyze voortkomende pokjens de eerfte dagen der ziek s voor den dag komen , en voort dtiuren zonder eenig nadeel tot de tyd der rypwording- zo voor 't overige een behoodyke geneeswyze te werk woid geftelt, en de ftonden natuurlyker blyven voort duuren, nochte t& een bloedftorting der lyfmoeder ontaarten. ja zelfs, hy is nochte voor een miskraam , nochte voor een natuurlyke baaring zeer bevreesd geweest in de pokjens, zo de bloedftorting der lyfmoeder en de kraamzuivenngen maar vreedyaam & <?efchikt, en natuurlyker wyze voort gaan zonder te wekftg of te veel te zyn. hy heeft verfcheide gelukkiglyk het gevaar zien ontkomen ; hy bekend nochtans , dat de pokjens niet zo groot en opgeheven zyn geweest, als zy anders gewoonlyk zyn, en dat zy fchielyker met korften zyn bedekt
^jjT'zeer vermaarde Mead gevoelt van gelyken over de maandvloeijing in de pokjens Qq) zeggende: het zy op de geZone tyd der natuur , het zy het bloed boven mate mtziedende buiten de regel, de maandftonden voor den dag komen , *y Irewen in beide de gevallen meer verligting dan gevaar aan. fa hy he ft waargenomen , dat het bloed uit de baarmoeder leduurende de geheele tyd der ziekte, zonder verhes van l acken of ongemak aan de zieke toe te brengen gevloeit heeft nochtans heeft hy niet weinig voor een miskraam, en en naïuurlyke baaring'geduurende het geheele beloop deezer ziekte gevreesd; offchoon hy een zekere vrouw een kind^op
Co) Acad. de Chirurg. Tom. II. pag. 560. Cp) De variol. & Morbill. pag. 5a. 53(q) De variol. & Morb. pag. 68.



182 DE KINDERPOKJENS. §.1396.
zyn behoorlyke tyd heeft ter waereld zien brengen , dat met de moeder in 't leven is gebleven; maar met geen min zeldzaame als gelukkige uitkomst (r). ik heb een "vrouw geneezen , welke in de vierde maand zwanger de pokjens kreeg ; zij had een hevige pijn in 't hoofd , in de lendenen, de dijen, de buik: 'er kwamen de derde dag afgezonderde pokjens uit, wel niet in al te groot getal, maar plat, en gezeten, de negende dag der ziekte is een overvloedige en voor de zieke zeer moeilijke kwijling begonnen : de volgende dag heeft de fprouw de keel en de mond van binnen beginnen te bezetten, en wel zo digt in het keelgat, dat zij de dporzwelging beletteden : 'er volgde geduurende drie dagen een fterke buikloop: de kwijling duurde tot de twintigfte dag. het bloed heeft uit de baarmoeder de twee-en-twintigfte dag beginnen té vloeijen ; hield de volgende dag op ; keerde de vier- entwintigfte dag wederom ; wierd op nieuw geftilt. zij is nochtans herfteld, en heeft op zijn behoorlijke tijd een gezonde en vrij fterke vrugt ter waereld gebragt, offchoon zij zelfs teder was. maar deeze gelukkige geneezing ftel ik onder de zeldzame gevallen, zeer wel wcetende, dat ik verfcheide zwangere vrouwen heb gezien , welke door de pokjens aangetast, een miskraam kreegen , en geftorven zijn. daarom geef ik gaarne mijne toeftemming aan het gevoelen der uitmuntende mannen 00 , die geloven dat de zwangere vrouwen een groot gevaar boven 't hoofd hangt, zo zij de pokjens krijgen.
Maar de te voren aangehaalde bloedftortingen , verminderen door de indrang en de hoeveelheid der fappen, door de flagaders en groote aders bewogen wordende, te verminderen , de hitte en koorts, en verzagten de meefte toevallen der ziekte; en daarom worden zy in 't geheel van de Geneesheeren niet gevreest. maar van te voren §. 1384. is vermaant geweest, dat het bloed
fom-
00 Ibidem pag. 62, 63.
00 Hofm. Med. Syftem. Tom. IV. Pag. 159. Manningham act. obltet. Compend. pag, 82. ö



DE KINDERPOKJENS.
fomtijds in deeze ziekte geene ontftoke dikte verkrijgt, maar eerder ontbonden word, en ontbonden zijnde, langs alle kanten uit de vaten gaat; waar door allerergfte bloedftortingen , en wel meest met een dodelyke uitkomst, altijd met het grootfte gevaar, ontftaan, te gelijk is als toen gefproken over de tekenen , waar door zodanige allerkwaadfte pokjens gekend worden; welke fomtyds , ook in klein getal, zo groot onheil aanbrengen, het blijkt ligtelijk, dat, zo het bloed door de venynige befmetting ontbonden, langs de neus of de lyfmoeder in groote hoeveelheid uitgaat, men daar niets goeds van te verhopen heeft, de wydberoemde Mead Cf) heeft dusdanige pokjens bloedige genoemd; in welke het bloed onder het vel uitgeftort, zwarte vlakken , een kwaadaartig voorteken, voortbrengt, of langs alle de buizen van het lichaam uitvloeit, waarom hy dezelve met regt by die vreeslyke kwalen vergelijkt, welke in die geene die door de Htemorrois, een allervenynigfte Slang in Africa , gebeten zyn, worden waargenomen, en zo naauwkeurig van Lucanus [u) worden befchreven. Hofman (w) heeft het bloed uit het linker oog, terftond op een wonderlyke wyze zwellende, van een kind , de vyfde dag der ziekte geftorven, zien vloeien, by andere heeft hy het bloed uit de puistjens zelve zien druppen (x). dat het bloed door het braken, de waterlozing, de afgang, uitgegaan is,leerd het geene §. 1384. gevonden word.
Edoch dewyl de vaten in de nieren, de pis afzonderende, van zodanige middelen zyn, dat zo zy een weinig uitgezet zyn, of het bloed te zeer ontbonden is, zyhet zelve gemakkelyk doorlaten, gelyk uit talryke geneeskundige waarnemingen blykt, en
te
CO De variol. & morbill. pag. 27. 00 Lib. IX.
00 Medic. ration. Syftem. Tom, IV. pag. 165, 00 Ibidem pag. 167.
,0. io3



i84 DE KINDERPOK JE NS. jojgjfc,
te voren 5. 094 gezegd is geweest, daarom word in dusdanige ontbinding van het bloed een bloedige pislozing waargenomen en word te regt voor een kwaad teken gehouden, ja word van fommige als byna altyd dodelyk veroordeeld (y . Mead (*) heeft fommige het gevaar zien ontkomen , offchoon het bloed tegelvk met de uitkomende puistjens, langs de pis wegen overvloedig gevloeid had: hy zegt nochtans, dat alle de geene dieontkwamen, op t einde der ziekte iets zwaards geleden hebben ; te weeten menigvuldige bloedzweeren, gezwellen der klieren onder de oxelen, of van de oork heren, welke niet ligtelijk zweeren heetvtmrige zweeren der amandelen, zeer moeilyk om te gene'ezen. Sy. denham (a) fchreef de purpure vlakken, en de bloedige pislozing welaan het ontbonde zamenftelzel van het bloed toe; maar hvwi£ de dat dit door de kracht derontfteking gefchiede; daar nochtans op dat wy der waarheid hulde doen, deukte , niet de ontbinding van het oloed, met reede in de ontfteking word befchuldigd. maar alhoewel hy alle hoop op de geneezing in het klein getal dtt puistjens, en het onderjeheid in derzelver hoeveelheid fielt, zo dat, na mate deeze meer of min in getal zyn, de zie* ke tn t leven blyft, of ft'erft, bekend hy nochtans, dat de bloedige pislozing en de purpure vlakken, fomtyds ontfbra, daar zich geene of zeer weinige puistjens vertonen; maar hy geloofd dat dit gefchied, om dat de zieke als dan derft voor de volkome uitbotting. het is wel zeker, dat een over en-oor ffetal pokjens groot gevaar aanbrengt ten tyde der verzweerinV; maar het heeft uit verfcheide waarnemingen te voren aangehaald,.
ge-
00 Sydenham Se&. III. Cap. II. pag. 173. Diflert. Epiftol pa*r 443 Dre meurt. pag. 660. Huxham on fevers pag? Wi iS ' Dit merbroeck de variol. & Morbill. pag. 20r 5
00 De variol, & Morbill. pag. 46.
00 Se<ft. III. Cap. II. pag. 173, Diirert. Epift. pag. 442, 443.



i,396. DE KINDERPOKJENS. 185
«ebleken, dat ook fomtyds het grootst gevaar aanwezende is, of ichoon de pokjens weinig in getal zyn , zo de noodlottige ontbinding van het bloed de te vreeze bloed Itortingen voortgebragt heeft, niemand twyffelt, of 'er hangt noch groter gevaar boven 't hoofd, zo het bloed, uit de long komende, een bloedfpuwing verwekt heeft; waarom Sydenham dezelve, zo zy hevig is, voor volftrekt dodelyk heeft gehouden (b).
Het blykt van zelf, dat men als dan fterke geneesmiddelen te werk moet ftellen, om de ontbinding van het bloed , daar men voor vreest, weg te nemen. Mead(c)heeft de koortsbast,aluin, en voornamentlyk de geest of olie van vitriool in de gewoonlyke drank geduurig ingedrupt, gebruikt , dewyl hy tevens eenige lepels van het afverfzel van roozen, het geene men gewoon is met de olie van vitriool te bereiden, van gelyken toediende; en hy getuigt, dat hy lommige op deeze wyze behouden heeft: maar ook heeft hy door de ondervinding geleerd, dat offchoon'er een bloedige pislozing aanwezende was , het gebruik der fpaanfche vlieo-en nochtans, vry veilig is, zode ylhoofdigheid deeze vereischte. wy zien by Sydenham (d) van gelyken een ruim gebruik van de geest van vitriool aangeraden te hebben, in dunne drank vermengd, zelfs tot de volkome uitbotting der puistjens , wanneer deeze kwalen te vreezen waren : ja, wanneer zy reeds aanwezende waren, beveelt hy, behalve de geest van vitriool, ook zodanige middelen , van welke hy de verdikking van het al te zeer ombonde bloed verhoopte, lemnifche aarde, armenifche bolus, bloed fteen, drakenbloed enz (e).
De pokpuistjens worden meer en meer opgeheven, wanneer de ziekte haar behoorlyke loop hoopt, en worden als dan ontftoken • dan ook begint der zeiver punt wit te worden, de voet ' nog
O) DilTertat. Epift. pag. 197.
(c) De variol. & Morbill. pag. 45»
Cd) Diflertat. Epift. pag. 463- , ■■
Ce) De Febr. putrid. variol. &c. pag. 697. 098.
Vyfde Deel. Aa



i86
5.1396*,
nog rood blyvende, en tevens word die roodheid van de voet door hefTnabygelege vel uitgeflrekt; waarom, zo de pokjens talrijk zijn, al het vel dat tusfchen de puistjens is, ontftoken word, en meteen bloeijende couleur, naar de rozen van Damascus gelijkende, overflort (f). de zieken worden daar door wel een lastige hitte , en pijnfyke fpanning van het vel gewaar ; maar die roodheid van het vel is nochtans een goed voorteken : waarom Sydenham (g) gezegd heeft: hoe zagtaartiger en natuurlyker de pokjens zyn, zo veel te levendiger ook drukken zo de puistjens zei* ve , als het vel tusfchen dezelve, de gezegde couleur uit. maarwanneer de ziekte tot erger overlaat, als dan beginnen de tusfchenwijdtens bleek te worden , gelijk naderhand §. 1398. zal gezegd worden, maar zo de pokjens klein in getal zijn, en redelijk ver van elkander afgelegen , als dan word hec vel tusfchen beide niet rood, maar de voet van ieder puistjen word met een. ronde rand omringt: deeze roodheid en fpanning van het vel,. welke altijd van eenige dikte, grooter of kleinder verzeld gaat, duurt tot dat ieder puistjen in een zweer is veranderd ; want dit gedaan zijnde, verminderd de roodheid van het vel , de dikte flinkt, en de lastigheden, welke daar uit ontftaan waren, verminderen, zo zy talrijk zijn-in 't aangezigt, ontftaat 'er een over groote dikte, voornamentlijk worden de oogleden opgeblazen , en kunnen niet van elkander verwyderd worden, de lippen zwellen fomtyds op een wonderbaarlyke wys, waar uit men ligtelyk begrypt, hoe groote kwaaien men te vreezen heeft, wanneer de pokjens , de keel van binnen bezettende , in dit tydperk der ziekte de nabuurige deelen doen opzwellen, hier door word dedoorzwelging fomtyds onmooglyk gemaakt, en het gevaar der verftikking hangt boven 't hoofd, maar daar uit blykt ook, dat de gefchikte ettervorming hier gefchied naar denietontbondeont-
. (ƒ) Sydenham Sefo. 3» Cap, 2. pag. 104»(gj Ibidem».
DE KINDERPOKJENS.



3.I39Ó. DE KINDERPOKJENS. 187
ftekinw; want dc vaste ftelregel van Hippocrates, welke §. 387. gevonden word, komt hier volkome mede over een : omtrent de %d der ettervorming komen 'er meer pynen en koortfen by, dan wanneer de etter gevormt is. want zo dra de puistjens in zweertjens verandert zyn, verminderen alle toevallen, welke van de ontfteking afhingen.
Dit word het tweede tydperk der pokjens genoemt; welk met de uitbotting der puistjens begint, en eindigt wanneer zy verzwooren zyn. maar gelyk het tydperk der befmetting by alle zieken niet even lang duurt, alzo heeft zulks ook plaats in dit tweede tydperk. want de algemeen heerfchende pokjens zyn fomtyds zagtaartio- en goedertierend, welke fehielyk zweeren, verdrogen , en°afvallen : fomtyds heeft geheel het tegengeftelde plaats, wanneer zy van een kwader foort zyn: want zo de te famen vloeijende pokjens klein en talryk zyn, als dan zwelt het aangezigt en word veel fchielyker ontftoken als in de afgezonderde enzagtaartise; maar de verettering rekt zich langer uit. edoch hoe groot onderfcheid de gefteldheid der zieke zelve en de onderfcheide levenswyze te weeg kan brengen, in deeze ziekte, is te voren %. 1381. en 1385. gezegt geweest, wanneer de pokjensafgezonden zyn,zweeren zy gewoonlyk de achtfte dag van het begin derziekte,, welke dag Sydenham (k) daarom als zeer lastig, en meer gevaarlyk aangemerkt heeft, waar uit ook by het gemeen het gevoelen heeft toe genomen, dat de zieke het gevaar is ontkomen, zo hij de negende dag der ziekte bereikt heeft; het geene, offchoon het in de afgezonderde en goedaartige pokjens vrij wel met de waarnemingen over een ftemt, nochtans in de te famen vloeijende, alwaar de nootlottige uitkomst der ziekte veel langer te vreezen is, zoude bedriegen, gelijk naderhand blijken zal.
Dat
(70 Sydenham Ibidem pag. 171.
w J Aa 2



188 DE KINDERPOKJENS. S- i39r5.1307.
Dat deeze ziekte een ontftoke ziekte is, is van te voren §. 1384. 1386. 1387. genoeg bewezen ; ais toen is tevens over de kwaadaartige pokjens gefproken geweest, welke geene ontftoke dikte in het bloed fchijnen te brengen, maar dewijl die zeldzaam voorkomen, fchijnt men met regt te mogen vast ftellen, dat het bloed zo veel te meer word ontftoken, hoe de ziekte van langer duur is geweest; en dus zal het bloed in dit tijdperk der ziekte, en vooral op 't einde zeer ontftoke zijn; het geene ook heeft gebleken, wanneer de dringende toevallen een aderlating vereischten; want als dan had het afgetapte bloed zo dikke fpekkorst, als in het hevigst zijdewee: de ontflekingen der oogen, de ontftekingen der keel, de vloeijingen, en andere ontftoke ziektens, op de pokjens volgende, getuigen het zelfde Qi).
1297' rT° de; ziekte zeer groot van befmetting 0 383- tot 1386J, veel puistjens, zeer digt by elkander gelegen, en als in een verwert, alle de tekenen der ontfteking groot, het geftel zout- olieagtig , kloekheid van ouderdom, een zeer lekker voorgaande leven, geneesmiddelen en levenswyze de fnelheid veel vermeerderende, een zeer heete zomer, geweest zyn, dan bp 't einde der ontfteking 'er blaasjens met een roodagtig zenuwwater uitgezet, aanwezende zyn, aanwyzingen van een heet vuurige aart (427. N°. $.); hier door de huid onbekwaam tot de omloop en de uitwaasfeming; daar uit eene wederomjaging der fappen na binnen; hier door eene overgroote kwyling j groote dikte, der handen en voeten.
D$r
CO Huxham an ElTay on fevers &c. p*g. T$i,



DE KINDERPOKJENS.
De toevallen welke gewoonlyk het tydperk der ontfteking verzeilen, zyn §. 1383. opgenoemt; welke zeer hevig zynde, komen de puistjens fomtyds de tweede, maar meermaalen de derde dag uit, maar geheel van een ander foort, dan wanneer de ziekte aagtaartiger is geweest. Sydenham (k) heeft zeer wel aangetekent , dat zy nu gelyk de belroos , dan gelyk de mazelen uitkomen , van welke zy niet dan door een Geneesheer in deeze ziektens zeer ervare onderfcheiden worden, voor zo verre ten minfte het uitwendig aanzien betreft, ik heb meer dan eens gezien , dat de Geneesheeren allerkwaadfte pokjens voor mazelen aangezien hebben , wanneer zy voor den dag kwamen , vooral wanneer deeze twee ziektens tevens heerschten ; het geene fomtyds gebeurt, maar voornamentlyk verwonen zy zich dusdanige in het aangezigt; want de puistjens die de handen en voeten bezetten, zyn byna altyd van een grooter foort, en worden ligtelyk van de mazelen onderfcheiden , daar zy in 't aangezigt nauwlijks grooter zijn dan het allerkleinfte zandje , en niet" alleen zeer talrijk en digt bij elkander zich vertoonen, maar als in elkander verwart ; waar door het geheele aangezigt als met eene evenredige roodheid overftort word, en terftond begint te zwellen, de ziekte voortduurende , vertoonen zich de puistjens in 't aangezicht niet onderfcheiden, maar worden alle met eene aan een hangende korst bedekt, alle de puistjens onder elkander te famen vloeijende; waarom zyookdenaam van te famen vloeijende pokjens gekregen hebben ; aangezien men afgezonderde noemt, wanneer men een tusfchenwydte tusfchen de naast aan elkander gelege puistjens waarneemt.
Daar door fchynt het gebeurt te zyn , dat wanneer de Koningin van Engeland door allerkwaadfte pokjens was aangetast geweest, de Geneesheeren tot onderfcheide gevoelens zyn overgegaan ; want fommige hielden ftaande dat het de pokjens, andere wederom dat het de mazelen waren. Harris (/) oordeelde,, dat
de
(k) Se<ft. 3. Cap. a. pag. iótf.
<0 Obfervat. de Morb. alicptot gravior. pag. 1$.
Aa 3
189



I0O
de krachten van deeze beide ziektens te famen vereenigt waren, en verzekerde dat hy dit meer dan eens had waargenomen, hy erkende nochtans, dat dit van niemand immer op 't papier gezet , en mooglyk nimmer van een ander Geneesheer te voren waargenomen was geweest, maar zo men alles in aanmerking neemt, dat in deeze ziekte gebeurt is , zal het duidelyk genoeg blyken, dat, wanneer een allerkwaadst foort van te famen vloeijende pokjens voor den dag kwam, zy door dezelve bedrogen zyn geweest, want op den raad van Lover as, toen reeds overleden, was de Koningin gewoon Andromachifche driakel te gebruiken, en dat wel in groote hoeveelheid, om het zweet uit te dryven , zo dra zy zich kwalyk bevond, des avonds dierhalve,heeft zy de eerfte dag der ziekte driakel ingenomen ; en dewyl zy in 't minst niet zweete, heeft zy de voigende morgen een dubbele hoeveelheid 'er by gevoegd, eer dat zy de Geneesheeren liet roepen ; de derde dag zyn 'er puistjens te voorfchijn gekomen , welke de Geneesheereu in twyfel bragten, of het pokjens dan mazelen waren; de vierde dag hebben zich de pokjens in het aangezigt en over het geheele lichaam onder eene eige en befcheide gedaante vertoont (m); de zesde dag had de belroos het geheele aangezigt doen zwellen, de eerfte puistjens plaats voor de zelve maakende (maar zekerlyk vertoonende'allerergfte te famen vloeijende pokjens dusdanig foort, gelyk Sydenham zeer wel heeft aangetekend^; daar op volgden peperkoorns, debloedfpuwing, bloedige pislozing, wreede toevallen van de allerergfte pokjens; en zy is de achtfte dag geftorven.
Ik geloof, dat het aan een iegelyk de befchryving van deeze nootiottige ziekte leezende blykt, dat de zeer vermaarde Schryver de toevallen der ziekte éen weinig verdraait heeft tot zyn ftelling van de famenloop der pokjens en mazelen, dit heeft van gebruik kunnen zyn om de twyfelagtigheid der Geneesheeren in de kennis der ziekte te verontfehujdigen, maar daar uit fchynt de waarheid der zaak zelve niet beweezen te worden.
By
O) Ibidem pag. 16".
D£ KINDERPOKJENS.



|.Ï39?. DE KIND E R P O K J E N S. ' 191
By Diemerbroeck (ti) vind men een geval, alwaar hy gelooft heelt dat de mazelen en pokjens ter zelver tyd de zieke aangetast hebben, maar zo men de geheele befchryving aandagtig overweegt, fcbijnt heczeer bewysbaar, dat zich tuslchen de tusfchenwydtens der pokjens een gierstachtig uitilig vertoont heeft, maar geen mazelen, want in een fterk jongeling is de ziekte begonnen met een dikwervige, kleine en ongelyke pols, groote benaauwtheid, flaperigheid enz., welke toevallen de kwaadaartigheid der ziekte genoegzaam aanwezen, offchoon de pokjens in zeer groote menigte overal uitgebot waren, zynde de koortsen benaauwdheid gebleven: de zevende dag is over het geheele lichaam een uitflag tusfchen de pokjens voor den dag gekomen, en tevens zijn de koorts en de overige toevallen zagter geworden, maar het is bekend, dat de toevallen op het uitkomen der mazelen niet ophouden, of zeer verminderen, gelyk in de pokjensgefchied; maar de koorts verheft zich, gelyk\ Sydenham (0) zeer wel heeft aangetekent. zo dierhalve de pokjens en mazelen te gelyker tyd in deeze jongeling aanwezende waren geweest, zoude de koorts ter oorzake van de mazelen vermeerdert, niet verzagt zyn geworden, daar en boven leeren de waarnemingen, dat de zevendedag, der pokjens, vooral zo de ziekte van kwaade toevallen verield is, zich de gierftige uitflag dikwils by dezelve voegt; gelyk ook by veele andere ziektens, zekerlyk zo de mazelen immer de pokjens zouden hebben moeten verzeilen, zoude het in dit geval zyn geweest, waar van §. 1382. melding gemaakt isy alwaar, de befmetting der pokjens het lichaam toegevoegd zynde r de zevende dag de koorts is ontftaan, en de mazelen voor den dag zyn gekomen,, zonder pokjens ; en naar de mazelen , een nieuwe koorts ontftaan zynde, de pokjens uitgebot zyn; hunne gewoone loopgelukkiglyk volbrengende, dit heeft by my groot agterdenken verwekt, dat anderzints uitmuntende mannen in de kennis der
ziek-
00 De variol. & morb. pag. 302»00 Se6t.. IV. cap. 5. pag. 045,



19?
§• i Sar¬
ziekte gedwaak hebben. Frcind(p), die diergelyk gezien had, heeft dezelve voorzigtiger roode puistjens, na de mazelen gelykende, byna tusfchen het vel zittende , genoemd: fommige waren nochtans zodanig, dat zy een foort van heuveltjens vertoonden, ook fchynen deeze puistjens roode gierstpuistjens geweest te zyn; het geene zo veel te bewysbaarder fchynt, om dat hy de gierstpui tjens met wit zenuwwater opgezet heeft gezien , gelyk ook die zonder fap, en verdorde, welke fomtyds worden waargenomen, want hy zegt (cf) : fomtyds worden zy bevonden met, het zy wratachtige, het zy cry/lalle, ook fomtyds hoornachtige puistjens van elkander onderfcheiden. maar hier befchuldigd het fpel der natuur byna de raauwheid der fappen, en betekent een zwaarder ziekte.
Hier uit blykt, hoe groote voorzigtigheid van doen is, opdat de Geneesheer in de kennis van een erger foort van pokjens niet bedrogen worde.
Uit het geene, dat §. 1381?. is gezegd geweest, heeft genoegzaam gebleken, dat de pokpuistjens van een ontftoke hoedanigheid zyn, en dat dus hier de onderfcheide uitgangen der ontfteking kunnen volgen §. 388. zyn die vereischtens opgenoemt , welke te zamen lopen, wanneer de ontfteking in het heet vuur eindigt; welke gelyk zyn aan die, die hier opgenoemd worden, want zo de fcherpe fappen door een zeer hevige koorts bewogen zyn, en tevens een heetelevenswyze en hier aan gelyke geneesmiddelen te zamen over een ftemmen, en de lugt zeer heet is , zal die droevige uitgang der ontfteking in het heet vuur maar al te zeker teverwagten zyn. maar over dieblaasjens, het heet vuur aanduidende, is §. 1385. en 1386' g<*fproken geweest. Rhazes (rj had reeds waargenomen, dat de pokjens in magere en galachtige
hee-
(pj De Purgant. in fecunda variol. febre &c. pag. 49.
0/5 Ibidem pag. 50.
(r) Mead de variol. & morb. pag. rió»
DE KINDERPOKJENS.



$.i3*>7' ÖK KINDERPOKJENS. i93
heete en drooge lichamen zeer kwaad, onregelmatig, bedrieglyk, droog zyn, met verrotting, en zonder ryp wording, hier uit blykt tevens de reede, waarom vermaarde Geneesheeren de fcharlake couleur van het vel, een teken van een algemeene ontfteking in deeze ziekte, zo zeer in de geneezing der kinderpokjens gevreesd hebben (sj.
Maar aangezien in dit zoort van pokjens, het geheele vel, en Voornamentlyk het aangezigt met zeer talryke puistjens bezet word, welke zeer na by aan elkander zyn, zyn alle de vaten van de huid verftopt; en dus volgd 'er een grooter indrang der fappen, door de vaten onder de huid gelegen, welke nog vry zyn; van deeze oorzaak word gewoonlyk de overvloedige kwyling afgeleid, a's ook de groote dikte van handen en voeten, en, gelyk bet fchynt, niet zonder reede. intusfehen moet men bekennen, dat de kwyling fomtyds te gelyk met de uitbotting der puistjens zelve begint, eer dat men kan onderffellen alle de vaten van. de huid opgepropt te zyn (t\ het geene ik ook eenige malen in de beoeffening der geneeskunde heb waargenomen, daar en boven beeft Sydenham (u) aangetekent, dat in de pokjens, welke hy daarom onregelmatige genoemd heeft, de zieke fomtyds, hoe wel zeldzaam, zelfs zeer weinig puistjens heibende, door de kwyling, r.iet anders als in de zamenvloeiende word gekweld, ik heb eenige diergelyke gevallen gezien; maar de ziekte volbragt haren loop met meer lastigheid, als van een klein getal puistjens fcheen te verwagten, en de pokjens wierden zwart wanneer zy uitdroogden , en lieten vry diepe putten na; het geene zelden gebeurt , wanneer de pokjens afgezonderd, en weinig in getal zyn.
Niet
CO Lobb of the Small Pox pag. no. Hillary EiTay on the Small Pox pag. io4O) Lobb of the Small Pox pag. 8. 00 Seft. IV. Cap. VI. pag. 251. Vyfde Deel. Bb



m . JDE KINDERPOKJENS. §.1397.;
Niet allees dit,- maar ook heeft Sydenham dit vermaant (»>• dat, opdien tijd dat de pokjens wijd en zijd heerlchen , een» koorts deeze en geene aantast, welke buiten en behalve de uitbotting der pokjens, en het overige daar van afhangende , toevallen heeft, weike gelijk zijn aan de pokziekte, en zelfs een overvloedige kwyling:. waarom hy dezelve pokkoorts zonder pokjens genoemd heeft; waar van reeds te voren §. 1387. gewag ingemaakt, dierhalve fchijnt de kwyling niet altijd veroorzaakt teworden door het binnen jagen der fappen , door dien de vaten van de huid verftopt zijn , maar dat 'er mis&hien eene ontlasting der ziekteftof gedeeltelijk door de uitwerpende buizen der fpog, klieren ontftaat. want de waarnemingen leeren , dat de zieken, door de kwyling verligt worden, dat in tegendeel derzelver onderdrukking ten hoogden nadeelig is. ^ . ,
Want uit het geene tot nu toe van verfcheide andere ziektensis gezegd geweest, heeft het genoegzaam gebleken, dat de natuur verfcheide weegen heeft om de ziekteftof, het zy in 't geheel, of gedeeltelijk uit het lichaam te jagen; en dat dé Geneesheer, dienaar der natuur , deeze pogingen van de natuur moet voortzetten , zo hy de geneeskunde gelukkiglyk wil oeffenemdierhalve dan fchijnt de kwijling en zwelling van handen en voe- ■ ten onder deeze heilzame pogingen der natuur, de ziekte tragtende te geneezen, getelt te moeten worden, waar van de waarneming van groot nut is in de geneeskunde, offchoon men geene volkome beftaanbare reede van voren geven kan, waarom dat geene, dat agter gelaten zijnde , nadelig zijn zoude , eerder langsdeeze dan andere plaatfen van het lichaam word uitgejaagt.
(hO Seót» 1. Cap. e pag. 50*,



S-I398-
DE KINDERPOKJENS.
1398. |~ ~[it deezeword.de kennis en voorkennis V-^ van het tweede tydperk gekend, en in dezelve word de reede der ziekte, en van alle de toevallen bevat, in deeze regels byna begrepen:
Hoe zagtaartiger het tydperk der befmetting is, hoe zagter het tydperk der ontfteking.
Uit al dat geene, dat tot noch toe van de kennis der tegenwoordig zynde ziekte, en deszelfs onderfcheide hevigheid is gezegd geweest, als ook van de voorkennis, voor zo ver zy leerd wat men te hopen of te vreezen heeft in 't verdere beloop der ziekte, worden eenige regulen afgeleid, welke wy nu elk afzonlyk zullen overweegen. ziekte word genoemd die ftaat van het levende lichaam, die de gemakkelykheid van alle hoe genaamde werking uit te. oeffenen, wegneemt O*), hoe'er dierhalve meerder werkingen gekwetst zyn geweest door de ziekte, en hóe zwaarder die kwetzing is, zo veel te kwader zal de ziekte van de Geneesheeren geoordeeld worden, en voornamentlyk, zo de levens werkingen zeer ontrust zyn. §. 1383. zyn die uitwerkingen opgenoemd, welke waargenomen worden, zo dra de befmetting der pokjens de werkingen van het tot dus verre gezonde lichaam de werkingen begint te verftoren. maar hoe ligter alle deeze toevallen der beginnende ziekte zyn, zo veel te beeter is de voorkennis, aldaar is gezegd, dat fommige, hoe wel zeldzaam het geluk over komt, dat de werkingen zo weinig geftoord worden , dat zy niet weeten dat zy deeze ziekte hebben , dan wanneer de puistjens uitbotten : maar als dan is het geheele overige beloop der ziekte gewoonlyk zeer zagt. in't voorafgaande is nochtans gewaarfchouwt geweest, dat de koorts fomtijds niet hevig.
. V-»J «'«ff tivxj n-'flVïf'r- • , . , ' -IS
<x) Herm. Boerhaave Inftit. Med. pag. 696". ' ;S
Bb 2,
195



10(5
is in het tydperk der befmetting, nochte een zwaire hitte, en dat'er nochtans een groot gevaar boven 't hoofd h n^t; te weeten wanneer de befmetting niet werkt door het lichaam te ontfteken , maar de levens krachten terftond ter neder flaat. een ervare Geneesheer zal door die bedriegelyke fchyn van zagtheid niet bedrogen worden, wanneer hy een kleine, radde, ongelyke pols, een geduurige benaauwdheid op de borst, en koude der uiterfte deelen ziet, en offchoon al het overige vry zagt fchynt, zal hy voorzeggen, dat de ziekte zeer gevaarlyk zal zyn.
Hoe de puistjens langzamer uitbotten, zo veel te Iangduuriger is uit dien hoofde het tydperk der, befmetting cn zo veel te ligter is de ziekte. Deeze vermaning kan niet genoeg ingefcherpt worden, om dat het tegenftrydig gevoelen zo veel nadeel gedaan heeft, dewyl men door een heete levensbeftiering, tegengiftige middelen, deekens, warme kamers, tragt uit te werken, dat de pokjens zo fchielijk het immers mooglyk was, zouden voor den dag komen: want het is door de daaglykfche waarnemingen zeker, dat de pokjens zo veel te meer te zamen vloeijen, en zo veel te talryker zyn, hoe zy fchielyker voor den dag zyn gekomen, men zie hier over na, het geene §L 1385. hier van word gevonden.
Hoe de puistjens minder in getal, meerder van elkander afgezonderd, groter, verder van het aangezigt verwydert, witter, en daar naar geelder zyn, ook langzamer voortgaan, zo veel te beter zyn zy. Dewyl door ceetter zelve der verzwoore pokjens, zo zy in groote hoeveelheid is, veele kwalen kunnen ontftaan; gelyk naderhand L 1400; zsl blyken, volgd duidelyk, dat men zo veel te minder te vreezen heeft, hoe het getal der puistjens minder zyn zal; maar zo zy in &lein getal , en over verfcheide plaatfen win het lichaam verfpreid,.
\
DE KINDERPOKJENS.



S-*398-
DE KINDERPOKJENS. ',%
zyn zy nootzaaklyk van elkander afgezondert. daarom heeft Sydenham (j) deeze afgezonderde genoemt, of ook wel tusfchen gefcheide , om dat zich een aanmerklyke tusfchenwydte tusfchen de van elkander afgezonderde pokjens vertoont, daar en boven zyn alle de toevallen, welke de ontfteking der puistjens en van het nabuurige vel gewoonlyk verzeilen, waar over §. 1397. gefproken is geweest, zagter, zo 'er maar een klein getal pokjens aanweezende is. als dan worden dusdanige afgezonderde en zagtaartige pokjens gewoonlyk vry groot, zo dat Sydenham getuigt , dat zy fomtyds een groote erwt in groote gelyk zyn (z) ; het geene ik zelfs meer dan eens heb gezien, wanneer 'er nauwlyks dertig pokjens over het geheele lichaam getelt wierden, maar alle van een merkwaardige groote. alle de toevallen der ziekte zyn als dan zagter, en de werkingen van het lichaam worden niet zeer ontroert; het geene zeer in agt moet genomen worden in de voorkennis. wast zo de pokjens weinig in getal , hoedanig ook afgezondert, van kwade toevallen verzeld gaan , is 'er groot gevaar aanweezende , voornamentlyk , zo 'er eene onverdraaglyke benauwtheid en nedervelling der levenskrachten aanweezende is.. Morton (aj heeft de afgezonderde pokjens gezien in twee meisjens in het zelfde huis, welke wel zonder hevige toevallen waren ,. maar de geduurige flaaploosheid gaven een regtvaardig agterdenken van een gevaarlyke ziekte , welk bevestigt wierd door de gierstuitflag, en de peperkorens tusfchen de tusfchenwydtens der puistjens ; beide zyn zy geftorven voor dat de pokjens ryp waren- Huxham (b) heeft het zelf-
dè'
Cy) Seft. ïlt. Cap. 11. pag. 16*1». (z) Ibidem pag. 164* (a) Pyretolog. Cap. II. pag* Au ElTay on Fevers pag. 131.
Bb %
*97



198
DE KINDERPOKJENS.
de door zyne waarnemingen bevestigt, gelyk ik te voren §. 1387. heb aangetekent. ik heb zelfs paarfche vlakken tusfchen de pokjens ingefpreid gezien, waar op de dood .kortelyk volgde, waar uit blykt., dat een klein getal pokjens als d?.n maar een gélukkige.uitkomst belooft, wanneer zy niet van eenig kwaadtoeval verzeld zyn. -in de voorkennis word het tevens geprezen, zo zy van het aangezigt vcrwydert zyn; om dat zy min lastig vallen op andere plaatfen van het lichaam, en op het aangezigt voornamentlyk -putten agter laaten., welke gewoonlyk nochte menigvuldig, nochte zeer diep zyn naar de afgezonderde en goedaartige pokjens. maar welke kwalen te vreezen zyn, wanneer het aangezigt met talryke pokjens bezet word., zal een weinig naderhand gezegt worden. 1
Wanneer de puistjens in het aangezigt ryp beginnen te worden, worden zy tevens rouwer, daar zy te voren zagt op het aanraken zyn geweest; en tevens beginnen zy wit te worden; welke witheid allengskens tot het geel overhelt : maar op de handen en voeten blyven de rype pokjens meesten tyd wit, en worden niet geel (c).
De langzame uitbotting der puistjens word wel, gelyk gezegd is geweest, geprezen; edoch de langzame rypwording der pokjens niet. want hoe de ziekteftof minder raauw is, zo veel te gemakkelyker en fchielyker word zy in gekookte etter veranderd, wanneer Sydenham de pokjens. van een kwaade hoedanigheid (d), welke te London in de jaaren 1674. en algemeen heersch¬
ten, waarnam, en welke hy onregelmatige noemden, om dat zy zeer onderfcheiden waren van de regelmatige pokjens, welke hy voor weinige jaaren had gezien, en zeer naauvvkeurig had befchreven , tekent hy voornamentlyk aan , dat zy niet alleen
zwaar-
C<0 Sydenham Seft. III. Cap. 2. pag. 164, (<0 Seft. V. Cap, 4, pag. 294, 295*.
$.1398.



§.1398. DE KINDERPOKJENS. .199
zwaarder verrotting hadden, en zeer erg Honken, maar ook,dat zy hun feeloop veel langzamer volvoerden, en langer bleven hangen, waar uit hy befloten heeft; dat, hoe zagter het foort der ziekte is,, de puistjens zo veelte fchielyker rypen, en de ziekteeen einde neemt. 'Morton (<?) bevestigt het zelfde,, offchoon hy op veele plaatfen met Sydenham van gevoelen verfchilt: ja hy getuigt, dat hy gezien heeft, dat de pokjens, de natuur langen tyd met de ziekte ftrydende, de zeventiende, of ook de achtiende dag alleenlyk maar ryp zyn geworden, ik heb meer dan eens in zeer goedaartige pokjens gezien, dat 'zy de negende dag reeds alle verzworen waren, en verdort, en af gevallen zyH.
Hoe zy meerder in getal zyn, meerder in elkander verwerf, ieder afzonder lyk kleinder, meer in het aangezicht zittende, ros of zwart zyn, en fchielyker voort' gaan, zo veel te erger. Hoe grooter het getal der puistjens is, zo veel te lastiger zullen de toevallen zyn, welke de ontfteking en verzweering der puistjens verzeilen; zo veel te digter , zuilen de puistjens by elkander zyn; en dus zal dè geheele op-' pervlakte van de huid ontftoken worden , gelyk in 't vorige hoofddeel is gezegt geweest, en alle de aldaar opgenoemde kwalen zal men te vreezen hebben,, waarom Sydenham-altyd door de overgroote menigte puistjens - voor een nootlottige uitkomst der ', ziekte bedugt was (ƒ). maar wanneer zeer talryke puistjens byna tegen elkander aan gelegen zyn, blykt elk afzonderlyk niet onderfcheiden, maar wanneer de puistjens breder beginnen teworden-, worden de tusfchenwydtens uitgewischt;.- vooral in 't aangezigt, het- geene als dan met een rood vel overdèkt fchynt;. en daar op in een witte couleur verandert, naderhand'bruin word, en fomtyds zwart,,zo de ziekte kwaadaartig is: deeze
noemt
O) Pyretolog. Cap. 9. pag. 95. (ƒX Diiïertat. • Epift» pag,. 444* •



OOO
DE KINDERPOKJENS.
§• 1398.
noemt Sydenham (g) te famen vloeijende, welke hy zo veel gevaarlyker geloofde te zyn als de afgezonderde pokjens, als de pest kwaadaartiger is dan de te famenvloeijende; hoewel hy onderfcheide trappen van kwaadaartigheid in de te famen vloeijende erkent, en wel na mate de rypwording langzamer voort gaat. het gebeurt fomtyds, dat 'er zeer talryke puistjens uitbotten, zo nochtans, dat zy maar op weinige plaatfen te famen vloeijen,op de overige tusfchen de na by elkander gelege puistjens vereenige, hoewel kleine tusfchenwydte blyft. de Geneesheeren hebben zo het fchynt fomtyds in twyfel-geweest, of dusdanige pokjens de naam van te famen vloeijende verdienden, dan niet? Freind (//) heeft dezelve liever aan een houdende willen noemen ; hy bekend nochtans, dat zy zo weinig van de natuur der te famen vloeijende verfchillen, dat zy byna zich door de zelfde tekenen te kennen geven , en ten tyde der rypwording, volkome de zelfde koorts aanfleken. edoch Lobb (t) heeft dezelve te famen vloeijende willen noemen, offchoon zy hier en daar maar op fommige plaatfen te famen zyn gevloeit. intusfehen heb ik.fomwylen gezien, dat de afgezonderde en goedaartige pokjens, offchoon vry groot in getal, op weinige plaatfen van het lichaam puistjens vertoont hebben , welke onder elkander , zonder tusfchenwydte waren vereenigt; en dus zouden ook deeze te famen vloeijende hebben moeten genoemt worden; offchoon zy door de groote van de rype puist, de goede hoedanigheid der etter, en zagtheid der toevallen , ten eenemale van de te famen vloeijende van Sydenham onderfcheiden waren; het geene hard fchynt te zyn om te zeggen, edoch dewyl, gelyk Freind'zeer wel heeft aangetekend het aan een houdende foort zo wel als het te famen vloeijende
zeer
Q) SecT:. III. Cap. 2. pag. i38. Diflerr. Epift. pag. 444. (/;) In Epift. pramx. traftat. de pwrgant. in fecunda variol. confluent. fpecie &c. CO Of the Small pox in prrefat. pag. 14. 1 (*) In Epiftola modo citata.



DE KINDERPOKJENS.
20i
zeer weinig voor 't overige verfchilt, aldus fchynt hy ook te regt befloteri te'hebben dat het de zelfde geneeswyzé ten eenemaal vereischt; dat het gevaar boven 't hoofd hangt, ontftaat niet zo zeer van het f%ort der pokjens zelve, dan van het getal welk o~ vergroot weezende, heeft men het zelfde van de uitkomst der zaak te vreezen, het zy dat zy te famen zyn gevloeit, of niet.
Mooglyk heeft Mead (l) ook om deeze rede, gelyk te voren §. 1384. is gezegt geweest, de pokjens in eenvoudige en kwaadaartige liever willen onderfcheiden, als in afgezonderde en te famen vloeijende; aangezien hy waargenomen had, dat de afgezonderde fomtyds zeer gevaarlyk zyn, offchoon het getal der puistjens niet zeer groot was; het geene ook een weinig te voren vermaant is geweest.
Maar men neemt vry volftandig waar, dat de puistjens in de 'afgezonderde goedaartige pokjens tot een redelyke groote uitgroeijen; en in tegendeel kleinder zyn, zo zy van deeze goede hoedanigheid ontaarten. daarom worden de kleine puistjens gewoonlyk voor een kwader voorteken gehouden van de Geneesheeren , vooral zo zy zich plat en neder gezet vertoonen, en zich niet zeer boven de oppervlakte der huid verheffen, en fchoon zy zich weinig verheven nebben, nochtans zonder fpits zyn, maar op de punt een ingedrukt putjen hebben, want als dan heb ik de ziekte altyd gevaarlyk gevonden; en, wanneer de gefteldheid c1 er zieke beter wierd, als dan wierden de puistjens groter, en gingen weg.
Het is wel waar, dat Freind(m) gezegd heeft, dat men in de voorzegging niet alleen moet letten op het getal puistjens in het aangezigt, maar ook over het overige lichaam; nochtans kan
men
fjO De variol. & Morbill. pag. 19. (m) In Epiftola modo citate.
Vyfde Deel. Cc



zon,
DE KINDERPOKJENS.
5.1393.
men niet ontkennen, dat 'er groote moeilykheden en groter gevaar over het hoofd hangt, zo zymet digte hopen het aangezigt bezetten, dan dat zulk op eenige andere plaats van het lichaam gebeurt, wanneer het geheele aangezigt door de ontfteking is gezwollen , zyn de flaaploosheid, hoofdpyn, ylhoofdigheden , gewoonlyk veel groter, wanneer het geheele aangezigt door de ontfteking is gezwollen, en daar door het bloed de uitwendige deeleen min doorgankelyk, de inwendige deelen van het hoofd meer dringt, daar en boven, word het aangezigt zelden met talryke puistjens bedekt, ten zy de neus van binnen en de keel ook door dezelve bezet worden: ook tevens word door de bezette oogleden , vooral zo in de inwendige oppervlakte derzelve eenige puistjens zitten, het gezigt fomtyds bedurven. nochte het gevoelen (») fchynt onbewysbaar, dat het fcherpfte en beweegbaarfte gedeelte na boven trekt; ditfchynende vogtftortende hoofdzweerender kinderen, de puistjens, de lippenen neus bezettende, in de tusfchenpozende lentekoortfen , en meer diergelyke , te verzekeren, ik kan 'er verfcheide, die alle jaaren in de lente de koorts krygen, met een drukking en pieping op de borst; 'er komen puistjens in het aangezigt, welke een fcherp zenuwwater , maar fehielyk tot geele korften te zamen groeijende, ftorten ; kort daar naar houd de koorts op, en de borst word bevryd. nog andere redenen verzekeren, dat het zelden in de pokjensgefchied: want in het aangezigt blyven vooreerst lelyke lidtekenen na , zy vertoonen zich ter naauwer nood over het overige lichaam : wanneer de puistjens in het aangezigt en de hals uitbotten , worden alle toevallen verligt, offchoon 'er naderhand veel meer puistjens op andere plaatfen uitbotten, dit alles fchynt te leeren , dat een groot getal pokjens in het aangezigt overvloed van ziekelyke fcherpe ftof aanduid, en grooter gevaar in deeze ziekte. Syden-
ham
00 Kirckpatrick on Inoculation pag. 154.



5-1398.
DE KINDERPOKJENS.
203
ham (0) had door een aandagtige overweging deezer ziekte ge. leerd, dat de voornaamfte voorkennis van de uitkomst der ziekte afgeleid moet worden van het groter of kleinder getal pokjens in het aangezigt; het geene ?net deeze overal als met op* qeftrooit zand bedekt wordende, hoe weinig in getal en afgezonderd ook die zyn, welke men over het overige lichaam ziet , is de zieke niet minder in gevaar, dan of zy alle de ledematen met een digte hoop döorlopen hebben: en in tegendeel, Jboe dik zy ook het lichaam en de ledematen bezet hebben , zo zy maar weinig in 't aangezigt zyn , is de zaak buiten gevaar, maar hy wierd meer en meer in deeze voorkennis bevestigd in de volgende jaaren van zyn leven; want hy heeft naderhand gefchreven (pj: hoe meer de Geneesheer, zvanneer hy de zieke de eerfte dagen der ziekte bezoekende, het aangezigt als met het poeder van het vylzel van naalden overal beftrooit zal zien , zal hy de dood voorzeggen enz., hoewel de zieke zich aan zich zelve en aan de omftanders fchynt te bevinden, ik heb de waarheid van deeze voorkennis meer dan eens in de beoeffenbag der geneeskunde ondervonden.
In de afgezonderde goedaartige pokjens, beginnen, gelyk ge?, zegt is, de puistjens, welke eerst rood zyn, wit te worden, wanneer zy zweeren , daar op de verzweering voort gaande, beginnen zy geel te worden, en wanneer zy beginnen te verdroo* gen , hellen zy na de bruine couleur, en als dan vallen zy in korten tyd af. in de te famen vloeijende, word het geheele aangezigt omtrent de elfde dag als met een wit vel bedekt, het geene allengskens bruin word, en verdort, edoch dusdanige algemeen heerfchende gefteldheid der pokjens word fomtyds waargenomen , waar in de ziekte van veel kwader hoedanigheid is :
Mead
O) Secï. 3. Cap. 2. pag. 168. QO Disfertat. Epift. pag. 445,
Cc 2



204
DE KINDERPOKJENS.
5-'39*.
Mead heeft deeze pokjens, gelyk te voren gezegt is, kwaadaartige genoemt; Sydenham (q) heeft ze onregelmatige genoemt,om dat zy van de pokjens der voorgaande gefteldheid, welke hy zeer nauwkeurig befchreven had, afweeken. want de afgezonderde pokjens kwamen de derde dag uit; waren kleinder; en wierden de laatfte dagen, naar dat zy reeds ryp waren geworden , zwart, maar in de te famen vloeijende was de elfde dag het geheele aangezigt met een wit vlies bedekt, het geene gefpletej» zynde, een ftof op gaf, als geronne bloed vertonende, welke daaglyks zwarter wierd; en eindelyk vertoonde zich, tot een lelyk fchouwfpel, het geheele aangezigt als met zeer zwart roet overdekt; tevens was 'er een onverdraaglyke ftank by, en de zieken waren naar de twintigfte dag nog in gevaar, en zeer veele zyn 'er van geftorven. weinige, nog lang met de aller moeilykfte gevolgen der wreede ziekte, namentlyk pynen , verzweeringen, enz., der ledematen, geftreden hebbende, ontkwamen het gevaar, ik heb met droefheid eenige maaien deeze ellende gezien; en die zeer zwarte korften zaten eerder ailer hartnekkigst in, dan wel op het vel, en lieten allerlelykfte lidtekenen agter. ja zelfs heb ik in de afgezonderde dusdanige zwartheid en over groote flank gezien; en veele ftierven daar van, wanneer het geheele lichaam tot een verrotting over ging. waarom die zwarte couleur met regt voor een ongelukkig voorteken word gehouden.
Maar die pokjens komen wel fchielyker voor den dag, dan de goedaartige, maar zy volbrengen de overige tydperken langzamer , en de zieken blyven veel langer in gevaar gelyk reeds is gezegt geweest.
Hoe de ftof der puistjens meer na een heetvuurig waterig bloed gelykt, zo veel te erger. De pokjens, gelyk te voren reeds meer dati eens is gezegt geweest, zyn ontftoke puistjens,
Sec*. IV. cap. 6* pag. 250. & Sed. V. cap. 4; p. 294.



5-i3y3. DE KINDERPOKJENS. 005
tjens, welke niet kunnende ontbonden worden, zyn de overige uitgangen der niet ontbonde ontfteking te verwagten. edoch,gelyk te voren in de befchryving van de ontfteking is gezegt geweest, zo is naar de ontbinding, de uitgang der ontfteking in de verzweering , het meest te wenfchen, maar veel erger die in het heet vuur. het zelfde heeft plaats in de pokjens, gelyk van zelf blykt: maar het gevaar word daar door grooter, om dat, zo de pokjens in groot getal zyn, 'er altyd een gedeelte van de ftof, de pokpuistjens opvullende, door de aders wederom word opgezogen, en de koorts ontfteekt, gelyk §. 1400. zal gezegt worden, welke dierhalve zo veel te erger zyn zal, hoe deeze ftoffe meer aan het heet vuurig waterig bloed zal naby komen.
Buiten dat hebben vermaarde Geneesheeren waargenomen,dat 'er altyd meer gevaar is, zo de ftof der puistjens van de hoedanigheid van goede etter zal afgeweeken zyn, offchoon zy ook na geen heetvuurig waterig bloed gelykt. HalmCf) heeft gezien, dat de pokjens met een fcliarlake conleurig vogt opgezwollen waren , over het geheele 'lichaam verfpreid, een blocijend bloed in de plaats van etter uitjlortende, Mead had diergelyk waargenomen, gdyk te voren 1384 is gezegt geweest; maar altyd met het grootfte gevaar. Freind (s) heeft gewaarfchouwt, dat de ziekte zelden zonder gevaar is, zo de puisijens cryftalagtig, blaasagtig of wratagtig zyn. maar cryftalagtige wierden genoemt, welke in plaats van dikke en gekookte etter niets dan een dun, bleek en doorfchynend vogt bevatten; hoedanige Mead (t) afgezonderde en te famen vloeijende heeft gezien, ik heb fomtyds te famen vloeijende pokjensgezien, waarvan fommige goede "etter, andere een doorfchynend zenuwwater in hielden. Freind (u) heeftblaasagtige pokjens zonder eenig vogt gezien, welke zagte, ronde,
hol-
(r) Variol. antiquit. cap. 5. pag. 6$.
CO Epift- de quibusd. variol. gener* pag. 16*
CO De variol. & morb. pag. au
& In Epiftola modo citata.
Cc 3



fio6 DE KINDERPOKJENS. $.1398.
holle blaasjens vertoonden : maar Mead (w) heeft gewilt, datzy onder de cryftalagtige zouden getelt worden, en heeft gedagt dat dezelve ontftaan , wanneer het nu reeds uitgeftoote vogt gedeeltelyk door de huid terftond uitzweet, gedeeltelyk door de buizen, die het zenuwwater in het lichaam rond voeren, wederom opgezogen word. dusdanige blaasagtige en ledige puistjens heeft Lobb (V) waargenomen dat naderhand met goede etter vervult wierden, wanneer (ie ziekte tot beterfchap overhelde, wratagtige, welke door hardheid en uitfteking wratten verbeelden, zyn van gelyken waargenomen, en van Rhazes (y) reeds veroordeelt als dodelyk, vooral, zo de kwaadheid der ziekte naar de uitbotting vermeerdert, zy komen zelden voor; ik heb dezelve nochtans twee maal gezien ; maar met zeer kwade toevallen en een dodelyke uitkomst : zy waren afgezondert, en de uitbotting ging langzamer voort dan na gewoonte ; in de eene zieke zyn zy de vyfde , in de andere alleenlyk de zevende dag uitgekomen.
Het blykt dierhalve , dat de pokjens van een goede hoedanigheid een ftof gelyk aan de goede etter bevatten , en het altyd gevaarlyk is, zo zy van deeze hoedanigheid afwyken.
Hoe de tusfchenwydte tusfchen de puistjens, meer rood, warm is, gefpannen word, zwelt, omtrent de tyd der verzweering, zo veel te beter is de hoop, om de hier ver-, blyvende omloop. Hier over is §. 1396. gefproken geweest, want de verzweering ontftaat, en wanneer deeze ontftaat, vermeerderen alle de toevallen der ontfteking, tot dat de verzweering volmaakt is: want als dan verminderen zy. waarom die roodheid van het vel tusfchen de puistjens van Sydenham voor een goed voorteken gehouden zyn geweest, gelyk te voren is gezegt.
Hoe
00 De variol. & Morbill. pag. 23.
(x) Of the Sjnail pox pag. 292.
(j) Mead de variol. & morb. pag, 162.
£ '•> 3



$.;3o8. DE KINDERPOKJENS. ao7
Hoe dezelve bleeker is, of bruindcr word j zo veel te erger; 'er volgd een dodelyke kwade keel , op longontsteking; ten zy 'er een vogtige kwyling, of een" zeer grote dikte van handen of voeten by komt; de reede is, de hier belette, en dus na binnen vermeerderde omloop der vogten. Te voren $, 388. en 427., alwaar over het heet vuut op de voorafgegane ontfteking volgende, gehandeld wierd, is aangetekend geweest, dat op de roode couleur van het ontftoke deel een bleeke of aschgraauwe volgd, en dat het deel, dat te voren gefpannen was, en wederftand biedende, flap en zagt word. te gelyk wierd aangetekend , dat die bleeke couleur, wanneer de kwaal erger word, bruin, ja zwart word. als dan is het heet vuur aanwezende (ziet §. 419.), of die aandoening van een zagt gedeelte, welke, de invloed van het levensvogt in de flagaders, de uitvloeijing door de aders, vernietigt zynde, tot de verfterving overgaat, dus is het te verwonderen , dat Sydenham (z) het voor een allerdodelykst teken heeft gehouden, zo in de gtootfte kracht der ziekte de tusfchenruimtens tusfchen de pokjens bleek wierden. voor al is dit gewoon te gebeuren in de afgezonderde pokjens de achtfte dag, in de te zamenvloeijende de elfde, het fterk zweeten dat redelyk onverhindert in volwasfene gewoonlyk is, wanneer zy de afgezonderde pokjens hebben , houd fehielyk op, 'er ontftaat eene allergrootfte benaauwtheid, ylhoofdigheid, weinige en dikwervige waterlozing, en binnen weinige uuren de dood; offchoon de aanwezende, en de Geneesheeren fomtyds een goede uitkomst der ziekte verhoopt hebben, in de te zamenlopen* de ontftaan diergelyke dingen op de elfde dag ; de kwyling houd fehielyk op , het aangezigt, dat te voren boven mate gezwollen was, valt fehielyk neder , de fpog, welke te voren
dun-
00 Seft. I. Cap. V. pag. ntf, i27. en Sed. III. Cap, II, pag.



2o3 DE KINDERPOKJENS. 5.1398.
dunner gemakkelyk kon uitgefpogemworden, blyft vastklevende en lymig in de keel hangen, belet de doorflokking, de Item word heesch , fomtyds is 'er een allergrootfte woede aanwezende, fomtyds botheid, en een weinig daar naar de dood. vooral is deeze ongelukkige uitkomt der ziekte te vreezen, zo het overvloedig zweet door heete middelen, en het dekzel uitgeparst zynde, het bloed van deszelfs aflpoelend vogt beroofd is. het gemeen geloofd als dan gewoonlyk, dat de wederom na binnen getredepokjens verdweenen zyn, en leid hier de oorzaak der dood van af, en fchreeuwt byna altyd dat men de koude onvoorzigtig toegang heeft gegeven, maar Sydenham (a) heeft zeer wel aangetekend, dat de tusfchenruimtem wit zvorden , hoe wel de puistjens intnsfehen rood en opgeheven worden, zelfs naar de dood van de zieke. maar dit vertoont zich voornamentlyk in de afgezonderde: want in de te zamenvloeijende, waarin het maar een korst is welke het aangezigt bedekt, kunnen de puistjens minder onderfcheiden worden; maar, om dat het aangezigt, te voren zeer gezwollen , fehielyk fiinkt, geloven zy dat de puistjens verdweenen zyn. nochtans moet men dit aanmerken, dat het aangezigt in de te zamenvloeijende pokjens naar de elfde dag begint te flinken ; maar niet haaftelyk; maar alsdan volgd 'ergewoonlyk een vogtigekwyling, of de handen zwellen aanmerklyk, gelyk ook fomtyds de voeten. Sydenham (h) heeft waargenomen , dat de dikte van de handen, zo zy groot is, van zo groot gewigt is, dat hy geloofd heeft, dat fommige de dood zyn ontgaan om deeze reede alleen, aangezien het aangezigt op dien tyd, wanneer de ontftoke puistjens tot de volkome verzweering gekomen zyn, allerfterkst is gezwollen, en de verzweering langzamer in de ledematen gefchied, namcntlyk wanneer zy reeds in het aangezigt beginnen te verdorren, blykt hier uit de reede, waarom de dikte van handen en voeten als dan een zo goed teken is, dewyl daar uit blykt, dat
de
(«) Ibidem &c. pag. 194 én 689. ' (JÓ Ibidem pag. 190 en 17a.



§.135)8. DE KINDERPOKJENS. 209
de levenskrachten noch zo fterk zyn, dat zy de ziekteftof in goede etter kunnen veranderen, en de gezwolle deelen aantonen,dat het heet vuur niet aanwezende is. maar wat men van de teruojaging der vogten na binnen moet gevoelen, als oorzaak zynde van de kwyling en het zwellen van de handen en voeten , is in het voorige Hoofddeel gezegd geweest.
Zo 'er op de vrye plaatfen tusfchen de puistjens purpere vlakken ontftaan, beduid zulk een dodeiyk heet vuur. Hoe kwaad voorteken de purpere vlakken zyn, wanneer zy zicli in de koortsziektens vertonen , is te voren §. 723. gezegd geweest, waarom Sydenham (V) dezelve veroordeeld heeft, als zynde byna altyd voorboden van de dood: want zy duiden een heetvuurige ontbinding van het bloed aan, en verzeilen gewoonlyk alleen maar het allerkwaadfte zoort van pokken, maar wanneer zy door een al te fterk geweld der koorts ontftaan , als dan dit gematigd zynde, heeft hy de purpere vlakken van gelyken weggenomen gezien (d). men leest (e) een ander geval van een zieke deeze vlakken hebbende, die geneezen is. intusfchen komen alle Geneesheeren daar in over een, dat het een teken is van een zeer gevaarlyke ziekte; en men heeft in de pokkoorts dusdanige vlakken waargenomen, eer dat de puistjens uitkwamen, met een fchie. lyk dodelyke uitkomst.
Somtyds vertoont zich tusfchen de pokpuistjens een gierfti-* uitflag, zo wel rood als wit. offchoon dit onder de goede tekenen niet kan geftelt worden, en dusdanige uitbotting inde ziekte moeilykheid veroorzaakt, nochtans dewyl zy geene tekenen van het heet vuur zyn, is deeze uitflag veel minder dodeiyk, en ik
ken
CO Seft. III. Cap. II. pag. 173. 00 Ibidem pag. 197. CO Lobb of the Small pox pag. «62. 00 Ibidem pag. 373. 380,
Vyfde Deel. Dd



DE KINDERPOKJENS.
ken 'er verfcheide die van de pokjens zyn geneezen, ofkhoon de witte en roode gierst-uitfiag 'er by gekomen waren # heb fora* tvd« gezien, dat de pokjens reeds uitgedroogt zynde, er een witte gierst-uitllag voor den dag kwam, en de zieken nochtans gelnkHe het gevaar zyn ontkomen. Vidante heeft het zelfde wan> oenomen (Ij" vooral, zo de drek lang in darmen heeft gezeten : waarom hy ook aantekent, dat zy niet te voorfchyn zijn gekomen wanneer deeze droesfem door klyfteeren of zagte buikontastende geneesmiddelen by tyds uitgeleid was ; of ook dat zy terftond zyn verdweenen, tot verligting van de zieken , zo zy , deeze reeds op het vel te voorfchyn komende , de buik ontlasteden edoch dit moest voornamentlyk aangemerkt worden , ora dat ve'ele van gevoelen zyn, dat de buikontlasting m de pokjens en de gierst-uitllag, altyd vermyd moet worden.
G noo- TV aanwyzing in het tydperk Qi9$) ,i3 l_y onderfcheide na mate de onderfcheide trap der duurende ziekte: want in 't eerfte begin van de zich uitwendig vertonende ontfteking, fchynt er voorzorg vereischt te worden, opdat niet tot de verzweering overga- waar over reeds (1393. 1394-0 is gehandeld: of, zo dit veragt word, moet men zorgen, dat zy zeer wein.g -efchiede, ver van het hoofd, en langzaam : het geene ^efchied 1. door zeer dun , de verrotting tegenftaand voedzel: 2. door verdunnende, zagte, zuurachtige drank: l door een tegenetterig 9 openend, verdunnend geneesmiddel, geduurig in groote hoeveelheid gebruikt. 4. dooreen voetbad tweemaal op een dag herhaald , de laauwe
g6-
(jj De Variol. & Morb. pag. 136.
§-i39;!- 1399-



$.1399. ' DE KINDERPOKJENS. ijl
geduurige Hoving van dezelve, aantrekkende middelen op de holligheden van de voeten en van de halsfen gelegd: 51. door een koele levens wyze, vooral door de zuivere en koude lugt toe te laten, het lichaam intusfchen van onder tegen de koude befcliermt zynde: maar deeze moeten terftond en van den beginne af aan aldus te werk gefteld worden. : 6. zo de ziekte te geweldig aanvalt, komen de vyfde avond opiaten te pas, te gelyk in 't werk Hellende zo als voorfchreven is.
Nu moeten wy handelen over de geneeswyze , welke in dit tydperk der ziekte, het geene van de uitbotting der puistjens af, tot aan de feegonne verzweering derzelve loopt, te pas komt. het blykt van zelve, dat deeze geneeswyze onderfcheide is, na mate de onderfcheide trap der duuring: want in 't begin der ontfteking blyft de hoop nog op een heilzame ontbinding; maar hoe langer de reeds ontftane ontfteking geduurt heeft, zo veelte moeilyker zal men de ontbinding van het ontftoke kunnen verkrygen ; en als dan is de verzweering alleen maar overig, waar door de ontfteking in etter veranderd, van de gezonde deelen zal afgefcheiden worden, in 'teerfte begin dierhalve van dit tydperk, zalmen nog kunnen beproeven, het geene waar van §. 1393. en 1394..is gelproken geweest, maar zo de verzweering niet vermyd kan worden, als dan moet men voornamentlyk wenfchen dezelve zeer klein te zyn, en het aangezigt en het hoofd door een klein getal puistjens worden bezet, nochte de ziekte met een al te groot geweld voorga: de reede van dit alles heeft in het vorige hoofddeel gebleken; alwaar tevens is gezegd geweest, wat men van de traagheid der verettering moet gevoelen, maar tot dit doeleinde zullen de volgende voordelig zyn.
Dd 2. i°. Over



als DE KINDERPOKJENS. '5.1399.
i°. Over de nuttigheid, ja over de nootzaaklykheid van dun voedzel, is §. 1394. gefproken geweest, en om dezelfde reede word in dit tydperk der ziekte diergelyk voedzel vereischt. maar dewyl het tevens zeker is, dat door de ziekte zelve alles eene gefteldheid tot de verrotting verkrygt, zo zy hevig is, gelyk het ftinkend zweet, de fcherpe pis, allerftinkendfle buikontlasting , ja in de te zamenvloeijende pokjens het geheele lichaam door een verrot waterig bloed wegvloeijende leeren, daarom word hier zodanig voedzel toegediend, het geene geenzints tot de verrotting over gaat, maar eerder door eene van zelfs verandering in zuur, alle verrotting tegen ftaat. daarom heeft Sydenham, gelyk §.1394. vermaant is geweest, de zieken geboden zich van vleesch , eijeren, ja zelfs vleeschfappen te onthouden; en in tegendeel heeft hy gekookt fruit, de room van gerst of haver gegeven. Rhazes (h) heeft het vleesch wel toegelaten , en de gelyen van kalfsvleesch; maar hy waarfchouwt tevens, dat deeze fpyzen met het fap van verjuis, of van wrange druiven moeten vermengt worden: daar en boven gebied hy , dat zy dikwils zuure granaatappelen, en diergelyke eeten. maar aan de zieken van een warm en droog geftel gebood hy porcelyn, beet, kaasjes bladen, kawoerden, komkommers,enz.; hy veroordeelde de verfchemelk^ want zy bevat boter in zich, welke ligtelyk gerftig word, en het kaasachtig gedeelte , dat tofr de gerftige verrotting overhelt ; maar hy prees de dunne wei van gekernde melk met citroenfapa
a*. Hoe veel voordeel het doet, geduurig eenaffpoelend vogt aan het bloed in de genezing der ontfteking, en in de behandeling der fcherpe ziektens, toe te brengen, is reeds meer dan eens gezegt geweest, maar aangezien ten tyde der verzweering
de
(6) Mead de Variol. & Morbil. pag. Ï24. &e>



§• 1.399-
DE KINDERPOKJENS.
213
de koorts aanweezende is, daarom word tevens vereischt, dat de drank zagt zy, op dat de beweging door de prikkeling niet vermeerdert worde, de zuuragtige drank word geprezen, als zynde tegenflrydig tegen alle verrotting, om de reeds gezegde reden, maar over deeze drank is reeds gefproken geweest by het derde getal §. 1394.: want alles wat aldaar geprezen is, komt ook in dit geval te pas. maar wanneer men bevreest is, dat het door de verrotte prikkel te zeer ontbonde bloed gevaarlyke bloedftortingen zal veroorzaaken, als dan heeft Sydenham, en naar hem verfcheide andere uitmuntende Geneesheeren, groote hoop geftelt in de geest van vitriool, met dunne drank vermengt, gelyk §. 1396. is vermaant geweest, edoch wanneer men niet voor eene al te groote ontbinding van bloed bedugt is, alsdan gebruikt men eerder gegroeide zuuren, dewyl de ziekte der pokjens vermaagdfchapt is aan de fcherpe ontftoke ziektens, zo als §. 1387. is gezegt geweest.
In zuigende kinderen, of die melkfpyzen gebruiken, raad ons de voorzigtigheid aan zuure middelen, vooral flcrke, agter weegen te laaten, op dat 'er geen zwaare ftremmingen in de maag en de darmen veroorzaakt worden, waar uit zeer veele kwalen zouden kunnen volgen (*').
3°. Deeze mikken alle op het zeifde doel met die geene, welke in de twee voorgaande getallen worden gevonden; en by het derde getal §. 1394. zyn ook diergelyke geprezen geweest, inde lyst der geneesmiddelen by dit getal worden dusdanige voorfchriften gevonden, en men kan ligtelyk andere diergelyke te famen ftellen. maar men geeft hier geduurig een groote hoeveelheid van zodanige geneesmiddelen, maar met overvloedig water verdunt, op dat alle de fappen verdunt worden, de vaten doorgankelyk
bly-
(0 L°bb of the Small pox pag. 432.
Dd S



3i4 DE KINDERPOKJENS. 5.1399.
blyven, en een bekwaam vogt toegedient worde aan de fcherpe deelen der fappen, welke lang de weegen van de huid en de pis moeten uitgejaagt worden.
40. Wanneer men door het te voren opgenoemde , fterk en o-eduurig gebruikt, beproeft, om de verdunde ziekteftof uit het lchaam, zo veel mooglyk is, te jagen , en dus, het getal der puistjens welke zullen moeten zweeren, verminderd, zal het tevens voordeelig zyn , alles in 't werk te ftellen, dat de pokpuistjens zodanige plaatfen bezetten,- alwaar zy met minder gevaar en lastigheid haar geheel overig beloop kunnen volbrengen, in 't vorige Hoofddeel is gewaarfchouwt geweest, dat het met recht altyd voor een kwaad voorteken word gehouden, zo het aangezigt digt met pokjens bezet word: om deeze reede worden van rt begin der ziekte zelve de onderfte deelen van het lichaam geftooft, en worden die deelen eerst door een bad verzagt, door zagte aantrekkende middelen," waar van de voorfchriften in de lyst der geneesmiddelen by dit getal gevonden worden , zagtjt ns geprikkelt, op dat hier na toe voornamentlyk de afleiding der ziekteftof afgeleid worde, men zie hier na het geene §. 134. en 135. van de afleidende, aantrekkende, en voortjagende middelen, gevonden word.
De geneeskundige waarnemingen bevestigen de nuttigheid van deeze geneeswyze. men heeft meer dan eens gezien, dat, zode ziÉken een fontanel hadden in het een of ander gedeelte van het lichaam zeer talryke pokjens de geheele nabuurfchap der fontanel bezet hebben, ja zelfs dat langs de fontanel zelve eene veel groter hoeveelheid van fappen , dan gewoonlyk te voren uitgegaan is. §. 1383. is aangetekend geweest, dat het wondje, de arm toegebragt, om de pokjens in te enten , fomtyds tot een breede zweer ontaart, en een groote menigte pokëtter uitftort, en dat als dan de puistjens over het overige vari het lichaam verfpreid ,
naauw-



5.1399- DE KINDERPOKJENS. 215
naauwlyks worden opgeheven, en de zieken de ziekte zeer gemakkeïyk verdragen, ja dat meer is, een uitmuntend Geneesheer (£) heeft waargenomen, dat de teeds in het aangezigt talryk uitbottende pok-puistjens vooreen groot gedeelte wederom zyn verdweenen, wanneer door baden en aantrekkende middelen de 011derfte ledematen toegevoegd, zeer talrijke pokjens op deeze plaatfen voor den dag kwamen, onder welke zeer groote waren , welke geduurende twee of drie weeken een groote menigte fcherpe etter uitftortende , alle de overige puistjens reeds uitgedroogt zynde en afvallende, waar uit blykt, langs deeze zo lang zweerende plaatfen niet alleen de etter ln de puistjens bevat uitgegaan te zyn, maar ook het geene reeds in 't bloed wederom opgezogen was geweest, en het geene, ten zy het langs deeze plaatfen uitgegaan was, na andere plaatfen ter neder zoude hebben kunnen gezet worden , en allerergfte kwalen voortbrengen, gelyk in 't volgende Hoofddeel zal blyken. dus is de nuttigheid van deeze geneeswyze, welke ik door vry talryke waarnemingen in de beoeffening der geneeskunde zelfs bevestigd heb gezien , klaarblykelyk.
Intusfchen moet men niet ontveinzen , dat de zeer vermaards Hofman (/) waargenomen heeft, dat de rechte houding, hoedanig gewoonlyk die is van de geene die het voedbad gebruiken , zeer liegt bekomen is aan die geene , die de pokjens hadden : maar ook tevens moet men aanmerken , dat in twee gevallen , welke hy aangehaald heeft, de kwade uitflag der rechte houding waargenomen is de agtfte en negende dag, wanneer de pokjens in volle zweer ftonden. maar als dan heeft de afleiding der ziekte ftof, gelyk ligtelyk blykt, na beneden, geen plaats meer. het is
als
00 Hillary EiTay on the Small pox pag. 100.101. 00 Opuscul. Patholog. Praft. Diflert. IX. pag. 344. Medic. Syftem. Ration. Tom. IV. pag. 149. 165.



216 DE KINDERPOKJENS. §• J 399-
als dan genoeg, deeze deelen met zagte aantrekkende middelen geduurig aan de voeten te leggen, zagtjens te prikkelen, op hoop, dat de etter in het bloed wederom opgezogen , op nieuw langs deeze plaatfen uitga, gelyk reeds is gezegd, voor't overige word dit alles in 't begin der ziekte zelve, en ten tyde der uubotting beproeft, maar zo de zwakheid van de zieke , welke in 't eerfte tydperk der ziekte de kwaadaartige hoedanigheid der toekomende pokjens aanduid, groter voorzorg aanried, zouden de voeten , van het bedde afhangende, in 't bad kunnen gedompeld worden zonder dat de zieke zich recht ophield , of met wolle doeken met een verzagtend warm afkookzel vochtig gemaakt, jreduuri'o- worden geftooft. daar en boven zo men aandagtig die twee verhalen der zieken overweegt, zal het blyken dat 'er vry kwade tekenen aanwezende zyn geweest, te gelyk met een gevaarlyk tydperk der ziekte, want de eerfte van in de bloem ZVns"ouderdoms, en Vet; de ziekte was begonnen met zwaare pvn in de rug en het hoofd , en een zekere ylhoofdigheid ; 'er waren een groote menigte pokjens voor den dag gekomen; hv klaagde de negende dag van overgrote pyn en hitte der handen; gelyk ook over benaauwdheid ; daarom heeft hy de omftanders verzogt, dat zy hem uit het bedde wilden nemen, de andere van gelyken een jongeling, maar van een teder geftel klaagde over zwakheid en vermoeitheid geduurende het geheele beloop der ziekte ; hy had een kwynende eenigzmts dikwervige pols; de afgang geduurende zes dagen opgeftopt , de agtfte dag der ziekte wierd zy door 't infpuiten van een klvfteer ontbonden; tevens heeft hy over eenige ontfteking in de keel de zelfde dag der ziekte beginnen te klagen; en, de derde maal zullende afgaan, te lang uit het bedde blyvende, is hy begonnen blaauw en flaauw te worden, en naar tien uuren is hy ftuiptrekkende geftorven. Zekerlvk zo dit alles wel overwogen word, en vergeleken J met



§•1399'
DE KINDERPOKJENS.
met het geene dat tot nu toe over de voorkennis van deeze ziekte is gezegd, zal het genoegzaam blyken, dat het geenzints zeker is, dat het regt op zitten de eenige, of voorname oorzaak van de dood is geweest, het is intusichen zeker, dat het omtrent dit tydperk der ziekte best is , dat de zieken geduurig in 't bedde blyven ; en de voorzigtigheid laat niet toe , dat zy als dan opflaan. Sydenham zelfs (m), die alles kwaads vreesde van het geduurig te bedde leggen, heeft ook diergelyk waargenomen; waarom hy de volgende vermaning heeft gegeven: hier moet dierhalve met ernst vermaand zvorden , dat de zieke zich over dag op geenerlei manier e te bedde moet begeven, ten zy des avonds van den zesden dag, waar door hy zich zeer verkwikt zal bevinden : van welke tyd af hy byna geduurig in 't bedde zal blyven, zo 'er zeer veele puistjens voor den dag komen, zo wel om de reeds fcherpere lastigheid der puistjens, als om dat hy door reet op te zitten eerder flaauzu kan vallen; het geene aangezien ik dikzuils waarnam , is my in den zin gekomen, dat de natuur door een algemeene zvet van deeze ziekte , my als met de vinger heeft gezveezen, op zvat tyd de zieke eerst geduurig te bedde moet blyven leggen.
Diemerbroeck (n) heeft het voetbad als onnnt verwèezen ; ja hy geloofde het zelfs nadeelig te zyn; om dat de koude Inge 'er gemakkelyk toegangkrygt, wanneer dusdanig bad gebruikt word. hy bevestigd zyn gevoelen hier uit, dat een edele maagd , het voet bad gebruikt hebbende, dat van warme zoete melk gereed gemaakt was, in 't begin der ziekte, op geen plaats van ~'t lichaam zo veel pokjens heeft gehad, als in het aangezigt. edoch men moet aanmerken , dat deeze zieke , het gantfche lichaam wel bedekt zynde, in 't bedde heeft gelegen , de voeten alleenlyk vnn het bedde afhangende, tot aan het dik van het been in de zoete melk gedompeld heeft gehad , en dat wel geduurende
een
(rn) DiiTertat. Epift. pag. 444.
(n) De variol. & morbill. Hift. XV. pag. 300.
Vyfde Deel. Ee
21?



ai 8
§.1399.
een geheele dag, daar op een zweetmiddel genomen hebbende , was zy gcftadig nat van 't zweet, het lichaam wel bedekt zynde. de voeten zyn dierhalve alleen tot aan 't dik van 't been ontdekt geweest, en, aangezien zy een geheele dag in dit bad zyn ge-, bleven, heeft men niet wel kunnen verhoeden , dat zy, doorliet bad te vernieuwen , dikwils minder warmte hebben gehad, dan de overige deelen van het lichaam, met deekens bedekt en nat door een warm zweet, en dus is het in geenen deele te verwon-, deren, dat de afleiding der ziekte ftof na de onderfte deelen van het lichaam niet gelukt is. want gelyk terftond zal gezegd worden, 'er word vereischt, dat de onderfte deelen van het lichaam wel tegen de koude befchermt zyn, dewyl, door de toegang aan de zuivere en koele lugt te laten, de bovenfte deelen van het lichaam minder warm zyn.
Voor 't overige fchynt Diemerbroeck (0) al de hoop op de geneezing in een warme beftiering en het gebruik van zweetmiddelen gefteld te hebben, ja hy verheugde zich , zo wanneer de beweging der koorts fterk was : daarom heeft hy geloofd , dat zuure middelen, dewyl zy de hitte te zeer temperden, zeer nadelig waren, zo dat hy vastfteld , 'er niets nadeliger kan voorgefchreven worden, dat het tegendeel van dit gezegde uit ontelbare waarnemingen blykt, is tegenwoordig over bekend.
5°. Hoe voordeelig de toelating van de zuivere en koele lugt inde genezing der pokjens is, en met welke voorzorgen dit moet gefchieden , is by het vierde getal §. 1394. gezegd geweest: het geheele lichaam moet wel gedekt en uitwaasfemend gehouden worden, gelyk men in de ftaat der gezondheid gewoon is; maar voornamentlyk moeten de onderfte deelen meerder gedekt worden, als de bovenfte; aangezien het doelwit is hier een fterker afleiding der puistjens na de onderfte ledematen van het lichaam te verkrygen, want de koele lugt, de bovenfte deelen van het
lic-
(0) Ibidem pag» 264»
DE KINDERPOKJENS.



J.I399. DE KINDERPOKJENS. 219
lichaam befpoelende, zal dezelve zodanige gefteldheid geven, dat zy minder aangedaan worden van de ziekte ftof, wanneer zy omtrent het tydperk der uitbotting de oppervlakte van het lichaam begint te bezetten, nochte deeze konstgreep is nieuw: vjzm Rhazes (pj, willende verhoeden, dat de pokpuistjens de oogen zouden bezetten, heeft geboden het aangezigt verfcheide malen op den dag met koud water af te fpoelen, en de oogen ook met het zelve te befproeijen. ja zelfs heeft hy om de zelfde reede te zamentrekkende oogwasfchingen aan de oogen toegevoegd.
6°. Van hoe groot gebruik de pynftillende middelen en opiaten in het al te groot geweld van de koorts te bedwingen, zyn, is te voren §. 610. gezegd geweest, maar zy hebben alleenlyk plaats, wanneer de ziekte , met een al te groot geweld woedende, zwaare moeilykhedens veroorzaakt , en dusdanige verzagting vereischt. want het beloop der pokjens is fomtyds zo zagtaartig, dat zy naauwlyks eenig geneesmiddel vereifchen : wanneer de koorts dierhalve zagt is, de moeilykheid van weinig aanbelang, en de zieke wel ftaapt, is 'er in 't minst geen reede om deeze te gebruiken, het blykt ook ligtelyk , dat in dat foort van pokjens, waar in van ftonden aan alle de levensfappen weg geworpen worden en kwynen , de opiaten en ftillende middelen o-een plaats hebben: want als dan gaat de ziekte met geen woedend geweld voort; maar de onderdrukte levenskrachten vtreifchen een gantsch andere geneeswyze, gelyk te voren is gezegd geweest, intusfchen zyn vermaarde Geneesheeren niet van gevoelen o-eweest omtrent het gebruik der ftillende en opiaat middelen. Sydenham, gelyk bekend is, verheft derzelver gebruik tot den hoogften top, en verzekerd, dat 'er door de opiaten veele van de dood verlost zyn. de zeer vermaarde Hofman^q) zekerlyk
een
(p) Mead de variol. & morbill. pag. 15a. & feq. Q) Mead Ration. Syfteni. Tom. IV. pag. 173.
Ee 2



220
§• 1599.
een groote naam onder de Geneeskundige, verwyst zelfs de aderlating in deeze ziekte, en getuigt, dat hy zich van de opiaten» en flaapvcrwekkende middelen heeft onthouden , door de ongelukken van andere geleerd, die deeze in de geneeswyze deezer ziekte gebruikt hadtien. hy heeft alleenlyk zeer zagte middelen van heulfap gepreezen, ate zynde dc allerheilzaamfte, te weet en. water en fyroop van klaproofen bereid, en het zaad van witte, maankoppen, in een okmelkzel. edoch alle beoeffenaars der geneeskunde weeten, hoe weinig ftillende kracht in de bloemen der klaproozen is j maar de zaaden van witte maankoppen ombeeren alle flaap verwekkende kracht; ik heb zelfs een geheel pond van deeze zaaden zonder eenig nadeel opgeëeten, en het is over bekend, dat deeze zaaden op veele plaatfen zonder gevaar onder de fpyzen vermengd worden, deeze fchynen dierhalve niet genoegzaam te zyn, om de overgrote lastigheden der wreede .ziekte te verzagten. want wanneer de geheele huid, ten tyde der verettefing met talryke pokjens bezet, gefpannen en ontftoke pyn veroorzaakt, de zieke dooreen grote ongerustheid, en hartnekkige flaapeloosheid gepynigt word, fchynen zy ten eenemaal krachtdadige verzagting te vereifchen. by Rhazes zekerlyk wierd reeds de maankop in de genezing der pokjens geprezen (r). want hy fchryft aldus: dat zo de zieke daar en hoven wakende en flaaploos is, neemt eenig gerfte water met heul. dat zo de afgang zeer fterk is, doet by het gerfte water een gedeelte korrels van zuure gedroogde granaat-appelen, en een gedeelte heul. maar ook voor Sydenham hebben verfcheide andere Geneesheeren in de genezing der pokjens opiaten gebruikt, gelyk de zeer vermaarde IVerlhof (i) bewyst; Morton (t), offchoon hy voor 't overige zeer veel verfchilde van Sydenham , in de behandeling van deeze ziekte , heeft nochtans even ftoutmoedig, ja zelfs noch ftoutmoediger de
opium.
Cr) Mead de variol. & morbill. pag. 176. Cs) De variol. & Antbrac. pag. 95. & feq» CO Pyretolog. Cap. VIII. pag. 77. 78.
DE KINDERPOKJENS.



S-I399-
DE KINDERPOKJENS.
opram gebruikt, want hy gebied: zo ver mei de gifte der opium voort te gaany tot dat men allengskens zo ver komt, dat zy de. flaap verwekt, en hunne woedende beweeging eenigzi/its bedivingt; en de gifte der opium allengskens te verminderen, 11a mate de herfelling der rust. voor zeker hy bekend, dat, zo de hartnekkige fkapfoosheid dit vereischte, hy alle vier uuren een grein opium, aan de zieken heeft toegediend, maar Sydenham gaf alleen maar opium aan de zieken die de volwasfenheid te boven waren (#). in de kinderen heeft hy zich hier van liever willen onthouden ; dewyl de flaap gemakkelyker by deeze is, zy minder heet zyn, en de afgang daar en boven, voornamentlyk in deeze ziekte aan de kinderen heilzaam, door het gebruik der opiaten zoude kunnen tegengehouden worden, het geene niet zonder nadeel van de zieke zyn zoude, niet te min, heeft hy volflrekt vastgefleld, dat de razende koorts in de kinderen, of ook de kwade hoedanigheid der puistjens, het gebruik der opiaten aanduiden, maar Sydenham (w) gaf opiaten naar de volkome uitbotting tot aan het einde der ziekte toe. te voren is aangetekend geweest, dat wanneer de pokjens uitkomen, alle de toevallen, welke in het tydperk der befmetting aanwezende waren, byna geheel ophouden, of ten minften aanmerklyk verminderen; en dus was het ter dier tyd niet nodig opiaten te gebruiken, maar naar dat de pokjens voor den dag gekomen zyn; beginnen zy te zwellen, ontftoken en gefpannen te worden; gelyk ook de huid na by de puistjens, en als dan was het goed deeze geneesmiddelen te gebruiken. Sydenham gebruikte zyn opiaat, dat nog in veele winkels onder zyne benaming te koop word gevonden : hy gebruikte ook de fyroop van Europeefche heul, welke in de winkels onderdenaam van papaver of verdikte heulfap fyroop bewaart word. deeze fyroop heeft hy voor zyn opiaat verkooren, als zynde veiliger, om
dat
(u) SecTr.-III. cap. I. pag. 190. DilTertat; Epiftol. pag. 471. OO Ibidem, pag. 191.
Ee 3
221



5.22,
DE KINDERPOKJENS.
dat het minder verhitte (x). het voorfchrift dat Sydenham van zyn opiaat gegeven heeft [yj, is zekerlyk zodanig, dat twee oneen opium, geduurende twee of drie dagen in een pond Spaanfche wyn, in warm water gezet, ingegoten worden , met een once faffraan, een drachn a poeder van caneel en kruidnagelen ; en dus is dat middel vry heet en fpeceryachtig. maar de geneeskracht der opium kan gerust zonder eenige by voeging van fpeceryen het menfchelyk lichaam toegevoegd worden ; welke fpeceryen eertyds vermengd wierden, op dat de opium namentlyk, in de vierde graad koud genoemt, verbeterd zoude worden, de opium zekerlyk zelve is een genoegzaam heet en bitter middel , en heeft deeze in geenen deele nodig. Sydenham zelfs heeft dit met zyne gewone oprechtheid erkend (z) , zeggende: die wonderbare uitwerkingen der opium, welke zy voortbrengt, toegekend té moeien voorden aan de goedheid en uitmuntendheid der plant zelve , maar niet aan de bekivaamheid der kunfienaar die de fap uitleid, hier uit blykt ligtelyk, dat het opiaat vogt, van een allerbeste uitwerking bereid kan worden, zonder eenige daar by gevoegde fpeceryen; hoedanig het in verfcheide winkels onder de eenvoudige naam van opiaat vogt te vinden is , en even veilig gebruikt kan worden als de fyroop uit Europeefche papaver bereid , welke fomtyds niet gemakkelyk verdragen word van vrouwen die met opftygingen gekweld zyn, en draaijingen in 'thoofd en brakingen verwekt; daarliet opiaat vogt hun nochtans grootelyks voordelig is: het zelfde getuigt Sydenham (a), waargenomen te hebben in een adelyk jongman die de pokjens had. Maar hy gaf gewoonlyk aan volwasfene zestien druppels opiaat
vogt
00 Idem in DilTertat. Epift. pag. 464. O) Stóft. III. Cap. JII» pag. 230. 00 ibidem pag. 231'. 00 Differt. Epift. pag. 515. 516,



vogt in een gifte, of een once fyroop van heülfap; in de kin* deren verminderde hy de hoeveelheid na mate vau de jaaren. en tevens heeft hy deeze geneeskundige tvaWéhoüwing gegeven: zo de eerfte gifte niet voldoet, moet men een en andermaal op behoorlyke tyd nog een gifte gebruiken, tot dat eindelyk het geneesmiddel aan het verlangen van de Geneesheer oldai i heeft, zo zeer geen acht flaande op de ingenome hoeveell eia ' ' ftiilend middel, als op de uitwerking , welke het in de zieke moest te weeg brengen • en men moet hier niet fchielyker van zodanig overvloedig en menigivervig gebruik uitfeheiden , voor dat zyne uitwerking redaan heeft ; nochtans altyd eenige tasfchentyd tusfchen ied.re gifte tusfchen beide latende, om^te kunnen weeten, of de laatfte gifte uitgewerkt heeft het geene wy zoeken, eer dat een nieuwe ingenomen voord,
Ivlaar aangezien in onderfcheide winkels een groot onderfcheid is voor de voorfchriften van het opiaat vogt, en de fyroop van witte heul, moet de Geneesheer de Apotheek der plaats, alwaar hy de geneeskunde oeffent, onderzoeken , en zien hoe verre deeze met de voorfchriften van Sydenham over een komen, in de lyst der geneesmiddelen by dit getal worden zeer eenvoudige, nochtans krachtdadige voorfchriften gevonden.
Dewyl het uit een oprechte waarneming deezer ziekte zeker is, dat tegen de nagt alle kwalen verergeren, en voornamentlyk de allermoeilykfte benaauwtheid van geest en lichaam, daarom geeft men tegen de vyfde avond dusdanig geneesmiddel , om deeze lastigheden voor te komen; ja zelfs ook heb ik het ten drie uuren naar de middag toegediend, wanneer ik gezien had dat de vorige dag de toevallen fchielyker verergert waren geweest, wanneer de kracht van het gebruikte geneesmiddel begint te verflaanwen , het geene gewoonlyk naar zes of agt uuren gebeurt, zal men veiliglyk het zelve kunnen herhaalen, zo de kwalen zich op nieuw beginnen te verheffen.
■Sy-
DE KINDERPOKJENS.
223



224
Sydenham bekend (T), dat hy in de laatfte dagen van fterk te zamenvloeijende pokjens, fomtyds alle agt uuren , een verdovend middel gebruikte, daarom heeft hy gewild , dat dit altyd by de hand zoude zyn , om terftond te kunnen toegediend worden, wanneer een fchielyke verergering der toevallen zulks vereischt: ja dat meer is, hy hield zich ten fterkfte verzekerd, dat 'er veele door deeze ziekte geftorven waren , die in 't leven hadden kunnen gefpaard worden , zo 'er een verdovend middel by de hand was geweest.
Jk kan oprechtelyk getuigen, dat ik in een talryke oeffening der geneeskunde de allerfchoonfte uitwerkingen van het gebruik der opiaten heb gezien in de genezing der pokjens: ik weet dat het zelfde gebeurt is aan andere uitmuntende mannen , die nog in leven zyn, en zeer gelukkig de geneeskunde beoeffenen, met welke ik meer dan eens over deeze zaak heb gehandeld, het is zeker, dat de afgang door verdovende middelen word tegengehouden; maar ik heb dit ongemak altyd te gemoet kunnen komen door klyfteeren, het drinken van wei van melk , met tamarinde gekookt, en diergelyke. want ik ftem in alle manieren met de ivydberwmde Simfon (V) over een, wanneer hy leerd, dat de geduurig geflopte afgang nadelig is in de geneezing der pokjens ; v het geene ik ook by eene andere gelegenheid §. 1394. gewaarfchouwd heb.
14.00. l\Taar dit uitgeftane beloop (1396.), volgd i ^ het derde tydperk der verzweering , welke begonnen zynde, groeit en volbragt word: in dit vermeerderen daagiyksch de reeds etterachtige puistjens, daar op rypen zy, worden wit, geel, en zy breken de
derCé*) DiiTertat. Epift. pag. 469.
00 Medical EiTays, Tom. V. Part. 2. pag, 579. & feq.
DE KINDERPOKJENS.
§.1399.1400.



S.i4oo. DE KINDERPOKJENS. 225
derde of vierde dag van dit beloop maar als dan is de geheele vettigheid en het vel vol van beweegbare etter verdort uitwendig, word op de vrye plaatfen ontftoken • hier uit ontftaat door de beletting der ademhaling en omloop, door de prikkeling m het vlies en zenuwachtig geftel, door de opzuiging van de etter in de aders , een koorts van een allerkwaadfte hoedanigheid, met allerergfte toevallen; zo deeze etterachtige ftof langen tyd met het bloed vermengd bewo?en word, verrot zy (82. 100. 4.06.); hier door brengt zy na mate de onderfcheide deel len van het lichaam daar zy in neder valt, wreede uitwerkingen, en die naauwlyks zyn te boven te komen, voort; ylhoofdigheden, razende koortfen, kwaade keelen, longontftekingen, Zydewéeën, brakingen, roode lopen, leverontftekingen, verzweeringen , pestkoolen , gezwellen der zamenvoegingen, ettergezwellen, onbewetglykheden, voedensgebrek, teering, en oneindige diergelyke.
In 't vorige Hoofddeel is over dat tydperk der pokjens «efproken geweest, wanneer de ontftoke puistjens reeds beginnen te zweeren; daarom zal men moeten handelen over de toenemende en eindelyk voltooide verzweering, en over de kwalen welke nootzaaklyk daar uit moeten volgen , te weeten zo de pokjens in grote menigte de lichaamsdeelen bezetten.
Plet eerfte teken der zweerende pokjens neemt men waar in de punt van de pokjens, welke begint wit te worden, wanneer de voet en het nabygelege gedeelte van het vel nog rood zyn: deeze wittigheid word in korten tyd overal de overige puistjens verfpreid , zo dat zy geheel wit worden , zwellen , gelyk als paarlen; te weeten zo zy afgezondert zyn, in welke deeze verandering der puistjens gemakkelyk kan waargenomen worden: binnen vier-en-twintig uuren bednt deeze witheid der
Vyfde Deel. Ff" zwee-



S26 DE KINDERPOKJENS. §.1400.
zweerende puistjens in een geelachtige couleur te veranderen $ en als dan begint de roodheid van het nabuurige vel veel te verminderen; die geelheid helt allengskens meer tot een bruine couleur over, tot dat de pokjens ten eenemaal bruin zyn; en als dan uitgedroogt, vallen zy in korten tyd m 't aangezigt af zonder dat de puistjens barften , ten zy dezelve door het wrvven gebroken worden, maar op de handen breken zy mees. ten tyd, eer dat zy uitdrogen ; en het zelfde gebeurt gewoonlyk in de ouderfte ledematen.
" Maar in de te zamenvloeijende pokjens word het geheele aangezigt met zeer talryke en kleine puistjens bedekt ; daarom , fchynt het geheele aangezigt met een wit vel overdekt, wanneer zv beginnen te zweeren; en deeze witheid vertoont zich fchielyker als in de afgezonderde, en veranderd 111 korten tyd in een bruine couleur, eindelyk word het dikwils zwart, en uitgedroogt zynde, valt het, gelyk als plaatjens van elkander afgeilheiden, af. maar in zeer kwaade te zamenvloeijende word 'er dikwils in de plaats van een etterachtige ftof, een heetvuxia waterig bloed vergaderd, en als dan word het aangezigt met een bruine en zwartachtige couleur overftort, zonder een ge vooraf gegane witheid. . . .. . . .
Maar als dan is de geheele vettigheid en het vel enz. Het blykt ligtelyk, dat dit alleen maar plaats heeft, wanneer de afgezonderde pokjens zeer talryk zyn , of wanneer de te zamenvloeijende byna de geheele oppervlakte van het lichaam bezetten: want, wanneer de pokjens weinig in getal zyn, als dan, de verzweering geëindigd zynde, houden alle de toevallen op, en de gewenschte gezondheid keerd in korten tyd wederom, maar wanneer een digte hoop pokjens het gantfche lichaam bedekt, als dan is het ontftoke vel tusfchen de pokjens overal rood, gefpannen , doet pyn, en dpor deeze oorzaak alleen word de koorts aangeftoken , gelyk in de befchryving der ontfteking §. 382. 8. is gezegd geweest, mtusfehen is dee-



§.1400.
ze koorts wel lastig; maar van deeze oorzaak alleen afhangende, zal zy in korten tyd verminderen; want als dan verminderen gewoonlyk terftond de fpanning en de ontfteking van het vel, wanneer de puistjens beginnen uit te droogen; maar 'er is een andere oorzaak aanwezende; welke deeze koorts doet voort duuren: het geheele vel byna word onuitwaasfemend, het geene in de ftaat der gezondheid zelve nadeelig zoude zyn, wanneer de uitwerping van dat geene door de uitwaasfemende vaten belet word, dat in het lichaam agtergelaten nadeelig kan zyn. zo wy nu bedenken, dat hier veel fcherper uitvloeifels wederhouden worden, welke door de ftank van de plaats, waar in zodanige zieke legt, en de verfpreiding der befmetting zich genoegzaam tekenen geven, is het ligt te zien, dat 'er nog erger kwalen te vreezen zyn. daar en boven word 'er opregte etter in depnkjens vergadert, welke ten zy dat zy na buiten uit kan gaan, door de opzuigende aders wederom opgezogen met de omlopende fappen vermengd word, en een etterachtige kwaadfappigheid in het bloed kan te weeg brengen, en zeer veele kwalen veroorzaken, gelyk aanftonds gezegd zal worden, edoch de etter der pokjens , 'word duidelijk beweezen, dat, offchoon zy dik fchynt en uitgedroogt tot harde klonten te zamengroeit, wederom opgezogen te kunnen worden, wanneer ik zelf deeze ziekte had, had ik vry talryke pokjens onder de ballen van de voeten, welke, wanneer zy zwooren, het harde en eeltachtige vel wel ophieven , maar niet braken ; waar door al die etter onder dit harde bedekzel gehouden wierd. eenige weeken naar dat ik deeze ziekte te boven was gekomen , heeft zich een geheele zool van de voetzool afgefcheiden, waar aan platte ronde korstjens , overblyfzels der uitgedroogde pokjens, vastzaten: al de etter dierhalve, die in deeze pokjens was begrepen geweest, was wederom opgezogen, dewyl zy door het eeltachtig vel niet kunnen doorgaan, iet diergelijk gefchied gewoonlijk in de palmen van de handen, alwaar het ve} van gelyken dikker en eeltachtiger is, vooral in' volwasfene.
Ff a maar
DE KINDERPOKJENS.
aa7'



228 DE KINDERPOKJENS. §.1400
maar wanneer niet zeer veel etter der pokjens in het bloed wederom opgezogen is, word zy door de afgang of de pisloozing, om de reeds verlost wordende plaatfen van het vel, uit het lichaam verblazen, zonder nadeel agter te laten, zo als ik in my zelve, en zeer dikwils in andere heb waargenomen : dé befmetting der ziekte waasfemt wel langer uit by de geene die van deeze ziekte geneezen is, en kan andere, die de pokjens noch,niet gehad hebben , befmetten, gelijk van te voren is gezegd geweest; maar deeze befmetting word redelijk veilig verdragen, in een lichaam dat reeds de pokjens heeft gehad, maar men heeft voor de wederom opgezoge etter te vreezen. zo men nu bedenkt, dat het o-eheele vel in zeer talryke afgezonderde, en vooral in de te zamenvloeijende, als in een dor vel veranderd, waar onder de etter vergaderd blijft zitten , welke door 't verblijf en de hitte der koorts fcherper en dunner word (ziet §. 406.) , en dus ligtelijk weder opgezogen word, zal de reede blyken , waarom als dan een koorts van een allerkwaadfte hoedanigheid word ontftoken, en zo gevaarlijk , dat de ellendige zieken dikwils aan dezelve fterven. als dan kan men waarlijk zeggen , dat de pokjens niet eindigen inde gezondheid, of de dood, maar in een andere ziekte (ziet §. 5oi0- deeze is die bY de Geneesheeren genoemde tweede koorts , waar voor zy alle met recht zo zeer vreezen : deeze volgd op het laatfte tydperk der pokjens, altyd agterdenken barende: door deeze fterven zo dikwils de geene die de te zamenvloeijende pokjens hebben de vier-en-twintigfte dag der ziekte, of noch later, alle de fappen van geheel het lichaam bedurven zynde, en dikwils verfcheide deelen van het lichaam voor de dood verminkt, na mate deeze fcherpe ftof door een wreede verplaatfing in deeze of geene word ter neder gezet, ik heb gezien dat beide de oogen binnen weinige uuren vernietigt waren , de neus fehielyk uitgeknaagt, en andere allerwreedfte kwalen , eer dat de dood van zo veele ellenden een einde maakte, hoe deeze etter nu fcherper is geweest, hoe langer deeze wederom opge-



J.I4CO.
gezoge etter met de fappen door de vaten gevloeit heeft, hoezy door een heviger koorts is bewogen geweest, zo veel te erger kwalen heeft men te vreezen. edoch het onderfcheid deezer kwalen hangt voornamentlyk af van de onderfcheide deelen , waar na die etterachtige ftof word afgeleid : zo na de hersfenen, veroorzaakt zy naar fchielyke en allerwoedcndile ylhoofdigheden een zekere dood. zo na de borst, brengt zy fomtyds onverhoeds een verdikking voort, of de long uitgeknaagt zynde, de teering, welke byna nimmer word geneezen. zo na de rnaagh en de darmen, verwekt zy het braken, en de darmen uitgeknaagt zynde, een allerlastigfte roode loop. ik naar allerergfte te zamenvloeijende pokjens een ontfteking der lever, en de gcelzugt zien ontftaan ; wel door een allcrftinkendfte vloeijende afgang verligt; maar de waterzugt is 'er op gevolgd, welke de zieke ter naauweinood is ontkomen, naderhand altyd eenkwynend levenileepende.
lïe opzuiging der pokëtter gefchied wel gelukkiger na de buitenfte oppervlakte van het lichaam, of na de ledematen; maar nochtans koopen de ellendige zich ook als dan dikwils vry van de dood door allerlastige kwalen, ik heb een ongeneeslyke te famentrekking van beide de ellebogen in een welgefteld jongelingzien ontftaan : ik heb een diergelyk ongeluk in de kniën waargenomen, ik heb meer dan eens in de vleezige deelen der bovenfte en onderfte ledematen pypzweeren gezien, welke zeer moeilyk waren om te geneezen. de negenoogen talryk en pynlyk, door de zelfde oorzaak ontftaan, veroorzaaken wel veel moeilykheid aan de zieken, maar geneezen zynde laten zy minder fchade na. 'er is geen Geneesheer, die een redelyke fterke oeffening der geneeskunde heeft gehad, of hy heeft diergelyk gezien; daarom worden 'er talryke geneeskundige waarnemingen gevonden, welke deeze zaak bevestigen. Sydenham (d) bedroefde zich, dat die
wei-
00 Seft. V. Cap. 4. pag. 295. Hofmann. Med. Rat. Syftern* Tom. IV. Sect. I, Cap. 7. pag. 147,
Ff 3
DE KINDERPOKJENS.
22.9



C3°
DE KINDERPOKJENS.
weinige, die de allerkwaadfte te famenvloeijende pokjens ontkomen waren, door allerwreedfte pynen in de ledematen aangetast wierden : maar de pyndoende deelen wierden tot diktens opgeheven , welke niet zelde verzworen, en in zeer groote boezemzweeren eindigden, niet zonder levensgevaar, daarom heeft Morton (/) zeer wel gewaarfchouwt, dat het laatfte tydperk in kwaadaartige pokjens, wanneer dezelve namentlyk op 't hoogst is, langduuriger is, en door geen zeker getal dagen te bepalen, want offchoon de ziekte zelve der pokjens haarbeloop vry nauwkeurig bewaart, gelyk uit het te voren gezegde blykt, nochtans heeft dit geen plaats meer, wanneer de pokjens in een andere ziekte eindigen, daarom heeft hy het altyd voor een ten hoogfte verdagt teken gehouden, zo de pokjens afvallende, de zieken geen eetlust kregen, en 'er een uitteerende hitte in het lichaam bleeft (ƒ). want als dan volgen 'er altyd vroeg of laat, eenige van de opgenoemde kwalen.
(j. 14.01. J\/faar wanneer als dan de ftof te dun, te 1Y1 fcherp, en de ziekte te hevig, word het vel, de vettigheid en het vleesch uitgeëeten; 'er ontftaan breede, allerergfte, dikwils tot de beenderen doordringende kwaadaartige zweeren; lelyke lidtekens. -
Indien zo zwaare kwalen ontftaan, wanneer de etter der pokjens nog den aart heeft gelyk aan de goede etter, hoe wrede zullen 'er niet ontftaan, zo in de plaats van etter in de allerkwaadfte te famen vloeijende, 'er een heet vuurig waterig bloed aanweezende is: het vel zekerlyk word byna ten eenemaale uitgeëeten, en indien zodanige zieken het gevaar ontkomen, leven zy mismaakt door de allerlelykfte lidtekenen.
In
O) Pyretolog. Cap. X. pag. 113. (/O Ibidem pag. 114.
5.1400.1401.



§. I40I.
DE KINDERPOKJENS.
In de te famen vloeijende pokjens van een kwaad foort word het geheele aangezigt als met een eenig vel overdekt, het geene, beginnende uit te droogen, zwart word, en allerhardnekki stin het vel vast zit, het welk door een feherp waterig bloed geduurig uitgeknaagt word. wanneer zodanige korften door ftovingen verzagt zich affcheiden, ftort het uitgeknaagde vel een vast houdend vogt, het geene in korten tyd dik wordende een nieuwe korst vormt, waar onder nog dieper uitknaging van het vel gebeurt, hier by komt, dat het door de aders wederom opgezoge.waterig bloed zich fomtyds een weg baant langs deeze uitgeknaagde vaten in het vel, en dus de inwendige deelen van de toevloed der fcherpe ftof bevryd worden, maar het vel word byna ten eenemaal vernietigt, en 'er blyft naderhand niets over dan een lelyke hoop allermismaakfte lidtekenen, het heugt my zeer wel, en ik op het zelve verholende, gezien te hebben een allerfraaist jongeling , die geduurende acht weeken met deeze wreede ziekte geftreeden hebbende, eindelytc is geneezen : maar de neusvleugels uitgeknaagt, de lippen door de lidtekenen van het nabuurige vel verdraait, de oogleden omgekeerd met een geduurige leepoogigheid, hadden het fchoone aangezigt zodanig gefchonden, dat zyne ouders, wanneer hy uit de ziekte wederom opftond, hem nauwlyks kenden, ik heb daar uit welgeleerd, hoe veel de kunst ook in het allermoeilykfte geval vermag, maar ik heb byna berouw gehad de ellendige by 't leven behouden te hebben.
Somtyds ontftaat 'er in deeze ftof door het bloed wederom opgezogen , zo groote kwaadaartigheid, dat 'er fehielyk een nootïottige verfterving van het deel, daar zy zich ter neder zet, geboren word (g). Morton verhaalt, dat hy twee of driemaal waar genomen heeft, dat door de overblyfzels van zodanig verdervend vergif de zieken tot de veer tig ft e dag van eetlust beroofd zyn geweest , de kracht van hunne lendenen gebroken wier den, en door een uitteerende hitte aangetast, en naar zwaare ontlastingen der
f*P~
CoO Pyretolog. Cap. X. p. 114.
231



Co2 DE KINDERPOKJENS. §.1401:
foppen en van het bloed te hebben gehad, eindelyke onverwagte verfterving van het fleutelbeen, kakebeen, offcheenen, geftorven
^De beenderen worden daar door dikwils opgeëeten. het borstbeen, de beenderen van de armen en beenen door een allerergfte beenëeter uitgeëeten eri gebroken , heeft Paraus (h) naardepokiens °-ezien. hy heeft zich bedroeft dat het agterfte van de voeten en de gewrigten van voeten en handen, de neus, de oogen en andere ledematen naar de pokjens uitgeëeten zyn geweest. de zeer vermaarde Triller (ff heeft de lel van de keel in een fchoone maagd uitgeëeten gezien, dat een gedeelte van het been vrn het verhemelte zich afgefcheiden heeft, de neusnedergezonken is naar de te famen vloeijende pokjens van een allerkwaadfte hoedanigheid; edoch 'er konde geen of het minfte agterdenken zyn van de venusziekte in ëen meisje van een allerzuiverst leven, welke eindelyk door een zagte en gewenschte dood een einde aan haare ellenden heeft gevonden.
Zekerlyk, zo de fterke en vaste gebeenten door deeze fcherpe ftof worden uitgeknaagt, zullen de zagtere deelen fchielyker en T}o^r door de zelfde oorzaak tot een waar verrotfel wegvloeijen ; vooral, zo de vreije toegang der lugt, en de geduurige vogugheid der aangedaane plaats tevens te famen loopen. men heeft lomtyds inwendig in de mond en de keel dusdanige allerdroev.gfte kwalen waargenomen. Jacotius <*) fchryft het volgende: wy hebben in een meisje dat de koorts had met de pokjens daar uit zien volgen, wanneer de koorts fcheen te verminderen, de zweertjens zyn begonnen van het tandvleesch, en hebben daarom het verhemelte en de geheele mond bezet , en zyn als dan neder gedaalt tot de lel en de keel: welke bezet zynde in het heet vuur geeindigt zyn , waar uit de roode loop verwekt zynde , de dood 'er op gevolgt is. Geneesheeren in de geneeskunde ervaaren, die
(70 Lib. 20. Cap. I. pag. 468. Morton. Pyretol. Cap. XI. pag. 195.
Epift. 2. ad Jo. Gothofr. Hahn pag. 18. (k) Holler, in coac. Hippoc. pag. 571.



$.i4or.
DE KINDERPOKJENS.
233
deeze ongelukken hebben gezien, vreezen daarom het ergfte, zo zy naar doorgeftane allerergfte pokjens, iets verzwore inwendig in de mond waarnemen: want ten zy het heet vuur in 'tkort zullende volgen, door de geest van zee zout (ziet §. 432.; tegengehouden word, zal al het naby gelegene fehielyk en zekerlyk afgeweid worden.
Zo wy nu bedenken, dat die fcherpe ftof na alle en iegelyke deelen van het lichaam ter neder kan gezet worden, verftaatmen ligtelyk, dat'er zeer onderfcheide en naauwlyks geneesbare ziektens daar uit kunnen volgen, het zal genoeg zyn dit door een enkel maar vry zeldzaam voorbeeld te bevestigen, een meisje van agt jaaren, zeer kwaade te zamenvloeijende pokjens hebbende , kreeg de zesde dag der ziekte een moeilyke ademhaling, welke zeer vermeerderde op de agtfte dag; te gelyk wierd de hals met een dikte bezet, welke fchielijk aangroeide ; wanneer dezelve metde hand gedrukt wierd, verminderde zy veel; edoch wanneer de drukking ophield, wierd zy wederom groter; en zette eindelyk het buigzaam vel van de hals zodanig uit, dat het buiten de kin uitftekende, de gezwolle krop van een duif vertoonde, het meisje ftierf omtrent het einde van de tiende dag der ziekte , en he: gezwel Hinkte naar de dood. wanneer een uitmuntend Gene:sheer in het lijk de oorzaak van dit wonderlijk gezwel onderzoekt, vind hy de tusfchenwydte tusfchen de zevende en agtfte kraakbeenige ring van de longpyp uitgeknaagt : daar uit wierd gemakkelijk begrepen, op wat wyze de ingeademde lugt zich een weg gebaant had in het celachtig vlies van de hals , en dus een opblazing voortgebragt had (/).
CO Aft. Helvet. Vol. II. pag. i$0,
Vyfde Deel.
Gg



234 DE KINDERPOKJENS. $.140*.
6. 1402. Tn dit tydperk (1400.) moet men zorg dra1 gen dat de etter na buiten uitga, van binnen weggejaagd worde ; het geene gefchied door het vel met ontfpannende laauwe Hovingen, geduurig en naarfïiglyk dezelve vernieuwende; door een geduurige aflpoeling en gorgeling der mond en van de. keel; door veel , warme, hartiterkende, afveegende, openende, de verrotting tegenftaande drank; door een zagt, affpoelend, verzagtend, ontfpannend klyfteer daaglyksch in te fpmten, lang wederhoude; voedzel van vleeschfap met zout en zuur toegefteld, het nu en dan matig gebruik van zeer goede wyn ; tevens opium gevende tegen de vreeslyke indrangen.
Deeze allerbedroeffte kwalen, waar over in de twee voorgaande getallen eefproken is geweest, ontftaan daar door , om dat de pokëtter in het bloed wederom opgezogen, met het bloed door de vaten bewogen, geduurig fcherper word, en dikwils zo groote kwaadaartigheid verkrygt, dat zy de deelen, waar in zy ter neder word gezet, vernield, maar hoe heviger de indrang der koorts is, zo veel te fchielyker en erger word die etter bedurven. waar uit een viervouwdige geneeskundige aanwyzing geboren word. i°. om een gemakkelyke uitgang aan de etter na buiten te bezorgen. a°. omhetgeenè, dat reeds wederom opgezoge is, uit het lichaam te jaagen. 30. om de ontaarting der fappen tot de verrotting , welke hier ten hoogfte te vreezen is, voor te komen, of de reeds ontftane, zo veel mooglyk te verbeteren. 40. om de indrang der koorts behoorlyk te matigen.
Tot de eerfte aanwyzing dient boven al, dat het vel ontfpanne en zagt gehoude word: te voren §. 1394. is reeds gezegd geweest, hje groot nadeel de digtheid van de huid veroorzaakt,
e*



DE KINDERPOKJENS.
235
en dat ter dier oorzake deeze ziekte zo nootlottig voor de Americanen is geweest, wy hebben als dan gefproken gehad over het uitmuntend gebruik der baden tot dit einde ; en zouden buiten alle twyfel ook in dit tydperk der pokjens ten hoogfte voordelig zyn ; vooral de waasfem baden, welke het meest van al de deelen ontfpannen. edoch, dewyl hier voornamentlyk over de pokjens van een kwade hoedanigheid gehandeld word, zyn de krachten der zieken op deeze tyd der ziekte meestentyds ter naamver nood genoegzaam, om het bad te kunnen gebruiken : buiten dat veroorzaken de talryke pokjens in het aangezigt zeer groote lastigheid, gelijk te voren is gezegd geweest, en moet het hoofd altyd buiten het bad zyn. om deeze reede hebben de Geneesheeren zorg gedragen, het aangezigt, en de handen, ja zelfs de voeten geduurig met wolle lappen of ïpongiëndoor een verzagtend warm afkookzel bevogtigd, teftoven, op dat alle deeze deelen bevogtigd en ontfpannen zouden worden, en dus een uitgang voor de etter worden bereid, dit is wel lastig voor de geene die de zieke geduurig oppasfen, maar het groot nut weegt deeze arbeid op. Sydenham (m) heeft waargenomen, dat de korften in allerkwaadfte te zamenvloeijende pokjens , vooral in 't aangezigt zodanig uitdrogen, dat zy als in het vleesch ingedrongen zitten, en door geen kunst daar van kunnen afgefcheiden worden, als dan kan 'er in 't geheel geen etter langs het vel, als in een verdort en hard leder verandert, uitgaan, daar door knaagt zy de ondergelege deelen , en word in zeer groote hoeveelheid wederom opgezogen , en vermeerderd dus alle de kwaaien welke hier te vreezen - zyn. zodanige geduurigebevogtiging komtde hardigheid der korften voor, en kan dezelve verzagten zo zy reeds plaats heeft, ik heb meer dan eens gezorgt, dat deeze korften met room van melk beftreken wierden, en dan met een verzagtend afkookzel ge-
ftooft,
O») De febre putrida variol. confl. fuperveniente, pag. 690. Gg *



£36 DE KINDERPOKJENS. §.1402.
ftooft, tot dat zy geheel verzagt , als dor wierden en zich affcheiden; en ik heb gezien, dat deeze korften afgefcheiden zynde, een menigte etters langs het nu bevryde vel geduurig uitgegaan is; en daar uit heb ik geleerd, dat niet alleen de etter onder deeze korften fchuilendc uitgaat, maar ook een gedeelte van die, welke wederom opgezogen was, langs deeze zelfde plaatfen uitgejaagd word, met een^klaarblykelyke^erligting van alle de toevallen, ik kan oprechtelyk verzekeren , dat ik op deeze wyze eenige gefpaart heb gezien, welk ik, en alle die met my aanwezende waren, opgegeven hadden, men leest («) een aanmerklyk voorbeeld van dusdanige geneeswyze van een zeer fterk, jongeling , allerergfte te zamenvloeijende pokjens hebbende , welkers geheele aangezigt ten tyde der rypwording, zwart, verdroogt, en door het heet vuur verrot was. aangezien 'er geen hoop ter waereld overig fcheen, heeft die zeer groote man bezorgt, dat het vel tot aan het gezonde vleesch op veele plaatfen met het pennemes doodbeden wierd, en daarop met een afkookzel van verzagtende kruiden, met daar by gevoegde gecampherde geest van wyn, om de verrotting der etter, welke zo zwaar was, dat ni> mand der huisgenoten'de yslyke ftank heeft kunnen verdragen , geftooft. hy is eventwel gezond van zo zwaare ziekte afgekomen, ten zy dat hy met een verhakkelt aangezigt geduurende zyn gantfcbeleven lelyk is gebleven, de korften afgefcheiden zynde, zyn de ondergelege deelen raauw en pynlyk, en, ten zy men zorg drage, word door de uitgaande gedroogde fappen diergelyke korst wederom herboren, als dan is het goed, om met eemverzagtende plyfter het geheele aangezigt te bedekken, en de zorg van een Heelmeefter te werk te ftellen, gelyk gewoonlijk in een opene zweer gefchied. ik weet dat zich aldus een geheele gryns van het \angezigt van een jongeling heeft afgefcheiden, en door de bewerking van een ervare Heelmeefter, naar dat 'er geduurende
eeni-
(«) Mead de variol, & morb. pag. 49» „



§.1402.
DE KINDERPOKJENS.
eenige dagen een zeer groote menigte ettets was uitgegaan, het verzwore vel van het aangezigt zo gelukkiglyk is genezen geweest, dat 'er veel minder mismaaktheid overig bleef, dan men verwagte : het vel was wel met kleine en zeer veele putjens getekent, maaT overal evenredig, en 'er waren geene de minfte lelyke lidtekenen aanweezende, gelyk gewoonlyk gefchied, wanneer de randen van het vel hier en daar uitfteken, terwyl de nabuurige plaatfen dieper uitgeknaagt zyn.
Maar dewyl de geduurige verzagtende ftovingen de flaap kan beletten, of de flapende zieken ontwaken, zoude het misfehien van nut zyn, des 'snagts, naar dat men de geheele dag ftovingen te werk geftelt heeft , plyfters te gebruiken , ten minfte op die plaatfen, alwaar het overgroot getal pokjens een digte korst maken, nochte ik heb het minfte nadeel kunnen vernemen door het gebruik der plyfters ; ja dat meer is , ik heb een fchielyker rypwording der puistjens waargenomen , wanneer ik om een afleiding te veroorzaaken , naar het bad de voeten en een gedeelte der kuiten met een plyfter van geele fteenbreek heb bedekt, welke van een aangenaame reuk zynde, minder mishaagt aan zieken van een teder geftel. het is bekend, dat de puistjens op de onderfte lidmaten later volkome ryp worden , zo dat deeze vol etter zyn,. wanneer die in 't aangezigt reeds uitgedroogt afvallen : maar door de oplegging \*an de plyfter van geele fteenbreek zullen zy veel fchielyker etteren, het is in de heelkunde overal bekend, dat het vel door de opgelegde plyfters zagt word; en dus blykt het dat de ontfteke fpanning ook zeer vermindert word. ik wierd fterk in dit gevoelen bevestigt, wanneer ik een werkje voor weinige jaaren door een uitmuntend Geneesheer (o) heb geleezen, waar in hy de oplegging van een plyfter van geele
fteen-
<(o) Alex. Sutherland a Medical Elfay &c. pag. 17. & feq„.
Gg 3
^37



23§
DE KINDERPOKJENS.
$.140a.
fteenbreek pryst, zo dra de verzweering begint, ja hy raad het geheele lichaam in deeze plyfter in te winden, en hy bewyst de nuttigheid van deeze geneeswyze door eenige geneeskundige voorbeelden, in het eene geval, waar in de puistjens de zevende dag naar de uitbotting zich plat vertoonden en gerimpelt, en nauwlyks boven de huid verheven; waaren de tusfchenwydtens tusfchen de puistjens bleek, de pols zwak: geduurende het gantfche beloop deezer ziekte heeft men de levenskrachten van de ziekte door blaartrekkende plyfters, tegengiftigemiddelen, en een vry ruim gebruik der wyn , moeten oprigten. het geheele lichaam is in een plyfter van geele fteenbreek inwonden geweest; naar zes uuren was de pols volder en gelyker, dan zy immer op eenige tyd der ziekte was geweest, het aangezigt begon te zwellen; de gefpanne pyn van het geheele lichaam verminderde; de pokjens op de uiterfte deelen van het lichaam, te voren rood, hard, en klein, wierden grooter, en doorgekookte etter uitgezet; de te voren lastige hik hield op; en hy is het allergelukkigst ontkomen, in een ander geval wierd ook van gelyken het best gevolg op deeze geneeswyze waargenomen, maar de oppasfer der zieke, verdrietig over de ftank van de onder de plyfter vergaderde etter, heeft dezelve daar af genomen: naar twee dagen wierd zy door een hevige longontfteking aangevallen , met een allerhardfte pols: deeze kwalen zyn door herhaalde aderlatingen, ftovingen, klyfteeren, fpaanfche vliegen enz. verligt geweest: maar de kleine hoest en verflage eetlust bleven, 'er wierd op nieuw aan het hoofd en de borst een plyfter toe gevoegt, terftond heeft de hoest op gehouden, en de eetlust is weder gekeerd; en dus is zy het gevaar ontfnapt, offchoon zy zwanger was en een gezond jongetje op de behoorlyke tyd ter waareld gebragt heeft.
Aangezien dierhalve de uitgang der etter na buiten natuurlyk en van zo groot nut in deeze ziekte is, zoude de doorfteking der pokjens wanneer zy volkome ryp door gekookte etter zwellen;



$.1402.
DE KINDERPOKJENS.
len niet te pas komen V het blykt genoeg uit het geene §. 1396'. gezegt is geweest, dat de pokjens in kleine zweertjens veranderen. §. 402., alwaar over de verzweering op de ontfteking volgende gehandelt wierd, is beweezen, dat men een uitgang moet bereiden voor de gekookte etter, op dat zy, door haar te lang te laaten zitten, en vooral door de weder opzuiging, niet verfcheide kwalen voortbrenge. uit welk alles men fchynt te mogen befluiten dat de volkome rype pokjens geopent moesten worden, intusfchen verfchillen de Geneesheeren hier in gevoelen, de Arabieren hebben de opening der pokjens aanbevolen, dus raad Avicenna (p): wanneer de uitbottende pokjens met etter vervult worden, en de zevende dag voor by gaat, en zy ryp worden, alsdan is het nootzaaklyk dat zy met gemak met goude naalden door/loken worden, en de vogtigheid met boomwol worde afgeveegt. Rhazes (q) vreezende voor het bederf der gewrigten, wanneer zy met talryke pokjens bezet waren, zegt: dat zo de puistjens groot op de zelve voor den dag zyn uitgekomen, neemt ter/lond uw toevlugt om dezelve te door/leken en te openen, en de plof door het pennemqs 'er in te /leken, uit te leiden : nochte feit deeze zaak lang uit, want 'er is groot gevaar aanweezende. want hy vreesde voor een diepe uitknaging door de wederhoude etter, zodanige dat daar door de beenderen en /pieren , de peezen en zenuwen, ontbloot worden, maar elders (r), alwaar hyfpreekt van de drooge fchubben en korften te verwyderen, gebied hy zelfs de drooge door olie in dezelve te laten druppen, te verzagten, op dat zy afvallen; inaar welke van deeze korften diergelyk zyn, en tot eenige groote zyn gekomen , zo gy ziet dat 'er eenig vogt onder dezelve is , neemt ze weg door ze-te ontvellen, en voorzigtiglyk in te fnyden, zonder eenige olie te gebruiken. Parceus (j) heeft deeze
tna-
Hahn variolar. antiquit. &c. pag. 106. Avieenn. Torn. II. Lib. IV. Fen. I. Cap. 10. pag. 75. O/) Mead de variol. & morbill. pag. 155, 00 Ibidem pag. 167. 16 Lib, XX. Cap. 3, pag. 470,
•235



240
DE KINDERPOKJENS.
§. 1402.
manier der Arabieren'na gevolgd , en heefc geboden de pokjens met een goude of zilvere naald te doorfteken , ja heeft zelfs gewilt dat zy met een fchaar zouden doorgeknipt worden, op dat de bloedige etter in de puistjens bevat het vel niet zoude nitknagen , eh 'er dus putjens zouden agter gelaten worden: maar hy fchynt dit vooral aangeraden te hebben om de mismaaktheid van het aangezigt voor te komen, deeze manier van de pokjens door te fte'ken fchynt eventwel naderhand verzuimt te zyn geweest, ja zelfs van veele afgekeurt. voor zo veel ik indagtig ben , heeft Sydenham hier van nergens gewag gemaakt: Morton ■ (t) heeft dezelve volftrekt veroordeelt, vreezende, dat de geduurige vloeijing van het fcherp zenuwwater uit de doorgeftoke pokjens het aangezigt nog meerder zoude befchadigen. Diemerbroeck (u) veroordeelt van gelyke de gewoonte der hovelingen, welke zorg droegen, dat de pokjens met een naald geopent wierden , en hy getuigt, dat hy ondervonden heeft, datdelidtekens naar de opening der pokjens zeer diep en lelyk na gebleven zyn. hy tekent tevens aan, dat de pokjens niet kunnen geopënt worden, dan wanneer zy volkome rype etter bevatten : maar aangezien de witte en gekookte etter van alle fcherpte ontbloot is, heeft hy vast gefteld, dat van deszelfs knaging niets te vreezen is: hy waarfchouwt daar en boven, dat de etter uitgeleid zynde , de holligheid van het puistjen door de toelating der lugt uitgedroogt, verhard, en dus belet, dat het onderleggende vleesch aangroeijende de putjens vervult, elders (zv) verhaalt hy het geval van een meisje, dat zeer mismaakt uit deeze ziekte is opgeftaan , naar dat zy zich de pokjens met een goude naald had laten doorfteken en de etter 'er uitgedrukt had. maar zo men in aanmerking neemt, dat het een meisje is geweest van vier-en-twintig jaaren, dat in de maand Au-
gus-
CO Pyretolog. Cap. X. pag. 13*» T32.
GO De variol. & mörbill. Cap. XII. pag. 287.
Cv) Idem Hiftor. XIV, pag. 290.



5-1402. DE KINDERPOKJENS. 24I
gustus aan deeze ziekte heeft gelegen, en welkers geheele hoofd op een wonderlyke wyze opgezwollen is, by welke de pokjens over het geheele lichaam in groote menigte zyn uitgebot, en het aangezigt zwaar bezet hebben gehad, blykt het genoeg, dat zy de te famen vloeijende pokjens heeft gehad, welke byna altyd de mismaaktheid agterlaaten. verfcheide andere zyn van 't zelfde gevoelen geweest, namentlyk dat de opening der pokjens zoude nadeelig zyn 00; welke alle op te noemen overbodig zyn zoude.
Wanneer de pokjens in 't tydperk der verettering zyn, wryven voornamentlyk de kinderen , verdrietig over deeze moeilykhedens het aangezigt fomtyds met de handen, en verfcheuren de nog niet rype puistjens; waar door de ryping belet word, 'er een korst word geboren, en de etter onder deeze korst ontftaan drukt dieper kuilen in het vel: fommige gevoelen een jeukte en als dan kan men de kinderen ter nauwer nood beletten dat zy'het aangezigt met de nagels ftuk krabben, ja zelfs, wanneer hunne handen gebonden zyn, het zelve tegen de kusfens wryven. dat dit nadeelig is, zal niemand ligtelyk ontkennen, maar wanneer de pokpuistjens niet zeer veel in getal zyn, laat men het werk gemakkelyk geheel en al aan de natuur over, dewyl men van weinig etter niets te vreezen heeft, ik beken intusfchen, dat ik niet ligtelyk begryp , waarom de pokjens doorgeftoken zynde , de kuilen dieper zouden worden, zo men voor de uitdroging door de lugt vreesde, zoude men ze met een zagte plyfter kunnen bedekken : daar en boven droogen de pokjens van zelf, en wel fehielyk uit, zo zy van een goede hoedanigheid zyn; nochtans blyven 'er naar het afvallen der korften geene de minfte putjens. maar ook verdient dit aangemerkt te worden, dat byna alle pokjens, welke de rug, de billen, de dyën en het agterfte gedeelte van de fcheenen bezetten, wanneer zy ryp zyn, door het leggen
en
00 Andry orthopedil Tom. II. pag. 156. Vyfbe Deel. Hh



242 DE-KINDERPOKJENS. $ 1402.,
en het beweegen van hetlichaam in 't bedde> breken: intusfchen blvven op deeze plaatfen zeldzamer putjens dan in het aangezigt. edoch te voren is gewaarfchouwt geweest , dat het kherpite en vluefte gedeelte der pokftof, het aangezigt, alles gelyk geftelt zvrde eerder bezet dan de overige lichaamsdeelen j en hier uit fchvnt'de rede van de zwaarder uitknaging eerder afgeleid te kunnen worden, aangezien dierhalve men zo veele en zware kwalen te vreezen heeft van de wederom opgezoge etter, de alleroudlte Arabifche Geneesheeren, die over deeze ziekte gefchreven hebben dit reeds aanbevolen hebben, veele vermaarde Geneesheeren dop hedendaags van gevoelen zyn, dat dit veilig en met vrugt kan gefchieden f», en men een fchoone uitwerking waarneemt wanneer de dikke korften, onder welke het verrot waterig bloed der te famen vloeijende pokjens vergaderd zit, doorgesneden worden, omhels ik ligtelyk het zelfde gevoelen, en wel zo veel te meer, dewyl ik in my zelve heb gezien, dat het aangezigt niet mismaakt word, om dat men een uitgang voor de bv een vergaderde etter bereid, want het gedenkt my zeer wel, dat wanneer de talryke pokjens, welke myn aangezigt bedekten beginnende uit te droogen, de geheele neus met een drgte korst bedekt wierd, waar onder de etter vergaderd zat, de geene die my oppaste, door't gebruik, zo hy zeide, geleerd,buiten myne verwagting met een ruk met de vingers dit geheele bedekzel af heeft gefcheurt, de rauwe plaats zagtjens afgeveegt zynde met een zagte plyfter heeft bedekt, en my daar over verontwaardigt bevredigt heeft, belovende, dat daar van geene mismaaktheid te vreezen was. de uitkomst heeft de waarheid va» het gezegde bevestigt: want naar het einde der ziekte, vertoonde zich nauwlyks hier of daar een puistjen op de neus, daar het
O; Hillary of the Small Pox pag. Wintringhara eomraent, Noiolog. pag. 65.



5. it&t.
DE KINDERPOKJENS.
243
overige aangezigt zeer veele puistjens, maar die niet zeer diep waren, had, weike allengskens door de jaaren zodanig uitgewist, dat zy zich ter nauwer nood vertoonen, dan aan de geene die dezelve aandagtig en van digt by befchouwt. want ik had wel veel pokjens gehad, maar die afgezondert waren, en ver boven de oppervlakte van het vel uitftaken: maar dit heb ik zeer dikwils waargenomen, dat verheve en groote pokjens veel minder cn min diepe putjens in het vel naar laaten, dan de platte en in de huid gevestigde, welke minder boven het vel uitfteken, maar als dieper in de zelfftandigheid van de huid gedoken zyn , welke zy door de verettering verteeren: ja ik heb meer dan eens ge- zien, dat het vel in zagtaartige pokjens naar het afvallen van de .uitgedroogde korstjens verheven en rood was , maar in't minst niet uitgeëeten : edoch die roodheid van het vel en deszelfs verheffing verdwynen binnen weinige weeken geheel en al, en wel fchielyker, zo men zich langer in huis houd, en niet aan de koude lugt bloot geeft, wanneer men uit deeze ziekte komt.
Maar hoewel ik zelfs het algemeen vooroordeel daar tegen ftrydende, geene genoegzaame talryke proeven te werk geftelt heb omtrent het openen der rype pokjens, om uit myne eigene waarnemingen dit gefchil te willen beflegten, weetik eventwel zeer wel, dat een zeer vermaard, en aan my door een langduurige vriendfchap verbonde Geneesheer dit meer dan eens met een uitgeleeze uitflag beproeft heeft.
Maar aangezien de pokjens, zo zy talryk zyn, de mond en de keel van gelyken inwendig bezetten, zo zyn afïpoelingen en gorgelingen van de mond en de keel, uit een verzagtend afkookzel bereid, ten hoogfte voordelig, om dezelve op deeze plaatfen fehielyk te doen rypen, en te doen afvallen : ja ook zal het van groote nuttigheid zyn diergelyke door de neus op te haaien, of ten minfte met de damp van warm water de drooge en gezwolle inwendige oppervlakte der neus te bevogtigen.
Hh a Ni



544
DE KINDERPOKJENS.
§.1402.
Nu volgd 'er, dat wy fpreeken over de tweede aanwyzing in dit tydperk der ziekte: want wy moeten zien op wat wyze en langs welke wegen de wederopgezoge etter veilig uit het lichaam kan geleid worden.
De wederopgezoge etter kan nimmer wederom de hoedanigheid en eigenfchappen van de gezonde fappen verkrygen ; en dus moet zy uit het lichaam gaan , wil de gezondheid weder keeren. buiten dat zo bederft die etter, wanneer zy met de fappen door de vaten vloeit dikwils van gelyken een aanmerklyk gedeelte der vogten, en dus moet zy ook uitgejaagt worden, edoch dewyl, gelyk reeds meermalen van te voren gewaarfchouwr is, het de pligt is van een goed Geneesheer, aandagtiglyk op te merken, langs welke wegen , en op wat wyze, de natuur gewoonlyk de ziekte ftof uit het lichaam met een gelukkige uitkomst jaagt, om dit door de kunst te kunnen nabootfen, en de gewone wegen klaar te maken, op dat dit gemakkelyker gefchiede, daarom moet men opletten, wat de getrouwe waarneming omtrent het uitjagen van deeze ziekte ftof. het is zeker , dat in de kinderziekte de ziekte ftof natuurlyker wyze na de oppervlakte van het lichaam afgeleid word; en dus hebben de Geneesheeren niet zonder reede deeze weg ook gevolgd, dikwils word waargenomen, dat het geene noch van de ziekte ftof overig was, door bloedvinnen en gezwellen der oorklieren uitgejaagt word (z). het gebeurt fomtyds, dat de pokjens reeds uitgedroogt zynde , 'er de laatfte dagen nieuwe kleindere puistjens te voorfchyn komen , welke fehielyk zweeren, de ziekte ftof grotelyks verminderen , en fomtyds geheel uitputten 00- ik heb zelfs meer dan eens zoda»
CO Morton. Pyretol. Cap. X. pag. 119.
00 Hofman Med. Ration. Syftemat. Tom. IV. pag. ïCu



$.1402.
DE KINDERPOKJENS.
danige puistjens gezien, welke ten eenemaal onderfcheiden zyn van de pokjens, en zich zeer fehielyk tot zweeren zetten : dit heb ik voornamentlyk waargenomen , wanneer de te zamenvloeijende pokjens digte uitgedroogde korften agter gelaten hadden ; welke verzagt zynde en weggedaan, 'er dusdanige talryke puistjens menigmaal te voorfchyn kwamen, wanneer de Geneesheeren gezien hadden, tragteden zy met alle magt de ziekte ftof na het vel af te leiden, door wyn en hartfterkende middelen toe te dienen, ja Sydenham zelfs (£), die anderzints de heete en hartfterkende middelen in deeze ziekte veroordeelde, heeft geboden diergelyke middelen toe te dienen, wanneer de pokjens reeds in droge korften veranderd waren: op dat die verrotte uitwaasfemingen naderhand niet wederom in het bloed keeren. intusfehen fchynt dit niet zonder voorzorg te moeten gefchieden, vooral, zo het geheele lichaam byna in de te zamenvloeijende pokjens met een dorre korst bedekt word, en de weinige noch vrye plaatfen ontftoken worden, en alzo niets doorlaten, want indien , de beweging der fappen door de hartfterkingen vermeerdert , zal deeze fcherpe ftof ook 'door de hitte bewogen worden, door het verftopte vel niet kunnende uitgaan, en'er zyn allerergfte kwalen te vreezen, ten zy dit nadelige langs andere wegen uit het lichaam kan gejaagt worden, of op zodanige plaatfen ter neder gezet , alwaar het minder nadeel doen kan. Sydenham (c) had waargenomen , dat de kwyling altyd de te zamenvloeijende pokjens verzeld , zo dat hy maar een eenige zieke gezien heeft, by wien dit. toeval niet gevonden wierd: deeze kwyling verzeld fomtyds de uitbotting der pokjens, fomtyds volgd zy maar een of twee dagen naderhand, in den beginne komt een grote menigte dunne fpog voor den dag, maar word naderhand dikker, zo dat zy omtrent de elfde dag, ten eenemaal lymig geworden , zeer raoeilyk uit-
se-
(by Seft. III. Cap. II. pag. 185. 187. CO Ibidem, pag. 189.
Hh 3
245



246 DE KINDERPOKJENS. $.7402.
gefpogen word. maar hoe wel 'er een grote menigte fpog in den beginne fchynt uitgeworpen te worden, om dat het vel van het aangezigt geheel ontftoke niets doorlaat, en dus de affcheidende vaten van deeze klieren noch doorgankelyk meerder gedrongen worden; nochtans is het zeer waarfchynlyk, dat Sn 't overige beloop der ziekte, een gedeelte van deeze ziekte ftof langs deeze weg uitgaat; dewyl deeze uitwerping zo veel verligting aanbrengt, en wanneer zy onderdrukt word, 'er allerergfte kwalen op volgen. Lobb Cd) heeft de tiende dag der ziekte in een Zieke een zeer groote menigte fpog uitgefpogen , waargenomen , welke dun fcheen gelijk water, maar naar eenigen tyd geheel dik wierd, gelykendc na zagte gelei van hertshoorn ; waar uit men fchynt té mogen befluiten, dat het niet alleen fpog, maar ook iets anders met dezelve vermengt is geweest, dat uitgeworpen is. maarwanr.eer Sydenham (e) aangetekend had , dat de kwyling in de te zamenvloeijende pokjens omtrent de elfde dag verminderd, ja fomtyds geheel ophoud, heeft hy bezorgt dat 'er een breede en genoegzaam fcherpe fpaanfche vlieg in de nek gelegd wierd, zodanig, dat zy haare uitwerking konde doen voor de elfde dag, op welke het gevaar het grootst is; namentlijk op dat 'er een uit' gang gemaakt worde voor de zondigende /?»ƒ, wanneer de kwyling verminderen zal, of geheel ophouden, het blykt ligtelyk, dat Sydenham door deeze breede en fcherpe fpaanfche vlieg getragt heeft een nieuwe weg voor de ziekte ftof te baanen, eer dat de kwyling op hield, welke gelyk hy elders Cf) waarfchouwt, de' zieke tot nu toe in veiligheid gefteld had: waarom de zieken ook dikwils de elfde dag der te zamenvloeijende pokjens fterven , dewyl de kwyling gewoonlijk omtrent deeze tyd ophoud, of ten
min-
Cd) Of the Small pox pag. 339. Xe) DilTertat. Epiftol. pag. 472.
Cf) Seófc. III, Gap. II, pag. 171. 172. Diflért. Epift, pag; 47^



$. Ï402.
DE KINDERPOKJENS.
minde aanmerklyk vermindert, hy tekent tevens aan, dat dit over groot gevaar veel vermindert, zo het aangezigt niet geheel geflonken is, en de handen zeer beginnen te zwellen, de ziekte ftof, welke van te voren door de kwyling was uitgegaan, voor een tyd na deeze deelen ter neder gezet zynde. Sydenham heeft zo groot vertrouwen in deeze zwelling van de handen geftelt, dat hy ronduit de dood voorzegt heeft, zo zy niet gezwollen waren, of voor de rechte tijd te rug week ; en in tegendeel, heeft hy het als een allerzekerst voorteken der geneezing gelooft te zyn, zo by het ophouden der kwyling, de dikte wel begon te Hinken in het aangezigt, maar nietten eenemaal verdween, en de handen te gelyk-aanmerklyk begonden te zwellen, fomtijds zwellen ook de voeten, meteengelyke verligting: ja Sydenham (g) heeft waargenomen, dat by de geene die van de te zamenvloeijende pokjens nu geneezen , en daaglyksch uit het bedde opftaande , een wreede en lasiige dikte der beenen ontftaat, welke nochtans naar de aderlating en buikzuivering van zelfs verdwynt, of door het gebruik van verza 'Jende £n verdryvende middelen ligtelyk verjaagt word. hier uit fchijnt te blyken, dat de verplaatfing der ziekte ftof in deeze ziekte dikwils na de lidmaten gefchied , en meestentyd met een heilzame uitwerking, intusfehen komen alle de Geneesheeren hier in over een , dat de ontlasting der ziekte ftof, zo zy veilig plaats kan hebben, altyd voor de verplaatfing te kiezen is, aangezien door deeze nieuwe kwalen kunnen ontftaan in de deelen, in welke de ziekte ftof word ter neder gezet, en buiten dat het altyd te vreezen is, dat de ftof door de verplaatfing na gevaarlyke plaatfen rolt : de Geneesheeren hebben zich dikwils bedroeft, dat, wanneer de kwyling begon te verminderen , de koorts fehielyk uittermate vermeerderde , de zieken begonnen te ylen, of in een zeer diepe flaap te vallen , en
'er
Cs) Seft. III. Cap. D* in fina; pag. xgK
H7



£48 DE KINDERPOKJENS. 5.1402.
'er een fchiejyke dood volgde , daar voor weinige uuren noch aroote hoop was op een gelukkig einde der ziekte : by andere word de long fehielyk opgevuld, de borst begint te ratelen, en zy ftervenhet is zeer waarfchynlyk, dat de ziekte ftof in deeze gevallen fehielyk na het hooft of de longen trekt, maar offchoon het zwellen der handen met recht voor een goed teken word gehouden, begrypt men eventwel ligtelyk, dat de hoeveelheid der ziekte ftof zo groot fomtyds kan zyn , dat zy niet ten eenemaal door de dikte der handen, ja ook der voeten kan uitgeput worden , maar noch een groot gedeelte der zelve met de fappen vermengt blijft, welke mooglijk op gevaarlyker plaatfen tet neder zal gezet worden; of het is ook te vrezen , dat alle de fappen daar door bedurven worden, gelijk in allerkwaadfte pokjens zo dikwerf gefchied, zo dat alles met een ondraaglyke ftank voor de dood verrot.
Het is dierhalve geen wonder, dat groote Geneeskundige bedagt zyn geweest op een andere ontlasting der ziekte ftof, door de pogingen der natuur, welke deeze ziekte aldus dikwils geneest, natebootfen.
De gewoonlykfte wegen, langs welke het nutteloze, of het geene het lichaam kan benadelen, uitgejaagt word ; zyn de afgang en de pislozing. Sydenham (h) had waargenomen , dat by de kinderen, wanneer deeze de te zamenvloeijende pokjens hadden, zo wel de buikloop aanwezende was, als de kwyling by de volwasfene. edoch hy waarfchouwd, dat veele duizende kinderen aan deeze ziekte zyn geftorven, wanneer onvoorzigtige vrouwperfonen deeze buikloop, als nadelig, onderdrukt hadden: men zie ook het geene §. 1394. en 1396. hier van word gevonden, elders (ï) > alwaar hy de pokjens , welke hy onregelmatige
noemt,
(70 Ibidem Cap. II. pag. 16U O') Secl. V. Cap. IV. pag. 300.



§.140*; DE KINDERPOKJENS. 249
noemt, die te London in de jaaren 1674. 1675. heerschten, befchryft, tekent hy aan, dat in die gevaarlyke tyd der ziekte , wanneer de fpog lymiger geworden , de keel byna toe fluit, 'er een voordeelige buikloop op gevolgt is , welke of van zelf op hield , of wanneer het gevaar der pokjens voor by was , ligtelyk bedwongen konde worden, ook hebben andere naderhand de buikloop in dit tydperk der ziekte als voordelig geprezen, dus heeft Lobb (*) aangetekent, dat wanneer de pokjens in groot getal het inwendige en uitwendige van het lichaam bezet hadden, als dan de buikloop omtrent de twaalfde dag ontftaan, voordelig was; offchoon hy dezelve daarom voornamentlyk voordelig heeft gelooft te zyn , om dat de afgevalle fchelfers der pokjens , welke het geheele beloop der eerfte wegen hadden bezet, aldus uitgejaagt wierden : tevens waarfchouwt hy deeze buikloop niet te fluiten , maar eerder voort te zetten : ja elders (7) verhaalt hy een geval , alwaar deeze heilzaame buikloop, alle de toevallen verligtende , onvoorzigtiglyk door de kunst wierd geftuit, maar alles wierd ten eerfte erger , en 'er volgde een haastige dood. het is in geenen deele te twyffelen , of door dusdanige buikloop word dat ziekelyke afgeveegd , dat van de flokdarm tot aan de aam toe had gezeten, edoch fchynt de ziekteftof, welke het overige lichaam heeft bezet, en wederom opgezogen met de fappen door de vaten heeft gevloeit, tevens langs deeze weg uit te gaan : want 'er gaat zo groote hoeveelheid allerftinkendfte drek door de buikloop welke van zelfs ontftaat, of door een toegedient buikzuiverend middel uit het lichaam , dat zy niet aan die pokjens alleen kan toegefchreven worden, welke in 't beloop der eerfte wegen hadden vast gezeten : maar dewyl Sydenham, gelyk hier en daar uit zyne werken blykt, altyd zyn best deed door de kunst na te bootfen , het geene hy waargenomen had , van zelfs ontftaan in de ziektens voorde-
Hg
00 Of the Small pox pag. 6. 10. & 78. (O Ibidem pag. 365. Hiftor. XXXV. Vyfde Deel. Ii



£5o DE KINDERPOKJENS. f.140*.
va te zvn geweest, daarom beval hy, dat men, de puistjens nu afgevallen zynde, de zieke reeds beter wordende, drie of vier maal een zuiverend middel zoude toedienen , op dat namentlyk aldus het overfchot der ziekteftof, dat agter gelaten zvhde veele en lastige kwalen zoude kunnen voortbrengen , uit het lichaam zoude gejaagt worden {rn). edoch in dat werkje {n) dat hy weinig tyds voor zyn dood gefchreven heefc, heeft hy in die tweede koorts der pokjens, welke hy mei: rede rotkoorts noemt, de buikzuiverende middelen , en zelfs herhaald , zo het nodig was , geprezen; maar hy tragtede altvd volgens zyne manier , de verftoringen door het buikzuiverend middel veroorzaakt, door een ftillend middel des avoncs van den zelfden dag toegedient , te bedwingen, intusfchen heeft hy gewilt, dat men als dan alleen een buikzuiverend middel zoude geven, zo de afgang zeer verftopt was, en de koorts zo hevig, dat de zieke byna verloren fcheen; als dan heeft hy geboden , dat men op deeze harde kivast een fcherpe hytel zoude zetten, en dus fchynt Sydenham alleen maar buikzuiverende middelen gebruikt te hebben , wanneer hy de zieke byna opgaf; op diergelyke wyze, als hy te voren op een andere plaats (0) een fterke gifte braakwyn aangeprezen had , wanneer hy door de onderdrukking der kwyling omtrent de elfde dag voor de boven 't hoofd hangende dood bevreest
W3Maar die voornamentlyk de buikzuiveringen in dit tydperk der pokjens heefc aanbevolen , is geweest de zeer vermaarde Freind (P) h en hy heeft door verfcheide geneeskundige gevallen beweezen, hoe zeer deeze wyze voordelig geweest is, wanneer de zwaare toevallen een kortftondige dood dreigden, hv heeft zagte buikzuiveringen van zeenebladeren, manna, en diergelyke in 't werk geftelt, en hy gaf van dezelve een klei-
OO Sydenham Se& III. Cap. 2. pag. 199»
00 De Febr. putrid. variol. confluent. pag. 695.
CjO D?Vur£.^nPfec£ febre a pag. ti ad 75,



$.i402. DE KINDERPOKJENS. 451
ne hoeveelheid by herhaalde giften, op dat de krachten van de zieken niet al te zeer ter neder zouden geworpen worden door een fchielyke en geweldige buikloop, hy ging met derzelver gebruik voort, tot dat hy waar nam, dat alle de gevaarlyke toevallen veel verligt wierden: alle de kwalen wierden fchielyker naar eenige zeer Hinkende ontlastingen verligt, dan men fcheen te mogen verhopen, maar aangezien het gemeen en de meeste Geneesheeren van dien tyd vastelyk het gevoelen omhelsden, dat de buikloop in deeze ziekte nadelig was, daarom wierd het voor een ftoutmoedige en ongehoorde daad vanzeer veele veroordeeld, intusichen bewyst Freind (q), dat deeze geneeswyze reeds by de Arabieren beproeft is geweest; dat geduurende eenige eeuwen daar naar geen de minfte melding van deeze geneeswyze is gemaakt, maar dat Fcrnelius en verfcheide andere, welke hy opnoemt (r), naderhand het gebruik der buikzuiverende middelen hebben geprezen, om de ziekteftof uit het lichaam te jagen,welr ke de voornaamfte oorzaak is van de tweede koorts der pokjens. de vermaarde Schryver vermaant op de aangehaalde plaatfen, dat hy op welke dag der ziekte ook, zo de puistjens reeds verdort waren, en de zwaare toevallen een fchielyke hulp vereischten, buikzuiverende middelen heeft gegeven; zo de pols en de ademhaling nog goed waren, want wanneer de levenswerkingen reeds zwaar gekwetst zyn in deeze ziekte, flaat de dood voor de deur, en men zoude geloven, dat de Geneesheer de zieke gedood had, die niet behoed konde worden.
Morton, die zeer zeker voor een dodelyke uitkomst vreesde, zo de buikloop op de kwyling volgde, ten zy dezelve terftond bedwongen wierd (sj, laat niet te min elders (t) het gebruik van zagte buikzuiverende middelen met eenige bepaling toe.
Freind
(q) De purgantibus in fecunda variol. confl. febre pag. 98. (/O ibidem pag. 99. & feq, CO Pyretolog. Cap. 9. pag. 96. CO Ibidem Cap. io. pag. 127.
li 2



25a DE KINDERPOKJENS. §.1402.
Freind had zyn werkje van de buikzuiverende middelen in de tweede koorts van de pokjens toe te dienen, aan de zeer vermaarde Mead sefchreven; die over de zelfde ziekte fchryvende, deeze zelfde geneeswyze pryst («)., alleenlyk maar zagte buikzuiverende middelen aanradende, maar hy raade zich van buikzuiveringen te onthouden, zo de afgang vloeijende was door de ratuurlyke gladheid der darmen, of door de menigvuldige te werk gefielde klyfteeren geduurende het beloop der ziekte van zelf vloeide, want als dan heefc hy te regt gelooft, dat het gebruik van buikzuiverende middelen niet nodig was, of ten minfte eenige dagen uitgeftelt moest worden, op dat de zieke niet te zeer zoude verzwakken, tevens heeft hy voorzigtiglyk gewaarfchouwt, dat men het lichaam der zieke aandagtiglyk moet befchouwen, om te zien, of hier of daar misfehien niet eenige etter onder de verdroogde korften der pokjens zit; want als dan heeft men geene buikzuiverende middelen nodig, maar men moet een weg banen voor de vergaderde etter; waar over een weinig te voren gefproken is geweest.
Naderhand hebben verfcheide andere vermaarde Geneesheeren deeze zelfde geneeswyze beproeft (w) ; voornamentlijk, om de overblyfzelen der ziekte, naar de uitdroging, uit het lichaam te iao-en , op dat daar door geen nieuwe ziektens zouden geboren 'worden, maar ook getuigt Huxham (xj, dat niets van zo een ooed gevolg is geweest in de tweede koorts , dan het herhaald Gebruik van buikzuiverende middelen, daar fomtyds zoete kwik bydoende , en nu en dan verzagtende middelen daar tusfchen voegende, gelijk hy verzekert in zyne eige kinderen, en in zeer veele andere ondervonden te hebben, zekerlyk, zo ik myne eigene waarnemingen by de getuigenisfen van zo veele vermaarde to man-
00 De variol. & Morbill. pag. 47. & feq. 00 Frider. Hofmann. Tom. III. Seft. I. Cap. X. pag. 243» violante de variol. & Morbill. pag. 137. ... .L'^
00 De Aere pag. 37. & Effay on Fevers pag. 164. « ieq.



S.1402.
DE KINDERPOKJENS.
mannen mag voegen, kan ik oprechtelijk bekennen, dat ik meer dan eens de van zelf ontftane buikloop, wanneer de pokjens drogen, tot heil heb zien gedyen, en dikwerf waargenomen, dat door de toegediende buikzuiverende middelen een menigte zeer Hinkende ftof door de afgang uitgejaagt wierd , met een groote en fchielyke verligting van alle de toevallen, en een aanmerklyke vermindering der koorts : ik heb twee of drie malen, een of twee dagen tusfchen beide latende, deeze buikzuiverende middelen herhaalt; en nimmer heeft het my berouwt dit beproeft te hebben, ja ik heb verfcheide malen waargenomen, dat veele kwalen, welke door de weder opkomende pokjens ontftaan waren , voor de eenige reizen herhaalde buikzuiverende middelen zeer wel geweeken zijn. dit heefc Morton (y) zelfs moeten bekennen , offchoon hy voor 't overige van deeze geneeswyze verfchilde. ook heeft hy waargenomen (z), dat fomtyds op de pokjens een botheid, met een droefgeestige yling vereenigt, gevolgd is : dit fchreef hy toe aan het overfchot van het vergif der pokjens , als ook aan het veelvuldig gebruik van opiaatmiddelen , welke de hevigheid der voorafgegane ziekte vereischt had : als dan heeft hy zagte buikzuizerende middelen gegeven, welke by verpozing zonder beroering of verlies van krachten werkten, en wel meteen gelukkig gevolg, hoe wel hy nochtans het geluk der geneezing aan de koortsbast, fpaanfche vliegen, en verfterkende te werk gefielde middelen toefchreef. my gedenkt zeer wel, dat de pokjens op een zeker dorp algemeen geheerscht hebben, en dat zeer weinige zieken de hulp der Geneesheeren gebruikt hebben, zeer veele, die van deeze ziekte geneezen waren, zyn bot en domen vergeetachtig gebleven , offchoon zy in 't geheel geen opium nochte opiaat middelen gebruikt hadden geduurende het geheele beloop der ziekte : ik heb aan alle, die my om raad ge vraagt heb-
ben,
(y) Pyretolog. Cap. X. pag. 133. 00 Ibidem pag. 134.
253



254
ben, herhaalde reizen , met zeer goed gevolg zuiverende middelen gegeven. _ ....
Wy weeten ook dat langs de piswegen veel dingen uit het lichaam gejaagt worden, welke nadelig zouden kunnen zyn, zo zy agter bleven; en dus is het niet te verwonderen, zo dt Geneesheeren ook de ontlasting der ziekte ftof fomtyds langs deeze weg hebben waargenomen. Morton (a) heeft waargenomen, dat op de te fehielyk verdwynende kwyling een overvloedige en byna gedurige vloeijing van heldere pis is gevolgd, met zo gelukkige uitkomst, dat de koorts, de aamborftigheid , benaauwtheid op de borst, en de overige nootlottige toevallen terftond wonderbaarlyk verligt wierden. Lobb (b) heeft van gelyken waargenomen , dat de overvloedige uitloozing der pis voordelig is geweest; endaarom heeft hy gewilt, dat, in 't afgaander pokjens, opdiedagen, wanneer men geene buikzuiverende middelen gaf, de zieken zagte pisdryvende middelen zouden gebruiken (V). ik heb zelfs eenige malen in de afgezonderde pokjens, welke van een goede hoedanigheid hoe wel talrijk waren , waargenomen , dat de pis overvloedig van de agtfte tot de elfde dag met verlichting vloeide: maar ik verwonderde my, dat op geftelde uuren zo groote hoeveelheid pis, namentlyk van zeven uuren des avonds af, tot twaalf uuren toe, uitgeloost wierd; de overige tijd wierd'erzeer weinig pis uitgeloost. het is genoeg om deeze poging der natuur te helpen, dunne drank, in groote hoeveelheid, gelyk wei van melk, of melk met drie deelen water verdunt, te gebruiken, en 'er fchynen geen fcherper pisdryvende middelen vereischt te worden , dewijl het fomtyds gebeurt is, dat de pisvloed zo fterk is geweest, dat zy moest tegen gehouden worden, op dat het lichaam niet zoude worden uitgeput.
De derde geneeskundige aanwyzing, gelyk in 't begin van dit
Hoofd-
O) Ibidem pag. 42. 43.
(b) Of the Small pox pag. 472.
(c) Ibidem pag. 52.
DE KINDERPOKJENS.
5.1402.



$.i402.- DE KINDERPOKJENS, 25$
Hoofddeel gezegd is geweest, was dat de ontaarting der fappen tot de verrotting, welke hier ten hoogftc te vreezen is , worde voorgekomen, of reeds ontftaan zijnde, zo veel mooglijk verbeterd, hoe zwaare ftank aanwee zende is, vooral wanneer de zieken te zamenvloeijende pokjens hebben, weeten zy alle, die immer deeze ziekte behandeld hebben, daarom bzvzelt Sydenham overal, dat men aan de geene die de pokjens hebben zodanig voedzel geeft, welke uit zich zelve tegen de verrotting ftryden ; dierhalve heeft hy overal het vleesch en de vleeschfappen veroordeelt ; hy gaf alleen maar zagte, welke van zelf zuur wierden, gelijk fappen van haver, gerst, gekookte fruiten, melk, dun bier. wy hebben te voren gezien , dat by de Arabieren reeds diergelyke voedingswyze is aanbevolen geweest, tot deeze aanwyzing is ook de koele, en dikwils vernieuwde lugt gunftig, op dat de ellendige niet gedwongen worden een met verrotte uitvloeizeis vervulde lugt in te ademen; waar over reeds §. 1304. is gefproken geweest, het is dierhalve een zeer kwade manier, wanneer verfcheide aan deeze ziekte leggende in de «elfde kamer leggen; en daarom fterven veele armen, welkers kleine huisjens deeze voorzorg niet toelaten, het is bekend, dat in de gasthuizen, te zeer met zieken opgepropt, alle de ziektens erger worden , en dat de wonden niet geneezen worden, de gezonde , welke de zieken oppasten door een allerkwaadaartigfte koorts befmet worden, welke de befmetting dikwils wyd en zyd verfpreid, door dien de lugt met verrotte uitwaasfemingen vervult is. om dezelfde reede is het voordelig het linnen te verwisfelen, het geene, de pokjens nu ryp zynde , door de etter of het noch erger waterig bloed der te zamenvloeijende pokjens vervult, niet alleen ftyf is, en dus zeer lastig voor de zieken, maar ook ten hoogfte nadelig is door de allerergfte ftank. ik weet wel dat het verfchoonen van veele als ten uiterfte kwaad
in



2Sé DE KINDERPOKJENS. §.1402:
in de ziekte veroordeeld word. dus vermaande Diemerbroeck (d) de zieken, dat zy deeze ftank tot de veertiende dag geduldig zouden verdragen; ja hy zegt ftoutmoedig, dat hy duizendmaal £>ezien heeft, deeze eenigzints kwaade reuk nimmer aan de zieken nadelig geweest te zyn, maar in tegendeel het altyd min of meer nadeel gedaan te hebben, zo zy zich voor den veertiende dag verfchoonden. doch dit gevoelen zit zo vast by veele, dat de Geneesheer gevaar loopt zyn goede naam te verliezen, ten zy de zieke geneest, zo hy het verwisfelen van linnen aangeraden , of alleen maar toegelaattn heeft: ik ben zeer wel indagtig, dat ik die eenigzints kwade reuk van Diemerbroeck fomtyds zo zwaar bevonden heb, dat ik byna in flauwte ben gevallen, offchoon ik my zo teder van geftel niet geloof te zyn , dat ik door iets van weinig aanbelang ligtelijk aangedaan word. wanneer de kleine kinderen , welke door de pis en afgang hunne hembden bevuilen, de pokjens hebben, zouden zy geheel verrotten , zo zy geduurende zo langen tyd niet verfchoont wierden. daarom worden de zorgvuldige moeders als tegen dank gedwongen , in de : ieine kindertjens dat geene ie beproeven, dat zy in bejaarden niet zouden durven onderftaan; en zo zulks met behoorlyke voorzorg gefchied, zal daar uit nimmer iets kwaads ontftaan. ik heb in tegendeel gezien, dat de ellendige zieken als herleefden, wanneer ik verkregen had, dat zy van deeze vuiligheden gezuivert wierden; maar de hembden moeten warm en droog zyn , en eerst niet de rook van barnfteen , wierook en maftik berookt worden , op dat de reuk van de zeep, welke hetgewasfchelinnen gewoonlyk heeft, verdreven worde: en dit moet fehielyk gefchieden , op dat de zieken op het naakte lyf geen koude vatten, en beginnen te rillen ; het geene Haxham te recht voor een kwaad teken heeft gehouden (<0: want als dan word geheel het vel toegetrokken ;
(W) De variol. & Morbill. Cap. VII. pag. 278. (O DeAè're& Morb. Epidem. pag, 37.



5.1402. DE KINDERPOKJENS. z6?
ken, de zieken beginnen bleek te worden, en worden benauwt, en men vreest met rede voor eenig kwaad, ik heb dit zien gebeuren , wanneer het hemd door de etter verftyft niet fchie» lyk genoeg van het lichaam konde genomen worden , en het fchoone aangebragte, hoewel gewarmt, reeds koud begon te worden , eer dat het vuile konde uit gedaan worden, om alle deeze verlengingen weg te neemen, heb ik altyd aangeraden, om dusdanig vuil hemd Huk te fnyden ; dus konde het zeer fehielyk weg genomen worden , wanneer het zuivere by de hand was. te gelijk heb ik zorg gedragen , dat zodanig hemd terftond verbrand wierd, aangezien het de befmetting zeer wyd kan verfpreiden, wanneer het gewasfehen word; gelijk te voren §. 1382. is aangetekend geweest, veel zyn van gevoelen , dat dit zekerder kan gefchieden , wanneer het linnen van een gezond mensch ten minfte eenige uuren is gedragen : de Geneesheeren moeten fomtyds aan het gevoelen van 't gemeen toegeven, zo zy door deeze infehikkelykheid het voornaame doelwit maar kunnen bereiken , dat namentlyk de zieken van deeze vuiligheid verlost worden, ik geef nochtans my gaarne aan 't gevoelen van de wydberoemde Huxham over (ƒ), die dit in 't geheel niet nodig heeft gelooft te zyn: want het is genoeg, dat het linnen wel droog zy en warm: ik heb dit ten minfte in myne eige kinderen beproeft, en in alle andere, welke ik heb kunnen overhalen; nochte zulks gedaan te hebben heeft my immermeer berouwt, zo men de ongenoemde voorzorgen maar gebruikt.
Intusfchen is de kwaadaartigheid, vooral in de te famenvloeijende pokjens fomtyds zo groot, dat zelfs door voedzel tegen de verrotting, en andere reeds opgenoemde voorzorgen, deontaartiug der fappen in de verrotting niet kan voorgekomen worden. Sydenham (*) bedroefde zich, dat hem dit in de pokjens,
we!-
(f) An ElTay on fevers pag. 162. ió"1?. (*) Sea. V. Cap. IV. pag. 294.
Vyfde Deel. Kk



258 DE KINDERPOKJENS. §.1402.
welke hy onregelmatige noemt, gebeurt was, om dat zy haaren loop langzamer volbragten, en ryP zynde zodanig ftonken, dat hv nauwtyks by de geene die dezelve zwaar hadden heeft kunnen komen.' hy zag, dat de geneeswyze welke hy van te voren in de geneezing van de te zamenvloeijende pokjens gebruikt had met een gelukkig gevolg , niet genoegzaam was in deeze allerergfte foSrt om de verrotting te temmen, als dan heeft hy de geest van vitriool reeds de vyfde of zesde dag der ziekte gegeven, dezelve na goedvinden in dun bierindruppende, en hy heeft met blydfcbao gezien- dat het als tot een wonderwerk een gelukkig gevo.g had?!), want het aangezigt zwol fchielyker en beter , de tusfchenwvdtens tusfchen de pokjens wierden rood , de puistjens wierden groter, en met een geel vogt opgevult, en wierden fchielvker rvP, zo zy maar veel van deeze drank dronken: daarom , wanneer de zieken niet veel dronken, drupte hy deeze geest in eedeftilleert water, en maakte het zoet met fyroop, het aldus onder de gedaante van een geneesmiddel toedienende, om het weinige gebruik van de geest van vitriool op te weegen. die geest ftaat zekerlyk de verrotting fterk tegen, en is tevens voordelig om de al te grote ontbinding der fappen voor te komen en hy getuigt, dat hy nimmer eenig nadeel waargenomen heeft door het ruim gebruik van dit geneesmiddel, ja hy heeft waargenomen(g dat het aangezigt als dan naauwlijks mismaakt wierd, dewyl inde plaats vanlherpknagend waterig bloed, 'er een meer zagte etterSe ftof in de pokpuistjens bevat wierd. wanneer ik voor een Se verrotting vreesde, heb ik dit middel meer dan eens met vrugt gebruikt; en ik weet dat het zelve door andere met goed sevSlg gedaan is. Hofman (i) zegt nochtans waargenomen te hebben , dat die geene die in groote ruimte de zuure myn-geestm
ge-
O) Ibidem pag. 299*
^Kc'&'lylfi'Ti"». IV. Seft. I. cm P. .69-



$. 140A.'
DE KINDERPOKJENS.
gebruikt hadden, diepere putjens gehad hebben, by deeze is dit byzonder geweest, dat de drogende puistjens een zwaare knaging uitgeoefend hebben, door dieper te kruipen, en het ondergelegene vleesch af te weiden, met een over groote pyn , hitte, en ongerust' heid. edoch men moet aanmerken, dat deeze middelen ook voor de ziekte , en de eerfte dagen van de ziekte zyn gegeven geweest , op hoop voornamentlyk, dat 'er of geene, of zeer weinige pokjens zouden voor den dag komen : waar uit men gemakkelyk kan geloven, dat men het hun in ruimer maat en langer heeft gegeven, dan Sydenham aanraade, want Hofman (k) tekent aan dat veele der doorluchtige zieken eenige oneen van het tegenpokkige vogt voor en naar de aanval ingenomen hebben: edoch in deeze heeft hy die diepe uitknagingen van het vel waargenomen, by eene andere gelegenheid §. nxo. is uit Tulpius een geval aangehaalt, alwaar by ongeluk iemand een groote hoeveelheid olie van vitriood had ingenomen ; en het vel naderhand allerlelykst verzworen is. daarom fchynt het geen wonder , dat door 't"onvoorzichtig gebruik van diergelyke dingen iet zodanig gebeurt is. maar het is aan te merken, dat Sydenham die uitwerking van het gebruik van de geest van vitriool niet verhoopt heeft, op dat de pokjens minder in getal zouden te voorfchyn komen ; want hy heeft dit geneesmiddel aangeraden , de vyfde of zesde dag der ziekte in zeer kwade te zamenvloeijende pokjens , wanneer de uitbotting der pokjens reeds volbragt is: en hy heefc dit maar tot dat einde gegeven, om de toekomende verrotting voor te komen, of de reeds opkomende te verbeteren: buiten dat heeft hy het zelve in de gewone zeer verdunde drank gegeven; en daarom zal 'er niets van de groote fcherpte te vreezen zyn. in het tydperk der befmetting heeft hy het ook fomtyds, gelyk §.1396. en 1399.
is
00 Medic. Ration. Syftem, Tom. IV. Seft. h Cap, 7, pag. 16Q
Ska
z$9



2Ó0 DE KINDERPOKJENS. 5.1402.
is gezegd geweest, gegeven om te verkoelen, maar dewyl wy hedendaagsch de groote krachtdadigheid van de koortsbast kennen in het bedwingen der heetvuurige verrotting , dewyl daar en boven deszelfs allerkrachtdadigfte tegengiftige kracht door de proefondervindingen'van de zeer beroemde Pringle beweezen is (/) , zo dat zy niet alleen de aanftaande verrotting belet heeft, maar ook de reeds aanwezende verbeterd , fchynt het der moeite waardig, de kracht der koortsbast met voorzigtigheid in de pokjens te beproeven. Morton, die, gelyk bekend is , in verfcheide ziektens de koortsbast in ruimte gebruikte , heeft dezelve ook gebruikt, en geprezen in de genezing der kinderpokjens. maar dewyl hy de tegengiftige kracht van de bast niet kende, heeft hy dezelve alleenlyk gegeven, wanneer hy daaglykfche verheffingen en verminderingen in de koorts, in 't begin der rypwording ontftaan, waar nam; het geene hy nochtans waarfchouwt zeer zelden te gebeuren: als dan heeft hy de koortsbast ten tyde der vermindering toegedient, en hy heeft gezien, dat in de tyd van twee of drie dagen, de koorts ten eenemaal verdweenen zynde, de pokjens zeer fehielyk, byna gelyk de goedaartige, ryp wierden (ni). Mead is het gevoelen van Morton toegevallen (nj, de koortbast pryzende, zo zich de enkele of dubbele anderendaagfche koorts zich by de pokjens voegt, maar aangezien hy de krachtdadigheid van de koortsbast tegen het heet vuur gekend heeft, heeft hy geboden dezelve in de door hem zo genoemde bloedpokjens toe te dienen (0), in welke het ontbonde en tevens tot de verrotting overhellend bloed langs onderfcheide wegen uitgaat, en allerkrachtigfte tegengiftige middelen
r/) Obfervat. ontheDifeafesof the army in append. pag. 378. &feq, \m) Pyretolog. Cap. 9. pag. 101. & Cap. io. pag. 121. 122» O) De variol. & Morbill. pag. 69. <o) Ibidem & pag. 4$.



$.1402. DE KINDERPOKJENS. *6i
len aangewezen worden, wanneer de zeer beroemde Monro (p) ' gezien had, dat in het heet vuur te genezen door het gebruik der koortsbast op de bloedige etter goede gekookte etter volgde, heeft hy gelooft, dat het zelfde geneesmiddel voordeelig zoude zyn in de kwaadaartige pokjens. en hy heeft met vreugd de allerbeste uitwerking gezien: want de ledige puistjens wierden door 't gebruik der koortsbast met etter vervult, de dunne bloedige etter wierd in dikke witte etter verandert, de peperkorens wierden trapsgewyze bleek, en verdweenen eindelyk ten eenemaal de pokjens verdroogden fchielyker. edoch hy heeft de koortsbast in zelffhmdigheid van tien tot veertig greinen toegedient, onder verfcheide gedaante na mate het de zieken behaagde • hy fpoot de kinderen, welke van dit middel walgden, de darmen eerst door een ontfpamient klyfteer geledigt zynde, van een half tot twee drachma toe in, daar by een weinig warme melk doende, met papaver fyroop of diafcordium. maar hy waarfchouwt opregtelyk, dat de koortsbast nadeel heeft gedaan, wanneer de Jonnen fterk opgepropt waren, hy voegt 'er by, dat hy van de koortsbast enkel een zagte koking van de ziekteftof verwagt, dooreen heilzame verettermg. by Huxham (q) worden diergelyke waarfchouwingen omtrent het gebruik der koortsbast gevonden, die tevens dit middel afkeurt, zo de buik hard en gezwollen is ten minfte tot zo verre, dat zy eerst zagt worde en flinke.
De vierde aanwyzing was, het geweld der koorts in een juiste gematigtheid te houden, te weeten, op dat zy niet uitfpatte of te zeer ter neder gedrukt worde, want Lobb (r) heeft zeer wel gewaarfchouwt, dat 'er iets kwaads te vrezen is zo de koorts zich boven mate verheft, of te zeer onderdrukt word vooral in de te famenvloeijende pokjens omtrent de elfde dag' .
00 Medic. EiTays Tom. V. Part. I. art. X. pag. io% (?) An EiTay on fevers pag. 153. (O Of the Smal] pox pag. 43. 44.
Kk 3,



2,62,
§. 1402.
wanneer de kwyling begint op te houden, op wat wyze en door welke middelen die behoorlyke gematigtheid van de 'indrang der koorts kon verkregen worden, is te voren §. 610. 611. gezegt geweest, alle de Geneesheeren komen wel over een in deeze algemeene vaste beiluiting, dat de indrang der koorts, zo zy te fterk is, vermindert moet worden; maar zy zyn het niet alle eens, op wat wyze, en door welke middelen, dit beproeft moet worden.
Het is wel waar, dat het geweld der koorts door de opiaat middelen, voorzigtig toegedient, veel bedwongen kan worden. Sydenham {s) die deeze vry doutmoedig had gebruikt, bekend nochtans, dat zy fomtyds niet genoegzaam zyn geweest, om de al te groote hitte der koorts te bedwingen, maar dat hy gedwongen is geweest bloed te laaten, en de zieke aan een vreljer lugt bloot te geven, vooral, zo omtrent de tyd van het gevaar een razende koorts ontftond; en hy bevestigt het by een vry wonderlyk geval, waar van ik_ by een andere gelegentheid §. 743 gewag heb gemaakt; een jongeling namentlyk, de pokjens hebbende midden in de zomer, wierd door een razende koorts aangetast, en naderhand voor dood gehouden, wierd hy naakt op een tafel gelegt, alleenlyk met een linnen overdekt, het is nochtans tot het leven weder gekeerd, en is naar eenige dagen van de ziekte gezond opgedaan, maar omtrent het einde zyns levens O), door verfcheide proefondervindingen nu zekerder geworden gelyk het fchynt, heeft hy volkome vast gedelt, dat die tweede koorts een ziekte geheel onderfcheide was, zo wel van de pokjens zelve, als van de koorts, welke derzelver uitbotting vooraf gaat. en hy heeft gelooft dat 'er niets zo krachtdadig was om het geweld van deeze koorts te bedwingen, als een ruime aderlating;
en
O) Sedt. III. Cap. 2. pag. 194.
00 De fehre putrida variol. confl, ibid. pag. 693.
DE KINDERPOKJENS.



$.1403.
DE KINDERPOKJENS.
en hy bekend opregtelyk, dat de opiaten alleen niet genoegzaam zyn : verfcheide andere vermaarde Geneesheeren hebben de manier van Sydenham na gevolgt (V), en zy hebben het bloed van zodanige zieken af getapt, zeer lymig, en door een ontftoke dikte vast klevende bevonden; waarom het door de hevige indrang der koorts ligtelyk ondoorgankelyk in de nauwe eindens der flagaders van de long, der hersfenen enz., ingedrongen zal worden, en in korten tyd een dodelyke ontfteking voortbrengen, verder word de gefteldheid van het bloed tot de ontfteking, welke in 't beloop deezer ziekte in het bloed geboren word , bevestigt, door dien de geene die nu de pokjens hebben gehad door de ontftekingen der oogen, bloedvinnen enz. worden aangetast, men zie na het geene §. 1384. gevonden word.
Andere hebben de aderlating wel veroordeelt; onder welke de zeer vermaarde Lobb (zo), die zeer wel over deeze ziekte gefchreven heeft, geteld word, alle bloedlating afkeurende, ten zy de bloedrykheid plaats heeft, maar hy geloofde, dat die al te fterke indrang der tweede koorts even veilig door andere middelen vermindert konde worden, maar, om wel te zeggen, kan de bloedrykheid, welke een overvloed van goed bloed is (ziet §. 106.), in dit tydftip der ziekte geen plaats hebben; dewyl het bloed zekerlyk ziekelyk is. nochtans kan 'er een overvloed van fappen zyn, welke door de vaten bewogen worden; de vaten kunnen zodanig uitgezet worden, wanneer het bloed in de nauwe uiterftens der vaten begint vast te zitten, dat 'er allerzwaardfte en onverwagte kwalen te vrezen zyn, vooral in de longenen de hersfenen. heeft men niet dikwils in het zydewée en andere
ont-
(u) Freind. de purgant. in fecund. febre variol. paffim. Huxham on fevers pag. 158. Hillary on the Small pox I2x. (w) Of the Small pox pag. 140. &c.
263



2Ö4 ' DE-KINDERPOKJENS. 5.140a.
ontftoke ziektens herhaalde aderlatingen nodig, offchoon de zieke voor de ziekte niet bloedryk is geweest, of de bloedryKneid welke voor de ziekte aanwezende was door de eerfte ruime aderlating weg genomen is? de zelfde redt vereiseht fomtyds in dit tydperk der pokjens de aderlating, wanneer de pols hard, rad, vol is, de kropfkigaders zeer fterk kloppen, de zieke begint te ylen, of ook de long opgevult word, gelyk in delongomfteking word waargenomen, zeer veele waarnemingen hebben geleerd, dat een fterke neusbloeding, de uitbarfting der maandftonden, het vloeijen der kraamzuiveringen, terftond de te vrezene indrang der tweede koorts heeft geftilt, en de ziekte als uit de klauwen des doods zelve zyn gefcheurt geweest, waarom zoude de geneeskunde deeze heilzame pogingen der natuur nietnavolgen ? vooral, dewyl de zieke als dan in zo twyffelagtige ftaat is, dat hy dikwils binnen weinige uuren fterft. ik weet, dat men in een jongeling een zwaare aderlating heeft gedaan de elfde dag van de te famenvloeijende pokjens, alwaar zo groot getal puistjens op beide de armen was, dat de Heelmeefter die de aderlating zoude doen • het lancet midden door een hoop te famen vergaderde pokjens heeft moeten dringen: hy is nochtans zo groot gevaar gelukkiglyk ontkomen, het is my zeer wel bekend, dat de goede naam Van een Geneesheer in dusdanig geval zeer groot gevaar leid-, dewyl een iegelyk het als een allerftoutmoedigfte daad uitkryt, wanneer de zieke adergelaten is geweest, en hy te fterven komt', want offchoon hy niet in 't leven konde gefpaart worden , zal eventwel de dood niet aan de ziekte, maar aan de Geneesheeren o-eweeten worden: nochtans moet een braaf Geneesheer zyn eige goede naam minder agten dan het behoud der zieken, niet te min'moet men voorzigtiglyk alle de vrienden van het groot over 't hoofd hangend gevaar waarfchouwen, en dat de dood een zeker o-evolg is, ten zy men de zieke fehielyk hulp toebrenge. ik beken, dat ik nimmer getwyffeld heb de aderlating in deeze
be-



$. 1402.
DE KINDERPOKJENS.
z63
benaauwtheden aan te raden: nochtans heb ik het maagfchap der zieke niet altyd aan myn raad zien gehoorzamen; maar het was my genoeg, dat geene voor oogen gehouden te hebben , dat ik hoopte voordelig te zullen zyn.
Intusfchen twyfeld niemand, dat dit altyd niet voordelig is : want fomtyds vervallen de levenskrachten in dit zelfde tydperk der ziekte, 'er is wel een groote benaauwtheid aanwezende , maar de pols is zwak en ongelijk , het aangezigt word bleek , de uiterften van het lichaam worden door een koud zweet bevogtigt: het is ligtelyk te zien, dat men als dan niet moet denken om het geweld der koorts te verminderen; maar men moet eerder alle kracht infpannen, om de levenskrachten te vernieuwen, de vermaarde Huxham zekerlyk (x) , die gewilt heeft dat men in het eerfte geval de aderlating zonder uitftel zoude te werk ftellen , wanneer deeze toevallen aanweezende zyn, houd ftaande dat men naauwlyks al te heete middelen kan geeven, hy raad aan talryke fpaanfche vliegen te leggen ; ja zelfs getuigt hy gezien te hebben, dat een ruime hoeveelheid warme wyn zeer voordelig is geweest.
Hoe veel de klyfteeren helpen om de indrang der koorts te verminderen, is te voren §. 610. gezegd geweest; maar deeze zyn van gelyken in deeze ziekte voordeeïig, voor zo veel zy de ontlasting der ziekteftof door de afgang , en de werking van zagte buikzuiveringen voortzetten : daarom zyn zy van zo groot gebruik, maar aangezien de krachten in dit tydperk der ziekte fomtyds verminderd zyn, zo door de lastigheid in de ziekte doorgeftaan, als om het tot nu toe dunne voedzel, daarom ftaat men gewoonlyk vleesch fap toe; te weeten zo de koorts gematigd is; men doet 'er wat zout by, en fap van ci-
troe*
00 ElTay on fevers pag. 158,
Vyfde Deee. LI



266 BE KINDERPOKJENS. $.1402.
troenen of oranje appelen, om de verrotting welke hier te vreezen is, voor te komen, wanneer 'er een zwaare koorts aanweezende is, kan men met het dunne voedzel voort gaan; want het is beter, de zwakke zieke aan het voor hande zynde levensgevaar te ontrukken, dan het lichaam met dikker voedzel te bezwaren, het geene het zelve niet kan verteeren. want wanneer de zieke dit groot gevaar te boven is gekomen , zal het niet zeer moeilyk zyn de vervalle krachten door goed voedzel en aangename hartfterkingen op te rechten.
Hier uit blykt, van hoe groot nut het gebruik van goede wya is: alsdan namentlyk, wanneer de krachten kwynen; en de pols zwak is. maar aangezien de keel en de flokdarm , wanneer de ziekte zwaar is, menigmaal met puistjens zyn bezet, welkers korften op deeze vogtige plaatfen fchielyker afvallen, dan op de uitwendige lichaams oppervlakte , daarom doet de zuivere wijn deeze deelen fomtyds aan. als dan verftrekt de met water vermengde wyn, met het afkookzel van gerst, brood enz., met een weinig" fuiker, en een ftukje verfche citroen fchil , een zeer aangenaame drank, welke de zwakke zieken zeer verkwikt, en tevens de verrotting krachtdadig tegenftaat. wanneer op de wyze der Engelfchen vier pond kokende melk, met een half pond wyn vermengd word, en het dikke van de melk als dan doordedoorzy<ring afgefcheiden word, heeft men een wynachtige melkwei, van een alleraangenaamfte fmaak. diergelyke dranken kunnen 'er verfcheide bereid worden uit het afkookzel van gerst, met kersfen, aarbezien, welriekende appelen, die hoeveelheid wyns daar by doende, welke de Geneesheer denkt vereischt te worden, om -de krachten van de zieken zonder gevaar op te wekken.
Van het gebruik der opiaten is by het zesde getal $. 1399. gefproken geweest.
Het geene tot de geneezing van deeze ziekte behoort , afgedaan zynde 9 zal het mooglijk niet onnnt zyn , 'er iets by te
voe;



$. ï 402.
DE KINDERPOKJENS.
voegen, van fommige toevallen, welke deeze ziekte fomtyds verzeilen.
By de kinderen ontftaan vry dikwils ftuiptrekkingen in het tydperk der befmetting, vooral omtrent de tyd der uitbotting, welke meest zonder kwaade uitkomst zyn: ja, Sydenham. gelyk ik van te voren gezegd heb, voorzeide goede pokjens, zo de ftuiptrekkingen de uitbotting der pokjens by de kinderen voorafgingen, intusfchen kunnen'er door fluiptrekkingen zelve wonderlyke kwalen in het lichaam veroorzaakt worden , vooral, zo zy hevig zyn en dikwervig, gelijk in 't Hoofddeel van de vallende ziekte, beweezen is geweest, ik heb waargenomen, dat zy zeer voordelig zyn geweest, zo men zorg draagt dat de kinderen niet op den rug leggen, maar op de eene of andere zyde.
Ik heb fomtyds onverwagte en allerlastigfte pynen waargenomen ; dus verwonderde ik dat 'er by een meisje van zeventien jaaren, welk afgezonderde, weinige en goedaartige pokjens had , ten tyde der verzweering, onverwagt hevige pynen onder de voetzooien ontftonden, welke daar op zich door de beenen en dyën verfpreiden, zo dat zy de ftuipen kreeg: naderhand kreeg zy ook dusdanige pynen in dc- armen, ik had by Diemerbroeck (y) gelezen, dat 'er fomtyds zeer groote pyn en jeuking in de palm van de handen en de voetzooien omtrent de tyd der uitbotting, of als wanneer de pokjens beginnen ryp te worden, gevoelt word, om dat het dikkere vel van die deelen de uitbotting der pokjens, belet: als dan raad hy deeze deelen met warm water en melk of met een verzagtend afkookzel te ftoven. ik heb ook gezien dat Rhazes iet diergelyk heeft waargenomen (zj. want hy fchryft aldus;
Cj) De variol. & morbill. Cap. XII. pag. 286. (z) Mead de variol. & morbill. pag. 195. 196.
LI 2
s6?



«£8 DE KINDERPOKJENS. $. 140a.'
dus: wanneer op V <?/We pokjens ontroeringen ontftaan, en de zieke daar door met een allerhevigfte pyn word bezet, het zy in het been, of in de hand, of in eenig ander lidmaat; of dat de puistjens fehielyk groen en zwart worden ,• de krachten naderhand zwakker worden, als zy te voren waren, en de dikwervige wederkeering der pyn de zwakte vermeerdert , cn dit lid enderfcheide couleur en krygt; zyn dit dodelyke tekenen, maar zo nochtans de krachten eventwel toenemen , word de zieke gezond, en dat lid zal genezen worden, maar hy heeft geboden zorg te dragen dat dit pyndoende lid niet verkoeld worde; maar hy heeft de infnyding geprezen , of de indompeling in warm water, ik heb dierhalve gezorgt, de pyndoende voetzolen van het bovengenoemde meisje met zeer verzagtende warme af kookzels terftond te ftoven; maar zonder eenige verligting: edoch dewyl ik zag, dat die zelfde pynen door de beenen en de dyèn verfpreid wierden , ook naderhand de armen aangrepen, en het ellendig meisje tevens ftuiptrekkingen kreeg, door de hevigheid der pyn, heb ik een opiaat middel by herhaalde reizen gegeven, tot dat de pyn, met de allerbeste uitwerking verligt wierd. de pyn geftilt zynde, heeft de ziekte het overige beloop vreedzaam volbragt, en de zieke is binnen kort volkomen genezen geweest.
Ik heb eenmaal waargenomen, dat de klieren in de hesfen fehielyk zwollen by een kind, dat gevaarlyk ziek lag aan de te famenvloeijende pokjens , ten tyde der rypwording. hy is de ziekte gelukkig te boven gekomen , en die zwelling is te gelyk met de ziekte verdweenen.
Onderdrukking der pis. dit toeval, heeft Sydenham (a) waar-
ge-
00 Seft. III,.Cap. 3. pag. 174»



$.i4-oa.
DE KINDERPOKJENS.
genomen, vooral in de jongelingen, in het tydperk der vermindering, der afgezonderde pokjens: maar hy bekend (b), dathy allerlei pisdryvende middelen in zodanig geval beproeft heeft, maar dat niets gelukkiger uitflag heeft gehad, dan wanneer hy de zieke uit het bedde nam, op dat hy dus, door de handen der aanwezende onderfteund, twee of drie maal rondom de kamer ging; want 'er volgde terftond een ruime waterlozing; en verfcheide Geneesheeren waren zyn getuigen, die het zelfde in hunne zieken met een gelukkige uitkomst beproeft hadden, elders 00» alwaar hy een geval van een jongeling aan de te famenvloeijende pokjens gelegen hebbende befchryft, waar in de pis fomtyds tegen gehouden wierd, tekent hy aan, dat de Zieke op de kniën leggende in 't bedde, water geloost heeft: dierhalve fchynt het, alles gelyk geftelt zynde, dat de prikkeling tot de waterlozing vermeerdert word, wanneer de pis door de opgeregte houding van het lichaam, de hals van de blaas dringtj maar dit gefchied veel minder, wanneer de zieke legt. ik heb meer dan eens gezien, dat een ingefpote klyfteer voordelig is geweest, waar door, wanneer het de afgang verwekte, en de zieke met een opgeregt lichaam op het bekke van het lichaam zat, te ge • lyk met de afgang de pis loosde. Mead (d) heeft de zelfde raad geprezen, en heeft tevens het gebruik van het wonderzout van Glauberus aanbevolen, dewyl dit de afgang los maakte en tevens de pis deed lozen.
Bloedige pislozing, hier van is reeds iets §. 1396. gezegt geweest, en als dan heeft het gebleken, dat het van alle voor een
fevaarlyk toeval gehouden is geweest, want of de nierpypjens oor het geweld der koorts wyder gemaakt het bloed doorgelaten
00 Se&. III. Cap. 2. pag. 197, 00 DilTert. Epiftol. pag. 476. <<0 De variol. & morbill. pag* 62.
LI 3
269



2~0
§.1402.
ten hebben, of dat het bloed door de prikkel der verrotting ontbonden kleindere vaten ingetreden is, dan daar het natuurlyker wyze in moet zyn, het wyst altyd een groot gevaar aan. dit toeval fchynt nochtans dat dit meestentyd oorfprong heeft uit het te zeer ontbonde en fcherpe bloed: van welk gevoelen Hofman ook geweest is (e). maar hy heeft gelooft, dat de wei van de melk, en dé gekernde melk, als dan meer hulp aanbrengt als alle de 0verige alleruitgezogtfte geneesmiddelen, deeze zekerlyk dienen om de fcherpte te verzagten, en wederftaan aan de verrotting, maar de ontbinding van het bloed is fomtyds zo zwaar, dat zy fterker middelen vereischt. men leest (ƒ) dusdanig merkwaardig geval van een man, die de tiende dag naar de uitbotting der te famenvloeijende pokjens te gelyk met een hevige koorts razend wierd: hy loosde niet alleen bloedige pis, maar uit de mond, neus, oogen, ooren, en de pokjens zelve, over het geheele lichaam kwam bloed uit. dewyl de kwaal nochte door een ruime aderlating, nochte door fterke Helpende en ftillende middelen op geenerlei wyze verminderde, heeft men hem veertig druppelen olie van vitriool met veel vogt gegeven; en de zelfde gifte wierd naar een half uur herhaald, terftond hielden alle die blóedftortingen op, hy viel in flaap, waar uit ontwakende, was hy wel by zyn zinnen, zonder eenige koorts, en naderhand trapsgewyze beter wordende, heeft hy de volkome gezondheid wederom bekomen, edoch naar dat hy genezen was, heeft hy vertelt, dathy naar dit geneesmiddel gebruikt te hebben, zodanige ontroeringen, pynen, benauwtheden gevoelt had, dat hy opregtelyk getuigde, eerder een geruste dood te willen kiezen, dan op nieuwe zo veele en zwaare kwalen te lyden om het leven te behouden.
Daar
(e) Medic. Ration. Syftem. Sedt. I. Cap. 7. pag. 159. df) Holland obfervations on the Small Pox pag. 92.
DE KINDERPOKJENS.



5.1402. DE KIND-ERPOKJENS. m
Daar en boven fchynt het deeze geneeskundige waarfchouwin'» de grootfte aandagt te verdienen, welke de vermaarde geneeskundige hebben voorgehouden: te weeten dat fomtyds een andere ziekte met de pokjens kan te famen lopen, of ten minfte andere toevallen de pokjens dikwils verzeilen, welke van de ei"e o-eaartheid der pokjens niet [afhangen, maar van een andere algemeen heerfchende befmetting. aandagtige waarnemingen van deeze ziekte maaken deeze waarneming vry waarfchynlyk. te voren § 1382. is aangetekend geweest, dat, wanneer de mazelen algemeen heerfchende, de befmetting der pokjens door de inenting aan een driejarig kind toegevoegd is geweest, zich vier dagen naderhand een gezwel op de wond der inenting vertoonde; edoch dezevendag de mazelkoorts ontftaan is; welke de achtfte en negende dag de mazelen heeft voortgebragt: voorts verminderde de koorts tot aan de twaalfde dag; daar naar groeide zy wederom aan- en de veertiende dag zyn de afgezonderde pokjens te voorfchyn gekomen, in dit lichaam is de befmetting der mazelen en pokjens ter zeiver tyd aanwezende geweest; maar nochtans heeft elk voor zich zelve haare eige ziekte voortgebragt; nochte zy fchynen zich onderling veel verftoort te hebben; dewyl de befmettino-der pokjens maar is begonnen werkzaam te worden, naar dat de&mazelen reeds waren begonnen minder hevig te zyn, vermaarde Geneesheeren hebben niet te min gelooft, dat zy waargenomen hebben, dat een andere algemeenheerfchende gefteldheid onregelmatige toevallen in de zieken, welke ter zeiver tyd depoki'ens hadden; en daarom hebben zy gewaarfchouwt, dat ook de geneeswyze verandert moest worden (g). IJuxham (hj heeft, ge-
Gj) Hillary an EiTay on the Small pox pag. iiq, ^ (Jij An Eflay on fevers pag. 131,



a7a DE KINDERPOKJENS. 5.1402.'
lyk te voren §. 1387. reeds is gezegt geweest, waargenomen dat in de jaaren 1740, 174.1, en 1745, een zeer kwaadaartige koorts vooral onder het fcheepsvolk, de foldaaten en gevangenen heerschte. alle, die aan deeze befmetting bloot gefteld de pokjens kreegen, lagen alle zeer gevaarlyk ziek. in tegendeel, veele uit de nabuurfchap, die geen de minfte gemeenfchap met de gasthuizen, in welke deeze zieken lagen, hadden gehad, wierden door zeer zagtaartige pokjens aangetast, een weinig te voren is gezegt geweest, dat Morton en Mead fomtyds een tusfchenpozende koorts met de pokjens vereenigt hebben waargenomen , en dat zy als dan de koortsbast hebben aanbevolen. Sydenham, gelyk te voren gezegt geweest is, heeft ten tyde dat de pokjens heerschten, een geduurige fcherpe koorts waargenomen , welke hy pokkoorts noemde, om dat 'er verfcheide toevallen der pokjens aanwezende waren , alleenlyk waren de uitbotting der puistjens en de gevolgen van deeze afwezende. dit alles verwekt met rede agterdenken of 'er mooglyk niet fomtyds andere algemeenheerfchende ziekelyke oorzaaken met de befmetting der pokjens te famen loopen; welke befmetting nochtans van zo ftandvastige hoedanigheid is, dat zy in het zelfde lichaam met de befmetting der mazelen zittende niet werkzaam word door de mazelkoorts, maar, deeze afnemende, haare beloop eindelyk begint , en op de gewoone wyze volbrengt, de aandagtige waarneming van verftandige Geneesheeren zal kunnen leeren, welke ziektens bekwaam zyn , om zich by de pokjens te voegen: het is my genoeg deeze zaak van vry groot gewigt aangetoont te hebben.
Maar aangezien de pokjens fomtyds vry diepe putjens in het vel agterlaaten, en dikwils de uitmuntende fraaije gedaante allerleelykst mismaaken, zyn de Geneesheeren niet ten onregte bezorgt



■
5.1402, DE KINDERPOKJENS. m
zorgt geweest, om alle mismaaktheid der zieken voor te komen, of zo veel de geneeskunde vermag, te verbeteren.
Te voren §. 1398. is gezegd, dat het voor een goed teken ge, houden word, zo het aangezigt met weinig pokjens bezet is • en in tegendeel: daarom is in de geneezing der ziekte gewaarfchouwd geweest, dat de indrang en de hoeveelheid der ziekte ftof in 't begin der ziekte zelve door baden , wryvingen en aftrekkende middelen enz., van boven afgeleid moet worden: maar ook voorziet men door deeze zelfde middelen voor de bewaring van de fraaiheid van het aangezigt: want hoe minder puistjens het aangezigt bezetten, zo veel te kleinder, alles gelyk geftelt zynde , zal het getal der lidtekentjeus zyn.
Maar alle deeze kuiltjens ontftaan, wanneer door de etter of het waterig bloed in de pokjens bevat, het vel zelve word uitgeknaagt. hoe de ftof dierhalve in de pokjens bevat zagter is zo veel te kleinder zal het gevaar zyn; en om deeze oorzaak is 'er minder in de afgezonderde als in de te zamen vloeijende te vreezen, buiten dat, hoe meer de pokjens boven het vel verheven zyn, zo veel te minder word het vel uitgeknaagt; in tegendeel wanneer de pokjens platen in het vel gevestigd zyn, als of zy in de zelfftandigheid van de huid zelve zaten , als dan laten zy veel meer putjens naar. ik heb menigmaal, gelyk ik reeds te voren gezegd heb, waargenomen, dat zagtaartige, afgezonderde en groote pokjens, naar dat zy uitgedroogt afgevallen waren, in de plaats van putjens, roode opgeheve heuveltjens hebben naargelaten, welke naar eenige weeken allengskens van zelf nederzonken, en dus kreeg het vel een volmaakte effenheid, het gebeurt fomtyds, dat diergelyke pokjens, offchoon zy veel boven het vel uitfteken, nochtans ook tevens diep inwroeten, en genoegzame diepe putten, hoewel weinig in getal in het aangezigt agterlaten, de zelfftandigheid van het vel door de menigte etters
Vyfde Deel. Mm 0 ver-



274 DE KINDERPOKJENS. $.1402.
verteerd zynde: als dan heb ik altyd gezien, dat deeze puistjens m de.tyd der rypwording een veel breeder roode kring omtrent derzelver voet hadden, een teken zynde van een dieper verzweering; het is als dan goed, zodanige rype pok te doorfteken, en naderhand dezelve door de heelkunde, gelyk een geopende zweer te behandelen: want als dan kunnen wy, door 'er olie van eyeren op te leggen, of andere zeer zagte diergelyke te gebruiken, de grond van het zweertje zodanig verzagten , en tegen de knaging der etter befchermen, dat de vaten bekwaam blyve tot d# herftelling van het verlorene , en de putjens aldus vervult worden , of ten minfte minder diep blyven.
Het is intusfchen waar, dat de afgezonderde goedaartige pokjens zelden voetftappen agter gelaten hebben, gelyk Sydenham fjj vermaant heeft; en hy heeft waargenomen , dat dit voornamentlyk gefchied de zes laatfte maanden van het jaar: ook tekent hy aan, dat op de afvallende puistjens van het aangezigt zemelechtige fchelfers volgen, zuelke fomtyds in de putjens van het vel ontfangen zvorden. zuant, zvanneer de puistjens eerst afvallen , ziet men nog geene de minfte ongelykheid van het vel: maar zvanneer dusdanige fchelfers voor den dag komen , en de een naar de ander verdwynen. worden die putjens uitgeholt, welke dikwils hy de geene die van deeze ziekte geneezen zyn , langen tyd gezien worden, te voren is gewaarfchouwt geweest, dat de geene de uit de pokiens opftaan, noch vry langen tijd de befmetting van zich verfpreiden, al het vel op de plaatfen , alwaar de puistjens hebben gezeten, blyft geduurende verfcheide weeken rood, de vaten van het vel noch uitgezet zynde; 'er gaan noch eenige ziekelvke ftoffen langs het vel uit, en blyven op de plaatfen der
puis-
CO Seét» III. Cap. II. pag. 165*



§.1402. DE KINDERPOKJENS. 275
puistjens zitten, wanneer zy noch met dikkere niet ligtelyk doorgankelyke fappen opgepropt zyn : hierom is het niet te verwonderen , dat het uitwendige vel wykt voor zodanige zemelachtige ontfchelfering, en de putjens dus ontftaan : maar deeze zullen nooit zo diep worden ; en zo zy de kinderen te beurt vallen, gaan zy byna geheel weg door de jaaren; gelyk ik in my zeiven, en zeer veele andere weet gefchied te zyn.
Maar in de te zamenvloeijende pokjens is grooter mismaaktheid te vreezen, en de Geneesheer moet altijd zorg dragen , dat hy, nochte aan de zieken, nochte aan de vrienden , dikwils zeer bezorgt over deeze zaak , de behoudenis van leest belove. want zo de voorgaande fraaiheid van aangezigt niet wedergekeerd is, zal de fchuld aan de Geneesheer, maar niet aan de ziekte toegefchreven worden.
Uit de befchryving der pokjens heeft het gebleken, dat in kwaade te zamenvloeijende pokjens , in de plaats van etter. byna heetvuurig waterig bloed bevat word, het geene het ondergelege vel, ja fomtyds de kraakebeenderen van de neus uitknaagt. een groot gedeelte van het vel heetvuurig geworden zynde, fcheid zich fomtyds af; en als dan blijft op die plaatfen een wit, blinkend, en glad lidteken, terwyl de nabuurige plaatfen de natuurlyke couleur van het vel behouden; het geene een groote mismaaktheid veroorzaakt, buiten dat, het vel hier en daar dieper uitgeknaagt zynde, vertoont zich in de nabuurigheid een groter verheventheid , en dus word de gelyk heid van het aangezigt ten eenemaal weggenomen. §. 1398. is gezegd geweest, dat in allerergfte te zamenvloeijende pokjens het geheele aangezigt als met een eenig vel word overtrokken, het geene op 't einde der ziekte zeer zwart word , ert vast aan de ondergelege deelen zit, en als diep in het vel duikt: onder dit harde dorre vel vergaderen zich fchérpe fap. pen, en knagen de ondergelege deelen zeer diep uit; waar door de ellendige zieke, zo hy van deeze allerleelykfie ziekte geneezen word , naderhand eerder een wanfchepzel dan eea menfch gelykt.
Mm z Sy*



DE KINDERPOKJENS. 51402.
Sydêfiham (jY\ heefc wel aangeraden deeze korften met amandelolie te bcftryken, op dat zy fchielyker afvallen; nochtans bekend hy, dat hy niets doet om het aangezigt van lelyke lidtekenen te bevryden; dewyl hy waargenomen had, dat de oliën, befmeeringen enz., meer na- dan voordeel gedaan hebben, my is bekend, dat de verfchc room der melk, op de koiften gefmeert, dezelve redelyk gelukkig verzagt hebben. Lobb (/) heeft het afkookzel dat van de maagen van herkaauwende dieren , tot het zelfde einde bereid word , gepreezen. het eenige dat ik weet voordelig te zyn geweest om de mismaaktheid te verminderen , wanneer het aangezigt met digte korften bedekt word , is , zo die korften, wanneer zy beginnen te droogen , met zagte vette middelen, of door een verzagtend afkookzel op dezelve te leggen , verzagt worden, de zagt gemaakte korften voorzigtiglyk afgefcheiden worden , en het zweerende vel met een zagte plyfter worde bedekt; en als dan zal een ervare Heelmeefter, tweemaal daags het aangezigt ontblotende, de mismaaktheid, door voorzigtiglyk te werk te gaan, veel kunnen verbeteren, en beletten, dat de lelyke naaden door het hier en daar gerimpelde vel veroorzaakt, agter blyven. te gelyk kan hy onderfcheide middelen op onderfcheide plaatfen leggen , na mate zy boven de nabuurige plaatfen uitileken, of lager gelegen zyn. maar ook heeft deeze manier dit goede, dat 'ereen uitgang na buiten bereid word voor de wederom opgezoge etter, gelyk van te voren is gezegd geweest, ik heb 'er verfcheide gezien , welkers geheele aangezigt door de re zamenvloeijende pokjens als met een gryns bedekt was geweest, die door behulp van een ervare Heelmeefter zodanig zyn geneezen geweest, dat 'er wel zeer kleine en taltyke putjens zyn overig gebleven , maar dewyl zy zeer evenredig over het geheele aangezigt verfpreid waren, veroorzaakten zy weinig mismaaktheid.
Het
CO Sect. III. Cap. II. pag. 192. CO Of the Small pox pag. 50.



$.7402.1403. DE KINDERPOKJENS. df?
Het blykt uit het gezegde , wat men te geloven heeft van de plaatslyke middelen cm de mismaaktheid voor te komen , welke by de Schryvers met veel lof verheven worden : in de afgezonderde en zagcaartige pokjens blyft byna nooit eenige mismaaktheid over, en als dan word het gelukkig gevolg ten onregte aan deeze te werk gefielde middelen toegefchreven. maar in een erger foort van pokjens heb ik dezelve altyd onnut gevonden; ja fommige van deeze volftrekt nadelig: en dus zal ik my niet ophouden met deeze op te noemen.
Edoch aangezien die kwalen, welke men waar neemt van de wederom opflaande pokjens te ontftaan, voornamentlyk geboren worden door de nog niet ten eenemaal uit het lichaam gejaagde ziekteftof, zal alles wat in dit hoofddeel tot dat einde geprezen is geweest, deeze kwalen voorkomen, of verbeteren, zo zy reeds aanwezende zyn. men fchynt nochtans te moeten waarfchouwen, dat de ontftekingen der oogen naar de pokjens zeer gevaarlyk zyn, en ten zy men terftond door de aderlating, tegenvuurige zuiverende middelen , cn allerzagtfte oogbettingen hulp toebrengt, laten zy dikwils een ongeneeslyke bh'ndheFd naar, het geheele maakfel van het oog vernielt zynde, of de doorfchynende hoorn ten eenemaal duifter geworden zynde, offchoon het oog inwendig nog onbefchadigt gebleven is.
1403- de ziekte zeer lievig, in de plaats etter ^ heetvuurig walerig bloed, het vel byna geheel bezet, blykt het ligtelyk , waarom deeze ziekte zodanig ongelukkig , ja onoverkomelyk verderf veroorzaakt : maar dit zal het duidelykst van al aan die geene blyken , die uit de ontleedkunde weet , dat de oogen , alle de vliezen der neusgaten , alle bekleedzclen van de mond, de longpyp, de takken derzelve , de flokdarm,
Mm 3 de



z 8
de maag, de darmen , lever, milt, long , door deeze puistjens even eens als het vel bezet , uitwendig bezet worden; hier uit verftaat hy namentlyk het gezegde, en ziet, wat 'er tot de geneezing vereischt word, en of d© zwaarte der kwaal, het verlies van zo veele zieken, naar het altyd vrugteloos te werk ftellen der gemeene hulpmiddelen , de geest van een goed Geneesheer niet opwekt, om in 't begin der kwaal het Voornaamfte te beproeven; dewyl geen een, ten zy van zelfs, door de gemeene manier opkomt, de inenting fchynt een vry zeker en veilig voorbehoedend middel.
Uit het geene tot nu toe van de pokjens gezegt is geweest, heeft genoegzaam gebleken , hoe groot gevaar dikwils aanwezende is, en hoe groote moeite men fomtyds in de genezing ontmoet, 'er is gezegt geweest, dat dikwils een hevige ontftoke koorts het begin deezer ziekte verzeld; zo de ziekte dierhalve zeer hevig is, zal men met rede voor de allerergfte uitkomst der ontfteking, het heet vuur namentlyk, te vreezen hebben, dit gebeurt zo menigmaal by fterke jongelingen, vol fap, wellustig )t-, vende, vooral, zo zy in een heete zomer door de te famenvloeijende pokjens worden aangetast, want als dan, gelyk §. 1397. is gezegt geweest, zyn 'er op 't einde der ontfteking blaasjens met roodagtig zenuwwater in de plaats van etter uitgezet, aanwezende; een zeker teken, dat de zeer hevige ontfteking tot het koud vuur over gaat. maar zo door de wederom opgezoge etter (ziet §. 1400.) zo veele en zware kwalen kunnen volgen, wat zal 'er niet te vree~en zyn van het heetvuurige etteragtig fcherp en verrot bloed, in zo groote hoeveelheid met de omlopende fappen vermengt, het blykt gemakkelyk, dat daar uit een onontworfielbaaf verderf moet volgen.
Maar
DE KINDERPOK JEN S.



5.J403. DE KIN D E R P O K J E NS. 279
Maar in dat geval, wanneer het vergif der pokjens geen ontftoke koorts verwekt, maar de levenskrachten geheel ter neder flaat, is 'er byna nog grooter gevaar aanwezende, offchoon zich zo groote ontroeringen in 't lichaam niet vertoonen. want het heeft uit het vorige gebleken, dat het bloed als dan door een verrotte ontbinding gefmolten word, 'er dodelyke bloedftortingen volgen, zwarte peperkorens, blauwagtige vlakken, en andere allerergfte en dodelyke toevallen, als dan zyn de krachtdadigfte hulpmiddelen opgenoemt geweest, welke de Geneesheeren tegen zo zwaare kwaaien gefteld hebben , fomtyds wel met een gewenscht gevolg; maar wy moeten bekennen, dat de wreedheid deezer ziekte fomtyds zo groot is, dat zy zich door geene raiddelen laat verjaagen.
Zo wy nu in aanmerking neemen, dat zo zwaare kwaaien kunnen volgen, wanneer het vel uitwendig door een digte hoop pokjens bezet word, begrypen wy ligtelyk, dat 'er nog veel erger kwaaien te vreezen zyn, zo het lichaam inwendig van gelyken bezet word. fommige zyn eertyds van gevoelen geweest, dat het uitwendige vel alleen maar de zitplaats der pokjens was: maar wy zien zekerlyk duidelyk dat 'er fomtyds binnen in de neus, de mond, de keel, de flokdarm, talryke pokjens aanwezende zyn; en verfcheide toevallen van deeze ziekte fchynen te leeren, dat zy in de maag, de darmen, en andere inwendige deelen van gelyken zitten, maar ook heeft de ontleding der lyken van de geene die aan deeze ziekte geftorven waaren, geleerd, dat de inwendige deelen door de pokjens bezet worden (m). ja men leestfV), dat het gebeurt is, dat zich weinige pokjens uitwendig vertoonden
(m) Femel, de abdit. rerum Cauf. Lib. II. Cap. 12. pag. 503 Thom. Barthol. Epilt. Cent. 3. Ep. Oo. p. 388. Ambr. Pare U\'. 20. Ch. 1. & a. p. 469. Frid. Hofm. Med. Syft. ration, Tom. IV. Suppl. p. 42. Mead de var. & Morb. p. 36.
Gi) Werlhoff de var. & anthrac» pag. 6 & 7. in notis.



i8o
§.1403.
den , teru-yl de ingewanden vervult waren met zeer talryke puistjens. zo nu de fcherpe bloedige etter van kwaadaartige pokjens het vel, de kraakbeenderen, ja de beenderen zelfs, kan uitknagen, hoe fehielyk zal zy de ingewanden van een veel teerder maakfel vernielen, de wydberoemde Fiolante (0) heeft zelfs gezien, dat de helft van de long door de pokjens was uitgeëeten en vernielt, alle de darmen, en voornamentlyk de dikke vol van pokpuistjens, in welke het heet vuur reeds aanwezende was. ik zoude zekerlyk veele getuigenisfe van deeze zaak kunnen bybrengen ; ik zoude ook fommige dingen kunnen bybrengen.welke ik by eige ondervinding heb; maar ik geloof deeze genoeg te zyn, op dat niemand twyffele, dat ook de inwendige deelen van het lichaam door de pokjens bezet worden.
Daar uit blykt de rede, waarom voorzigtige Geneesheeren, wanneer zy weeten dat zy hier voor te vreezen hebben, niet ligtelyk ftellen dat deeze ziekte buiten gevaar is, offchoon zy redelyk zagtaartig fchynt. daarom zyn zy ook ten tyde wanneer de pokjens uitbotten, zo aandagtig, of alle de toevallen, welke in 't tydperk der befmetting aanwezende waren, ophouden, of ten minfte fterk verminderen; of'er zich eenige nieuwe opdoen, welke in 't eerfte tydperk der pokjens niet wierden waargenomen, dus is 'er dikwerf een ylhoofdigheid in 't begin der ziekte; zo dezelve ophoud, wanneer de puistjens uitbotten, is het geen kwaad voorteken, dewyl zy maar alleen door 't geweld der koorts voortgebragt is geweest, maar zo de ylhoofdigheid naar de uitbotting der pokjens blyft, of weder keerd, naar dat zy reeds was geftilt geweest, als dan heeft men te regt te vreezen, dat de pokjens in de hersfenvliezen zitten, welke talryk zynde, naderhand het grootst gevaar zullen veroorzaaken: ja, gelyk tevoren gezegt geweest is, vermaarde Geneesheeren hebben deeze ylhoofdigheid voor zo kwaad voorteken gehouden, dat zy byna
van
O) DeVarfoU& Morbill. pag. 71*
DE KINDERPOKJENS.



$.1403. DE KINDERPOKJENS. 281
van de behoudenis der zieke gewanhoopt hebben, want zo wy in aanmerking nemen , dat de handen en het aangezigt zeer opzwellen, wanneer de talryke ontftoke pokjens tot de verettering over gaan, begrypen wy ligtelyk, wat gebeuren moet wanneer de hersfenen door de gezwolle en ontftoke hersfenvliezen gedrukt worden; wat men te vreezen heeft van de hier vergaderde etter, waar uit men verftaat, waarom Hofman (f) het voor een nadenkelyk teken gehouden heeft, wanneer de zieke ten tyde der verzweering flaperjg is, en naar dit een vervreemding der zinnen en onbevoegde praat volgde : want als dan worden de hersfenen door de gezwolle hersfenvliezen kwalyk aangedaan, ook blykt de rede, waarom hy fommige jongelingen, de pokjens reeds uitgedroogt zynde, onverwagtdoor een aanval van beroerte heeft zien fterven (q), naar dat zy in de ziekte zelfs door zwaarte van het hoofd, llapeloosheden, en by tusfchenpozen ook door de ylhoofdigheid, waren aangetast geweest, want het is zeer waarlchynIyk, dat in zodanig geval de hersfenen niet alleen door hetzwellen der ontftoke hersfenvliezen gedrukt zyn geweest, maar ook door de fcherpe etter uitgeknaagt. het heeft my altyd nadenken gegeven, wanneer naar het tydperk der befmetting, een hevige pyn in't hoofd, llapeloosheden, of ook ylhoofdigheid, hoewel ligt, aanwezende zyn. in een gezond jongeling,' van een allerbest geftel, waren talryke te famenvloeijende pokjens uitgebot, offchoon het tydperk der befmetting redelyk zagtaartig geweest was: de vierde dag had hy pyn in 't hoofd, en een genoegzame ruime neusbloeding heeft de pyn verligt : offchoon zich alles zeer wel fcheen te fchikken, vreesde ik zeer, dewyl hy eveutwel nu en dan pyn in 't hoofd had, en fomtyds ligtelyk ylde, het geheele verwantfchap nam my deeze vrees zeer kwalyk, en
fom-
O) Medic. ration. Syftem. Tom. IV. Seét. I. Cap. 7. pag. 148, Cf) Ibidem pag. 149,
Vyfde Deel. Nn



DÉ KIND-Ëft P O K ) E N S. $-. 1403.
fommige befchuldigden my van kleinmoedigheid, andere geloofden dat ik het gevaar grooter maakte dan het was, om dat de genezing naderhand van'meer gewigt zoude fchynen, welke zy gemakkelyk zeker geloofden te zyn. maar de kuorts verheft zich de tiende dag onverwagts, hy begint wreder te ylen, word naderhand door de beroerte aangetast, met een zeer fterke rateling 'op de borst, en geduurige beweging van het hoofd, en hyfterlt binnen een half uur tyds.
Wanneer de ftem zeer heesch is, de ademhaling moeilyk, en haar de uitbofting der puistjens benauwtheid, vreest men te regt, dat de long met pokjens bezet word : zo de long als dan, ten tyde der verzweering begint te zwellen , gelyk het aangezigt gezwollen is. volgt 'er een onvervvagte, en binnen weinige uuren dodelyke lóngontfteking. in het lyk van de Prins van Orange, die in 'sGravenhage in den jaare 1650 aan de pokjens is geftorven, wierd de gantfche long zeer zwart, opgeblazen, ontftoke, met'zwart bloed omgeve, gevonden Cr).
Hier uit blykt, dat men de grootfte voorzigtigheid moet hebben, om een voorkennis van de uitgang deezer ziekte te vor■hien: maar rnen moet het meest van al opletten op de toevallen, welke op die tyd der ziekte aanwezende zyn, wanneer de ontftoke puistjens beginnen te zweeren : want uit de gekwetfte werkingen zal een ervare Geneesheer kunnen opmaken, welke deelen inwendig aangedaan zyn.
Wanneer % wydberoernde Boerhaave dit alles m aanmerking nam, heeft hy gelooft, dat men in 't begin der ziekte alles te werk'moest ftellen, om de uitwerkingen der pokjens welke te vreezen zyn Voor te komen, daarom gebruikte hy de tegenvuurige genezing, om te beletten, dat de talryke puistjens geene eevaarlvke veizweering zoude te weeg brengen, of het noger* ger
(r) Thom. Barthol. Epift. Cent. 3. Epift. 90. pa*. 380.



$.lf03. DE KINDERPOKJENS. 283
ger heet vuur: hy beproefde op alle manieren, de indrang der ziekte van de bovenfte deelen van het lichaam af te leiden door baden, en andere hulpmiddelen dar kunst, gelyk te voren gezegt is geweest: wanneer men met vrugt de tegenvuurige geneeswyze kan gebruiken , is van gelyken gezegt geweest ; alwaar ook nauwkeurig die toevallen zyn opgenoemt geweest, welke eene andere genezing aanwyzende gewoone geneeswyze, welke eertyds om deeze ziekte te genezen te werk gefteld wierd, wanneer de wydberoernde Schryver dit gefchreven heeft, konde niet veel goed doen ; ja deed menigmaal veel nadeel, de zieken wierden gedwongen in een zeer heete lugt, met dekens overftelpt, te leggen; fommige gaven heete zweetdryvende middelen, en fomtyds weigerden zy alle drank aan de dorflige zieken, op dat de kracht van deeze geneesmiddelen niet zouden ontzenuwt worden , of zy ftonden hun alleenlyk zeer weinig drank toe, welke de vrouwtjens nog met fchaapedrek dikwils met toeftemming der Geneesheeren , bemorschten. die eenigzints voorzigtiger waren, gaven het afkookzel van het fchaafzel van hertshoorn, of fcorzoneerwortelen, en onfchadelyke opflurpende poeders, men geloofde het een fchelmftuk te zyn een ader te openen ; het was een misdaad , zelfs door een zagt klyfteer de afgang te verwekken : de Geneesheeren durfden zelfs van de allerzagtfte buikzuiverende middelen niet reppen , op dat zy niet gelooft zouden worden de zieke te hebben vermoord, wanneer hy aan deeze ziekte ftierf: waarom de Geneesheer alleen maar aanfehouwer was, en de geheele geneezing aan de vrouwtjens overliet, dit is de reede, waarom de Schryver gezegd heeft, dat geen een door de gemeene manier , ten zy van zelfs opkomt.
De inenting fchynt een vry zeker en veilig voorbehoedend middel. In de eerfte uitgaaf deezer korte Stellingen, welke in 't ne-
Nn 2. gen-



284
§.1403.
gcn.de jaar van deeze eeuw te Leyden byjoannes van der Linden is uitgekomen, word dit niet gevonden, maar in de derde uitgaaf, welke vermeerderd is, en in het jaar twee-en-twintig van deeze eeuw is uitgegeven, word het reeds gevonden , en in de vyfde en laatfte uitgaaf, welke een jaar voor de dood van de wydberoemde Schryver uitgegeven is, word het van gelyken gevonden, alle die in 't gehoor van de groote man geweest zyn, weeten , dat hy zich op 't einde van het Academisch jaar altijd heeft moeten haasten; daarom was hy kort, wanneer hy over de inenting der pokjens fprak, hy bevestigde enkel, dat verfcheide tydiugen leerden , dat men in Azia en Griekenland weinig gevaar waarnam in de inenting der pokjens; dat zy in Engeland by verfcheide een gelukkig gevolg gehad had; dat 'er intusfehen meerder proefondervindingen vereischt wierden, eer men iets met zer kerheid konde vast ftellen. zo veel ik weet, heeft hy niemand geraden om de inenting inLeyden, of eenige andere ftad in Holland te beproeven, nochte ik weet dat de inenting aldaar beproeft is-, zo lang de wydberoemde Boerhaave heeft geleeft. maar omtrent achtien jaaren naar zyne dood, heeft de inenting der pokjens toegenomen, men heeft van beide zyden vry fcherp over het vooren nadeel der inenting gereedetwist, en dewyl ik altyd van alle lettertwist vervreemd ben geweest, heb ik met een geruste geest de fchriften , deezen tegenftryd aangaande, zo niet alle , ten minde die geene, welke van de vermaardfte Geneesheeren , en andere zeer geleerde mannen, door een ftolïëlyke poging, om de waarheid te ontdekken, gefchreven zyn, geleezen.
Zekerlyk fcheen het volgende gunftig te zyn voor de inenting der pokjens.
Het wierd door geloofwaardige mannen bevestigd, dat het zeer zelden gebeurde, dat iemand aan de ingeente pokjens ftierf, cn dat de dood in tegendeel dikwils op de natuurlyke pokjens volgde,
DE KINDERPOKJENS.



$-i4°3'
DE KINDERPOKJENS.
de. men Helde vast, dat het beloop der pokjens naar de inenting altyd zagtaartig was, en van alle gevaar bevryd ; dat 'er niets te vreezen was voor de mismaking van de fraaiheid, van het aangezigt , waar aan die ziekte anderzints zo vyandig is; noch dat 'er naar de inenting ontftekingen der oogen, bloedvinnen, en andere lastige gevolgen door de verplaatfing der ziekte ftof na onderfcheide deelen van het lichaam, waargenomen wierden; ja dat de tweede koorts, welke de natuurlyke pokjens, zo zy eenigzints talryk zyn, gewoonlyk verzeld, aanweezende is.
Het fcheen ook van een groot nut te zyn , dat de Geneesheer die ouderdom konde uitkiezen , welke het meest bekwaam was om deeze ziekte te boven te komen, en dat jaargetyde, waar in deeze ziekte gemakkelyker word doorgeftaan. maar ook konde de befmetting door de inenting het lichaam toegevoegd worden , wanneer een volmaakte gezondheid aanweezende is ; zo 'er iets aan de gezondheid ontbrak, dit konde door de kunst verbeterd worden, eer de inenting beproeft wierd, en het lichaam zodanig voorbereid, dat het de ziekte gemakkelyker verdroeg, in tegendeel, wanneer de pokjens algemeen heerfchen, tasten zy gewoonlyk die geene overal aan , die deeze ziekte nog niet gehad hebben, dewyl zy geene ouderdom ontziet; en fomtyds, wanneer de krachten door een andere voorafgegane ziekte gebroken zyn; of ook zwangere vrouwen, kraamvrouwen enz.; kan aantasten, maar door de inenting zoude met een kleine moeilykheid, en nog met minder gevaar, die eeuwige vrees van die lelyke en zo dikwils gevaarlyke ziekte vrygekogt worden ; want de zeer vermaarde Maty ftelde vast, en bevestigde door zyne proef ondervindingen, ook op zyn eige lichaam genomen , dat 'er niets te vreezen was voor de wederkeering.
Deeze gemakken zyn veelvuldig en groot, welke van de inenting der pokjens verhoopt worden, maar op dat ik my een regel waar na'ik te werk konde gaan, zoude vormen, was het nodig,
Nn 3 al'
r. 3 -»



286 DE KINDERPOKJENS. §.1403.
alles aandagtig te wikken en te Weegen , eer ik iets durfde be* fluiten, ik heb my zelfs vlytig onderzogt, en heb gelooft, dat ik, zo veel demenfchelyke zwakheid het toeliet, van alle partyzugt bevryd was. de Geneesheeren van gevoelen onder elkander verfchillende, mikken op het zelfde doel, namentlyk, om het menfchelyk geflacht voordelig te zyn. dit is genoeg, dat ik hun alle liefde en achting waardig achte. zo 'er eenige geweest zyn die door bedrog en valfche kunstftreeken getracht hebben hnngc» voelen te befchermen, twyffelt niemand die eerlyk denkt, of zy zyn, zo niet de haat, ten minfte verachting waardig.
liet eerfte, dat my toefcheen onderzogt te moeten worden , Was, of ik het getal der door de natuurlyke pokjens geftorvene, en van dezelve geneezene, konde ontdekken, ik heb aandagtk lyk de dagblaadjens, welke ik eertyds , wanneer ik in 't liev e vaderland een redelyk talryke oeffening der geneeskunde had , gemaakt had: ik heb verfcheide algemeen heeifchingen der poi ■ jétiS gezien, en behandeld ; Op verfcheide heb ik het geheele beloop der ziekte aangetekend; maar nimmer heb ik daar de overeenkomst der doden, met de geene die van deeze ziekte geneezen waren, uit kunnen halen.
Maar ook heb ik te Weenen groote moeilykheid ontmoet, om iets te durven vast ftellen. ik hebhetgetal der geene, die aan de pokjens fterven, heb ik vry naauwkeurig kunnen hebben, maar hét gétal der geene, die in deeze volkryke ftad aan de pokjens hebben gelegen, heb ik nimmer kunnen krygen, zo alle de Burgers, Geneesheeren by de zieken, door deeze ziekte aangetast, geroepen hadden, Zoude ik het hebben kunnen nagaan : maar 2eer veele gebruiken in de geneezing deezer ziekte geen Geneesheer, nochte dit gebeurd alleenlyk by de gemeene man, maar ook hy gegoede Burgers, maar dewyl door de wetten voorzorg genomen is, dat niemand ergens in huis ga, alwaar iemand aan de
pok-



DE KINDERPOKJENS.
pokjens legt, ten zy hy geduurende veertig dagen alle omgang met het Hof, ook fomtyds met de Hovelingen wil en kan vermyden, zo zyn 'er meer dan men gelooft, die deeze ziekte bedekken.
Daarom heb ik deeze optelling op verfcheide plaatfen beproeft, alwaar 'er veele te zamen wonen, en waar ik zeker was, dat ik naauwkeurig het getal konde weeten van de geenen, die aan de pokjens leggen, en de dodelyke of gelukkige uitkomst der ziekte, edoch ik heb het volgende bevonden , voor welkers egtheid ik infta.
Te Newftatt in Ooftenryk is een Militair Kweekfchool door de allerverhevenfte Keizerin opgeregt, alwaar de Adelyke jeugd onder de krygstugt leven, en de krygskunde, en alles wat tot de zelve behoort , leeren. ik heb bevonden , dat in de tyd van acht jaaren , drie-en-dertig aan de pokjens hebben gelegen : een eenige is geftorven,, de overige zyn altemaal herfteld. men neemt aldaar maar aan , die de volwasfenheid reeds .te boven zyn.
Maar ook is 'er een ander krygsfchool in de voorftad van Weenen, waar in men jongere aanneemt, van de zes, of zeven jaaren , en worden aldaar tot de volwasfenheid ;gevoed , om op de taaien, de rekenkunde enz. te ftudeeren. van de winter zonkeering 1756". tot de .zomer zonkeering 1757. hebben aldaar veertig aan de pokjens gelegen, en zyn alle,genezen, op de zelfde plaats, hebben 'er mn i de zomer zonkeering tot de winter zonkeering van het zelfde jaar, dertig de pokjens gehad, en zy «zyn van gelyken die genezen.
In het Therefiaansch Collegie , aldus na de naam van de verheve Keizerin genoemt, alwaar de Adelyke jongelingfehap zich op de ftudie en goede kunnen .toelegt, heerschten
de



288
DE KINDERPOKJENS.
de pokjens in het jaar 1749. en 1750. dertig zyn door de ziekte aangetast geweest, zeer veele van deeze hebben zwaar aan de pokjens gelegen,-een is 'er maar geftorven. in 't jaar 1753 heelt aldaar maar een eenige aan de pokjens gelegen. 1757 twee. 1759 en 1760 hebben in 't zelfde Collegie vy'f-en-twintig de pokjens-, meest al zwaar gehad, alle zyn zy herfteld. in 't jaar 1761 twee; 1763 een; die^van gelyken zyn herfteld. het getal dierhalve der geene die *n het Therefiaansch Collegie van d.n 23 November 1749 tot het jaar 1765 aan de pokjens hebben gelegen, is een-en-festig geweest; van welke 'er een geftorven is, en tot myn droefheid, is dit myn zoon geweest.'in het burger Gasthuis te Weenen hebben in 't jaar 1759 negen- en'vyftig de pokjens gehad : twee zyn 'er van geftorven, die allerdeerlykst de Engelfche ziekte hadden, eer zy de pokjens kreegen. . 1
In 'tjaar 1759 hebben 'er zeven-en-twintig de pokjens gehad in het Weeshuis, en van deeze zyn 'er twee geftorven. ter zeiver plaatfe hebben omtrent het einde van het jaar 1759 en 't begih van 1760 achtien de pokjens gehad, en van deeze is een meisje, de achtfte dag der ziekte geftorven: deeze had lange tyd voor de dood de bovenfte lip gezwollen en blauw gehad, liet geene zich ten tyde der verzwering tot het heet vuur gezet heeft, en het gebruik van voedzel en geneesmiddelen belet heeft. ■■ ' ; ' ■ ■ .
In 't jaar 1759. hebben dertig de pokjens gehad in het Armhuis , dat in de voorftad van Weenen is gelegen, en zyn alle genezen, wanneer deeze zelfde pokjens in het Parmaniaansch Gasthuis , dat van gelyken in de voorftad van Weenen is gelegen, 1 algemeen heerschten, hebben zeven-en-vyftig zieken in de tyd van vier maanden de pokjens gehad, waar van de meeste in groot
ge-



$.i-4e3-
DE KINDERPOKJENS.
gevaar waren : edoch zy zyn alle geneezen (sj. zeer weinige hebben goedaartige pokjens gehad ; de ziektever overige was met zeer zwaare toevallen vergezeld, maar deeze algemeenheerfchende gefteldheid was zo kwaadaartig, dat zelfs zeer afgezonderde pokjens niet zonder groot gevaar hun beloop volbragten. want in twee jongetjens en een meisje , is de koorts de vierde dag niet 'verminderd (gelyk gewoonlyk in de afgezonderde pokjens gefchied); de zesde dag kwam 'er een verzwakking van krachten by, met een benaauwde ademhaling en ylhoofdigheid; de zevende dag zyn 'er purpere peperkoorns voor den dag gekomen;, de pokjens verheften zich nochtans zeer wel, van een wit geelachtige couleur zynde, de krachten bleven wel zwak, maar de ylhoofdigheid, en de benaauwtheid op de borst, hebben opgehouden; de zeventiende dag is de koorts verdweenen, en daar op is de volkome herftelling gevolgd: ji zelfs heeft men geen kwade gevolgen in de overige naar de pokjens waargenomen.
De rekening opgemaakt zynde, blykt het, dat het getal van alle, die op deeze plaatfen de pokjens hebben gehad, is355, en dat 'er van dit getal zeven zyn geftorven. en dus is de vcrgclyking der doode tegen het getal der genezene omtrent één tegen' vyftig. maar zo men van dit getal der dooden drie zieken aftrekt, welkers dood aan de pokjens alleen niet kan toegefchreven worden, als dan zoude de vergelyking der dooden, met de genezene, zekerlyk omtrent zyn, gelyk één tegen negen-en-tachtig.
Dierhalve is 'ér , ten minfte op deeze plaatfen, zo groot gevaar niet; wat aangaat het getal der dooden, tusfchen de pokjens welke ingeënt zyn, en de natuurlyke, als wel veele verzekert hebben, aangezien de Geneesheeren 'er. hier zo veele
hébCO Anton. Störck Ann. Mediét Secund. pag. 16$* & féq*. y.YVDZ Deew Po
289



290
DE KINDERPOKJENS. S-Her¬
hebben kunnen behouden, fchynt het my toe hard te zyn, een ziekte, die niet zonder gevaar is, in een mensch op te wekken , en waar door hy misfehien nimmer, of ten minfte later zou zyn aangetast geweest.
Te voren §. 1382. heb ik aangetekend , dat de zelfde be« fmetting der pokjens op onderfcheide wyze veele menfchen aandoet; en dus dat de veuynigheid der ziekte niet afhangt van de ontfange befmetting alleen, maar ook van de byzondere gefteldheid van het lichaam , waar aan de befmetting word toegevoegd, het waterig bloed der te zamenvloeijende pokjens, de wond der inenting toegevoegt, heeft zagtaartige pokjens voortgebragt. in tegendeel de etter van allerzagtaartigfte pokjens,'op de zelfde wyze gebruikt, heeft zeer gevaarlyke te zamenvloeijende pokjens voortgebragt. want offchoon men allergezondfte lichamen uitkiest, en zeer goede etter gebruikt , geloof ik niemand , zo ver ziende , dat hy met zekerheid zoude durven voorzeggen , welke pokjens verwekt zullen worden, in een allergezondst lichaam, in de lente, naar een behoorlyke bereiding van de zieke, en alle voorzorgen volgens de regels der kunst genomen , worden door goede en uitgeleeze etter allerergfte te zamenvloeijende pokjens verwekt, op welke allerlastigfte bloedzweeren gevolgd zyn, en in welke de zeer vermaarde Gaubius al zyne wetenfehap en voorzigtigheid heeft nodig gehad, on? de zieke te behouden (»• the oprechte man tekent zeer wel aan, dat dit voorbeeld leerd, dat men niet volftrekt kan vast ftellen, dat de ingeente pokjens nimmer van de tweede koorts verzeld gaan, nochte eenige kwade gevolgen agterlaten. .
Éen jongeling, twaalf jaaren oud, wierd naar een naarltige voorbereiding, en vooraf gegane aderlating, in een klein wondje, beide de armen toegebragt, de befmetting op den 24 Maart m 't ■ jaar
ii) HolU Maatfchappy derWetenfchappen,Tom.II.p.3io.&feq*



5.1403-
DE KINDERPOKJENS.
291
jaar 1758, 's namiddags ingeënt, den 16 derzelve maand was de jeuking en ftekingen omtrent de oxclen reeds aanwezende; het aangezigt wierd bleek, de lippen van het wondje op de eene arm waren van elkander afgeweeken, en 'er was een menigte etter uitgegaan; op de andere arm was het wondje geheel droog; den 27 Maart waren groter hitte, radder pols, geduurige geeuwing, witte tong, zwaarte omtrent het voorhooft, door de neusbloeding verligt, aanwezende; uit de linker armwas zo grote menigte etters uitgegaan, dat het geheele beflag daar door bevogtigd wierd; de wond was hol, de lippen waren een vierde duim van elkander geweeken, tegen den avond vermeerderde de hoofdpyn , met klopping en koorts; den 28 Maart waren de pis vlammig, de pols rad, het aangezigt rood, gezwollen, de oogen tranende, een geduurige zwaarte omtrent het voorhoofd, de wond van de linker arm ftortte overvloedig etter, de lippen waren meerder van el-; kander afgeweeken, het bovenfte gedeelte der arm was gezwollen, des avonds zyn de oogleden en de lippen gezwollen , het aangezigt heeft een roode vlammige couleur gehad, de walging, koorts, omtrent de elfde nagt vermeerderd, een ongeruste nagt,, met een tusfchenlopende ylhoofdigheid. het bovenfte gedeelte van de linker arm ontftoke, en een derde dikker, dan dezelve natuurlyker wyze was; de zweer ging voort wyder te wordfen,. délippen van de zweer rood, pynlyk; 'er kwam een zeer groote» menigte etters te voorfchyn;. ter zeiver tyd nochtans zyn de lippen van de wond in de regter arm begonnen hard en ontftoken te worden; en het bovenfte gedeelte van beidé de armen wierd'dooreen roozige ontfteking aangetaft, de koorts was geduurig, mee eenige ylhoofdigheid, een ilymige braking omtrent de middag ; des avonds is een zeer groote menigte etters uit de rechter arm voortgekomen, en de wond'ging voort wyder te worden: de.vol-
Oo-a gei*-



2Q2 DE KINDERPOKJENS. §.1403.
gen.de nagt was onrustig, de flaap weinig, een ligte neusbloeding, de volgende dag waren alle de toevallen de zelfde, de zweer van de linker armwas veertien liniën breed, en was tien liniën langer dan de gemaakte wond; den 37 Maart, bleven naar een onrustige nagt, met een ligte ylhoofdigheid (welke deeze zieke ook in een ligte koorts gemeenzaam was,), de toevallen dezelfde als te ▼oren.; maar ook waren de oogen ontftoke, en de neus en het aangezigt waren gezwollen ; 'er volgde een neusbloeding , met verligting van de hoofdpyn : des avonds was een overvloedig zweet over geheel bet lichaam, de dikte van de linker arm is verdweenen;; maar de etter ging voort geduurig zo overvloedig voor den dag te komen , dat de zweer driemaal op een dag moest gezuivert worden; daar eene verbinding in vier-en-twintig uuren genoegzaam was voor de zweer der regter arm; waar van zich eventwel naderhand de korst heeft afgefcheiden. niet tegenftaande zo overvloedige uitwerping der etter, zyn'er veel pokjens op de bovenfte en onderfte lidmaaten te voorfchyn gekomen, weinige in 't aangezigt. de zweer der regter arm is de 19 April genezen geweest; in de linker arm is zy geflooten geweest den 7 May («)• in een jonger broeder van deeze zieke, zyn naar de inenting de te famenvloeijende pokjens voor den dag gekomen (wj, en de dertigfte dag naar de inënting heeft men een dikte onder de regter oxel waargenomen, welke naderhand heeft gezworen, ik geloof, dat men uit deeze waarnemingen met zekerheid kon befluiten, dat 'er naar de inënting niet altyd een zagt.aartige ziekte volgt; en dat 'er fomtyds, naar het afloopen der
ia-
(tï) Ibidem; Tom. V. pag. 73. & feq. 00 Ibi'dem. pag. 80. & feq.



=93
ingeente pokjens , andere ziektens overig- blyven , of volgen. van veertien kinderen die in de maanden Maart, April, May van het jaar vier- en- vyf tig deezer eeu-w ingeënt zyn geweest, zyn drie of vier, te vergeefs alle voorzorgen gebruikt zynde, ten tyde dat de korstjens afvielen, door een gierstroozige koorts, met hitte, roodheid, en jeukende dikte van het aangezigt, aangetast geweest (x). de vermaarde Schryver Kirchpatrick , die zeer wel over de inenting heeft gefchreven, en van wien ik reeds meer dan eens in 't voorgaande met lof gefproken heb , verhaald drie gevallen: van twee meisjens namentlyk , die de natuurlyke pokjens afgezonderd hadden, en ten tyde der ziekte de fpraak hebben verloren, en alle beweging der lidmaten; welke kwalen naderhand wel beter zyn geworden; maar het is lang aangelopen , eer zy vólkome herfteld waren : hetzelfde heeft hy zien gebeuren in een volwasfe mansperfoon , die afgezonderde en redelyk zagtaartige pokjens had, en die de fpraak en het gebruik zyner ledematen alleenlyk naar zestien maanden wederom heeft gekregen (*). maar hy voegd 'er ook een geval van een kind by, dat, nog zwak door een vooraf gegane koorts , de pokjens tusfchen het derde en vierde jaar zyns ouderdoms waren ingeënt geweest, 'er zyn hevige ftuiptrekkingen gevolgd, maar een klein getal pokjens, welke haar gewoon beloop volbragt hebben : hy heeft eventwel de fpraak geheel verloren met de beweeging der ledematen ; zo dat hy zelfs het hoofd nietregt op heeft kunnen houden, naar drie maanden is de fpraak weder gekeerd; maar hy had naar vyf maanden nog de kracht zyner ledematen niet wederom gekregen, nochte konde alleenig gaan. men zoude ligtelyk verfcheide zaken
• by
(V) A<ft. Vol. 1. pag. 259.
(*) The Analyf. of Inoculat. pag. 75. &c, -
Oo 3
DE KINDERPOKJENS.



£94
by een kunnen vergaderen, welke het reeds gezegde bevestigen; maar ik denk dat deeze genoegzaam zyn , dewyl zy getrokken zyn uit de waarnemingen van beroemde mannen, die alle geloof verdienen, en de inënting der pokjens toegenege zyn. §. 1382. heb ik breder getragt te bewyzen, dat de befmetting der pokjens door haare krachtdadigheid, de pokjens voortbrengt, geen andere ziekte, het gebeurt nochtans, dat de koorts door de inënting wel verwekt is geweest, maar dat-'er geen pokjens voor den dag zyn gekomen ; om dat de gefteldheid van het lichaam ter dier tyd zodanig niet was, welke te gelyk met de befmetting de pokjens konde voortbrengen: als dan is 'er fomtyds een onregelmatige koorts aanwezende geweest, welke veertien dagen lang duurde: beide de armen was de befmetting toegevoegd'; maar het wondje der rechter arm was naar vier dagen geheel toe; in de linker arm waren alle die tekenen aanwezende, waar uitmen gewoonlyk beiluit, dat de befmetting krachtdadig op het lichaam werkt, en daar is overvloedig et-ter uitgegaan, totdat ook die zweer de veertigfte dag naar de toegebragte wond geheel gehegt wierd (y).
De uitmuntende Geneesheer, die de inënting gedaan had',ftel«de wel niet volftrekt vast, maar had nochtans groote hoop, dat deeze maagd naderhand van de pokjens bevryd zoude zyn; om dat haar broeder, die met de zelfde etter ingeënt was geweest, altyd aanwezende geweest was, en by haar had geflapen. nochtans fchynt uit het geene tot nu toe waargenomen is, dat deeze hoop vry onzeker is.
Want het is zeker, dat het menfchelyk lichaam, .dat nog de pokjens niet gehad heeft, niet altyd even eens geftelt is, om jdoor de befmetting van de pokjens aangedaan te kunnen worden.
ik
OO Hollandfche Maatfchappy Toa. V. pag. 90. &c*
DE KINDERPOKJENS.



S-I403- DE KINDERPOKJENS. 205
ik heb verfcheide gezien, die ten tyde dat de pokjens algemeen heerschten, zich ongeftraft aan de befmetting bloot gegeven hadden, en door een andere volgende algemeen heerfchende gefteltenis der pokjens befmet zyn geweest, en dat wel vry zwaar, te voren heb ik gefproken van een maagd, welke reeds ouder dan zestig jaaren, de pokjens heeft gehad, en gelukkiglyk het gevaar is ontkomen, en die in haare kinderlyke jaaren met haare broeders en zusters, die de pokjens hadden, in de zelfde kamer had geëeten, gefpeeld, geflapen, zonder befmet te worden, en zich dus geduurende acht weeken geduurig aan de befmetting der ziekte had bloot gefteld; ja zy lagte my hartelyk uit, dat ik de pokjens verdagt, voor welke zy zich zeer zeker fcheutvry geloofde, men kan (V) verfcheide andere voorbeelden lezen, welke dit bevestigen.
Het is ook nog niet volkome zeker, of de zaden van andere ziektens in de etter daar mede ingeënt word verborgen, niet door de inënting aan het menfchelyk lichaam zouden kunnen medegedeelt worden, zeer veele Schryvers, die de inënting der pokjens verweeren, Hellen vast, dat men daar van niets te vrezen heeft. de uitmuntende Guiot, die over het gelukkig gevolg van de ingeente pokjens te Geneve gefchreven heeft, bevestigt, dat hy door een klaare proefondervinding zeker is, dat dit gevoelen bedrieglyk is, en hy fcherpt met groote zorg in, dat men de etter moet vergaderen uit een lichaam, dat geene andere ziekte heeft als de pokjens (a).
Ook wierd de inënting der pokjens daar door aanbevoolen,
dat
00 De Haen refponfio ad Epift. Apolog. Tralies pag. 26 & feq* (<Ó Acad. Royale de Chirurg, toi». II. pag. 55& 3



£06
5.1403.
dat men naar dezelve van de geduurige vrees voor de pokjens bevryd is, dewyl deeze ziekte geene jaaren ontziet, maar men vind veel voorbeelden, welke nien niet kan weigeren te geloven, dat de waare pokjens naar de beproefde inenting weder gekeerd zyn , of het zy de inënting zondernritwerking is gebleven, of dat zy de pokjens op .de gewoone tyd voortgebragt heeft, men zie na het geene by de zeer vermaarde Haen gelezen word (b). ik bewaar de brief my van een Adelyk zendeling gezonden,. welke het geheele beloop der ingeente en natuurlyke pokjens, welke de eerfte omtrent twee jaaren daar naar zyn gevolgt, bevat, te gelyk met het dagverhaal van ieder ziekte, door twee allérervarendfte Geneesheeren gefchreven, deeze befchryving word aldaar gevonden.
Maar dat vertrouwen, dat namentlyk naar de te werk geftelde inënting alle vrees voor de pokjens voor het geheele leven verdweenen is, is geweest, gelyk verfcheide naderhand vast gefteld hebben, dat alle ouderdom bekwaam is om de voorbehoedende inënting te beproeven, van de eerfte kindsheid af, tot de ouderdom toe. het heeft nochtans uit het vorige gebleken dat 'er fomtyds kwaadaartige pokjens op de inënting volgen, of wel. vry talryke, hoewel afgezonderde: maar om deeze te genezen is kunst nodig, nochte men kan van de gemélyke kinderen ligtelyk verkrygen, dat zy geneesmiddelen gebruiken, dat zo-de tandjens ter zeiver tyd met de pokjens komen, zoude 'er niet veele kwalen te vrezen zyn? verfcheide uitmuntende Geneesheeren hebben ten minfte de inënting voor het vyfde jaar des ouderdoms niet willen te werk ftellen, en wel voorzigtiglyk, zo my dunkt.
Het is wel waar, dat de waarnemingen der geloofwaardigfte
man-
(V) Rat. Medend. Tom. IX. pag. nóu.
HE KINDERPOKJENS.



S-H03. DE KINDERPOKJENS. 2pr
mannen aangehaald worden, dat de geene die de natuurlvke reeds gehad hadden op nienw door de zelfde ziekte aangS zvn maar het is ook zeker dat diergelyke wederkeering gebeurtLnaar de mentmg. of zy dikwerviger naar de inenting TCdVrToïin dan naar de natuurlyke pokjéft, zal de tyd k^nen leeren Se
^^^^^^^^^^ eTL^^
<?**«g op verfcheide mameren overwoLVThX^l ffl^ aanzien beeft ; dat het memTSiX^^ •waar van het eene vleid, en het ander wreed en fZf? door het eene met aangelokt te worden en door het ander nto ninZt
die ftorm fa alle„gs!iens wederi„Ted"ard zo da" S
byna vergat, maar ten tyde dat men te Parys teS
de, of men de mentmg aan zonde nemeLf verwernen heet
Het
aW Tralies veratiiT. „oftra atate de Infit. variol. Argum. pag, Vyfde Deel. pp



2q8 .tOE' KINDERPOKJENS. §.1403.
Het is bekend, dat voorzigtige mannen, die de inenting toegedaan waren, zeer veel aangetekent hebben, welke aanwezende zynde, wilden zy dezelve niet te werk ftellen, en wélke men by een vergadert kan vinden (d): onder deezé wilden zy vooreerst', dat .men nimmer de pokjens zWude inenten, wanneer zy op de zelfde plaats algemeen heerfchen, want alle vreesden zy ten hoogfte , dat zy de befmetting niet alleen door de inënting, maar ook langs een andere weg zouden ontfangen. waarom de ivydvermaarde Gaubius ook zorgvuldiglyk waarfchöüwt (<?), dat 'er geen algemeenheerfchende ziekte, veel minder de pokjens te Leyden heerschten , wanneer de inënting in een Adelyk jongeling beproeft wierd; welke nochtans van allerergfte pokjens gevolgd wierden.
Maar de regeering, voor het welvaaren der burgers wakende, verbied de inënting op de plaatfen, alwaar niemand de pokjens heeft, want men kan niet ontkennen, dat de pokjens door de inenting ontftaan, de befmetting verfpreiden. ik heb van te voren aangetekent, dat de etter van de ingeënte pokjens, een ander mensch toegevoegd, de pokjens voortgebragt heeft, en dat de befmetting op diergelyke wyze van deeze tot een derde is over gegaan, daar naar tot de vierde enz.; dus is dit negen malen beproeft geweest, met het zelfde gevolg, waar'uit men te regt heeft befloten, dat de befmetting door zo veele agtereenvolgende toevoegingen aan onderfcheide lichaamen niet vermindert, maar even werkzaam blyft.
Edoch te voren is bewezen geweest, dat een mensch, die uit de pokjens wederom, opftaat, offchoon hy wederom volmaakt gezond word, de befmetting nog geduurende eenigen tyd van zich
geeft,
00 Ibidem pag. .al 6. &c.
fcO Hollaadfche Maatfchappy Tom. II. pag. 321*



§.1403. DE KINDERPOKJENS. 299
geeft,. waar door hy andere, die de ziekte nog niet gehad hebben , kan befraetten. maar hoewel ik de tyd niet zoude durven bepalen , wanneer de befmetting ophoud zich te verfpreiden uit het menfqhelyk lichaam, dat van de pokjens wederom herfteld is, Zal ik eventWel zeggen wat ik hier omtrent in'het Therefiaanscb Collegie, waar over my de zorg, ten minfte'in'Zware ziektens is aanbevolen.
Het was daar ter plaatfe het gebruik, dat de geene die dè pokjens hadden van alle omgang met de andere geduurende zes weeken uitgefloten wierden , van 't begin der ziekte af te rekenen, in dit ruime gebouw worden hoge , wel doorwaaide kamers, in 't verfte van 't huis afgelege, bewaart: nochtans hebben 'er van den 23 Novembris 1749. tot den 10 April 1753. op welke tyd de laatfte ziek, is geworden, dertig de pokjens gehad, deeze ziekte heeft zich ten eenemaal ftil gehouden geduurende byna den tyd van drie jaaren. de 3 Julius 1753. word een Adelyk jongeling door de pokjens aangetast, waar van hy gelukkig genezen zynde, zelf verzogt heeft, om nog langer van de overige afgefcheiden te blyven ; want indagtig de vorige algemeenheerfching der pokjens, vreesde hy, dat hy andere zoude befmetten. hy heeft het verdriet der eenzaamheid ; geduurende drie maanden kloekmoedig verdragen , met die uitwerking, dat niemand zyner medeftudenten befmet is geweest.
In den jaare 1757. is de twee- en-twintigfte dag van OcTrober .een doorlugtig jongeling in dit Collegie door de pokjens; aangetast geweest, die van een ander de 21 November van het zelfde jaar, gevolgd wierd. zy zyn geduurende negen weeken van de andere afgezondert gebleven; nochte geen buiten deeze twee is befmet geweest, iemand zoude mooglyk kunnen geloven, dat het.getal der geene, die de pokjens nog.niet.gehad hadden , door de algemeenheerfching van de jaaren 1749 en 1750., byna uitgeput is geweest; maar 'er was zeker nog een
Pp 2 goed



300 DE KINDERPOKJENS. 5.1403.
goed getal overig gebleven, der geene die nog nimmer deeze ziekte hadden gehad, en jaarlyks gaan 'er verfcheide weg, naar hunne ftudien volbragt te hebben, die door de nieuw gekome, welke meestal talryker zyn, dan de weg gaande, vervangen worden, waarom wanneer de pokjens'in 't jaar 175,9. zeer fterk inde Stad heerschten, zy ook wederom op nieuw verfcheide in 'tTherefiaansch Collegie hebben aangetast; zo dat van de 26 Juliustot de 2 Januarius, drie-en-twintig de pokjens hebben gehad, eer de ziekte ophield, maar men moet opmerken, dat verfcheide van de geene die de Academie bezoeken, in'de Stad wonende, na hunne ouders gaan; waar door, wanneer de pokjens in de Stad zeer fterk heerfchen, gemakkelyk de befmetting hebben kunnen op zich laden, de ziekte is als toen byna geduurende tien .maanden in het Collegie ftil geweest, tot dat zy de 12 November en 2 December 1760. wederom aantastede, die de 3 Januarius en 1 Februarius 1761. van twee andere zyn gevolgt: degewoone voorzorgen gebruikt zynde, is de ziekte niet verder voort gekropen, in 't jaar 1763. de 14 Odtobris is een eenige door de pokjens aangetast geweest; die, van de omgang met de andere geduurende negen weeken verwydert zynde, is niemand meer befmet geweest.
Hier uit blykt, dat de geene die van de pokjens zyn genezen, nog vry langen tyd bekwaam blyven om de befmetting aan andere, die deeze ziekte nog niet gehad hebben, mede te deelen; maar de tyd, tot welke die bekwaamheid voort blyft duuren, offchoon zy de negen weeken misfehien niet fchynt te kunnen over duuren, blykt nochtans daar uit zo zeker niet, dat men tot heden toe iets zekers daar van kan zeggen.
Ik weet wel, dat de voorzorgen en vermaningen van de uitmuntende Kirckpatrick. die zeer wel en met de grootfte opregtheid over de inënting der pokjens heeft gefchreven, als ook die van-andere voorzigtige mannen, verzuimt worden, dewyl deinen.



$■ M^S-
DE KINDERPOKJENS.
301
enting .der pokjens.in alle- ouderdom,- jaargetyde, zelfs ten tyde dat de pokjens algemeen heerfchen, aanbevolen word. maar of zodanige raad voordelig zal zyn voor het menfchelyk geflagt, twyffel ik zeer het -voorbeeld van de vermaarde Leipziger Geneesheer, die het volgende bekend, maakt ons verfchrikt: ikheb dit jaar- vier ingeënt e gehad, en twaalf zieken door de natuurfake pokjens aangetast, van de eerfte heb ik 'er een verloren; van de laatje geen.een; offchoon.'er onder hun waren, die. door hunne kwaadjappigbeid volgens myn oordeel niet moesten ingeënt, worden Cf), de inenting is dierhalve op zodanige tyd gefchied, op welke de pokjens algemeen heerschten; het geene die, welke de inenting toegedaan waren, eertyds volftrekt afgekeurd hebben.
Dus heb ik kortelyk de rede aangehaald, welke my bewogen hebben, dat ik tot. heden toe niemand de inenting héb aangera-
(ƒ) De Haen Rat, Medend. Tom, IX, pag. 282..
PP 3
DE-



3oa
DE ALGEMEEN-
5-1404.
DE ALGEMEENHEERSCHENDE ZIEKTENS,
$. 14.04.. TT^dodi men moet boven alles aanmerken , -f-^ dat de ziektens 'der vloeibaare deelen tot na toe befchreven, offchoon Zy in naam , de meefle tekenen, en-eenige byzohderheid van uitkomst, dezelve aan een onvoorzigtige fchynen tezyn, nochtans in verborge eigenfchap, verfchynzelen, niet dan-door een ervarqne'opgemerkt, onderfcheide tyd van wasdom, Rilftand,' koking, fcheiding, uitwerking, uitkomst , vereischte geneeswyze, dikwils oneindig yerfchillen.
Tot nu toe is van de inwendige ziektens gehandeld, en derzelver verhaal en geneezing is omflachtig genoeg befchreven. nu volgd 'er, dat wy die verandering, welke fomtyds in de ziektens word waargenomen , onaf hankelyk van de eige en onverdeelbare eigenaartigheid der byzondere ziektens, maar van een andere, dikwils zeer verborge oorzaak, waar door het gefchied, dat de ziekte verfcheide menfchen aantastende, zeer onderfcheide is van een ziekte van dezelfde naam, welke men te voren waargenomen had, afhangende, in aanmerking nemen, dus is in de befchryving der koortfen $ 566. gewaarfchouwt geweest, dat de koorts of algemeenheerfchende, of aan den een of ander in 't byzonder gemeen is ; en §. 584. is gezegd geweest, dat de oorzaakeh der koortfen van gelyken in tweederlei verdeelt worden, te weeten, dat zy of een iegelyk byzonder zyn , of algemeen ,
of



§.1404. HEERS CTIENDE ZIEKTENS. 303
of aan veele gemeen, welke meesten tyd aan de lugt, het voedzel, de levenswyze toegefchreven moeten worden, van gelyken :is in 't verhaal der tusfchenpozehde koortfen vermaant geweest , dat de lente en kerfstkoortfen ten eenemaal onderfcheiden zyn , dat de gewoontens van deeze koortfen onderfcheiden zyn , de toevallen, uitgang, duuring, geneezing ten eenemaal anders.
Dus word de daagfche koorts (ziet §. 728.), onder de geduurige koortfen de allereenvouwdigfte-, haar begin , aanwas , UilRand, afneming in de tyd van vier-en-twintig uuren volbrengende, gemakkelyk geneezen, en volbrengt haar beloop zonder eenig gevaar, maar de zogenoemde Britfche daagfche koorts, zeer wel door Cajus Britannus befchreven , heeft een gr^te verwoesting aangeregt. de naam van beide de ziektens , als ook de tyd van derzelver beloop is dezelfde, maar de uitgang alleronderfcheidenst. de gemeene daagfche koorts is vm alle gevaarbevryd; de Britfche, welke ook zweetkoorts genoemd word, doode dikwils zeer veele binnen weinige uuren, en wierd door een fchielyke befmetting over geheele volkeren verfpreid. waarom zy ook nadethand de naam van daagfche pestkoort heeft verkregen, in beide de ziektens is het zweet tegenwoordig ; zagt in de gemeene daagfche koorts, de ziekte fehielyk door de fcheiding Ontbindende ; zo overvloedig in de britfche, dat zy een fterk mensch in weinige uuren geheel uitgeput; nochtans konde men het zweeten niet zonder levensgevaar bedwingen, ik heb een-algemeenheerfchend zydewe'e gezien, dat na de gewone geneeswyze deezer ziekte niet luifterde , en ook geene herhaalde aderlatingen konde lyden, maar, dat voor een overvloedig gebruik van verzagtende afkookzels, en ruime giften olieachtige middelen, gelukkiglyk geweeken is.
De pest zelve heeft zich fomtyds onder de gedaante van andere ziektens verborgen, wannéér de pest in 't - jaar dertièn van deeze eeuw, te Weenen woedde, hadzy dikwils het voor.
kO;



3°4 DE AL GEMEE N- .-$1404.
komen van het zydewée, een zinking, ontfteking der keel (a\ kort op kwamen 'er las-klieren, en pestkoöien, allerzekerfte"getuige van de pest te voorfchyn, en verzeld van <de •gewoonlyke toevallen. Sydenham (h) die met de uitérfte zorgvuldigheid den aart der ziektens onderzogt..heeft., waarfchouwt, dat wanneer eemge ziekte algemeen heerscht, de . tusfchen beide komende ziektens van de eigenfchap der algemeenheerfchende ziekte mededeelen, offchoon zy van dezelve uit haare eigene natuur geheel onderfcheiden zyn. dus b: v:. wanneer de pokjens algemeenheerTchen, hebben de tusfchenlopende geduurigekoortfen verfcheide toevallen met de pokjens gemeen, wanneer zy in 't tydperk d. r befmetting zyn, maar hebben niet de geene, welke de uitbotting en de verzweering der pokjens.verzeilen, dus tekent hy (<0 aan, dat het zydewée, (hy noemt het toevallig,)op de koorts gevolgd is, welke in 't jaar 167.5 heerschte; maar alle die geene die, het Zydewée hadden, hadden, wanneer de ziekte aankwam, pyn in *t hoofd, de rug, de lidmaten, welke de allerzekerfle en meest gemeene1 toevallen der als toen algemeenheerfchende ziekte waren, hy zegt nochtans, dat 'er een groote fcherpzinnigheid van verftand, en een alleraandagtigfte.waarneming nodig is om deziekie te kennen, op dat de Geneesheer, .wanneer hy dezelve ingezien heeft, terftond het gèftacht kan onderfcheiden , offchoon fommige der-onderfcheide merktekenen zo klein en teder zyn. dathy dezelve met geen woorden aan een ander kan uitdrukken.
De:in de geneeskunde waarlyk grooten Sydenham fcherpt dit menigmaal in, dat de Geneesheeren altyd aandagtig-moeten zyn op 'de algemeenheerfchende gefteldheid; ook wanneer zy andere ziektens behandelen, want zo dikwils. eenige gefteldheid verfcheide
00 Wiener Pestbefdireibung und'Infedtions ordnung, p. 245, 3 m -Sed. VI. Cap. I. pag. 3*7.3*8. ~ ™
\Q) Ibidem.



$.1404. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 305
de algemeenheerfchingen voortbrengt, zyn alle deeze zoorten van een ander geflacht dan die, welke, hoe wel zy volkome dezelfde naam voeren , nochtans door een andere gefteldheid voortgebragt worden Cd), het overheerfchende algemeen geftel namentlyk, oeffeut ook het gezag over de andere tusfchenlopende ziektens. want men moet aanmerken, dat, op wat jaaren derzelver onderfcheide foorten op een en de zelfde tyd heerfchen , zy alle, met de wyze, op welke zy beginnen, en met de toevallen der aanvalling overeenftemmen {e).
Tlippocmes (f) fchynt die verborge oorzaak der algemeenheerfchende ziektens ro Uiav genoemt te hebben, en de leerinT van Sydenham fraai te bevestigen, want hy fchryft aldus: maar hy moet de natuur van dusdanige ziektens kennen , hoe ver zy de lichaams krachten te boven gaat, en tevens ook zo 'er iets bovennatuurlyks in de ziektens is , deszelfs voorkennis leeren. edoch hy moet het onderfcheid der ziektens , geduurig over het gemeen heerfchende, terftond gade ftaan, nochte van de gefteldheid der tyd onweetende zyn. want aldus zal een iegelyk zich met recht over hem verwonderen , en hy zal een goed Geneesheer zyn. want hy zal ook die , 'die behouden kunnen voorden, veel beter kunnen behouden , dewtyl hy reeds lang te voren de geneeswyze van elke ziekte in 't byzonder overleed heeft enz.: van gelyken fcherpt hy elders (g) in , dat de Geneesheer terftond de algemeenheerfchende ziektens moet kennen, en de o-efteldheid van 't jaargetyde weeten.
Want alhoewel, gelyk naderhand §. 1408. zal gezegd worden, de oorzaak der algemeenheerfchende ziektens niet altyd uit de verandering van het jaargetyde kan gehaald worden,
„ _ noclv» ! 00 Seft. I. Cap. II. pag. 51. (V) Ibidem.
Cf) Prognoftic. Text. 4. Charter. Tom. VIII. pag.
Cg) ibidem pag. 687. & 3 3 '
Vyfde Deel. Qq



SoÓ DE ALGEMEEN. §.7404.1405.
nochtans (temmen zy alle toe, dat de Geneesheeren degevoeliege hoedanigheden van de lugt die ons omvangt moet overweegen, dewyl zy in deeze ziektens voor of nadeelig kunnen zyn. zo de veranderingen van het jaargetyde tydelyk op gezette ty~ den elkander volgen, 'er zagtaartige ziektens , en die gemakketyk te oor deelen zyn, ontftaan; maar wanneer zy ktva/yk gefteld zyn, kwaadaartige, en ontydefke , en moeilyk om te beoordeelen Kh). elders (/) herhaald hy dezelfde voorkennis : en voegd 'er aanHonds by: gelyk in Perinthien heerfchen. wanneer 'er iet aan ontbreekt, of de maat te boven gaat, of de blazing der winden , of ftilte, of het water, of de droogte, of hitte, of konde enz. edoch op verfcheide plaatfen haald Hippocratcs de ziektens aan, welke door de veranderingen van het jaargetyde, vooral de fchielyke , veroorzaakt worden, ja en hy tekent (kj het volgende aan : fommige natuur en gevoelen zich zoel of kwalyk in, de zomer, andere inde winter: aangezien de uitwerkingen van zodanige ziektens onderfcheide zyn, na mate de onderfcheide natuur van 't lichaam der zieke, blykt het, dat ook de jaargetyden in de geneezirgder ziektens aandagt verdienen.
6. 14O). X?n zy dus een geheel andere behandeling ' Ï2j der zes niet natuurlyke dingen vereifchen j feen andere geneeswyze, andere geneesmiddelen.
Aangezien dierhalve zo aanmerklyk onderfcheid in de ziektens van dezelfde benaming word waargenomen , wanneer deeze of «•eene algemeene gefteldheid heerscht, blykt het van zelf, d;t *ok de geneeswyze onderfcheide moet zyn. die ziektens dierhalve,
m Aphorism. VIII. Sedt. III. Charter. Tom- IX. pag. 0% <D Epidem. Lib. II. Text. V. Ibid. pag. 119. j$ Aphor, II. Seét. III» Ibid. pag. $>3.. ■



$.1405. I1EER5CHENDE ZIEKTENS. So^
ve, van Sydenham tusfchenlopende genoemt, waar over in 't vorige hoofddeel is gefproken geweest, vereifchen wel niet ten eenemaal dezelfde geneeswyze als de algemeenheerfchende ziekte zelve, welke op dien tyd heerscht, nochtans moet men altyd ook de byzondere aart van dusdanige algemeenheerfchende ziekte waarnemen, dus b: v: vereischt het zydewée meestentyds een ruime en herhaalde aderlating: maar zo de algemeenheerfchende ziekte niet zonder nadeel een ruime of herhaalde aderlating kan verdragen, zal een voorzichtig Geneesheer op zodanige tyd in de geneezing van het zydewée fpaarzamer zyn met de aderlating, voornamentlyk moet men opletten, langs welke wegen van het lichaam de natuur de ziekteftof naar de koking , uitjaagt; want als dan gefchied gewoonlyk hetzelfde gelukkiglyk inde tusfchenlopende ziektens, offchoon van de algemeenheerfchende onderfcheide. dus, wanneer de algemeenheerfchende ziekte gewoon is gelukkiglyk door een fcheidend zweet te eindigen, mag men het zelfde in het zydewée verwagten , dewyl die ziekte ook uit haar eige natuur fomtyds door het zweet ontbonden word. men zal dierhalve de zieke overvloedig warme, waterachtige , dunne dranken geven, welke het lichaam allengskens tot dat fcheidend zweet zullen bereiden, en eventwel nimmer nadelig zullen kunnen zyn in het zydewée te geneezen. dit heeft Sydenham (/) zeer voorzichtiggewaarfchouwt, wanneer hy over deeze ziektens handeld : in welk geval nu die geneeswyze niet moet te werk gefield worden; welke in dezelve vereischt word, wanneer zy ziektens op haar zelfs zyn , maar die eerder , welke de ziekte vsor zich vereischt, tvaar van zy nu toevallen zyn, tot welkers geneezing, zy alleenlyk maar ligtelyk te buigen is.
5-1406?'
(O Scft. VI. Cap. I. pag. 326.
Qq 2



Sc8 DE ALGEMEEN- -$.1406.
(j. 14.06. T~\e oorzaak van deeze verfcheidentheid is jLJ nochtans zo verborge, dat zy tot nog toe van geen gevoelig gebrek der zes niet natuurlyke dingen kan afgeleid worden.
Wat de Geneesheeren door de zes niet natuurlyke dingen verftaan, is reeds meer dan eens gezegd geweest, zo wel §. 586. alwaar de oorzaken der koortfen opgenoemt worden , als op andere plaatfen. maar het is geenzints te twyffelen, of door het misbruik der zes niet natuurlyke dingen kunnen ziektens voortgebragt worden, en wel zodanige , welke verfcheide menfchen te gelyk aantasten, zo het zelfde gebtek in fpys, drank, enz., aan verfcheide menfchen gemeen geweest, dus b: v: by gebrek van levensmiddelen, in de belegerde fteden, door 't gebruik van tarwe door de fchimmel bedurven , het gebrek van groente, het drinken van ftinkend water, en diergelyke oorzaken , ontftaan onderfcheide ziektens, die veele menfchen aantasten, zo zy aan de zelfde oorzaken onderhevig zyn geweest, nochtans word uit deeze gebreken der niet natuurlyke dingen, begrypt men dat verborgene niet, dat de overige ziektens tot zyn aart, volgens de gewoonte van algemeenheerfchende ziektens , overhaalt, want die geene, die op de zelfde plaats woonen , en beter voedzel kunnen gebruiken, blyven van deeze ziektens bevryd. dus worden de gemeene Soldaten, en het arme gemeene volk in de belegerde "fteden, door het gebrek aan levensmiddelen, door ziektens aangetast, terwyl de Officiers en ryke Burgers , noch vry gezond zyn. ja, terwyl de belegerde allerlelykst aan zodanige ziektens leggen, leven de belegerde, zo zy maar goed voedzel in overvloed hebben.
llippocrates (ni) heeft voorzigtiglyk het volgende gewaar-
fchouwt,
.(/») De Natur. Homin. text. a. & 3. Charter. Tom. III. pag. 131»
\



5.1406. IIEERSCHENDE ZIEKTENS. 309
fchouwt: de ziektens ontftaan gedeeltelyk wel uit de levénsiüyze, maar ook gedeeltelyk uit de lugt, door welke in te ademen wy Ieven. daar op befchryft hy op wat wyze de algemeenheerfchende ziektens van de andere kunnen onderfcheiden worden : maar men moet de kennis van beide op deeze wyze verkrygen. wanneer veele menfchen op de zelfde tyd door de zelfde ziekte worden aangetast, moet de oorzaak voornamentlyk toegefchreven worden aan het geene dat in dezelve het algemeen ft e is, en het geene wy alle gebruiken, maar dit is, het geene zvy door de inademing na ons halen, want dat de levenswyze van een iegelyk de oorzaak niet is, blykt reeds daar uit, dewyl de ziekte doorgaans alle aantast, zo wel jongelingen als oude lieden, zo wel vrouwen als mannen , de dronkaarts zo zvel als de matige, zo wel de geene, die gerften meel eet en, als de geene die zich met brood voeden , en zo zvel de geene die zich veel, als die zich weinig oefenen, dierhalve is de rede niet aan het voedzel toe te Jchryven, dewyl zy alle, zvat foort van voedzel zy ook gebruiken, door de zelfde ziekte voorden aangetast, waarom hy vermaant, dat de levenswyze in byzondere ziektens, zo zy gebrekkig is, kan befchuldigt worden, maar wanneer de ziekte- een geheel volk aantast, moet men de menfchen vermanen , dat zy de voedingszvyze niet veranderen, dezvyl zy in 't geheel de oorzaak der ziekte niet is. dat zy maar alleen zorg dragen, dat het lichaam niet opzwelle, en zeer dun worde, allengskens de fpys en drank, zvelke zy gewoon zyn te gebruiken, verminderende, want zo iemand fehielyk zyne voedingszvyze verandert, is 'er gevaar, dat 'er iets door de verandering in het lichaam vernieuwt worde («).
Het blykt dierhalve, dat Hippocrates niet gewilt heeft dat men de voedingswyze zoude veranderen, wanneer de ziektens algemeen heerfchen; maar dat hy de matigheid alleen maar aangeprezen
(«) Ibid» text. 4. pag. 130»
Qq 3



3io D|E7 A L G E M E E N- $. r4o6Y
zen heeft; welkers nuttigheid Hopt getrouwe waarnemingen be\cstigt word. Cajus Britanvus (o) Heeft v::st gefteld, dat de Britten, aangezien zy lief hebbers zyn van ten vuile en van verfcheide fpyzen voorziene tafel, meer dan dc andere, en byna alpeen door die zweetkoorts zyn ifitgètifa geweest; ffttuigtons dit pestjaar, dat voor de buitelanders niet fchadelyk is gezveest, en %eene van ons zo zeer gedrongen heeft en weg ge/leeft, a/s de gee-ne die zvel gemest waren, en aan de ledigheid en rust door hun hoger fiaat over gegeven, zvant dat ellendige en honger lydende gemeene volk, dojr den arbeid in de oorlog en vrede verhard, heeft zy of geheel niet aangetast, of zonder groot nadeel of gevaar, el-' deis (p) tekent hy aan, dat zy de Schotten, aan ditEiland vast zynde, en de Franfchen, die toen ter tyd afgezonden waren, geheel niet aangetast heeft.
By een andere gelegentheid, §. ir. is de volgende voorftelling van Galenus (q) aangehaald geweest: ons lichaam als tot de ziektens voorbereid zynde, ontfeekt iets uitzvendig aankomende koorts, het geene uit zich zelve in 't geheel geen zware ziekte zoude voortbrengen enz.; en om de gefleldheid van het lichaam word ieder van deeze, tiict de oorzaak, maar de gelegentheid der ziekte, edoch deeze oorzaaken heeft men mor af gaande oorzaaken genoemt. waarom de misflagen in de voedingswyze begaan, het lichaam wel kunnen voorbereiden, op dat het ligtelyker en zwaarder door een andere gelegentheid gevende of opwekkende oorzaak aangedaan worden; maar zonder deeze, nimmer alleen de algemeenheerfchende ziekte zullen verwekken, zo b: v: iemand zich op zodanige tyd van het jaar zeer erg dronken heeft gedronken, op welke geene derdedaagfche koortfen aanwezende zyn, zal hy de derdedaagfche koorts niet krygen; maar onder een "andere gefteldheid , wanneer de derdedaagfche koortfen algemeen heerfchen , zal hy ook door een in de levenswyze ligtere begaane mis-
- flag
Co) De Ephem. Britann. pag. 62* C/0 Ibid. pag. 40.
(q) Comment. IV. in Hippoc. de viflu acut. Charter. Tom. XI. pag. 178.



§.i4oó\ IIEERSCIIENDE ZIEKTENS. 'Jf&3ji
flag door deeze ziekte aangetast worden, waarom Ga/enuskej volgende vast geftelt heeft (r) : men moet altyd hier van indagtig zyn, geduurende deeze geheele rede, dat geen oorzaak, iets zonder bekwaamheid van het lichaam, uit kan werken; onderzints zouden alk, die des zomers in de zon verkeer en, de koorts krygen, gelyk ook die zich meer dan behoor lyk is beweegen, of gram worden , of droevig zyn. want anders zoude een iegelyk omtrent het op'/laan der kondfler ziek worden, of aan de pest fterven. intuslchen is 'er geen.zo wrede pest geweest, die alle.tot den laatften man verflagen heeft: want veele, offchoon zy geduurig door de befmetting der pest aangeblazen wierden, zyn bevryd gebleven; in welke dierhalve die voorbereiding niet was, om aangedaan te kunnen worden, in het vorige hoofddeel is aangetekent geweest, dat de geene die eens de pokjens hebben gehad zo veranderen, en gefteld blyven, dat zy ter nauwer nood wederom op nieuw door de zelfde ziekte kunnen aangetast worden.
Men kan dierhalve befluiten, dat die opwekkende, of voorttrekkende oorzaak, niet in het misbruik, of het gebrek der zes niet natuurlyke dingen te zoeken is; maar dat zy veel duidend' r is ; zo dat de allergeoelFcndfle Geneesleercn dikwils bekend hebben, dat zy die verborge oorzaak der algemeenheerfchende ziekte, welke zich alleenlyk maar door haare uitwerking op het menfchelyk lichar.m te kennen geeft, terwyl haare eige en byzondere aart onbekend blyft, volflrekt niet kenden, daarom heeft Sydenham (s), dat zy alle ver geeffche moeite doen, die de redenen der onderfcheide koortfen van de ziekelyke oorzaak in het menfchelyk lichaam vergadert, afleiden: want het blykt duidelyk, dat ieder een die zich ook zeer wel bevind, zo hy fommige van onze plaatfen bezoekt, binnen eenige dagen door de aldaar heerfchende koorts zal aangetast voorden, maar het is nauwlyks te geloven dat eenige klaarblykelyke verandering van de lugt in zo korten tyd in defappen van de voorzeide man zal indringen.
Dat
Cf) De Febribus Lib. iL Cap. 6\ Charter. Tom» VII. pag. u&» 05 Se<a. I. Cap. 2. pag. 51.



3r2 -DE- A L G E M EEN- § 1406.1407.
Dat verborge algemeenheerfchende , gelyk gezegt is geweest, verftoort de orde' der tusfchenlopende ziektens, en dwingt de Geneesheeren, de genezing deezer na den aart der algemeenheerfchende ziekte te buigen, maar in de zwaarfte der algemeenheerfchende ziektens, de pest namentlyk, zwygen alle de overige gewoone ziektens, en zo 'er mooglyk de eene of andere voor clen dag komt, eindigt zy altyd in de pest. dit leestmenbyTlucydickm (O, wanneer hy de pest der Athenienfersbefchryft, waar door hy zelfs ook is aangetast geweest, en gelukkiglyk van dezelve genezen, maar tevens tekent hy het volgende aan: maar het fchynt dat geen lichaam tegen de ziekte hef and is, zvat de üerkte of zwakte aangaat, maar zy zyn alle te niet gedaan,zvat Icvenswyze zy ook lot de genezing gelruikten. men leest diergelyk van die pest, welke in 't jaar 543. te Conftantinopolen heeft geheerscht O), het geene al wel overwogen zynde, zal het blyken, dat de natuur en eigenfchap der algemeenheerfchende ziek-, tens niet van eenige gevoelig gebrek der zes niet natuurlyke dingen kan afgeleid worden.
(j. 1407. T7n nochtans word zy begrepen door het H/ aan veele gemeene lyden, door de moog-, lykheid der verwyding en de uitfluiting door de wind of het vuur, zich in de lugt op te houden.
Dewyl de algemeenheerfchende ziektens gewoonlyk een vry groot getal menfchen te gelyk aandoet, offchoon zy een onderfcheide levenswyze houden, daarom heeft men te regt de oorzaak in dat geene gezost, dat aan alle gemeen is, en het geen niemand kan ontbeeren,' namentlyk de lugt. waarom Hippocrates vast geftelt heeft O) : maar dat wanneer eenige ziekte alge0 meen
(0 Lib. II. Schulz. Hiftor. Medic. pag. i38. & feq.
00 Freind Hiftor. of Phyfic. part. 1.. pag. Hl- £ ^
00 De Natura Hom. texta IV. Charter. Tom. III. pag.



&-.i4ojr. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 3I3
meen heerscht, de oorzaak niet in de levenswyze te zoeken is, maar duidelyk in de lugt welke wy inademen te vinden is, en dat dezelve zekerlyk een uitwerping van de ziekteftof uitoef ent. waarom hy, gelyk in 't vorige hoofddeel is gezegt geweest, niet gewilt heeft , dat men in de voedingswyze iets zoude veranderen, maar, op dat de lugt zo weinig mooglyk invloed hebbe op 't lichaam, en dezelve ten uit erft e van het lichaam vervreemt worde, moet men zorg dragen de plaatfen van de landen, in welke de ziekte heerscht, zo veel het doenlyk is te veranderen, maar aangezien niemand zonder ademhaling kan leven, blykt het, dat hier alleenlyk maar over het vermyden van de lugt met ziekteftof bezwangert, gehandelt word. Galenus (x) de onderfcheide oorzaken der ziektens opnoemende, heeft niet willen toeftaan dat de algemeenheerfchende ziektens door de voedingswyze ontftaan , maar dat derzelver oorzaak in de lugt hangt, want wy lopen de andere oorzaken niet al te maal te gelyk te gemoet, nochte zyn aan dezelve den geheelen dag onderworpen; maar de lugt alleen doet alle uitwendig aan, en word door alle ingeademt. hedendaagsch , ftellen de Geneesheeren vry eenparig vast, dat de oorzaak der algemeenheerfchende ziektens in de lugt zit.
Dit gevoelen word voorts bevestigt, door demooglykevermyding. want die op het eerfte gerugt der aannaderende pest van plaats zyn verandert, en ver van de befmetting hebben geleeft, zijn, gelijk bekend is, bevrijd gebleven, maar ook hebben de waarnemingen geleerd, dat die geene, die zich in hunne huizen hebben op gefloten, van alle famenleving met de menfchen verwij-
O) Comment. ï. in Lib. I. Epidemie. Charter. Tom. IX» pag. a.
Vyfde Deel. Rr



3f4 DE ALGEMEEN. £1407.
wydert, van de pest bevryd zyn gebleven, men kan meer diergelyke gevallen Q)leezen, in welke de menfchen,eerst bezorgt, om alles, tot liet leven nodig, te vergaderen ; zo dat men , geduurende de geheele tyd, dat de ziekte woedde, niets van hun hoorde, deeze algemeenheerfchende ziekte een einde genomen hebbende, wierd 'er niemand uit dit geflacht vermist, wanneer de pest in de jaaren 1718 en 1719 in de ftad Aleppo zo fterk woedde, dat 'er inde tyd van zes maanden tachtig duizend menfchen ftierven , zyn de Engelfche familiën, in hunne huizen opgefloten, bevryd gebleven, dus zyn ook de collegiè'n door deftudeerende jeugd bewoond-, en de kloofters, voor het grootst gedeelte van de pest bevryd gebleven, op andere tyden de pest van gelyken in Aleppo woedende, blyven de Europeanen, in hunne huizen opgefloten, van alle zamenleving met de overige verwydert vry van de pesr, terwyl de Mahometaanfche inwoonders , door'de inftelling van hunne geloofs belydenis, gelovende, dat *er een nootlottige nootzaaklykheid is van alles wat gebeurt, geene de minfte voorzorg willen gebruiken ; en by hoopen fterven. de voorzigtigfte nochtans , onttrekken zich onder, voorwendzel van het graf van Mahomet uit God vrugt te gaan bezoeken , aan het gevaar der befmetting. fommige onder hun , hebben gewilt, dat de Europeanen door eene byzondere eige gefteldheid minder door de pest worden aangetast; maar het heeft door zekere waarnemingen gebleken, dat de gebore inwoonders van dit land , zo zy zich gelyk de Europeanen opfluiten ^ het zelfde voorregt als zy genieten; en dat in tegendeel, wanneer de Europeanen, deeze voorzorg verzuimen, ofte laat in 't werk ftellen, of zich op ftraat begeven, eer dat de pest heeft opgehouden, zy even eens
be«
(j) Lobb of the Plague pag. 4J. &c>



§;i4c7. HEERSCHENDE ZIERTENS. " 315
befmet worden als de overige, maar de voorzorgen , welke met goed gevolg worden gebruikt, om de befmetting der pest te ontwyken, kan men leezen (z).
Het is wel waar, dat men by dezelfde Schryver leest, dat de aldus opgeflote Europeanen , des avonds in het bovenfte van '| huis, dat plat is, met hunne gebuuren , van gelyken opgefloten, fpreeken, ja, dat zy te zamen met ope vengfters fpreeken en dus zoude het fchynen, dat men daar uit kan befluiten, dat de befmetting der pest niet in de lugt zit; dewyl als dan zodanige opgeflotene , in een befmette ftad wonende, dezelfde lugt met de overige Burgers inademen , en hun gantfche lichaam rondsom door de bovenfte lugt word aangefpoelt, en eventwel niet befmet worden.
Maar men moet aanmerken, dat deeze zamenlpraaken alleen maar in het bovenfte gedeelte van het huis gehouden worden, en dus de befmetting uit de lichamen der aan de pest leggende uitwaasfemende, door de geheele dampkring verfpteid word, en door al de benedelugt, als afgefpoeld word, en dus krachteloos, gemaakt, het is bekend, dat de alleirfcherpfte vergiften , door veel water afgefpoelt, onfchadelyk worden, dus fchynt het vergif der pest, voornamentlyk daar ter plaatfé het allërfchadelykst te zyn , alwaar het opgehoopt en overvloedig1 is , veel minder fchadelyk, alwaar het afgefpoeld en weinig is. dit gevoelen word door veele proefondervindingen bevestigt: wanneer 'er diepe putten gegraven worden , die lang gefloten en verlaten waren geopent, zit 'er fomtyds zo dodeiyk vergif iu deeze beflote lugt, dat zy de geene die onvoorzigtiglyk in zodanige, putten dalen, op een oogenblik doed fterven. maar wanneer de in'dusdanige putten bevatte lugt fehielyk door etn
hand-
OO RutTel. the Natural. Hiftor. of Aleppo pag. 250. 262. (aj Lobb of the Plague pag. 45.
Rr a



316 DE ALGEMEEN-
handgranaat uit dezelve verdreven word, is alle gevaar verdweenen, nochte de geene die in de nabyheid zyn , komt eenig kwaad over' door de uitgejaagde lugt. wanneer de koopmanfchappen-, uit befmette landen aangebragt, op de plaatfen, tot dit einde gefchikt, bezien worden, worden de pakken los gemaakt, de koopmanfchappen in dezelve bevat, worden uit elkander en dikwils langen tyd in de opene lugt gelegd , op dat al de befmetting ia dezelve vervliege, en met de onmeetbare zee der dampkring vermengt, en afgefpoelt, krachteloos gemaakt worde, want ten zy dit gefchiede, zoude door 't bezigtigen, zelfs der koopgoederen, uit verdagte plaatfen aangebragt, en derzelver zuivering het vergif der pest wyd en zyd verfpreid worden, waar uit de reedsaangehaalde Schryver (bj befloten heeft, dat de befmetting, uit het lichaam, door de pest befmet, uitwaasfemende , wanneer zy door de lugt verfchreid word , dusdanig in korten tyd afgefpoeld word dat zy het vergif verliest, waar uit hy ook befloten heeft ' (c), dat het niet nootzaaklyk is , dat men pesthuizen , drie of vier mylen ver gelegen, bouwd, maar een veel kleinder afftand, zo voor de algemeene zekerheid, als voor 't gemak der zieken , genoegzaam is.. .
Edoch hy heeft een ieder die de pest heeft aangemerkt , ars zo veel bronnen, waar uit de hefmetting uitwaasfemt (d). dierhalve dat zy overvloediger in de lugt, bet naaste by de zieke gelegen, zal zitten, en op een plaats aanmerklyk verwydert, zo afgefpoelt zal zyn, dat zy geen nadeel meer doen kan..
Waar uit ook word begrepen, dat , het getal der zieken aangroeiende, de hoeveelheid der befinetting aldus kan vermeerderd worden, dat zy de lugt meer vervult, en dat zy dierhalve door * liet
(b) Lobb of the Plague pag. 4> (S Ibid. pag. 46. CjO Ibid. pag, 42..



$.1407. HE ERSC HENDE ZIEKTENS. 317
het voedzel der befmetting dezelve ook tot een verder afftand befmettelyk maakt, dit zal voornamentlyk plaats grypen , wanneer dat befmettelyke niet terftond evenredig door de lugt verfpreid word, maar op een zekere plaats in de dampkring vergaderd blyft, of te voren verfpreid, ten laatfte byeen vergaderd word. wy weeten dat de lugt by aangenaam, warm, droog weder, veel water inhoud, maar het geene verfpreid is. dit leeren deallerverdikfte olie van vitriool, ysachtige genoemd , de alcalifche zouten door het allerfterkfte vuur tot kalk gemaakt, het ammoniac zout, zee zout enz.; welke alle ook aan de droge warme lugt bloot gefteld , vochtig en zwaarder worden; nochtans vertoont zich in zodanige aangename warme lugt, geheel geen water, maar zo dit water in de wolken word vergadert , eerst evenredig verfpreid zynde, word de aangenaamheid van de lugt geftoord , en valt onder de gedaante van réegen , fneeuw en hagel ter neder, maar ook de in de lugt vergaderde wolken, welke ook vry digt zyn, ja zelfs zwart, worden wederom op nieuw ontbonden, zonder dat 'er reegen, hagel of fneeuw valt, en deeze verdwynende, keerd de fraaije aangenaamheid wederom, het blykt dus, dat zich aldus veele dingen in de lugt kunnen vergaderen, en vergaderd zynde, wederom op nieuw kunnen ontbonden worden, en verdwynen. zo de befmetting in de lugt verfpreid, aan het water in de lugt vast hangt, en met het zelve tot wolken gedwongen worden , zal het vergaderde wederom op nieuw kunnen benadeelen, het geene te voren verfpreid zynde, krachteloos gelooft wierd.
De geneeskundige waarnemingen fchynen dit te bevestigen. ten geloofwaardig Heelmeefter getuigde, dat hy waargenomen had. dat in de hefmette plaatfen geen vogels vlogen ; maar dat hoven deeze plaatfen een nevel gedreven• heeft, zelfs by helder zveder (e). maar die zelfde Schryver, is in 't midden der maand September, op.den middag, wanneer het geheel fchoon weder was, ineenfteedie irezaan, geduurende drie maanden gefloten geweest zynde ; al~ J b & waar
&) Schreiber de Pcftilentia &c. pag. 6.
Rï 3



3i8
DE ALGEMEE N-
S-140.?.
waar hy een jongeling die reeds dood was, gezien heeft niet een pestkool; en hy heeft een dergelyke nevel opgewerkt, dat deeze altyd aanweezende geweest was, hebben de inwoonders en wagters getuigt (ƒ), het is zeer waarfchynlyk, dat de befmetting in zo danige nevel vergaderd op dit fteedje heeft gelegen , welke door de lugt verfpreid, mooglyk krachteloos wierd gemaakt, en wederom vergaderd, aan een redelyk ver afgelege plaats nadeel heeft toegebragt: want de. menfchen die op fommige moerasfige plaatfen woonden, na by gelegen aan de bej'mette plaatfen , leefden onbefmet y in tegendeel zyn 'er plaatfen geweest, ver van de befmette plaatfen afgelegen, gelyk ook in de hoogte gelegen, welke door dezelfde kwaal aangetast wier den , de plaatfen tusfchen beide gele-
fen, in 't minfle niet gehinderd zynde. de eertyds zeer vermaarde ïoogleeraar in de hooge fchool en Lyfarts te Weenen , Sorbait (g), getuigt, dat men ten tyde van de pest verfcheide blaauwe, vuurige bolletjens in de lugt heeft gezien: ja op den twintigfte October zyn dusdanige bollen tusfchen ligt en donker nedergevallen; waar door de lugt zodanig verhit is geworden , dat het de geene die uit de vengfters zagen, toefcheen, als of zy hunne hoofden in een geftookte oven geftoken hadden , het geene tot laat in de nagt geduurt heeft, wanneer men de ftervende een kaars in de hand gaf, heeft men uit hun mond een donker blaauwe damp zien uitademen, een allerbest Paftoor, die daaglyksch verfcheide die aan de pest leiden, moest bezoeken, heeft aangetekent, het geene hy by de zieken waargenomen had , en getuigt: dat hy in de ftookpiadtfen van zodanige befmette dikwils een blaauwe rook heeft waargenomen ; waarom Iiy de vengfters door de Opzigters hebbende doen openen, fehielyk een falpeterigpoeder in een papier bevat, heeft doen aanfteken ; waar door hyJie blaauwe damp , welke by gevolg ten hoogfte vergiftig ivas, door de geopende vengfters heeft
liit-
CO Schreiber de Peftilentia &c. pag. 6.
%g) Confil, Medic, de Vienn. pag, 13,7 i^o»



§.1407. HEE-RSCHENDE ZIEKTENS. 319
uitgejaagt. (*). by zelfs naderhand door de pest aangetast, heeft, naar eenig middel gebruikt te hebben , niets uitgebraakt als een blaauw water, door welkers ftank , een van de huisbedienden aangetast , terftond ziek is geworden, en door het gebruiken van braak-wynfteen genezen is. dit alles fchynt te overtuigen, dat het nadeeligedat.de algemeenheerfchende ziektens voortbrengt, in de lugt zit, en zich fomtyds aan andere tekenen laat kennen, dus heeft men in de pest te Oczakow waargenomen, dat de werktuigen , welke een Heelmeefter gebezigd had, zo blaauw en zwart zyn geworden, als of zy. met fterk water doortrokken waren, ja Hat meer is, de zilver e greep van een degen , welke geduurende de gantfche tyd der pest aan de want in een tent had gehangen, is zwartachtig geworden (li).
De vogels fchynen die befmetting, in de lugt zittende, te ge« voelen en te ontvlugten, waarom zy menigmaal in 't geheel ten tyde der pest niet vliegen, gelyk een weinig te voren, is gezegd geweest, dit bevestigd Sorbait door zyne waarnemingen (i), en tekent aan, dat de leeuwrikken zo menigvuldig in Oostenrykten tyde van de lente, geheel niet te vinden zyn geweest; de huisvogeltjens, voor de vengfters, in de kooijen opgefloten, ftierven alle. hy heeft buiten dat opgemerkt, dat 'er driemaal meer befmette ftierven j zo dikmaals het weder vochtig was * dan wanneer het helder en droog was. want de befmetting uit zo veel befmette nitwaasfemende , word veel moeilyker en langzamer door de dampkring verfpreid, wanneer het weder vogtig is; gelyk men aan de rook, uit de fchoorfteenen opklimmende., gewaar kan worden, wanneer dierhalve de aan ons nabuurige lugt, met deeze befmettelykheden vervult is, en zy niet door de dampkring
ver- -
(*) Oêfopus Epulaus &c. pag. 413."' (70 Schreiber de Pellilentia pag. 75CO Confil. Med. dcPette pag. 34. tf.



tzo DE ALGEMEEN- $ 1407.
verfpreid worden, maar byeen vergaderd blyven, en langen tyd boven de befmette plaats blyven hangen, als dan vermeerderd het getal der zieken, maar op zodanige tyd van. het jaar dtüfcj ken de menfchelyke lichamen het vogt uit de nabuurige lugt: want de geheele oppervlakte van het lichaam, zo wel inwendig als uitwendig, even eens in als uit te waasfemen , heeft Kaau (k) breder beweezen. maar dat ook de lugt zelve het lichaam in grote menigte ingaat, en zeer vast met de vloeibare en vaste deelen vereenigt word, weeten wy, uit de proefondervindingen van de zeer vermaarde Hales geleerd, dat ook in de hoornen b: v: van oude herten, een overgroote menigte lugts bevat word, en daar door de fcheikunde uitgehaald kan worden, dus heeft Hippocrates (l) allerwaaragtigst gezegd: de lichamen der menfchen en der everige dieren worden met driederlei voedzel gevoed; welkers namen deeze zyn: dejpys, de drank en de geest, edoch wat Hippocrates door geest verftaan heeft, blykt uit het geene terftond op dezelfde voorftelling volgd: en de geesten die in het lichaam zyn, worden winden genoemd, maar die daar buiten zyn, lugt. welke het voornaamfle zynde dat het gebeurt, en derzelver oorzaak en bef ierder, fchynt dierhalve waardig te zyn deszelfs kracht na te fpeoren enz. want wat gebeurt 'er eindelyk zonder deeze P of wie is zonder dezelve? of by wie is zy niet tegenwoordig? naar dat Hippocrates dit verder uitgelegd heeft, befluit hy eindelyk (m): dat de ziektens byna van niets anders immer kunnen ontftaan, dan van de lugt, dewyl zy, of overvloediger , of weiniger, of ook volder, of ook met ziekelyke befmettingen doortrokken, in het lichaam is gegaan, dewyl dierhalve de lugt ook in onze vloeibaare
dee-
(f) Perfpirat. Di&a ïïippoc. &c. pag. 184» &feq. CO De flatibus Cap. II. Charter. Tom. VI. pag. 274. <0 Ibid» pag. ft 15.



$.1407. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 321
deelen ontbonden zit, en vast groeit niet onze vaste deelen, begrypt men ligtelyk, op wat wyze de befmetting, in de lugt zittende, te gelyk met dezelve door alles heen kan dringen, en het geheele lichaam ontroeren, maar ook laten de inzuigende aders gemakkelyk het water toe dat in de lugt zit, gelyk de waterweegkundige proefondervindingen leeren; namentlyk, dat de lichamen in een vogtige lugt in de balans zwaarder worden ; daarom fchynen de ziekelyke befmetzelen niet alleen om de verminderde uitwaasfeming, maar ook door de vermeerderde inwaasfeming , in het lichaam te komen, en de gezondheid te kunnen verftoren. Dit fchynt voornamentlyk te vreezen, zo de aldus befmette lugt, door geene winden beroert, lang op een en dezelfde plaats hangen, gelyk een weinig te voren gezegd is geweest, dat dit in de belegerde fteden waargenomen is, wanneer de pest heerschte, en het zelfde is in andere algemeenheerfchende ziektens waargenomen geweest. Forestus (n) befchryfteen ziekte der keel, die in den jaarei557. in de maand Oétober algemeen begon te heerfchen, te Alkmaar gantfche geflachten aantastende , en binnen twee of drie weeken over de twee honderd menfchen wegfteepende. deeze ziekte ontftond als dooreen zekere wind, welke geduurende eenigen dagen door dikke en jlinkende nevels vooraf zuaren gegaan, zo fehielyk infuipende , dat duizenden van menfchen byna op een cogenblik door dezelve zyn aangetast geweest, deeze ziekte, welke hy kwaadaartige zinkingachtige noemt, heeft hy naar.'t leven befchreven, aan welke hy ook bekend zelfs gelegen te hebben, het was niet zonder reede, dat deoorfprong van deeze algemeenheerfchende ziekte toegefchreven wierd aan een ftinkende nevel, welke geduurende eenige dagen op de ftad Alkmaar lag. hier uit blykt de reede, waarom de Geneesheeren dikwils van de fterke winden de verbetering der befmette lugt verwagten ; namentlyk
wan-
00 Lib. VI. Obfervat. I. Tom. I. pag. 188. yyFDE Deel. Ss



3*a DE ALGEMEEN- 5.1407.
wanneer die befmetting verblazen kan worden, welke in de lugt byeen vergadert zit; waar over wy nu zullen fpreeken.
Door de wind. Verülamius (0) heeft het volgende vastgeftelt: de wind is niet vervreemt van de\bewoge lugt, maar is zelfs de bewoge lugt. maar de bewoge lugt voert alles met zich wat zy bevat, want de wind is , gelyk Hippocrates {p) gezegd heeft , een vloeijing en uitflortingvan de lugt. daarom heelt de zeer vermaarde Hofman te regt gewaarfchouwt (q), dat geen wind eenige eigenaartige hoedanigheid en kracht bezit, ten zy, welke van de natuur der plaats, waar uit zy ontftaat, als ook van de aart van de lugt waar door zy gaat, moet afgeleid worden, in welk gevoelen hy de toeftemming van Hippocrates heeft (r) ; die, over de winden handelende, het volgende vastgeftelt heeft: maar om de legging der landen en plaatfen, door welke zy na eenige landfchappen komen, zyn zy onderfcheiden, en zyn kouder, wanneer vochtiger , droger, ziekelyker en heilzamer, maar daar van hangen in onderfcheide landen de onderfcheide uitwerkingen van een en dezelfde wind af. dus heeft Verülamius gezegd (s): de zuide wind is by ons (Engelfchej regenachtig, maar in Africa helder, mafir groote hittens toezendende, niet koud, gelyk fommige gezegd hebben : zy is nochtans vry heilzaam in Africa. maar de zuide wind, is voor ons, zo zy langen tyd zonder reegen, gewaaid heeft, zeer hefmettelyk. door de wind dierhalve, dat is, door de bewooge lugt, kunnen oneindig veel dingen, van de eene plaats na de andere, en dat wel zeer afgelegen, vervoert worden, want al het geene uit de geheele oppervlakte der aarde, van levendige ofdoo-
de.
00 Bac. Verulam. hiftor. ventor. Oper. Omn. pag. 497. (jO Lib. de Flat. Cap. II. Charter. Tom. VI. pag. 214. Ca) Opufc. Phyfic. Medic. Tom. I. pag. 27. (r> De viftu acutor. Lib. II. Cap. II. Charter. Tom. VI. ^464. (O Hiftor. ventor. Oper. Omn. pag. 450.



§.1407. HEERSCHE NDE ZIEKTENS. 323
de dieren, planten, mynfloffen, van zelf, of door de kunst uitwaasfemt, word in de lugt uitgeftort, en kan door derzelver beweging overal heen verfpreid worden, het geen de zvydberoemde Boerhaave over het geene dat in de lugt vermengt hangt, gefchreven heeft 00, verdiend wel gelezen te worden.
Waar uit het fchynt, dat de winden voor en nadeelig kunnen zyn. zy zullen voordelig zyn, zo zy dat nadeelige, dat oorzaak is van de algemeenheerfchende ziektens, verblaazen, en dusdanig door de geheele dampkring verfpreiden, dat het in een overgroote wydte verdeelt, minder nadeel toe kan brengen , of ten eenemaal krachteloos word gemaakt., gelyk van te voren is gezegd geweest, zy zullen nadeelig zyn, zo zy dat nadeelige, niet verfpreid zynde, maar vergaderd blyvende , van de eene plaats na de andere vervoeren, de algemeenheerfchende kwaal zal wel verminderen ter plaatfe alwaar zy 't eerst geweest is; maar zy zal aan een andere plaats, waar na toe zy gevoert word , medegedeeld worden ; ten zy dat zy op deeze reis in de overgroote ruimte des dampkrings zodanig verdunt worde, dat zy minder nadeel toe kan brengen, of door eenige andere reede krachteloos worde gemaakt, de geneeskundige waarnemingen zullen beide de uitkomften bewyzen.
Intusfchen zal men dit goed altyd van de wind kunnen verwagten, dat het nadeelige algemeenheerfchende ter plaatfe, at» waar het zich bevind, door de bewooge lugt vermindert, en het geene dat in de lugt aan verrotting onderhevig is, zogemakkelyk in een bewooge lugt niet verrot, als in een itille lugt, vooral zo by deeze een vochtige warmte gevoegd is, die, gelyk men weet,,
-de
(O Chem. Tom. I» pag. 478. & feq.
Ss 2



324 DE ALGEMEEN- §-i-4°r-
de verrotting zo zeer bevorderd (u). de inwooners van America,, die plaatfen bewoonden met boomen en ftruiken bezet, ftiervenaan een kwaadaartige ziekte , door een zoort van rotkoorts de lichamen zeer fehielyk ontbindende, want aangezien het uit de waarnemingen van de zeer vermaarde Ha/es zeker is , dat door. de bladeren der gewasfen, en vooral van groote boomen , een. overgroote menigte waters door de lugt verfpreid word ; zal de lugt op dusdanige plaatfen volftrekt. vochtig moeten zyn, terwyl het lugtgeftel tevens zeer heet is; welke twee te zamen vereenigt, de verrotting zeer begunftiken. maar naar dat alle de bosfchen die men afgehouden had , verbrand zyn geweest , heeft meu door dit landfehap een allervrydfte doortogt aan de lugt gegeven, en die kwaadeziektens hebben opgehouden(w). Mead heeft het zelfde gevoelen beweezenuit de natuurlyke befchryving van verfcheide landfehappen (xj.
Daarom heeft San&orius gezegt (y) : de ftraalen van de pest. worden door de wind uit derzelver plaats verdreven , die van een lichtend lichaam, door geene hoe genoemde kracht, want hy geloofde, dat de befmettende ftraalen uit het befmette huis als uit. het middenpunt verfpreid worden langs de geheele omtrek : hy verwonderde zich tevens , dat de ftraalen langs alle kanten uit een lichtend lichaam gefchoten , nimmer door eenig geweld der wind verftoort word. Degnerius (z), heeft door een aandachtige waarneming geleerd, dat het eerfte huis, waarin iemand aan de roode loop ftierf, zo veel als het middenpunt is geweest , waar uit de kwaal door de geheele omtrek der ftad verfpreid wierd..
maat
O) Chem. Tom. I. pag. 483. (w) Ibid. pag. 620. 6ar» O) De Pefte pag. 8.
(ƒ) No. 137. Gorter de Perfpirat. pag. 212» (*) De Dyfenteria &c. pag. 4. & feq.



$.r407. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 325
maar hy heefc daar en boven aangetekent, dat de ziekte ter plaatfe waar zy zich het eerst veropenbaart had, geduurende de geheele tyd dat zy heerschte, het hevigfte geweest is, en dat 'er veel meer aan de roode loop aldaar gelegen hebben, als op andeplaatfen van de ftad, waar heen deeze befmetting langzamerhand voortgezet wierd. edoch dit bevestigd duidelyk het gevoelen van Saneïorius.
Het blykt dierhalve, dat die ziekelyke ftraalen door de wind verfpreid kunnen worden; het geene ook door de geneeskundige waarneming word bevestigt, in Oostenryk neemt men dikwils winden waar, welke fehielyk ontftaan en dikwils vry hevig zyn, die zo heilzaam van de ingezetenen worden gelooft, dat zy tot een gemeen fpreekwoord hebben • Oostenryk is winderig, vergiftig zonder winden.
Sorbaitheeh waargenomen (a), dat ten tyde van de Weener Pest de winden geduurende drie geheele maanden opgefloten zyn geweest; maar naar dat zy losgebroken waren, en de vorige vryheid wederom hadden bekomen, wekten zy de vadfige lugt op, en de ftank, te voren zo lastig, wierd voor een groot gedeelte verdreven, met een klaarblykelyke verlichting der kwaal, de zo naauwkeurige opmerker der algemeenheerfchende ziektens, Huxham \f~), getuigt, dat hy dikwils gezien heeft, dat de algemeenheerfchende koortfen naar ftormen en zwaare regens veel zyn vermindert; de befmettelyke en ziekelyke uitvloeijingen , namentlyk door de zamenblazingen der dampkring , op deeze wyze verfpreid zynde. hy tekent tevens fraai aan, dat de goddely:-:e Augustus een tempel heeft gebouwd, en toegewyd aan een allerhevigfte wind, en dat de Franfchen aan de dwarrelwind eertyds openbaare dankzeggingen gepleegt hebben, oflchoon zy dikwils de gebouwen om ver werpt: als aan dezelve de heilzaamheid der lugt verfchuldigt zynde. men kan ook nazien het geene §. 605.. N°. 4. is gezegd geweest over de verbetering der fcherpe en'.
ver.-
O) Cónfil. de Pefte Vienn. pag, 144. De Aè're & Morb. Epidem. pag. 4.
Ss 3.



3a6 DE AL GEMEE N- S.1407.
verrotte lugt. men leest by Forestus, dat het Engelfche zweet te ümfterdam heeft beginnen te heerfchen op den 27 September 1529 (c), maar dat het aldaar alleenlyk drie of vier dagen onder de menfchen heeft geheerscht: want naar den vyfden dag vloog het met eenige fchielykheid na andere plaatfen , nochte men heeft het zelve meer in de ftad gezien, zoude de befmetting, door de winden na andere plaatfen vervoert, de Had verlaten hebben ?. het fchynt vry bewysbaar. Forestus had zelfs deeze ziekte niet gezien ; terwyl hy toen noch maar een kind was.
Maar dat de oorzaak der algemeenheerfchende ziektens door de winden van plaats tot plaats kan vervoert worden, is §. 605. 4. gewaarfchouwt geweest; alwaar gezegd is geweest, dat Empedocles door de opening van een berg toe te floppen , waar uit een zwaare en ongezonde zuide wind blaasde, de pest heeft doen ophouden. Cajus Britannus heeft waargenomen (d), dat eenige digte, Hinkende nevel, en zwaarriekende duifternisfen, uit de falopienfe akker, door de winden vervoert, door geheel Engeland deeze algemeenheerfchende ziekte voortgebragt heeft. want de kwaal gaf van deszelfs eerfte begin een zzuaare ftank van zich, en men heeft gezien dat zy als een flagregen van plaats tot plaats door de winden voort wierd gedreven, en men heeft waargenomen , dat deeze pest op de flappen van de flagregen is gevolgd* wanneer een overgroote visch , van 't zoort der walvisfchen, van een wonderlyke grootte, in Holland op 't ftrand geraakte, en het diep der zee niet meer konde bereiken, en zulks, noch levende, met een allergrootst gehuil beproefde, flerft hy eindelyk. onderzeer veele menfchen, die van alle kanten toefchoten, om dit ongewoon fchouwfpel te zién, is ook Forestus geweest maar dewyl de visch om haar overgrootheid niet van haar plaats konde gebragt worden , en de geene die
daar
(V> Lib. VII. Obfervat. 8. Tom. I. pag. 981.
00 De Ephem. Brittaniu pag. 34. 38.
(e) Lib. VI. Obfervat. £♦ Tom. L pag. 202.



5.1407. TI EERSC TIENDE ZIEKTENS. 327
daar digt by woonden, verzuimr hadden het doode rif terftond in ftukken te verdeelen , is dezelve ten eenemaal verrot , en heeft alle de nabuurige plaatfen met een vervuilde en vreeslyke ftank befmet, met die uitwerking, dat zy het nahygelegen dorp F.gmondop Zee, door dj pest befmet heeft, waar door veele Inwooners zyn geftorve.i. het blykt ligtelyk, dat de wind uit deeze plaatfe waaijende, een ailerverrotfte befmetting na andere plaatfen heeft moeten vervoeren , met diergelyke uitwerking.
Uit dit alles blykt, wat men van de winden te vreezen en te hopen heefc in de algemeenheerfchende gefteldheden.
Vuur. Alle de Natuurkundige , die de natuur van het vuur nagefpoort hebben, hebben verftomd geftaan over deszelfs wonderlyke eigenfchappen: het treed in alle lichamen , werkt in derzelver binnenfte , verdeelt het geene vermengd is, vereenigt het afgezonderde, dringt door alles heen, is overaltegenwoordig. waarom de fcheikundige zich, doorliet vuur, uit eerzugt natuurkundige genoemd hebben, het is dus niet te verwonderen, dat de Geneesheeren ook bedagt zyn geweest om de lugt door het vuur te zuiveren, zo zy geloofden, dat in dezelve zodanige dingen bevat waren, welke nadeelig zouden kunnen zyn aan het menfchelyk geflacht. de oude ervare Scheikundige hadden gezien dat alle planten en dieren door het vuur vernielt wierden, ook wisten zy dat de delfftoffen zelfs door een allerhevigst vuur kunnen vernielt worden, zo dat zy, of door de lugt verfpreid worden , of eindelyk in glas veranderen, maar ook hadden zy gezien , dat die dingen , die door een zwaarder vuur verfpreid worden, zo dit in geflotene vaten gefchied, voortbrengzels geeven, welke zeer gelyk zyn, offchoon zy door het vuur uit zeer onderfcheide planten waren uitgejaagt; en dus hebben zy niet zonder reede befloten, dat het byzonder indrukzel van ieder afzoaderlyk aldus vernielt word, ©f. ten minfte aanmerklyk veranderd, hierom hoopten zy die nadeelige oorzaak der algemeenheerfchende ziektens, in de lugt
zit.-



3a8
DE ALGEMEEN-
§• 1407.
zittende, door een hevig vuur zodanig te kunnen veranderen, dat het geen nadeel meer zoude doen. uit het geene, dat §. 605. N°. 4. is gezegd geweest, blykt het, dat Hippocrates niet alleen dit beproeft heeft, maar dat ook de Geneesheeren lang voor Hippocrates verhoopt hebben, de lugt van de nadeelen te kunnen zuiveren, het is wel waar, dat de uitwerking, na mats het onderfcheide voedzel waar mede het verwekte vuur word onderhouden, onderfcheide kan zyn, wanneer de dampen door bet vuur uit dit voedzel gejaagt, door de befmette lugt ver. fpreid worden: maar hier over zullen wy noch fpreeken in het volgende Hoofddeel, hier ter plaatfe word alleenlyk maar over het vuur gehandeld, voor zo verre het vernielt, veranderd , of ook verfpreid, het nadeelige dat in de lugt hangt; waarom wy in opmerking zullen neemen, het geene oprechte waarnemingen van de krachtdadigheid van het vuur tot dit gebruik geleerd hebben
Het vuur zekerlyk vermeerdert de werking van veele lichamen ; daarom vreest men niet zonder reede , ten zy het nadeelige dat in de lugt hangt, volftrekt door het vuur vernietigt kan worden, of na elders verfpreid , dat deszelfs werkzaamheid door het vuur vermeerderd worde, hoe wel de zeer vermaar de Mead (ƒ), erkende, ja zeeker wist, dat fommige kwaade aandoeningen der lugt, uit de kwaade uitwaasfemingen der aarde ontftaan , door het vuur verbeterd en weggenomen kunnen worden , vreesde hy nochtans , dat, naar dat de ziekte haar begin heeft genomen , en haare razerny reeds vergaderd , het kwaad door het vuur zoude vermeerderd worden, in de laatfte tyd der pest is de uitkomst dodeiyk geweest : want, het vuur door alle de wyken geboden zynde , geduurende drie dagen te ontfteken, zyn op één nagt daar aan volgende niet minder dan vier duizend geftorven, daar ieder der voorgaande of naarvolgende weeken, niet veel meer dan driemaal dit getal geftorven
wa-
(ƒ) De Pefte pag. 34.



5.1407. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 329
waren, in her jaar een-en-twintig van deeze eeuw, is de ftad Toulon geduurende tien maanden door een allerWoedendfte pest vernielt geweest, zo dat byna twee derde deelen der Inwoonders door deeze akelige ziekte weggefleept zyn. een adelyk man, die geduurende de geheele tyd dèr pest, eerfte Raadsheer was der ftad., heeft naauwkeurig alles befchreven, wat in 't werk gefteld is geweest, om deeze kwaal te vernielen, en hy verhaalt het gevolg van deeze proeven oprechtelyk. door fommige was aangeraden, door groote vuuren te ontfteken, de lugt te zuiveren, om dat de pest aldus verdreven konde worden : men vond in de openbare verhandelingen, dat het zelfde van te voren in de pest was gedaan geweest in de zelfde ftad : maar wat het gevolg geweest was , daar af wierd geen gewag gemaakt, edoch dewyl alle de Burgers verlangde deeze proef te nemen, ja zelfs 'er op aandrongen, als het laatfte plegtanker , heeft de Overigheid geboden » dat voor alle de huizen ten drie uuren naar de middag hout zoude op een gelegt worden, daar naar des avonds ten zeven uuren al het hout op een tyd zoude aangeftoken worden op het luiden der klokken, dit is op 't naauwkeuaigst uitgevoerd geweest, en door deeze algemeene brand, is de geheele lugt zodanig met een digte damp overdekt geweest, dat dezelve de volgende dag noch niet ten_ eenemaal verdweenen was. maar het is van geen goede uitwerking geweest; want de pest heefteven eens als te voren gewoed, waarom die voorname man (gj zyne Bur. gers vermaant heeft, dat zy naderhand nimmer iet diergelyk met zo veel onkosten van hout en berokingen van thym (want ook hadden zy deeze gebruikt") zouden beproeven.
Ja de Lyfarts van de Koning van Poolen Emdtel Qi) , verhaalt uit het geene hy van andere, nochtans geloofwaardige, gehoort heeft, dat de pest, welke van den eerften May, tot den
laat-
4 (g) d'Antrecbaus Relation de Perte de Toulon Cap, 22. P. 148. (k) Warfav. Phyf. UltiO-rata Cap. V. pag. i7r. . * *
Vyfde Deel. Tt



33o D' E ALGEMEEN- §. 140?,
laatften Qctober, meer dan twintig duizend menfchen weggefleept had, veel verergert is, wanneer in de voorflad van Wade hauw, op den eerften Julyby geval een zwaare brand ontftaan was, naar dat de pest byna was opgehouden, hy tekent nochtans aan, dat de voorzigtigfte het toenemen der pest niet aan het vuur, maar eerder aan de fchrik der Burgers, by de hevige brand ontftaan , 'hebben toegefchreven, deeze waarnemingen zyn oorzaak geweest, dat de Geneesheeren minder verhoopt hebben van de krachtdadigheid van het vuur, in de pest ten onder te brengen; fommige vreesden , dat daar door de kwaal konde vermeerdert worden ; andere geloofden ten minfte dat deeze manier onnut was (z). want wanneer de lugt, die vry lyk toe en invloeit, gelyk is aan de voorgaande, welke eerst boven de ftad daar de pest is , gehangen had, daarom fcheen men van de vuuren, in de open lugt aangeftoken, niet veel nut te kunnen verwagten. het is wel waarfchynlyk, dat iets nadeeligs in de lugt zittende , door het vuur vernielt kan worden, zo al de befmette lugt gedwongen wierd door het vuur te gaan: maar deeze vernielende kracht van het vuur, fchynt op de naast by gelegene lugt alleen te werken, op te houden op een verder afgelegene plaats der lugt. aangezien dierhalve de werking van het vuur de werking van veele zaaken vermeerderd, in de Londonfche en Warfchanwfche pest het getal der zieken naar de brand toegenomen heeft, dit in andere waarnemingen , ten minfte zonder eenige nuttigheid,, beproeft is, blykt het ligtelyk, wat men hier van moet gevoelen.
Nochte hier tegen ftryd het geene %. 605. 4. gevonden word; want daar uit blykt, dat men reukhouten heeft gebruikt , (waar over in 't volgende Hoofddeel zal gefproken worden,) en dat Acron, ouder Geneesheer dan Hippocrates, 'het vuur digt by de zieken aangeftoken heeft, en veele op deeze -wyze heeft geholpen, want men zal een geheele andere uitwerking
<0 Lobb of the Plague pag. 54. 55»



$.1407. IIEE RSCHENDE ZIEKTENS. 33ï
king van het vuur kunnen verhoopen , zo het zelve in een befmet huis aangeftoken word, dan wel wanneer het in de vrye en open lugt gefchied. J
De zeer vermaarde Lobb heeft deeze zaak allerfraaist onderfcheiden en behandeld (k). hy ftelt veel vertrouwen daar in zo het vuur onder een opene fchoorfteen , in de kamer daar de zieke legt, word aangeftoken; want aldus word de lugt geduurig bewogen, terwyl zy verdunt door het vuur, een nieuwe lugt na de fchoorfteen trekt, en voor een groot gedeelte door het vuur gaat, eer zy door de pyp van de fchoorfteen uitgaande, in de dampkring verfpreid word. edoch hy waarfchouwt, dat het zelfde in de overige kamers van het huismoet gefchieden: want ten zy ditgefchiede, gaat de lugt dooide pyp van de eene fchoorfteen van beneden na boven , terwyl de lugt door de overige pypen der fchoorfteenen van boven na beneden word getrokken, op dat het evenwigt der lugt herfteld worde, dat de ftank der lugt, die in een kamer daar zieken aan de pokken leggen zo lastig is, gelukkiglyk weg genomen word , heeft de uitmuntende Geneesheer Mortimfr tl) zelfs ondervonden, wanneer hyaan de pokken lag, in demaancï Juny: hy deed een vuur van hout dag en nagt ftoken, op dat de lugt geduurig zoude vernieuwt worden ; maar by dag droeg hy zorg, dat door het open zetten van de deur en vengfters de kamer niet al te warm wierd: dus wierd de lugt, door de pokken befmet, door het vuur gezuivert, wanneer zy door de pyp der fchoorfteen in de dampkring uitging, door welke zy heen verfpreid'wierd. want Lobb geloofde , dat deeze befmettingen ^
wan-'
C*) ©f tlie Plague pag. 10—ao. & pag, 43. & feq. (O Ibidem pag. 10, in not.
Tt 2



33 a DE ALGEMEEN. §.1407.
wanneer zy op eenige afftand door de dampkring verfpreid worden, krachteloos worden gemaakt.
Intusfchen moet men aanmerken, dat de befmetting der pokken door deeze doorgang door het vuur niet terftond geheel krachteloos is gemaakt geweest, het is waarfchynlyk, dat die lugt, die onmiddelyk door de vlam van het vuur gedwongen word te gaan , van deeze befmetting word gezuivert; maar die, welke aan beide zyden van het vuur door de pyp van de fchoorfteen gevoerd word, fchynt befmet te blyven , wanneer zy met de dampkring vermengd word; offchoon zy naderhand door een grooter verdunning krachteloos gemaakt kan worden. Mortimer heeft waargenomen (m)s dat het huis dat naast aan het huis ftond , waar in hy aan de kinderziekte lag, dat tegen de pyp van de fchoorfteen aanftond, waar door de lugt vernieuwt wierd in zyn kamer, door de befmetting der kinderziekte aangetast is geweest, daar het huis aan de andere zyde, verder van de pyp van die fchoorfteen af gelegen , ten eenemaal bevryd bleef, waar iit blykt, dat alle befmetting niet altyd door het vuur en de rook vernietigd w^rd, maar dat een gedeelte derzelve onverandert in de lugt blyft,. welke door een verdere verdunning door de dampkring krachteloos fchynt gemaakt te worden, dewyl zy het huis, verder van de pyp der fchoorfteen af zynde, niet befmet heeft.
Maar die gemakkelyke verlpreiding, en gelyk als een afipoelirig in de lugt, is altyd niet evenredig, want wy zien, dat, wanneer de lugt bewolkt, laauw en vochtig is, de wind ftil is, de rook of geheel niet, of moeilyk uit de fchoorfteenen opklimt, en dikwils, wanneer zy reeds uit de pyp der fchoorfteen opgereezen is, in de dampkring hangende blyft, en vry langen tyd boven de opening der fchoorfteen als onbeweeglyk zit, tot groote last, dewyl het geheele huis als dan. met rook word vervult.
maar
' On) Of the Plggue pag. 10. in not.



§.1407. HE ER SC HEN DE Z [EK TE NS. ^33
maar dusdanige lugtsgefteldheid fchynt in de Weener pest geweest te zyn, wanneer geduurende drie geheele maanden, gelyk gezegd is geweest, alle winden gezweegen hebben, van gelyken word in de befchryving van de pest, welke te Toulon heerschte, aangetekent, dat de rook, uitdevuuren, door de gancfche ftad aangeftoken, ontftaan, de volgende dag noch niet in de dampkring verdweenen is geweest; en mooglyk is dit de reede geweest, waarom de pest in 't minst niet verminderd is door de vuuren overal door de ftad aangeftoken.
Edoch dewyl het door de droevige ondervinding gebleken heeft, dat de befmetting der pest langen tyd aan de beddens en andere dingen, die naby de zieken zyn geweest, kan blyven hangen, blykt de reede, waarom vermaarde Geneesheeren voor het verbranden van dusdanige dingen ten tyde der pest bevreest zyn geweest; namentlyk op dat de befmetting op deeze wyze niet verder zoude verfpreid worden. Erndtel heeft aangetekent (n), dat wanneer de pest reeds een vol jaar had opgehouden , hy het koninglyke Hof verzeilende, door Warfchauw kwam, verfcheide wederom op nieuw door de pest zyn aangetast geweest, en geftorven. de oorfprong van het kwaad was dit : de vrouw van een Voerman, zeer na zynde om te bevallen, heeft, op dat zy gemakkelyker zoude leggen, matrasfen genomen , waar op een jaar te voren , die aan de pest geftorven waren , hadden gelegen, wanneer de ellendige vrouw deeze in gebruik had, is zy terftond ziek geworden; de volgende dag heeft zy reeds pestbuilen in de liesfen; en weinig daar naar heeft zy gelukkig gebaart; maar zy is door een bovenmate zwaare bloedftorting der lyfmoeder te gelyk met haar kindje geftorven. kort daarop is de mans door de zelfde befmetting aangetast, krygende pestkoolen, te gelyk met pestbuilen in "de liesfen, aan de welfde ziekte geftorven; maar wanneer ook andere van het zelfde
00 Warfav. Phyf. Illuftr. Cap. V. pag. 171:471*
Tt 3 *



■334
DE ALGEMEEN-
$. H07.
de gezeifchap befmet wierden , heeft men noodwendig de befmette van de gezonde moeten afzonderen, dit gedaan zynde, is de kwaal, zonder zwaarder verwoesting, Cnochtanszyn 'ermeer dan twintig aan de pest geftorven) maar vier maanden opgehouden, te meer, om dat de Hovelingen op verfcheide hoeven en dorpen verdeelt zynde, woonden, en dus konde men gemakkelyker verhoeden, dat de befmettelyke kwaal niet voortkroop.
Waarom gewoonlyk de beddens , deekens , enz. verbrand worden; maar ten zy de befmetting , in deeze tot het gebruik ftrekkende dingen, door het vuur vernielt worde , of zodanig in de lugt verfpreid , dat zy krachteloos word , hebben veele voor de voertzetting van de befmetting bevreest geweest. Sorlmt(p), die de Weener pest van het jaar ingezien en naauwkeurig befchreven heeft, meld, ter plaatfe alwaar hy over het verbranden der beddens handeld, het volgende : wanneer deeze verbrand voerden, de wind niet na het tegenovergeftelde gedeelte blaazende, verfpreid zich een allerdodel'ykfte befmetting door de ftad, en derzelver ftraaten; ik heb deeze verbranding zeer dik' wih afgeraden, vooral wanneer het waaide, en heb eerder aangeraden dezelve in kuilen in de aarde te begraven, of ten min ft op behoor lyke tyd, by bekwaam vieder en bevoegde plaatfen zouden verbrand worden , maar ik heb niets gewonnen, en dus heeft dit met de overige dwaalingen moeten doorgaan, het geene dt zeer vermaarde Lobb hier overfchryftQf), verdient voornamentlyk geleezen te worden, die van gelyken zeer bevreest was voor 't verbranden deezer dingen, ten zy zulks op plaatfen gefchiede waar de menfchen ver van daar woonden, en de wind zodanig waait, dat de rook van de verbrande dingen van de bewoonde plaatfen en openbare wegen worde verwyderd. edoch dewyl de richting der wind dikwils fehielyk verandert, zo dat zy na een
teCo) Confil. Medic. de Pefte Vienn. pag. 52,
(ƒ) Of the Plague pag. 356. & feq.



§.i4or. HEERSCHENDE ZIEKTE NS... 335
tegenovergeftelde plaats gaat, en deeze richting niet voorzien kan worden, daarom heeft hy gelooft , dat de verbranding der befmettende dingen, altyd een onzekere kans was. hy-heefrvsst* gefteld, dat het veel veiliger is, de befmette fchepen in de diepte der zee te doen zinken, de beddens, klederen en diergelyke diep m de grond wierden begraven, daar levende kalk op gooijende, of dezelve met fterk water of olie van vitriool befprengende, op dat zy tot alle gebruik onbekwaam zouden worden zo dat de gierigheid niemand zoude prikkelen om dezelve uit te graven, en de befmetting dus wederom op nieuw zoude verfpreid worden.
Tevens maakt hy gewag (qj, dat de kleederen der geene die van de kinderpokjens genezen waren geweest, verbrand zyn om de befmetting te niet te doen ; het geen van een zeer goed gevolg is geweest in een huis met de kinderpokjens befmet, ja zelfs ook in de buurt, maar de wind heefc de rook na de tegenovergeftelde huizen gedreven, waarin een fchielyke en wonderbare befmetting der kinderziekte waargenomen is geweest, dus. word het bevestigd, dat al de befmetting niet doorliet vuur vernield word, maar dat zy in haar volle kracht kan verfpreid worden, de zeer vermaarde Mead (f) heefc wel geboden de klederen te verbranden, want hy was zeer zorgvuldig om de kleederen der zieken te doen verteeren ; maar dewyl dit op een veiliger wys kan gefchieden, is dit het zelfde, edoch uit het verhaal van Boccacius, van de pest, die in den jaare 1348 te Florence gewoed heeft, bewysthy, dat een allervergiftigfte befmetting aan de kleederen kan blyven hangen, want hy had met zyne eigene oogen gezien , dat twee varkens, wanneer zy de gefcheurde linnens van een anne door de ziekte weggefteept, op de firaat geworpen, met hunne fnuitten wroetende, om ver gehaalt hadden, en met de tanden verfcheurt, terftond door de zenuwtrekkingen zyn aangetast geweest, en in minder dan een uur zyn geftorven. De Geneesheeren hebben, behalve de vernietiging van de be-
(q) Ibidem pag. 360. ^mCt CO De Pefte pag. au



3o6* DE ALGEMEEN- $-1407.
fmeuing, door fret vuur zeer veel hoop daar in geftelt, dat de befmetting, op een plaats vergadert blyvende hangen, fehielyk door de dampkring heen verfpreid wierd; want als dan , gelyk gezegd is geweest, doetzy, of geheel geen , of ten minfte minder nadeel, maar aangezien het kruid een fterke ontploffing te weeg brengt, wanneer het aangeftoken word , en de nabuurige lugt°na alle kanten heen jaagt, daarom word het te recht tot dit gebruik aanbevolen, men leest in de befchryving (s), dat de pest, welke in een belegerde ftad woede, terftond opgehouden heeft, wanneer by ongeluk een kruidtoren in den brand geraakt zynde, een overgroote menigte kruid op eenmaal te gelyk uitbarfte , waar door de nabuurige gebouwen 't onderst boven wierden gekeerd, de ftads muur'wierd omver geworpen, en verfcheide menfchen kwamen ongelukkig om. van te voren §. 605 4. is over de uitnemende kracht van de zwavel, om de lugt te zuiveren, o-efproken, wanneer zy met nadeelige befmettingen bezwangert is, en als dan is het kruid aangepr'eezen geweest, het geene ürt zwavel, falpeter en kooien beftaat, en welkers damp, ontftoken zynde, gemakkelyk van de menfchen word verdragen, daar in tegendeel de zwavel alleen aangeftoken, een verftikkende damp verfpreid.
Dierhalve hoewel het kruid ook door deszelfs damp voordelig kan zyn, is het nochtans waarfchynlyk, dat die fchielyke ontploffing veel te weeg heeft gebragt, om de pest op eenmaal tevens in de belegerde ftad te vernietigen.
Maar ook het kruid, met campher en andere fpeceryè'n vermengd, kan de aangename welriekentheid fehielyk door de lugt heen verfpreiden, wanneer het aangeftoken word (t) ; het geene niet onnut kan zyn, dat blyken zal uit het geene terftond zal volgen.
O) Vaderlandfche Hiftorie XXXIII. Boek, IX.Deel, p.30.31. (O Lobb of the Plague pag. 62. 293.
§.1498.



$.1408. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 337
(j. 14.08. TCj^n daar in zo veel te meer , om de onJ—' uitlegbare verfcheidentheid der uitdampingen , welke by wyze van mengzel of prikkeling ons maakzel benadeelen, als wel om de aanmerklyke verandering van onze gevoelige hoedanigheden ; gelyk de waarneming leerd.
Het geene tot nu toe gezegd is, overtuigd ons genoegzaam , dat de oorzaak der algemeenheerfchende ziektens in de lugt moet gezogt worden, maar het is aan de allergroot/te moeite onderhevig, te bepalen, wat dat is, in de lugt, dat dit nadeel veroorzaakt, men neemt wel een aanmerklyke verandering duidelyk met de zintuigen waar, in de lugt, door de onderfcheidene tyden desjaars , en andere oorzaken , wanneer zy op deeze of _geene tyd warm, koud, vochtig, droog, zwaarder en ligter is; en het is ten eenemaal zeker, dat de vaste en vloeibare deelen van ons lichaam door die gevoelige hoedanigheden der ons omringde lugt veranderd worden , en zy dus tot deeze of geene ziekte meer of min gedreigd worden ; welke alle de zeer ver~ .maarde Boerhaave byeen vergaderd heeft («), ter plaatfe, waar hy over de oorzaken van de ziektens handeld; maar hy waarfchouwt tevens zorgvuldiglyk het volgende (wj ; het weeder , jaargetyde, de aarde, zee, meir, moerascb, de rivieren, dampen, uitwaasfemingen, luglverfchynzelen ; veranderen de lugt zodanig, dat zy onderfcheide ziektens voortbrengt, welke niet zo zeer van de inborst der lugt zelve , en deszelfs eigenfehappen en hoedanigheden afhangen, dan wel van de natuur en krachtdadigheid van het geene met dezelve vermengt is, waar uit zy ook onderzogt en begrepen pioeten zvorden. en dus, hoe wel een Geneesheer in 't. minst de hoedanigheden der lugt niet moet verzuimen,
wan-
00 Inftitut. Medic. §. 746. & feq, 00 Ibidem §. 752.
Vyfde Deed. V.v



338" de' alge m een- §.i4cS;
wanneer hy zich toelegt op het waarnemen der ziektens , fchynen zy nochtans niet genoegdoende te zyn, om de inborst der algemeenheerfchende ziektens te verftaan. Sydenham, die met zo groote zorg de inborst der algemeenheerfchende ziektens heeft zoeken na te fpooren, bekend oprechtelyk, dat hy de onderfcheide gewoontens der onderfcheide jaaren , met de grootfte naarftigheid, welke mooglyk was, voor zo ver zulks de kka> blykelyke hoedanigheden der lugt aangaat, opgetekent heeft, om de oorzaken van zo groote verandering der algemeenheerfchende ziektens, uit te visfchen , maar dat hy verlore arbeid heeft gedaan : want hy heeft waargenomen , dat de jaaren , welke volkomen, wat de klaarhlykelyke lugtgefieldheid aangaat, metelkander overeenkomen, door een zeer ongelyke menigte aan ziektens befmet worden, en in het tegenover gefielde (x). ik verwonder my dierhalve in geenen deele, dat ik niet gelukkiger ben geweest, als zo groot een man, wanneer ik geduurende tien achtereenvolgende jaaren, driemaal daags de hoogte van het lugten weerglas, de richting der winden en derzelver kracht, de hoeveelheid der vallende reegen, de onderfcheide gefteldheid van de lugt, de ziektens, het getal der zieken , alsook van de dooden, zorgvuldiglyk heb aangetekend, ik heb eventvvel geen berouw van myncn arbeid gehad; offchoon ik ook daar door omtrent de ourfprong der algemeenheerfchende ziektens niet geleerder ben geworden, want"'er zyn verfcheide ziektens, welke van de gevoelige en klaarblykelyke hoedanigheden der lugt haar oorfprong* nemen, gelyk Sydenham {y) getuigt; hoedanige zyn het zydewée, kwaade keel,enz,; welke door een fchielyke warmte, een langduurige fcherpe koude oogenblikkelyk vervangende, meestendeels oorfprong nemen: maar Sydenham heeft deeze ziektens tusfchenlopende genoemd : welke van de in zwang zynde algemeenheerfching geheel onderfcheide waren, nochtans heeft hy waargenomen, dat de voornoemde lugts hoedanigheden onze-lichamen
CO Seft» It Cap. II. pag. 44*
(jO Ibidem pag»- 45»



$.1408. HEERSCHENDE ZIEKTENS'. 339
men tot deeze of geene voortbrenging van een algemeenheerfchende ziekte min of meer bereiden, nochte hy verwagtte die uitwerking alleenlyk van de veranderde hoedanigheden van de lugt ; want hy voegd 'er terftond by : het geene ik ook wil dat verftaan worde van alle dwaaling omtrent de natuurlyke dingen, op een andere plaats 00, legt hy deeze leering, welke van zo groot gewigt is in de geneeskunde, noch klaarder uit: men moet dierhalve aanmerken, dat, hoe wel de klaarblykelyke hoedanigheden van de lugt zodanige kracht niet in alle gefteldheid drukken, dat zy de oorzaken zyn van de algemeenheerfchingen, welke ei gent lyk aan dezelve toegefchrevcn worden , of zvel voortbrengzelen der zelve, (aangezien zy van een verhor g.e , en onuitlegbare flaat van dezelve voortvloeijen) hebben zy nochtans, voor een tyd magt over dezelve, en daarom worden ons die algemeenheerfchingen toegezonden, of worden ook zvel voortgebragt na mate de klaarblykelyke hoedanigheden dezelve begunftigen , of tegenft aan ; want de algemeene gefteldheid blyft ten eenemaal de zelfde, het zy dat zy die voortgez-et hebben of vertraagt.
Verfcheide waarnemingen bevestigen deeze zaak: de pest, brengt dikwils in de lichamen, welke zy bezet, eene gefteldheid tot een fchielyke verrotting te weeg; maar dewyl de zomer hitte de verrotting begunftigt, vooral zo zy tevens vochtig is, gelyk aan een iegefyk bekend is , daarom verzuchten de ellendige op de plaatfen daar de pest woed na de winterkoude, aangezien zy daar door de vernietiging, of ten minfte de vermindering van de pest verhopen, edoch de pest is te London in 'tjaar 1644. in de maand December begonnen O), de pest te Warfchauw is begonnen in de maand May , hield op 't einde van Junius byna op (b), doch door den brand, op den eerften Julius by geval ontftaan , heeft zy wederom felder op nieuw beginnen te woeden, wanneer de pest te Aleppo
CO Seft. III. Cap. IV. pag. 237. 238.
(a) Plague no Centagious difea'fe, pag. 10.
(b) Warfav. Phyfic. Tlluftr. pag. 171.
Vv 2



34o DE ALGE M EEN $.r5°8--
po woedde, en het weeder in 't begin van Julius zeer heet wierd,. verminderde de kwaal aanmerkelyk , en hield omtrent het einde derzelve maand geheel op(cj). men heeft over 't algemeen waargenomen , dat de pest te Aleppo altyd ophoud , wanneer het luotgeftel zeer brandende is; gelyk de optelling van verfcheide. iaa°ren, op welke de pest heerschte , duidelyk leerd (d). waar uit befloten kan worden, dat het verrotting verwekkende in de pest iets onderfcheide is van-de verrotting, welke door de. warmte word vermeerderd en gekoeftert.
Maar dat geene, dat met de lugt vermengd zit , van de lugt ten eenemaal onderfcheide, en de algemeenheerfchende ziektens. voortbrengende, ontftaat dikwils uit vry klaarblykelyke oorzaken, wanneer, gelyk in 't vorige Hoofddeel is-gezegd geweest, het «rroote lichaam van een walvisch op ftrand gefmeeten, zodanig verrotte, dat naar weinige weeken de beenderen alleen maar overig waren, alle de overige zagte deelen zodanig door een al-. lerer^fte verrotting ontbonden, dat zy door de lugt verblaazen verdweenen , fchreef een ieder -met regt de daar door onftane pest aan de allerverrotfte uitvloeizeis en groote hoeveelheid met de luo-t vermengd, wanneer de vloed der zee zeer veele dingenop 't ftrand werpt, aan de verrotting onderhevig, welke by het ebben aan 't zand gekleeft blyven, en bederven , vooral in de zomer, fehryven de geene die digt aan zee woonen, de lastige en langduurige algemeenheerfchende ziektens, waar mede zy gekweld worden , niet zonder reede aan deeze oorzaak toe.- het is een iegelyk bekend, hoe veel nadeel de ftilftaande wateren in meiren en moerasfen naar zwaare overftromingen doen; en men vind in de geneeskundige befchryving ontallyke voorbeelden van allerergfte algemeenheerfchende ziektens, welke uit deeze-oorzaak alleen ontftaan, enten eenemaal vernietigt worden, zomen de te zamenvloeijing der bedurve wateren kan beletten, overdee7& zaak verdiend gelezen te worden, de uitmuntende verhande-
. Un 00 RuiTel Natur. Hiftor. of Aleppo pag. 192». 00 Ibidem pag. 228. & feq.



§.r4o8/ HEERSCHENDE ZIEKTENS. 341
ling, voor eenige jaaren in 't ligt gekomen (e), welke bewyst dat 'er allerergfte algemeenheerfchende lfwaadaartige ziektens door deeze oorzaak zyn ontftaan , en welke allerdodelykst waren voor die geene, die in de nabuurfchap deezer ftilftaande wateren woonden, daar en boven zal men met de grootfte nuttigheid de verhandeling over deeze zelfde oorzaak der algemeenheerfchende ziektens leezen, van de zeer geleerde Geneesheer Targioni Tozzetti (f), door zo veele andere werken vermaart, uil welkers leezing ik dankbaar beken my veel geleerd te hebben ; welke ook tevens byeen verzamelt heeft al het beste dat Lancijius, en andere over deeze zaak hebben gefchreven. deeze twee uitmuntende Geneesheeren verfchillen wel over de plaats (g;, waar het zwaarfte bederf der ftilftaande wateren is geweest, maar zy komen overeen in de kwaade uitwerking derzelve. edoch de oorzaak van dusdanige algemeenheerfchende ziektens is genoeg bekend, ja word door de zintuigen gemakkelyk onderfcheiden, namentlyk door een verrotte ftank , en men neemt waar, dat dusdanige ziektens door de zomerhitte toenemen , en door de koude van de winter verminderen. Targioni Tozzetti, de algemeenheerfchende gefteldheden van onderfcheide jaaren aanhalende, bevestigd dit (/;): want zy hielden altyd van zelf op, wanneer de winter aankwam ; voornamentlyk wanneer veel reegen de flyk, in de moerasfige plaatfen vergadert, affpoelde ; want de flyk aldus door zuiver water afgefpoelt, tevens met de aankomende koude, konde minder nadeel doen. waarom hy de in de waterkundige werken ervarene Meefters waarfchouwt, dat
zy>
(e~) Nenci intorno le acque ftagnanti &c. pag. 53. &c.
(ƒ) Dell'' infalubrita d'aria della val di nievole Tom. I. parte terza pag. 97. & feq. s68. & feq. (g) Ibidem pag. 282. (70 Ibidem pag. &c.
Vv 3



w DE ALGEMEEN-
zy, wanneer zy putten graven, graften uitgraven om de moerasfige plaatfen uittedïogen, waterpoelen uitfcheppen enz., altyd dit omtrent het einde van de winter doen, of in 't begin van de lente, maar nimmer wanneer de lente reeds in bloei is, of in de herfst of zomer; want hy wist zeer wel, dat het allerergst eadeelaan de gezondheid toebragt, zo demoerasfige plaatfen by warm weeder geroert wierden. daarop haalt hy door zeer veele waarnemingen , en die wel alleropregtst zyn , de nuttigheid van d^eze voorzorg, en de nadeelen , zo deeze verzuimd wierd , aan. aangezien'in tegendeel een woedende pest, wanneer de hitte van de lugt grooter word, dikwils zagter word, ja geheel ophoud, gelyk uit het te voren gezegde gebleken heeft; het geene ook in de pest, welke in de jaaren 1738 en r/39 Oczakou verwoest heefc, waargenomen is geweest (J); want zy is in de maand April begonnen, heefc gewoed tot aan den 12 Junius-, daar naar is zy veel afgenomen, en heeft in de maand September geheel opgehouden ; zy is in de maand Februarius van het volgende jaar wederom gekeerd , en in de maand Julius van het zelfde jaar nam zy volkomen een einde.
Maar hoewel men niet ontkennen kan , dat de verrotte uitwaasfemingen nadeel' doen , en dat door die de algemeenheerfchende ziektens voortgebragt worden , nochtans is het in geeaen deele zeker, dat alle algemeenheerfchende ziektens door de verrotting ontftaan. want dat verborgene in de lugt, dat by wy. ze van mengzel of prikkeling ons maakzel benadeelt, kan niet aityd ligtelyk tot een zeker zoort van bekende fcherpte gebragt worden, dus is §. 1605. 4. aangetekend , dat de Leertouwers , de Lymkokers, geduurig een lugt inademen , met verrotte uitwaasfemingen beimet, en nochtans gezond zyn. maar op deeze ptasttfen, alwaar drieargehyke werken verrigt worden , is zo een zwaare ftank, dat zy de voorbygangers zelfs hinderd. daarenbo. ven zal men aldus in geenen deele kunnen begrypen , waarom
een
(O Schreiber de Peftilentia pag, 75*



£,1408.
een algemeenheerfchende ziekte'.,, nu eerder het nienschdotn , dan dit of geene geilacht van dieren fchadelyk is, en niet tot de menfchen of andere dieren overgaat, offchoon zy onder een dak woonen. ja men heeft waargenomen, dat de lugt, met verrotte uitvloeizeis vervult, een middel tegen de pest is geweest, de zeer vermaarde Malouin (F), die wel verdiend over de algemeenheerfchende ziektens geleezen te worden, tekent aan, dat men waargenomen heeft, wanneer de pest in de Heden Lyon en Marfeille heerschte, dat de meest bewoonde plaatfen van deitad, alwaar de ftraaten naauw en morfig waren, minder door de ziekte aangetast zyn geweest, dan de andere, welke meerder doorwaait en zuiverder waren, wanneer de pest ten tyde van Karei de Tweede, te London heerschte, zyn de Geneesheeren te raade geworden, dat men de bakken daar de drek in bewaard wierd, welke gewoonlyk allernauwkeurigst gefloten worden gehouden,. altemaal zoude openzetten, deeze ftank zich door de ftad heen verfpreidende,,hield de pest op.: in tegendeel leest men, dat de pest te Athenea geüilt is geweest, wanneer men de ftraaten met wyn befprengde (J). daar uit fchynt men met reedè te mogen• beiluiten , dat de oorzaak der algemeenheerfchende ziektens, in de lugt hangende, onderfcheide is. te voren, alwaar over de geneezing van de long-teering §. 1210. gehandeld wierd, is aangetekend geweest, dat de aarde zonder reuk zynde, wanneer zy droog is, een welriekendheid van zich fpreid , wanneer zy bevogtigt word, en dat wel vry fterk : tevens heeft als toen gebleken, dat de aarde niet ligtelyk van deeze kracht, om de reuk te verfpreiden, kan berooft worden, aangezien Reaumur geduurende vyftien dagen , en wel verfcheide malen op een dag, koekjtns van vochtig gemaakte aarde, gemaakt, uitgedroogt en op
nieuw
(T) Acad. des Scienc. 1'an irsr. Mem. pag. 137. & ftüv. ift40, (/) Le Clerc Hift. de la Medec. Liv» II..Cap, IV, pag, 90.
3+o
HEERSCHENDE ZIEKTENS;



M+ DE ALGE M E E n- :§.i4q8.
nieuw bevochtigd heeft, en hy nochtans niet heeft kunnen gewaar worden, dat de aarde naar deeze zo dikwerf herhaalde proeven, minder welriekende was, wanneer zy wederom op nieuw bevogtigd wierd. het is ook aanmerklyk , dat deeze welriekendheid der aarde niet tot een groote hoogte opklimt, van gelyken heeft men waargenomen, dat op onderfcheidene plaatfen der aarde nadeelige dampen uit de oppervlakte der aarde tot een kleine hoogte opgaan, die de dieren dood, welke, zo zy op een verhevener plaats, boven dezelfde dampen , bewaart worden, daar door geen 't minfte nadeel lyden. eindelyk heeft men waargenomen, dat dusdanige dampen niet altyd alle dieren benadeelt hebben, maar alleenlyk eenige foorten («). waar uit Malouin niet ten onrechte befloten heefc, dat de uitdampingen der aarde op onderfcheidene plaatfen oorzaak kunnen zyn van de algemeenheerfchende ziektens.
De uitmuntende Huxham heeft .aangetekent <n), dat de aarde, door de vorst gefloten , deeze tiitwaasfemingen belet- waar door in den dooy 'alle aarde, ah met water over/lort, vochtig word, ja byna fchuimt, namentlyk een weg gebaant zynde voorde dampen door de onderaardfche warmte opgeheven, en door di vorst van te vooren aan de oppervlakte van de aarde vastgehegt. en daarom gelooft hy, dat men naar een langduurige vorst , wanneer het begint te dooijen , zeer dikwils algemeenheerfchende ziektens waarneemt. ,
Wanneer dierhalve door de aardbeving zo groote verandering ontftaat op de aardbol, dat de bergen fomtyds zinken, nieuwe opoeworpen worden, de aarde fplyt door de overvloedige fehielyk uirbarftende dampen , is het niet te verwonderen dat de pest, welke te Venetiën, op een aardbeving den ■vier'en-twintigften january 1343 gevolgd is, aan deeze uitdarn-
pin-
Qn) Academ. des Sciences Pan 1751- "1 Mem. pag. 140. o) De aëre & Morbis Epid. pag. 17.
5



§.i4o8. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 345
pingen toegefchreven geweest (0), want zy hebben nadeelig kunnen zyn. in tegendeel, is 'er een hevige aardbeving te Ocfakou ontftaan de zelfde dag, wanneer de pest, die aldaar woedde, ophield (p). of 'er door de aardbeving iets tegenftrydigs aan de befmettelykheid der pest uitgedampt is ? of de voorafgegane nadelige uitdampingen naar de aardbeving opgehouden hebben? het fchynt ten minfte niet onmooglyk, dat\r uitdampingeh zyn, welke het vergif der pest temmen, dat'er ook andere zyn, welke dit noch vergiftiger maaken, Sórbait heeft waargenomen (q), in de voorftad van Weenen ,S. Udalricus genoemt, een zekere bron omtrent de grond der kerk welke niet alleen van te voren geloofd wierd heilzaam, maar ook een middel tegen de koorts te zyn , een pestige damp uitgeademt te hebben , ten tyde der pest; maar in deeze eene voorftad zyn verfcheide duizende van menfchen aan de pest geftorven ; zo dat hy vyf- en- twintig groote kuilen met lyken vervult, en drie zeer groote kerkhoven, zodanig met graven opgevuld heeft gevonden , dat op dezelve niemand meer begraven konden worden, in tegendeel getuigt die zelfde Schryver , dat in de wynoogst, wanneer de nieuwe wyn geste, de pest omtrent de Moefel heerfchende , als door een wonderwerk, heeft opgehouden, men heeft van gelyken , zo wel ten tyde van als naar de wynoogst, waargenomen , dat de pest als dan klaarblykelyk vermindert (r): want die by van Helmont zogenoemde wilde gfest, namentlyk een zeer doordringende damp^ dampt uit de gestende nieuwe wyn, en verfpreid zich langs alle kanten
'00 Cajus Brittann. de Ephem. Brit. pag. 29. 0/0 Schreiber de Peftilentia pag. 75. Xjf) Confil. Medic. de Pefte Vienn. pag. 88. 00 Ibidem pag. 47.
Vyfde Deel. Xx



34*
ÜË ALGEMEEN- §.1408.
ten door de lugt. die damp, zo zy, wanneer iemand ooyoorzy* tiglyk in de plaats gaat, alwaar de wyn gest-, in groote hoeveelheid ingeademt word, verlloord terftond alle de werkingen der «ersfenen, ja veroorzaakt dikwils een haastige dood, gelyk te over bekend is : nochtans een gedeelte van dezelve met de nieuwe wyn vermengd blyvende, maakt die zo verkwikkende en vervrolykende, dat het een allerbesr middel is voor oude Heden gelyk de edele Venetiaan Cornaro , die over de honderd jaaren oud, eindelyk is bezweek en, tot zyn laatfte uur frisch en gezond, in zich zelve heeft ondervonden.
Maar men heeft ook waargenomen , dat verfcheide andere zaken door heilzame uitvloeijingen , de in de lugt verborge oorzaken der algemeenheerfchende ziektens , ontzenuwen, hu is aanmerklyk, 'het geene men by de zeer vermaarde Hofman 1-est (s), dat Hal, eer dat de fteenkolen aldaar in gebruik wcrtn welke men hedendaagscb in groote menigte' in de zoudkeeten brand, door veele kwaadaartige ziektens, peperkoortfen, en de roode 'loop is aangetast geweest , en dat 'er zeer veele aan de fcheurbuik, zeer gemeenzaam aan deeze ftad, zyn geftorven ; welke ziektens altemaal door de Goddclyke genade , nu byna geduurende twintig jaaren, dat bet gebruik der fteenkoolen toegenomen heeft, van ons van daan zyn vertrokken, edoch de fteenko]en daar veele bang voor zyn, bewyst hy daar uit heilzaam te weezen, dat die woningen, welke deeze lugt, met de dampen van deeze kooien vervult, geduurig doortrekt , en zwart berookt, geen de minfte last aan de gezondheid der inwoonders toebrengen. ' , r
Men heeft waargenomen, dat de plaatfen, naby de fpecery pakhuizen, van de pest bevryd zyn gebleven (tj. dus heeft het gebleken in de Londonfche pest, dat alle de Scheepstimmerlieden bevryd zyn gebleven, dewyl zy geduurig in eene lugt wa-
ren,
0) Medic. Ration. Syftem. Tom. II. pag. 036. CO A«ft« Eruditorum Septernb. 1721. pag. 4*3'



5.1408. HEERSCHEItDE ZIEKTENS. 347
ren, welke met de reuk van de pek doortrokken was (u). va». Helmont (zv), heeft gewild, dat Hippocrates pekwyn gebruikt heeft; maar hy heeft zo groot vertrouwen in de fterke reuk van de pek geftelt, dat hy geloofde, dat de Spanjaarden daarom zeldzamer door de pest worden aangedaan, om dat zy meestentyd geene vaten hebben, en de wynen in gepekt leder bewaren; nochtans is het landfchap heet, byna gelyk Africa, en digt daar aangelegen, en vol drek, alzo aar byna geen fecreelen zyn dit word genoeg door de reisbefchry vingen bevestigd, welke getuigen, dat de menfchendrek, op'de ftraaten geworpen, fehielyk opdroogt, en door de lugt heen verfpreid word . het geen niet zonder ftank is, en vry lastig voor de vreemdelingen , tot dat zy door een langer verblyf daar aan gewoon zyn. edoch wy hebben een weinig te voren aangemerkt, dat het voordelig is geweest in de pest, wanneer de drekkuilen, geopend zynde, de reuk door de lugt heen verfpreid wierd. is dit de oorzaak dat de pest zeldzamer is in Spanje? edoch andere ftinkendereuken hebben in de pest nadeel aangebragt: de vuile linnens worden door het zeep-loog uitgefpoelt; het geene gefchiedende , verfpreid zich langs alle kanten een onaangename reuk , welke by de geene, die dezelve niet gewoon zyn, gewoonlyk een walging verwekt, fomtyds ook een braking: deeze reuk blyft dikwils aan de reeds zuivere en gedroogde linnens vry lang hangen, vooral, zo die zeep, welke donker groen, byna zwart zynde, gebruikt is geweest, want deeze word uit alcalisch zout, door levendige kalk fcherper gemaakt, en uit walvisch fpek gekookt. Diemerbroeck (x) heefc waargenomen, dat de reuk van de zeep allergrootst nadeel toegebragt heeft ten tyde van pest. ja hy getuigt, dat in zyn eigen wooning drie vrouwen , de nagt,
naar
(V) Plague no Contagions Difeafe pag. 36.. CV) Tumulus Peftis pag. 890, Col. 1. OÓ De Pefte Cap. III. pag. 95.
Xx 2



348 DE ALGEMEEN- §.1408.
naar dat zy linnen gewasfehen hadden, door de pest zyn aangetast, geweest, en .kort daar op geftorven: edoch zy klaagden alle, dat zy het eerde begin der ziekte door de flank van de zeep hadden gewaar geworden, hy geloofden van gelyken, dat de kwalen, welke gewoonlyk op het verfchonen in de ziektens volgen, offchoon men ook warm en zeer droog linnen aan doet van deeze flank der zeep afhangt.
Veele en voortreffelyke Schryvers pryzen het gebruik van de tabak aan, als zynde zeer nuttig, wanneer de pest heerscht. Diemerbroeck verheft den lof van de tabak zeer hoog (y), en hy gebruikte dit voorbehoedend middel voor zich zelve, in vry groote ruimte, voor en naar het middagmaal, en naar het avondmaal, en menigmaal tusfchen tyds. want ter plaatfe alwaar hy zyne eigene levenswyze ten tyde van de pest befchryft, zegd hy: maar zo ik gewaar wierd dat ik maar min of meer door de flank van de zieken was aangedaan, terftond liet ik alle bezigheden varen, hoe noodzaaklyk zy ook waren , en op wat uur van den dag het ook was, rookte ik twee ef 'drie pypen ; zuant om de waarheid te zeggen, ik heb de tabak altyd voor -het voornaamfle behoedmiddel in de pest gehouden, nochte ik geloove niet dat 'er eenig ander beter middel voor het gewoon gebruik tot noch toe is gevenden, zo zy maar van een goed foort is, van de rypfle bladeren tot rollen ge/ponnen, elders (2) verhaalt hy , dat hy zich door een allerergfte ftank van de drek eener zieke, die de peet, met een buikloop had, terftond zwaarlyk heefc aangedaan gevoelt, met duizeligheid, walging, en benaauwdlieid van het hart, zo dat hy in geenen deele twyffelde, of hy was befmet: waarom hy zich terftond na huis begeven , en vyf of zes pypen van de beste tabak gerookt heeft, terftond zyn alle toevallen verdweenen, en hy heeft zelfs het allermin-
fte
O) Ibidem Cap. X. Lib. EF. pag. 134. & Cap. XII. pag. 147, O) Lib. IV, pag. 235. Hiftor. 17.



§.i4o8. IIEE RSCHENDE ZIEKTENS. 340
fte kwaad niet meer gevoeld, edoch hy bekend dat hem zulks drie of viermaal overkomen is, en wanneer hy eens, op gelyke wyze aangedaan zynde , het rooken langer uitftellende , is het hem veel lastiger gevallen, en hy is 'er later van verlost geweest, een zeer goed Pastoor, die de geene die aan de pest lagen bediende, ging, zo dra hy uit een huis kwam dat befmet was, terftond in het nabuurige, en rookte daar tabak, en is aldus bevryd gebleven (V). tevens droeg hy zorg , dat hy, by de zieken zynde, de fpog niet doorflokte : maar tot dit einde kan ook het gebruik van de tabak dienen , aangezien de geene die het rooken gewoon zyn , gewoonlyk de fpog geduurig uitfpuwen, waarom de geene die een misbruik van de tabak maaken, dikwils verftoppingen in de buikingewanden krygen. maar ook Benza (*), die de pest in de jaaren XII. XIII. en XIV. in Oostenryk heerfchende , befchreven heeft, heeft het fnuivcn aanbevolen, mooglyk zal de latere nakomelingfchap diergelyke tegengiften , of ook noch betere ontdekken.
Intusfchen is dat algemeenheerfchende ziekelyke, dat in de lugt hangt , het welke alleen aan deszelfs uitwerkingen word gekend, niet altyd het zelfde,^ maar ten eenemaal onderfcheide : dit leerd ons de zo menigvuldige waargenome verfcheidentheid in de algemeenheerfchende ziektens, welke de zinnen van de Geneesheeren en Wysgeeren altyd gepynigt heeft, wanneer zy de oorzaken derzelve tragteden na te fpooren.
Dewyl de natuurlyke befchryving geleerd heeft, dat 'er een ongelooflyke menigte bloedeloze diertjens in de lugt hangen, en door de lugt aan het water, de ingietzels der planten enz. medegedeeld worden , zo dat in een eenig druppeltje water
een
60 iEfop. Epulans pag. 414.
(*) De Pefte Viennenfi 171a. 1713. 1714» pag. 82.
Xx 3



35o
DE ALGEMEEN-
§. 1408.
een otmoemlyk getal van dusdanige diertjens door het vergrootglas gezien worden, daar dc; r is het fommige in den zin gekomen', dat zodanige "ailerkleinfte bloedelooze diertjens , in de lugt hangende, de oorzaak kunnen zyn der algemeenheerfchende ziektens. het is bekend , dat Kircber dit gevoelen heeft verdedigt, en naar hem verfcheide andere, ook mannen van een zeer grooten roem. wanneer de vermaarde Reaumvr (b) in aanmerking nam, dat hy, het warer met allerbeste vergrootglazen onderzoekende, niets vond dat bezield was; maar dat, naar dat hy met het zelfde water peper, Itukjens van fommige planten enz. vermengd had, weinig tyds daar raar al het water van zeer kleine diertjens fcheen te krielen ; heeft hy gelooft, dat die allerkleinfte vliegjens, welke door de lugt zwerven, de voortbrengzels waren van deeze bloedeloze diertjens. het zoude wonder kunnen voorkomen, dat zodanige allertederfte bloedeloze diertjens in het fcherp ingietzel van peperkorrels leven en gevoed kunnen worden, maar in fcherpe azyn zwemmen kleine aalrjens, zelfs zigtbaar voor het bloote oog, welkers gedaante wisfeling Mentzellius gezien heeft (o), wanneer zy waarlyk in vliegen veranderden, de zeer fcherpe groote fpnrge, weet men dat de tedere rupfen knagen; nochte de allerzagtfte ingewanden deezer worden van de fcherpe melk deezer planten , welke de harde wratten op de huid verteert, waarom hy oordeelt, dathet zeer bewysbaar is, dat de algemeenheerfchende ziektens door dusdanige oorzaak kunnen ontdaan; vooral, zo deeze bloedelooze dierrjens fommige jaaren meer dan na gewoonte uitgebroed worden ; gelyk men waarneemt in de rupfen, fprinkhaanen. vliegen, muggen, enz.: diergelyk gevoelen vind men by Varro (d): men moet ook acht geven, of 'er
er-
CO Memoir. pour fervir a THiitor. des Infeftes Tom, IV, Mem, X. pag. 431. & fuiv. CO Ibidem pag. 435,
ld) De re Ruflica Lib. I. Cap. XII. pag. \6u



5.140Ö. IIEERSC MENDE ZIEKTENS.
er ge fis eenige moerasftge plaatfen zullen zyn , en om dezelfde oorzaken, en om dat zy uitdroe.cn, groei jen kleine diertjens, welke de oogen niet kunnen naj'poren , en door de Iftgt inwendig in liet lichaam langs de mond en de neus komen , en moeilyke ziektens veroorzaken^ gelyk by Columella (e): nochte 'er moet geen moerasch na by de huizen zyn, nochte aan 'j lleeren wegen gevoegd, om dat het zelve door de hittens een nadeelig vergif uitwerpt, en dieren voortbrengt welke van be/mette angels voorzien , op ons wet digte hoopen vliegen, als ook de befmetting van ivater- en andere /langen, van de natuurlyke zvinter vochtigheid berooft, door de /lym en gegeste te zamenvloeijing vergiftigt (andere leezen, in de lente ontftaan) uitwerpt, waar uit dikwils duiftere ziektens geboren worden, welkers oorzaken de Geneesheeren zelfs niet doorzien kunnen, in de pest te Laufanne , heeft Hildanus aangetekent (ƒ), dat men de vorige jaaren een overgroote menigte bloedeloze diertjens heeft waargenomen : maar ter zeiver tyd, dat de pest in de ftad woedde, is de menigtevan vliegen zo groot geweest dat zy by menfchen geheugen naauzvlyks zo groot meer is gezien geweest.
Waarom Reaumur gelooft heeft dat fommige jaaren de menigte van zodanige bloedelooze diertjens in de lugt kan vermenigvuldigt worden, dat wy te gelyk met de lugt millioenen inademen, en dewyl fomtyds'in een druppeltje waters zo groote menigte bloedeloze diertjens gevonden worden, dat zy byna het geheele druppeltje fchvnen uit te maaken, heeft hy befloten, dat de menfchen in zodanig geval by iedere inademing geen lugt genoeg in de long halen, en dat 'er een zeer groot getal van deeze bloedelooze diertjens in de lugtvaten blyft en opeen gehoopt word, dewyl zy door de flym, welke de inwendige oppervlakte van de long bekleed, ingewikkelt worden, of door de warmte
van
(e) Lib. I. Cap. V. pag. 402.
(Q Centur. IV. Obfervat. XXIII. pag. 306.



35a DE 'ALGEMEEN- §.1408.
van de long gedood, of zwak gemaakt, zich op haare vleugelen niet kunnen onderfteunen, om te gelyk met de uitgeademde lugt wederom weg te vliegen, edoch deeze dood , verrot, zullen het menfchelyk lichaam benadeelen ; en dus gelooft hy, dat de algemeenheerfchende ziektens van dusdanige oorzaak kunnen worden voortgebragt. hier by komt , dat de lugt niet alleen in de long gaat, maar tevens niet met de fpyzen en dranken in het lichaam treed, .gelyk ook langs de opzuigende aders, welke de cel eele in- en uitwendige oppervlakte van het lichaam bezetten, hy btfluit dierhalve, dat een overgroote menigte van dusdanige allerkleinfte bloedeloze diertjens, welke voor de zintuigen niet vatbaar zyn, het lichaam inwendig kan verwoesten, zo wel als de gioore", die de landeryën en tuinen vernielen, voor dit ge voelen fchynt te ftryden ,* dat die jaaren, op welke de kwaade ziektens heerfchen, dikwils een grooter menigte bloedeloze diertjens aanwezende is dan na gewoonte.
Maar aangezien deeze diertjens zo fehielyk vermenigvuldigen , daar uit hebben fommige willen afleiden, dat de befmetting in de ziektens bezield is, en van den eenen mensch tot den anderen door dusdanige diertjens voortgezet word : maar tegen dit gevoelen kunnen veele en groote zwaarigheden gefield worden, want Hildanus tekent aan (q), dat de Boere fulpen en fchaamele hutten, offchoon ook op ae hoogjle bergen gelegen , en van elkander afgefcheiden , zo dat 'er geen de minfte buurfchap en omgang onder de Landbouwers was, niet van de pest bevryd zyn geweest, waar uit hy befluit: dat de oorzaakvan de pest te Laufanne, en op de nabuurige plaatfen, niet alleen de befmetting, maar ook de bederving van de lugt is geiueest, daaren boven, zo de vergaderde menigte van allerkleinfte diertjens in de lugt oorzaak van de pest, en andere algemeenheerfchende ziektens'was, zoude mm niet kunnen begrypen, hoe men door
naauw
(g) Ibidem.



5.1408. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 353
naauw aat te geven de pest af kan weeren, zo dat zy van het eene landichap niet tot een ander nabuung overga; het geene men nochtans leerd in de befchryving, dat zo dikwils is gefchied. alle hoe naauw ook genomene voorzorgen, zoude dusdanige hoop van bloedeloze dieren in de lugt hangende, te leur ftellen. men kan verfcheide tegenwerpingen tegen dit gevoelen lezen (/>> en zeker hoewel het gevoelen van Reaumur niet aan dezelfde zwarigheden onderhevig is, ten minfte niet aan alle, worden nochtans in de algemeenheerfchende ziektens verfcheide zaken waargenomen, welke daar uit niet kunnen verftaan worden; want zo die ziektens door de lugt met ontallyke bloedeloze diertjens bezwangerd, ontftonden, zouden alle menfchen byna min of meer aangetast moeten worden. Sydenham (ij tekent van de Londonfche pest aan, dat dat jaar zelfs, nadelig door de vernieling van ze veele duizenden, voor 't overig allerzagst en heilzaamst is geweest , en dat alle de geene, die van de f est vry gebleven zyn., nimmer gezonder zyn geweest, gelyk ook die, die van dezelve genezen waren van de ongedaantheid en andere aandoeningen, overihfzels van de befmetting der voorgaande ziektens, naderhand zvn bevryd gebleven, ja gelyk by eene andere gelegentheid gezegt is geweest, men heeft waargenomen, datkwynende,zwakke, ongedaantige, voeteuvelige menfchen minder van de algemeenheerfchende ziektens worden aangetast. Reaumur twyffelde fk) of de algemeenheerfchende zinkens, welke omtrent het einde van het jaar 1732. en de eerfte maanden van 1733. door geheel Europa heerschten, niet voortgebragt zyn geweest van de met bloedeloze diertjens vervulde lugt, eerder, dan van dedikwervige navels, want dewyl de lugt voornamentlyk op de long
(JO Recueil des obfervations fur la Maladie de Marfeille &c. pag. 58. & fuiv. * (O Seft. II. Cap. 3. pag. 137.
Q) Memoir. pour 1'hiftoir. des Infeftes Mem. X» pag» 435*
YïfdeDeel. Yy



DE ALGEMEEN- § 140S.
werkt fcheen dit waarfchynlyk. edcch het winter faifoen fchynt de voortbrenging dezer diertjens minder te begunfligen ; en , wanneer Reaumur (/) de waarnemingen aanhaalt, van D. Cosfism omtrent de hoogte van de Thermometer genomen, tekent hv aan dat hy uit de zelfde brieven, omtrent het einde van December'1732. 'gefchreven, vernomen heeft, dat diergelyke ziekte op hei Eiland Bourbon, dat in Africa legt, ter zeiver tyd heerschte; ja het heeft gebleken, dat de zeevarende midden op zee van gelyken zyn aangedaan geweest; zo de zelfde ziekte in zo onmeetbare afftand door de bloedeloze lugtdiertjens zoude voortgebragt zyn geweest, zoude derzelver getal alle verbeelding te boven gaan. intusfchen fchryft Reaumur, hier ter plaatfe deeze ziekte alleenlyk aan een zekere lugtgefteldheid toe, nochte maakt eenig gewag van de bloedeloze lugtdiertieus.
In de roode loop te Nymegen, welke Degnerus befchreven heeft heeft men waargenomen, dat de Franfchen van deezs ziekte'byna bevryd zyn gebleven, waar van maar twee oude mannen door dezelve aangetast zyn geweest, en geftorven. maaralle de Tooden zyn van de opregte rode loop ten eenemaal bevryd gebleven en geen een zelfs is door dezelve aangetast geweest, edoch indien dusdanige ziekte van de menigte en het bederf der bloedeloze lugtdiertjens haar begin genomen had, fchynt het nauwIvks kunnen uitgelegt te worden, waarom zy in de zelfde lugt levende, niet met de overige ziek hebben gelegen. - Het is veel wonderlyker, het geene men by Hetfter («2), die allergeloofwaardigst, en in leven zynde getuigen dezer zaak aanhaalt leest, in het elfde jaar van deeze eeuw heeft tot Altdorf *en geduurige fcherpe koorts beginnen te heerfchen, welke, ofe 5 . ö fchoon
ff) Acad. des Sciences 1733. Mem. 589. (m) Medicinifche Chirurgifche &c. Wahrnemungen No. 95. pag. i?it



5.1408. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 355
fchoon zy geen allerergfte en kwaadaartige hoedanigheid had, nochtans ook niet zagtaartig konde genoemt worden, de ziekte taste alleenlyk maar de Studenten aan, voor 't overige niemand, offchoon de Studenten door de ftad heen verfpreid woonden, en de zelfde fpys gebruikten, en de zelfde lugt inademden met de andere inwoonders van de ftad. waarom zy genoemt wierd koorts van de hoogt fchool. ja de Boekdrukker van de hooge fchool, die ver van het Collegie afwoonde, is met zyn knegts of werklieden door de ziekte aangetast geweest, terwyl een ander boekdrukker, een huis bewonende, dat veel digter by het Collegie ftond, met' zyn geheele huishouden van deeze ziekte is bevryd gebleven, maar aangezien het geroep van deeze hoge fchool ziekte toenam, hebben fommige Neurenburgers hunne zoonengeboden t'huis te komen; die nochtans by hunne ouders de zelfde ziekte hebben gekregen, en fommige zyn aan deeze ziekte geftorven. dit was daarenboven te verwonderen, dat, wanneer de Hoogleeraaren door de ziekte wierden aangetast, hunne kinderen en óverige maagfchap van gelyken door de zelfde kwaal wierden aangetast, maar de ftudenten die ziek waren, zettende de ziekte niet aan de burgers over, by welke zy woonden, wanneer men dit overweegt, fchynt het best te zyn, met Sydenham (») te bekennen, dat die ziektens, door een geheime en onuitlegbare verandering van de lugt de menfchelyke lichamen befmettende, voortgebragt voorden, en niet geheellyk van een byzondere hoedanigheid van het bloed en de fappen afhangen, ten zy voor zo verre de verborge invloeijing van de lugt dezelve in de gezegde lichamen gedrukt heeft, nochte deeze gaan geduurende die geheime lugtsgefteldheid verder voort met kwellen, voorden algemeenheerfchende senoemt. _ „
• ê §. 1409.
O) Sccï. I. Cap. I. pag. 42.
Yy s



zg6 DE ALGEMEEN- $, 1409.
$• 1409* TVfochtans naauwlyks ten zy door menfcheJ-X lyke befmetting, dat wonder is9 ziektens te verwekken.
Dat onbekende en zo dikwerf onuitlegbare, in de lugt hangende, welk by wijze van mengfel of prikkeling ons maakfel benadeelt , door befmetting in het menfchelijk lichaam uit deeze oorzaak ontftaan, fchijnt zich allerverst te verfpreiden. zijn dierhalve alle algemeenheerfchende ziektens befmettelijk, en worden zij uit de befmetting van den eenen mensch den andere toegebragï geboren? dit fchijnt ter nauwernoot van alle algemeenheerfchende ziektens vastgeftelt te kunnen worden, wanneer de dubbele derdendaagfche koortfen, welke door de voortgetrokke aanvallen , na geduurige gelyken, in de herfst heerfchen, heb ik niet kunnen waarnemen, offchoon zeer veele aan deeze koortfen leggen , dat zodanige ziekende befmetting verfpreiden : want wanneer dusdanige zieken na andere plaatfen overgebragt wierden , of die van deeze koortfen herfteld waren, befmetteden zy geen andere menfchen. in zagtaartige algemeenheerfchende ziektens, by voorbeeld anderendaagfche lentekoortfen, denkt niemand op de befmetting, en men neemt geene de minfte voorzorgen, ja zodanige algemeenheerfchende koortfen, van de allerergfte toevallen verzeld, welke geen klein agterdenken van kwaadaartigheid verwekten, zyn niet befmettelyk geweest, wanneer in het jaar zes-en-vyftig van deeze eeuw (0) , door de nadeelige uitvloeijingen der moerasfen, zeer erge algemeenheerfchende koortfen heerschten, welke een vry groote verwoesting onder de men» . fchen
Co) Ta%ioniTozzetti de 1'infalubrita deU'aria dellavaldinievol» Tom. L pag. in, iia & 113*.



5.1409. HEERSCHEN.DE ZIEKTENS. 357
fchen aanregteden, gaven zy haare kwaadaartigheid door de uitflag, peperkoorns, heetvuurige breede vlakken in de omtrek van het lichaam, oorklieren, en andere kwaade toevallen , genoegzaam te kennen; nochtans waren zy niet befmettelyk. want de geene die in een gezonder lugt woonden , wierden niet befmet, offchoon zy menfchen die door deeze algemeenheerfchende koortfen waren aangetast, in hunne huizen ontvingen, wanneer de geene die in een zuiverder lugt, ja zelfs op de bergen woonende, na deeze befmette vallei nedergingen om zich voor den oogst te verhuuren, als öok voor andere werken, wierden vry fehielyk zeer erg ziek, en na de hunne wedergekeerd, ver» fprelden zy de befmetting niet. maar de lugt in de vallei was zo ongezond, dat ook de geene, die de algemeenheerfchende ziekte niét hadden, de natuurlyke warmte verloren zynde , en met een Hippocratisch aangezigt, wandelende lyken verbeelden.
Dierhalve kan een algemeene oorzaak, in de lugt hangende, algemeenheerfchende ziektens, en dat wel kwaade voortbrengen, welke wel veele terzelver befmetten, maar nochtans door de medegedeelde befmetting niet van den eenen mensch tot den anderen overgaan, wanneer fommige dit in aanmerking namen,zyn zy van gedagten geworden , dat de algemeenheerfchende ziektens, ja de pest zelfs, nooit of zeer zelden door de befmetting voortgezet word, maar dat zy alleenlyk maar afhangen van een zekere nadeelige hoedanigheid der lugt:. een naamloze Schryver (p) tragt dit met vry goede redenen te bewyzen. voor eerst brengt hy voor, dat namentlyk de eerfte van alle, die door een zogenoemde befmettelyke ziekte is aangetast, dezelve niet door befmetting heeft kunnen ontvangen hebben, want de befmetting veronderftelt altyd twee menfchen, een, waar van de befmetting komt; de ander, die dezelve in zich ontvangt, endaar door
op
Cf) Plague no contagious difeafe pag. 13. &c, & per totum»
Yy 3



353 DE ALGEMEEN- f,1409.
op dezelfde wyze als de eerfte ziek is. aangezien dierhalve, de geene die 't eerst een ziekte heeft, van dezelve aangetast is gewet st zonder befmetting, waarom heeft ook de tweede door diergelyke oorzaken, welke de ziekte inde eerfte voortgebragt hebben op dezelfde wyze niet kunnen aangedaan worden ? waarom hy beiluit, dat de voortzetting van de ziekte zonder befmetting kan gefchieden. edoch by eene andere gelegenheid $. 1382. is bewezen geweest, dat de ziektens door klaarblykelyke oorzaken in bet menfchelyk lichaam kunnen geboren worden , van welke oorzaken die ziektens tiitwerkzels zyn, en dat nochtans het lichaam van een zieke door deeze zelfde ziektens zodanig word veranderd , dat hy door de befmetting andere menfchen de zelfde ziektens overzet, die aan die klaarblykelyke oorzaken niet waren blootgeftelt geweest, door welke die zieke de ziekte had gekregen, om het geene te bewyzen , zoude het voorbeeld van de roo&de loop in een leger genoegzaam zyn, gelyk als dan breder is bewezen geweest, wanneer Degnerus een algemeenheerfchende roode loop behandelde (q), heeft hy, alles wel overwogen hebbende, befloten: dat die beftnettelykheid, eens ontftaan -ynde een kracht bekomt, zich uit te ftorten, en zich door het aanraken mede te deelen. maar wanneer deeze befmetting eens ontftaan is , is het niet nodig, dat de zelfde lugtgefteldheid blyve door welke de kwaal ontftaan is ; maar de ziekte blyft haare kracht voortoeffenen , offchoon de lugt een andere gefteldheid
verkrygt. .
Dit leerd ons duidelyk de inënting der kinderpokjens: zo ter plaatfe alwaar geen kinderpokjens heerfchen , een allergezondst mensch, door een ligt wondje in de huid gemaakt, een dunne draad met de pnkétter doortrokken, offchoon dezelve geduurende verfcheide maanden is bewaart geweest , word toegevoegd , volgen alle de uitwerkingen van de befmetting der kinderpokö jens,
(?) De Dyfenter. Jïeomagenfi pag. 62 & 63.



5.1409. HE ER-S C HEN DE ZIEKTENS. 359
iens en de fappen van een gezond lichaam worden in diergelyke befmetting verandert, zo dat in ieder pokpuistjen , door de inënting ontftaan, een genoegzame hoeveelheid van de befmetting zit, waar door verfcheide menfchen befmet kunnen worden, in diergelyk geval komt de befmetting niet uit de lugt in het menfchelyk lichaam, maar word door een dun draadje, aan het lichaam vastzittende, medegedeeld, hier uit blykt het, dat de befmetting zich in het menfchelyke lichaam vermenigvuldigt, en uit deeze tot andere overgaat, ja een mensch die de kinderpokjens heeft gehad, waasfemt langen tyd , gelyk ter plaatfe , waar over de kinderpokjens wierd gehandeld , bewezen is geweest, die befmetting uit het geheele lichaam, waar door hy andere met dezelfde ziekte kan bennetten : ja naar de dood werpt het doode noch de befmetting uit. het fchynt tevens uit de waarnemingen te blykën , dat de lugt deeze befmetting uit het lichaam van een befmet mensch ontfangen, niet ver kan verfpreiden zo de toegang tot de befmette plaats, en alle gemeenfchap met 'dezelve allerfcherpst verboden word (rj. wanneer in een collegie van Edellieden 'er een met de pokjens befmet wkrd, heeft men hem terftond alle gemeenfchap met de overige afgefneeden, en naar dat hy de ziekte doorgeftaan had, heeft hy «eduurende verfcheide weeken alleen gewoond; maar hoe welde pokjens algemeen heerschten, is 'er geen een van de overige befmet geweest, het is bekend , dat men om de algemeene veiligheid , verdagte koopmanfchappen , en kleederen, geduurende verfcheide dagen, daaglyksch aan de lugt en de wind blootge • ftelt worden,' opdat de befmetting, in dezelve fchuilende, door de lugt heen verfpreid worde, en verdwyne; en dat wel met het beste gevolg; daar in tegendeel in 't oosten , alwaar die voorzorgen niet gebruikt worden, of ten minfte onachtzamer, de pest zich zo menigmaal op nieuw verheft.
Men kan niet ontkennen, dat de gefteldheid van de lugt tot de fterker voortzetting en vermindering van befmettelyke ziektens
CO Mead de Pefte pag. 17.



%Co DE ALGEMEEN- J.1409,
tens veel kan toebrengen, in het voorgaande Hoofddeel is aan< getekent geweest, dat de pest in de ftad Aleppo verminderd, ja byna geheel opgehouden heeft, wanneer de lugt zeer heet was; maar de befmetting was niet vernietigd; want zy is naderhand weder gekomen, nochtans fchynt de warmte van de lugt de kracht van de befmetting verminderd te hebben, in andere pesten fcheea ge winterkoude eerder voordelig te zyn. Hippocrates had gezegd (*): alk ziektens ontftaan op alle jaargetyden ; fommige nochtans ontftaan op zekere meer, en worden als dan meer aan» gtwakkert.
Edoch die befmetting, in het menfchelyk lichaam ontftaan, kan zekerlyk aan andere zaken vasthangen. dit leerd ons de inenting der kinderpokjens duidelyk. maar§. 7382. is aangetekent geweest, dat de tenten te gelyk met de foldaaten, die een allerergfte kwaadaartige koorts Wadden, uit Duitschland, den Rhya af, met het zelfde fchip na Gent zyn gevoerd geweest, omherftelt te worden: drie-en-twintig werklieden, die dit werk onder handen hadden, wierden terftond van de zelfde koorts aangetast, en zeventien van hun zyn geftorven.
De befmetting word dierhalve in het menfchelyk lichaam geboren, wanneer de ziekte aanwezende is, ook zonder befmetting ontftaan, en door deeze befmetting eenmaal ontftaan, kan zy zeer wyd verfpreid worden, vooral, dewyl deeze befmetting, uit het menfchelyk lichaam vloeijende, langen tydaan andere dingen kan vast blyven hangen, terwyl de krachtdadigheid om de zelfde ziekte voort te brengen in volle werking blyft. van Helmont heeft (t) een man gezien, die door met de pest befmette kaarten aan te raken, op 't oogenblik een pyn heeft gevoelt als of hy met een naald wierd geftoken, en terftond een pesthol aan de voorfte vinger heeft getoont, en naar twee dagenis geftorven de knegt van een Apothecar had in een tuin in de maand
Ju-
(i) Seft. III. Ar hor. r9.
CO Tumul. Peftis pag. 853* Col. 1.



5.1409. HEERSCHENDE ZIEKTENS. %6i
Tulius aan de pest gelegen, in een huisje van boven wel met pannen bedekt, maar zonder muuren, en langs alle kanten rondom open: nochtans had men het overal met zylen behangen, op dat de zieke van de kwellingen der lugt zoude bevryd zyn;welke genezen zynde, het bedde, de zylen, en het overige beflag, zyn weggenomen, alleenlyk het ftroo agtergelaatenzynde,waar op het bedde van de zieke had gelegen, naar acht maanden , fchopt de Apothecar by geval het ftroo, dat in de herfst, en de geheele winter, aan de wind, regen, fneeuw, koude was bloot creftelt gebleven, met de regter voet van de eene kant na de andere terftond word hy de befchimmelde ftank in de neus gewaar, en een weinig daar naar gevoeld hy een fcherpe en ftee^ kende pyn in het onderfte gedeelte van het been omtrent de voet, eveneens of het deel met heet water was gebrand geweest; de volgende dag wierd het vel tot een groote blaas opgeheven ; welke doorftoken zynde, is'er eenige hoeveelheid zwartachtig water uitgevloeit, en onder die blaas heeft men een verborge pestkool gevonden , welke naauwlyks in twee weeken tyds heeft kunnen genezen worden, in 't overige van 't lichaam heeft hy zich nochtans wel bevonden (u).
Het vérgif der pest heeft dierhalve zo langen tyd in dit ftro« kunnen blyven, en nochtans nog zo zwaar vergif by zich hebben , dat het op een oogenblik een pestkool in een gezond lichaam verwekte, edoch dewyl men gewoonlyk een genoegzaame di<ne hoop ftroo onder de beddens legt, is dit wel langs alle kanten aan de vrye lugt bloot geftelt geweest, maar heeft niet genoeg van de winden kunnen doorblazen worden, om de befmetting door de lugt heen te verdryven, en te doen verdwynen. hier uit word de rede begrepen , waarom de zeer vermaarde Mead (w) het fluiten van de huizen veroordeelt heeft: de huizen
O) Diemerbroeck de Pefte Lib. IV, obfervat. 119. pag. 335.
(w) De Pefte pag. 28.
Vyfde Deel. Zz



g-52 * D' E" E M E E N- & 14*9*
zen aldus- toegeftopt zyn zo veele zaadwinkels van de befmetting, welke vroeg of laat zal verfpreid worden, want door een_ maand of langer te wachhn naar dat de laat ft e zieke geftorven is, zult U 'niets meer tikwerken, dan of een los pek befmette koopwaren beioaart word (het woord nut fchynt hier vergetende zyn.) de dws van Pandora ontftoten zynde, zal het vergif 'er mt vliegen, lobb veroordeelt van gelyken de zelfde fluiting der huizen, en hy noemt verfcheide ongemakken op, welke daar van afhangen (xY, en hy tekent tevens aan, dat het getal der befmette eerder toegenomen dan vermindert is, door deeze wyze.
Zoude de beflote befmetting der pest door 't verblyf fcherper worden wanneer zy aan andere lichamen vast hangt? fommige waarnemingen fchynen dit gevoelen te begunftigen. het onder het op een "gehoopte ftroo verborge vergif der pest wordmethet bedekte been alleen maar bewogen, terflond ontftaat 'er meteen sevoel van brandende hitte by een gezond mensch een pestkool, gelvk boven is gezegt geweest, maar die geene, die overdepest hebben gefchreven, hebben de pestkool veroordeelt, als-zynde een kwader uitwerking van de pest als de lasbuil. naar dat de pest drie jaaren in de Provincie van Gelderland had geheerscht, en nu ophield, is een Kapitein opeen zeker dorp ziek geworden verfcheide pestkoolen hebbende, die ook, door dien dè geneesmiddelen te laat in 't werk geftelt zyn, geftorven is. Diemerbroeck (yj, wanneer hy voor 't eerst de zieke bczogt, is terftond befmet geweest, en de linker hand wierd met een pestkool van zeer hevige pyn vergezeld, bezet, voor/^overige heeft hy nochte koorts, nochte eenig ander kwaad in t overige van het lichaam gevoelt, nochte hy heeft inwendig geneesmiddelen moeten gebruiken, op zyn gewoon tegengif, de tabaksrook fteunende. een Soldaat, die de Kapitein oppaste, is-
op
fV) Lobb of the Plague pag. n6. & feq. Cv) De Lib' IV* Hiftor' Iao* pas* 337*



5.1409. HEER S C TIENDE ZIEKTENS. 363
op de zelfde wyze befmet geweest, en heeft geen andere , dan plaatfelyke middelen nodig gehad, de pest zette zich zo vast ter neer op een plaats van 't lichaam, welke zy vernielt heeft, met een pestkool te verwekken; voor 't overige heeft zy het lichaam niet veranderd, daarom fchynt van Helmont niet onbekwaamlyk gezegd te hebben (2): de pestkool, lasbuil, of korst, zyn de eerfte ft ofte niet der pest, maar de uitwerking, en voortbrenging, welke de pest voor zich bereid heeft; waar in zy zit, als in een nest. maar die befmetting der pest is zo fyn, dat zy alle zintuigen ontvlugt, offchoon deszelfs uitwerkingen in het lichaam zich duidelyk voor de zintuigen vertonen, daarom heeft hy elders (V) gezegd: de overige vergiften kend men door eenige gevoelig teken, maar de pest alleen word door een ongevoelige bepaetting medegedeelt, eveneens als devoetftap van den mensch haare reuk behoud, maar de honden op de reuk volgende, weeten hun meefter met de voetftappen de beruiken te vinden , en de voetftappen der wilde dieren van gelyken befnuffelende, weeten zy derzelver fchuilhoeken op te fporen. het is bekend aan de Jagers, dat de honden bet wild beter opfporen, wanneer het geene zy door de reuk onderfcheiden, nog met de morgendaauw bedekt is.
Wy zien nu, dat de uitvloeijingen van fommige lichamen, allerharmekkigst aan andere lichamen vasthangen, en dat wel geduurende een zeer langen tyd. ik heb een laadje gezien, uit kostbaar hout gemaakt, waar in van te voren mofchus was bewaard geweest, dat de reuk behouden had, hoewel het zeker was, dat 'er ten minfte vyf-en-twintig jaaren waren verlopen, dat 'er in 't geheel geen mofchus in dit laadje was geweest; en wanneer het geopent wierd, gaf het de fterke welriekendheid der mofchus zodanig van zich, dat een maagd met opftygingen gekweld, terftond in een flaauwte viel, en daar naar hevige ftuip-
trek-
(z) Tutnulis Pellis pag. 85,4. col. 1. («) Ibidem pag. 870. col. I.
Zz 2



364 DE ALGEMEEN- £.1409.
trekkingen kreeg, het laadje wierd met een fcherpe loog gewasfchen, wierd geduurende geheele maanden aan de opene lugt bloot geftelt, nochtans heeft men de fterke reuk van de mofchus niet kunnen vernietigen, offchoon zy vermindert fcheen. maar z;o dra het laadje geduurende de eene of andere week gefloten bleef, verfpreide zich de reuk van de mofchus door het geheele huis, wanneer het zelve geopend wierd. het is door de proef' ondervindingen van Boyle bekend, dat de moschus deszelfs welriekendheid door een groote ruimte heen verfpreid , en dat geduurende een aanmerklyke tyd , zonder verlies van zwaarte, waarom de natuurkundige door deeze proefondervinding gewoonlyk de verdeelbaarheid van de lichamelyke ftof, welke alle verbeelding byna te boven gaat, bewyzen.
Zo nu het zelfde gebeurt in de befmetting van de pest, zal dat geene, dat in de pakken is befloten , langs alle kanten kunnen verfpreid worden, en fehielyk een groote verwoesting aanrechten, offchoon het de zintuigen niet aandoet, want zo het of door het verblyf erger word, of dat 'er een overgroote menigte uitvloeizeis vergaderd is, zal men te vreezen hebben voor het zelfde kwaad, dit fchynt de reede, waarom die geene, die pakken geopend hebben welke door de pest befmet zyn , fehielyk dood zyn gevallen; andere terftond door de duizeligheid zyn aangetast geweest, welke door een pestkoorts wierd vervangen, en door de dood in de tyd van weinige dagen gevolgd, maar zo die verborge befmetting even kwaad artig was geweest, wanneer de koopmanfehappen gepakt wierden, zouden de menfchen , die dit werk deden, even kwalyk gevaren zyn, als die, die de pakken naderhand los maakten, waar uit de zeer vermaarde Fromond befloten heeft (£\ dat de befmetting van de pest, in de wel gedekte en geflote pakken, door een Jange fcheepvaart dodelyker word. wanneer fommige geldgierige menfchen een pak *met zyde, uit een befmette plaats gebragt, en in een zeker Eiland
(b) fUspofta Apologe t &c. pag. 150.



HEERSC HENDE ZIEKTENS. 36-5
land ter neder gezet, los maakten, hebben zy deeze buit ónder elkander verdeeld; maar in 'tkort zyn zyalle geftorven, en hebben hunne familiën beimet, zo dat 'er zelfs niet een van ontkomen is; en aldus zoude de pest op deeze plaats opgehouden hebben , en niet voortgezet zyn geweest, ten zy by ongeluk een Burger van Toulon uit die zelfde plaats wedergekeerd was, en de ziekte voortgezet had Ccj.
Lobb waarfchouwt zorgvuldiglyk (d) , de voorzorgen welke waargenomen moeten worden, wanneer de pakken uit verdagte plaatfen komende, geopent worden: want zo dit in de vrye lugt gefchied, gebied hy, dat men de rug na de wind keere; want dus zal de wind het nadeelige dat uit de losgemaakte pakken komt, in de lugt voortdryven. maar zo dit zelfde in de huizen gedaan word als dan waarfchouwt hy , dat men vuur moet aanfteken, en de deuren tevens open blyven: maar de geene die de pakken los zal maken, moet zich met de rug na de opene deur keeren, en het pak tusfchen hem en den haart plaatfen. want aldus zal men verkrygen , dat de lugt door de deur naar het vuur trekkende, al het geene dat uit de pakken uitwaasfemt, door de fchoorfteen pyp uitjaagt, het geene door het uiteinde van de fchoorfteen pyp in de lugt verfpreid, en dus onfchadelyk zal worden wanneer het in de dampkring afgefpoeld word, het geene van te voren vergaderd, ten hoogfte nadeelig was , gelyk van te voren is gezegd geweest.
Maar hoe lang de befmetting aan andere lichamen kan vast blyven hangen ,^0 dat het bekwaam is om de ziekte voort te zetten, kan men niet met zekeiheid bepalen, het fchynt zeer bewysbaar, dat zy, wanneer zy ten eenemaal in een plaats be-
O) Antrechaux Relat. de la Pefte pag. 65. ècc. GO Of the Plague pag. 16, 17 & 48.
Zz 3



S<J6* DE ALGEMEEN- §. 1509.
fcrcn is, zeer lang de fchadelyke krachten behoud, en de oprüioopte uitvloeijingen daar naar vryelyk uitbarftende , haare vergiftige kracht kan uitoeffenen. in de befchryving worden veele dusdanige voorbeelden aangehaald, welke leeren, dat een geopende kist, welke ten tyde van de pest voor verfcheide jaaren gefloten was geweest, en zodanig was gebleven, de ziekte ucdeiom heeft vernieuwt, het is bekend, dat de verdagte koopman fchappen, door dezelve te laten verwaaijen , gezuivert worden, om de pest voor te komen, de lang gcflotene moschus doornekt met een onuitwischbare reuk het geene , waar in het bewaard word, en de vaten daar naar geopend zynde, verfpreid dezelve een byna ondraaglyke reuk. Sydenham (e) , die met zo veel naauwkeurigheid de algemeenheerfchende ziektens heeft waargenomen, ?egt: dat geduurende eenige jaaren , een zvjaare pest volgende, hier en daar voorkomt, dat het fterven door de pest, gelyk na gewoonte, allengskens verminderd en verdwynt enz. dis welke alleen maar als ft aaien van de voorgaande oogst moettn gehouden worden, door welke overblyfzels van de onlangs geleder, e befmetting, gelyk de koortfen, welke hier en daar een of twee jaaren naar een zwaare pestziekte, heerfchen, gewoonlyk pest.achtig zyn , en offchoon van eenige kentekenen van de waars pest, ontbloot, nochtans ten hoog ft e deszelfs natuur en inborst vertoonen, en ook een gelyke geneeszvyze vereisfehen. dierhalve blyft die gefteldheid, de wederopwekking der pest begunftigende, langen tyd, en de volgende ziektens ademen als noch de inborst der pest. maar hy vermaant tevens het volgende: maar 'er moeten buiten en behalve die lugrgefleldheid, of algemeene oorzaak, ook een andere voorttrekkende oorzaak by komen, namentlyk van de befmetting of zaad van eenig met de pest befmet lichaam, het zy onmiddelyk, of door een naburige gezelfchap, of middelyk en door het ontvangen van het voedzel van elders overgezet, naderhand (ƒ) voegd hy- 'er by : intusfehen heb ik
groot
00 Seft. TI. Cap. II. pag. 130. 131.
(ƒ) Ibidem pag. 132.



§.Ho9. HEERSCTIENDE ZIEKTENS. 367
„root achterdenken, dat de gefteldheid van de lucht , hoe zeer he/hiemlyk , door zich zelve onbekwaam is om de pest te verwekken; ten zy de pestziekte, altyd ergens overig, het zy door aanvaeding, of door het aankomen van iets met de pest hef met, uit de befmette plaatfen na andere gebragt word, tn aldaar, ten zy tevens een bekwame gefteldheid van de lucht 'er by komt, geen 'algemeene ziekte word. want hy bekend - dat men anders niet bégrypen kan, waarom, wanneer do eene ftad d.-or de pest verwoest word , een andere niet ver afgelege, door alle gemeenfchap met de befmette plaats voorzichtig af te fnydtn, ten eenemaal bevryd blyft. dit bevestigd hy door het voorbeeld van de Groothertog vanToscanen, die de toegang aan de pest, wanneer dezelve byna geheel [taliën verwoeste, met zorg en voorzigtigheid na zyne grenzen heeft afgefneden. .
Men heeft in de Weener pest waargenomen 1713, dat die huizen, welke ten tyde van de pest 1679, voor gasthuizen gediend hadden, of in welke zeer veele aan de pest waren geftorven , het eerst-zyn befmet.geweest, en dat wel heviger als de overige (g). heeft de befmetting geduurende zo veele jaaren zichflapende in deeze huizen verborgen, nu door, by gelegenheid vaneen, nieuwe pest verwekt, en werkzaam gemaakt? dus barst van een klein vonkje een groote brand uit, en de befmetting groeit al gaande, dewyl zy de fappen van de menfchen door de lelyke ziekte aangedaan, tot haare natuur overhaalt, in de Athenenzer pest (li) kwamen de vogels en viervoetige dieren die zich met menfchenvleesch voeden, dewyl 'er verfcheide lyken onbegraven lagen, niet aan dezelve, of ftierven , zo zy 'er aan kwamen en 'van proefden, in de Weener pest 1713 , ftierven de vliegen , welke het bloed van de geene die door de pest waren aangetast, oezogen hadden, terftond (/')• want alle de fappen van de geene ° 0 die
(g) Wiener Péftbefdhreibung pag. 235» C/0 Schulz Hiftor. Medic. pag. 189. (J) Wiener Peftbefchreibung. pag. 263;..



368 DE ALGEMEEN- §.1409.
die door de pest aangetast zyn, fchynen niet deeze befmetting doortrokken te worden, gelyk de lappen vaneen gezond lichaam, in de kinderpokjens, door een zeer klein deeltje van de pokëtter, tot de befmettelyke hoedanigheid overgaan.
Hier uit heeft Lobb befloten (*>, dat het gevaar van de befmetting meest afhangt van de hoeveelheid der befmetting door de 'lugt verfpreid, en van deszelfs nabyheid van de geene die de befmetting ontfmgt. nochte gelyk reeds meermalen is sewaarfchouwt geweest, zo fchynt de befmetting ver door de lu«t heen verfpreid te worden, zonder haare kwaadaartigheid fe verliezen, daar uit begrypt men , waarom waargenomen word dat de pest in den beginne langzaam voortgaan omtrent het einde van December 1664, is 'er te London een eenige (7) aan de pest geftorveu; en dewyl men op deeze tyd van het jaar gewoonlyk vuur flookt in de vertrekken , is het geloofbaar, dat een zeer groot gedeelte van de befmetting der Pest, langs de fchoorfteen pyp opgeklommen is, en door de lugt heen verfpreid is geweest, zo dat zy de befchadende kracht heeft verloren; men heeft daarop geen de minfle voetftap deezer ziekte geduurende zes weeken waargenomen, m de maand Februarius is 'er wederom een aan de pest geftorven; naderhand heeft de ziekte geduurende negen weeken ftil gezeten; daarop is zy allengskens en langzaam voortgekropen, zo dat 'er weinige alleenlyk maar befmet wierden. waar door ook veele, ten eenemaal alle gemeenfchap met de befmette vermvdende, in hunne huizen van de ziekte bevryd zyn gebleven • het Teene men ook in de collegiën en kloofters heett waargenomen (m). in tegendeel heeft de befmetting, de naafle in het zelfde huis wonende, in de Weener pest altemaal befmet (n\ zo 'er maar een ziek wierd , de een de ander meededee-
00 Of the Plague pns;. 4. 5(/) Ibidem pag, 43"' & feq. (rn) Ibidem pag. 46. (.«) Sorbait de Pefte pag. H.



§.I4oo. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 369
lende, voornamentlyk op den negenden dag, een gedeelte van de kwaadaartige overerving, fomtyds ook fchielyker; en aldus zyn geheele ge/lachten, en dat zelfs zeer veele, uitgeftorven.
Maar wanneer, zeer veel zieken aan de pest leggende, de befmetting uit derzelver lichaamen uitwaasfemende, vermenigvuldigt word, als dan kan zo groote hoeveelheid in de lugt blyven hangen, dat zy ook op een grooter afftand van haar voedzel, werkzaam blyft. want als dan is 'er tot de voortzetting van de allerdroevigfle ziekte geen voedzel of perfoonlyk gezelfchapnodig, maar een ieder mensch, met de grootfte zorgvuldigheid ook van de geene die met de pest befmet zyn, verwyderd, kan, de lucht met de "eest inwendig inademende, door zich zelve en door zyn kracht befmetten , zo hy maar het lichaam vervuld heeft met vochten die bekwaam zyn om de aanblazing te ontvangen (0).
Hier uit blykt, dat men zich niet moet-betrouwen, zode een of ander op zekere plaats aan de pest heeft gelegen , offchoon zich geduurende verfcheide weeken naderhand geen voetftap van de kwaal vertoont.
Nochte men heeft het zelfde in de pest alleen , maar ook in andere algemeenheerfchende ziektens waargenomen, dus heeft Devnerus fj>) den zeventienden Julius voor 'teerst de roode loop gezien; omtrent het einde der maand , en in 't begin van Augustus, maar meer in 't midden , heeft hy waargenomen dat de ziekte voortkroop door de nabuurige ftraaten; en daar naar omtrent het einde van Augustus, verfpreide zy zich by trappen van ftraat tot ftraat; maar voornamentlyk na het zuidergedeelte der ftad; zo dat hy als deszelfs voetftappen heeft kunnen drukken en volgen, omtrent het begin van September heerschte de ziekte door de gantfche ftad heen, zo dat 'er geen gedeelte der
ftad
Cd) Sydenham Seót. Ti Cap. II. pag. 131. Cf) De Dyfenter. pag. 4. & feq. Vyfde Deel. Aaa



3.70
§.I40Q.
ftad geheel van bevryd was: tot nu toe is de kwaal binnen de» omtrek der ftad gebleven, nochte de nabuurige plaatfen zyn befmet geweest, waarom die befmetting van de algemeenheerfchende roode loop, offchoon overvloedig uit zo veele zieke lichamen in de lugt uitwaasfemende, de nabuurige dorpen van Nymegen niet befmet heeft, maar wanneer het nieuw jaars feest in deeze ftad gevierd wierd, vloeide een groote menigte buitelieden na gewoonte te zamen, die de befmette huizen intreedende, de befmetting meede na huis hebben genomen. Degnerus haalt verfcheide dusdanige voorbeelden aan, welke duidelyk leeren , dat die befmetting uit de ftad op deeze wyze na andere plaatfen vervoerd is geweest.
Die befmettelyke algemeenheerfchende ziektens houden eindelyk, vroeg of laat op, het zy door dien de befmetting krachteloos gemaakt word, het zy de voorbereidende oorzaken, welke de lichamen der menfchen bekwaam maken, om door de ontfange befmetting bedorven en veranderd te worden. Sancloriusheeft gezegd Qq);de zaaken met de pest befmet, befmetten, zo lang de naaste, en verre oorzaken duuren: een nochtans ontbreekende , houd het vergif op , gelyk de beweeging vaneen uurwerk, wanneer 'er een rad, door 't ontbreeken van een tand, rust. de opwekkende oorzaak, namentlyk de befmetting der pest, kan langen tyd verborgen blyven, en noch zelfs bekwaam, om op nieuw werkzaam te worden gemaakt, daarom neemt men te recht zo eene groote voorzorg, dat de befmette zaaken naar het einde van de befmettelyke ziekte gezuivert worden, in 't oosten , alwaar of in 't geheel geen, of alleenlyk maar oppervlakkig zorg word gedragen, keerd de kwaal daarom zo dikwils wederom ; terwyl andere volgen , deeze voorzorgen gebruikt hebbende , en op zwaare ftraffen alle gemeenfchap mer de befmette plaatfen verbiedende , geduurende een eeuw van de pest zyn bevryd gebleven. -
Dat
<g) No» ia& Gorter de Perfpirat, pag, an»
DE ALGEMEEN.



5.1409- HEERSCHENDE ZIEKTENS. 371
Dat de befmetting alleen , zonder voorbereidende oorzaak niet genoegzaam is, om een befmettelyke ziekte voort te brengen fchynt met veel redenen bewezen te worden, in het oofte'n zoude de pest zonder ophouden moeten heerfchen : zy houd nochtans op , en vernieuwt zich wederom: ten tyde van de pest worden alle menfchen niet befmet, die aan de zelfde befmetting bloot geftelt leven : fterke hartstogten , vooral de fchrik, vermeerderen de krachtdadigheid van de befmetting , gelyk van alle , die over de pest hebben gefchreven , getuigen, hier over is §. 1383., alwaar over de vermeerdering van de befmetting der kinderpokjens door de vrees, gefproken is geweest. Benfa heeft waargenomen (r), dat de geene, die de pest door de vrees gekregen hadden , nimmer , of ten minfte zeer zelde herfteld zyn. daarom gelooft hy, dat de Turken, die de pest niet meerder vrezen, als een andere gemeene ziekte, zo veel dooden niet tellen , offchoon de pest byna alle jaaren te Conftantinopolen word waargenomen, hy heeft een Edelman gezien, die uit een vengfter na een wagen ziende, op welke de zieken gevoerd wierden , door de fchrik van de pest aangetast, binnen weinige daoen is geftorven (/).
Het blykt dus, dat de algemeenheerfchende ziektens fomtyds zonder befmetting zyn, wanneer de ziekelyke oorzaken, buiten het menfchelyk lichaam ontftaan , op de lichamen van die geene werken, die aan deeze oorzaken worden bloot gefteld. fomtyds zyn zy befmettelyk , waar door zy van den eencn mensch tot den anderen overgaan , en dus de ziekte vermenigvuldigen, die vreeslyke pestziektens, waar van in de Schriftuur word gefproken, fchynen niet door befmetting gewerkt te hebben (/)• David heeft de flaande Engel gezien , wanneer hy ootmoedige gebeden voor God ftortte, om de Godde-
O) De Pefte Auftr. pag. 52.
00 Ibidem pag. 37.
O) Lobb of the Plague pag. 175.
Aaa a



372. DE ALGEMEEN. §.7409.1410.
delyke gramfchap te verzoenen , hy heeft barmhertigheid verkregen, en de kwaal heeft terftond opgehouden, waarom van Helmont (») te regt gezegd heeft: ik erken dierhalve alleen maar twee onderfcheide foorten van pesten ; de eene namentlyk, welkt onmiddelyk van de hand des Almachtige, door de flaande Engel, gezonden word, ter uitvoering van het verborgene oordeel zyner Godheid, want hoe zvel ik deeze als een pest erken, laat ik dezelve nochtans geheel aan mynen Heer over, en zeg met een aan hem overgegeve Geest, dat uwen wil gefchiede Heere; want ik verlang geen geneesmiddel dan na uw welbehagen, ik zal dus eindelyk , de natuur van de pest alleen als een Wysgeer overal aanraken, en ik noem dezelve de andere.
§• i4IO« l\/raar deeze zyn wy gewoon eigentlykal1V1 gemeenheerfchende te noemen.
In het begin der verklaaringen over het eerfte boek der algemeenheerfchende ziektens van Hippocrates, legd Galenus uit (w), wat men door algemeenheerfchende ziektens moet verftaan. want hy vermaant, dat Hippocrates in het boekte» de lugt, de plaatfen en wateren, over Se land- of hinnelandfche ziektens, welke, alleen aan de inwoonders van eenige plaats als vermaagdfchapt , hem altyd verzeilen, maar in de boeken van de algemeenheerfchende ziektens, handeld hy over de ziektens, welke niet altyd, gelyk de landziekte, maar geduurende eenigentyd, hier en daar, ofdefteden, of geheele volkeren, aanvallen, de overige ziektens, heeft hy verfpreidende ziektens genoemd ; welke namentlyk niet algemeen veele, maar deeze en geene uitgezondert, aantasten, en dus niet van een algemeene, maar van een byzondere oorzaak afhangen, maar deeze uitlegging van de algemeen-
heer-
C«) Tumulus Peftis pag. 850, Col. a.
(iv) JEpidera Lib. I. Charter. Tom. IX» pag. a.



§.i4io.i4". HEERSCHENDE ZIEKTENS. 373
heerfchende ziektens is duidelyk en tot gelykheid gebragt, en heeft niets twyffelachtigs. Mgineta heeft ze volks ziektens en algemeene ziektens genoemd, welke veele te gelyk overkomen, welkers oorzaak zo wel als voortbrenging algemeen is (x). maar hy fchynt de landziekte van de algemeenheerfchende niet zeer naauwkeurig te hebben onderfcheiden; waarom de uitlegging van Galenus de voorrang fchynt te moeten hebben.
Waarom ook Scaliger (y) de Uitleggers berispt heeft, dat zy de boeken van Hippocrates overgezet hebben van de volksziekte™, hy heeft gewilt dat men moest zeggen : van de gemeene ziektens , of liever van de overallopende ziektens. hy heeft de landziektens, volksziektens; en de algemeenheerfchende ., gemeene genoemd, wanti-o »*fyuwis '■ dit onder het volk; maar iirll^y,^, dat door het volk heen loopt, hecrscht , en zich ter neder zet. want ''Evfo/j©- vcv(& kan ook weezen, zonder gebrek in de lugt , maar de algemeenheerfching kan dus niet zyn. zo dierhalve de ziektens uit de natuur en legging der plaats ontftaan, blyft derzelver oorzaak geduurig, en zy zyn altyd aanwezende, en worden landziekte genoemd ; maar zo zy alleenlyk op een zekere tyd het landfchap doorloopen , worden zy algemeenheerfchende genoemd.
§. 1411. T^e natuur van deeze word gekend volgens de regels (11.12.13.) opgegeven.
By de getallen hier opgenoemd , is gefproken geweest over de wyze van de natuur en eigenfchap der ziektens , en derzelver
00 Lib. II. Cap. XXXIV. pag. 20. verfa.
O) Scaligerana, Thuana, &c. pag. 86. Tom. Iï.
Aaa 3



374
ver oorzaken en uitwerkingen in bet menfchelyk lichaam te onderzoeken, om daar uit de geneeswyze te haaien , en bekwame geneesmiddelen te kiezen, om de oorzaken van de ziektens te verbeteren, welke door een zorgvuldige waarneming zyn-ontdekt, en om de uitwerkingen op het menfchelyk lichaam" weg te nemen, als dan heefc het gebleken, dat het geen kleinen arbeid was, een ziekte die noch niet bekend was, te onderzoeken; want 'er word vereischt, dat men alles kenne, dat de zieke overkomen is; het is nodig, dat men alles in 't byzonder overweege , alles met elkander worde vergeleken , als ook met het geene , dat men in de ftaat der gezondheid ziet gebeuren, en dat daar naar door een naauwkeurige redenering hier uit de naaste oorzaak der ziekte, en derzelver geneeswyze worde gehaalt.
Deeze zyn de algemeene regelen der geneeskundige beoeffening , welke overal plaats grypen: maar op wat wyze , en met welke voorzorgen , deeze de algemeenheerfchende ziektens toegepast moeten worden, zal in 't volgende Hoofddeel worden gezegd.
v- H12- l\/ïaar ket &eefr aan een Geneesheer, 1VI die zodanige onbekende, en eerst nieuw invallende algemeenheerfchende ziekte zal geneezen. i. deszelfs bepaling tot een bekend foort, waar aan zy 't meest gelyk is. 2. de aanmerking van die, welke te dier tyd, omtrent de lente of herfst nagtevening, dikwervi&Bt 'is. 3. oplettendheid op de van zelfs ontftane verfchyözelen^ welke de dood, geneezing, beter, erger ftaat der ziekte voorafgaan, verzeilen, volgen. 4. de hulp of het nadeel van die dingen, welke men onvermydelyk met zich draast, inneemt, uitwerpt. de vergelyking van veele 0 die
DE ALGEMEEN-
§.1411.7412.



5.141a. HEERSCHEN.DE ZIEKTENS. 375
die terzelver tyd ziek leggen. 6. onthouding van alle hulp, die twyffelachtig, fterk bewegende, veranderende, de verborge aart der ziekte verduifterende is.
Sydenham bekend(s), dat hy meer dan eens getwyffeld heeft, wanneer zich een nieuwe ziekte opdeed, en dat hy, ten zy met overgroot e voorzorg te gebruiken, en alle krachten van de ziel intelpannen, byna, of geheel niet heeft kunnen uitwerken , dat de eene of andere, die zich 't eerst aan zyne zorg hadden overgegeven niet in levensgevaar geraakten , tot dat den aard der ziekte door dezelve geduurig te onderzoeken, eindelyk doorzien zynde hy regtftreeks en onbevreest voortging in dezelve ten onder te brengen, want 'er zyn fomtyds ziektens, die, hoe wel zy de naam van algemeenheerfchende hebben , ten eenemaal onregelmatig zyn, en zich aan geen vaste regel bepalen, en zo zeer een onzekere verfcheidcndheid van toevallen vertoonen , dat de zelfde ziekte in de eigen zelve verfcheide gefteldheid van het jaar zich ook onderfcheide vertoont (a). waarom het te wenfchen was, dat de Geneesheeren, die in groote fteden een fterke oeffening der geneeskunde hebben, dikwils by elkander kwamen om over de te zamengebragte waarnemingen te overwegen ' wat men vast moest ftellen van den aart der opftaande allemeenheerfchende ziekte, en welke geneeswyze van een goed en kwaad gevolg is geweest, dus zouden veele dwalingen vermyd worden; en zo 'er eenige misflag begaan was , zoude dezelve terftond verbeterd kunnen worden, maar hier is de grootfte aandagt nodig, offchoon de Geneesheeren reeds langen tyd de geneeskunde beoeffent hebben, en zeer vermaard zyn door hun» ne
CO Sea. I. Cap. II. pag. 43. 00 Ibidem pag. 46»



3? 6
DE ALGEMEEN-
5.141»'
ne verdienden. Ramazzini in een redevoering , welke hy te Pasfau gedaan heeft, om te bewyzen, dat de grondftellige geneeskunde geen V minfte recht heeft om heerfchappy over de be-oefening "der geneeskunde te willen hebben, maar dat deeze twee deelen ten allernaauwfte moeten verbonden worden , verhaalt, dat zich in 't jaar 1576 tekenen van pest te Venetiën vertoont hebben, welke niet te verachten waren ; maar dewyl door de daaglyksch vermenigvuldigde lyken de vrees toenam , en tusfchen de Geneesheeren , gelyk gewoonlyk gefchied , groote twist omtrent de natuur der ziekte, ontftaan was, dewyl fomrmse de pestilentie der ziekte ontkenden , andere bevestigden , door een openbaar befluit Hieronymus Mercurialis en Hieronymus Capiva-ccius, (hoe groote namen in de geneeskunde) beroepen zyn geweest, deeze zeer vermaarde mannen zyn met een heerlyk gezeïfchap na Venetiën vertrokken, en met geen minder luider ontvangen zy hebben een naauwkeurig onderzoek te werk gefteld s zy hebben de verfchillende gevoelens der Geneesheeren gehoord, en daar naar na het hooge Collegie geleid, hebben zy in tegenwoordigheid van de allerdoorluchtigite Prins hun gevoelen gezegd : dat die algemeene ziekte , welke heerschte , in geenen deele pestilent was , en zy hebben vryelyk beleeden , dat zy deeze ziekte door hunne geneeswyze en voorzorgen zouden geneezen. deeze uitfpraak is gretig aangenomen, en de ftad van alle vrees verlost: maar wanneer men van.de gewoone naarftigheid, met welke de zieken door deeze ziekte aangetast na ver afgelegene plaatfen te vervoeren, ophield, heeft deeze dodelyke ziekte, door rechters van zo groot gezag, als onfchadelyk eikend, met meer kracht onder het volk beginnen te woeden, zo dat in een jaar tyds byna honderd duizend menfchen zyn geftorven. die pestziekte heeft zich nochtans zeer menfchelyk omtrent deszelfs rechters gedragen ; want zy heeft luw gefpaart, en toegelaten, dat zy gezond met Bun gezelfchap,
noch-



5.i4xa. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 377
nochtans voor een groot gedeelte verminderd, na Pasfau wederkeerden (h).
Indien zo groote mannen zo zwaare en nadelige misilag nebben kunnen begaan, hoe zeer moeten de Geneesheeren niet vrezen wanneer zy over de algemeenheerfchende ziektens geraadpleeot worden; voornamentlyk, zo 'er tevens agterdenken is van befmetting. nu moeten wy ieder in 't byzonder overwegen, dat de aandagt van een Geneesheer moet vestigen, wanneer hy de verborge aart der algemeenheerfchende ziektens onderzoekt.
i°. Dit is het eerfte, daar een voorzigtig Geneesheer op moet letten, wanneer hy de algemeenheerfchende ziektens zal onderzoeken, zo b: v: in de herfst, of ook eerder, zeer veele op een zekere plaats aan de koorts leggen, onderzoekt hynaarftiglyk, of de koortfen tot de geduurige behoren, of wel tot de tusfehenpozende. het zal misfehien wonder fchynen, dat hier over eenige twyffeling kan ontftaan, aangezien §. 727. zo naauwkeurige uitlegging der tusfehenpozende koortfen gegeven is ; welke namentlyk by beurten ten eenemaal ophouden, zo dat'er een volkome tusfehenpozing tusfchen twee aanvallen komt. edoch §. 748. is gewaarfchouwd geweest, dat de herfstkoortfen fomtyds naauwkeuriglyk de inborst der geduurige koortfen nabootfen om derzelver langduurige en verdubbelde aanvallen; • daar nochtans de inborst en genezing veel van elkander verfchillen , maar die koortfen, welke zeer gelyk fchynen aan de geduurige, fpringen gewoonlyk als tot tusfehenpozende uit, wanneer derzelver geweld begint te verminderen, zo dra een voorzigtig Geneesheer dit in de eene of andere zieke heeft waargenomen; befluit hy reeds met zekerheid, dat dusdanige koortfen, offchoon zy geduurig fchynen, nochtans tot het geflagt der tusfehenpo-
zeu-
(£) Ramazzin. oper. pag. 58. 59. Vyfde Deel. Bbb



373 DE ALGEMEEN- §.1412.
rende koortfen behoren, en derzelver geneeswyze vereifchen, het blykt ligtelyk, hoe groot nut uit deeze waarneming voort
ffl°Maar°Xhoon deeze koortfen den aart hebben der tusfehenpozende, nochtans verfchillen zy veel van de enkele tusfchen, Sde koortfen, in getal van toevallen en zwaarte, daarom heeft Sydenham gewaarfchouwt (c), dat de algemeenheerfchendl ziektens, in een zekere gefteldheid voortgebragt, veel verfchiïlen van die, welke, offchoon zy volkome de zelfdenaam voe en , nochtans in een andere gefteldheid geboren worden dus heb ik algemeenheerfchende zydewéeën gezien, welke na de gewoone geneeswyze van het zydewée geen gehoor gaven,, nochtTherhaalde aderlatingen konde verdragen, maar zy weekenge-
ukSvk voor het gebruik van verzagtende en oheagtige middelen- de ziekteftof zich door de afgang fcheidingswyze ontlast:-hebbende, dus heeft Sydenham ook op dien tyd (d), wan,
Sr de rode loopen voornamentlyk heerschten, een koorts waareenomen, welke niet weinig na de inborst der rode loop geleek, (tenzy dat die de ziekteftof door de afgang uitdaagt, en weimge fnder toevallen daar uit geboren worden:) het geen ook dooreen felyke aanval van beide de ziektens, als ook dat de g^ed edoor beide de kwalen aangetast waren aan defprouw, en gelyke toeval'let"van beide de ziektens zeer onderhevig zyn, genoegzaam l d bewezen, en zekerlyk de rode looP, «^fj^^ Zord, is die koorts eigenzelfs; met dit onderfcheid alleen, dat zy na binnen keerd, en zich in de darmen ontlastende zich door
*SÏS!£ moftïraltyd het algemeen overhebbende in *U
O) Seft. I. Cap. fl. pag. 5*00 Ibidem pag. 50.



.5.I4ia. HEERS C HE NDE ZIEKTENS. 379
le ziektens, welke in een zekere gefteldheid voorkomen, in aanmerking nemen, dus, gelyk in 't vorige hoofddeel is gezegt geweest; neemt men ten tyde dat de kinderpokjens algemeen heerfchen ,' een pokkoorts waar, welke alle de toevallen van de pokjens heeft, uitgenomen die, welke van de uitbotting, ontfteIcing, verzweering, uitdroging der pokjens af hangen, maar die voetftap der algemeenheerfching is ook in onderfcheide ziektens aanwezende. waar uit Sydenham ie) bewyst, dat, hoe zeer zy van elkander voor zo veel deszelfs aart en form van foort aangaat , verfchillen, nochtans maakt en vormt de gefteldheid aan alle gemeen de onderworpe ftof van ieder in 't byzonder tot zodani'o-e o-efteldkeid, dat de voornaamfte toevallen , welke tot een byzondere wyze van ontlasting niet behoren, alle aan elkander gelyk zyn ; ook ieder in 't byzonder hier in over een komende, dat zy van 'gelyken alles op de zelfde tyd wreder worden, en verminderen, daar en boven moet men aantekenen, dat op die jaaren, dat de onderfcheide joor ten van deeze heerfchen, op een en de zelf de tyd, deeze alle in de wyze, waar op zy eerst aanvallen, als ook in de toevallen der aanval over een komen.
2°. Hoewel Hippocrates, niet alleen van de lente en herfstziektens, maar ook van de winter en zomer ziektens hier en daar gewaar heeft gemaakt, heeft Sydenham nochtans door een naarftio'e waarneming geleerd, dat de inborst de algemeenheerfchendebtweemaal 'sjaars veranderen, namentlyk omtrent de lente en herfst nagtevening; daarom heeft hy de algemeenheerfchende ziektens iri lente en herfst ziektens verdeelt (ƒ). hy bekend wel, dat de ziektens op alle tyden des jaars kunnen ontftaan; maar hy heeft gewilt, dat die tot dat jaargetyde zouden gerekend worden, aan welke zy het naast zyn; het zy het lente of herfst is want het gebeurt, dat de gefteldheid van de lugt zich hier
by
(e) Ibidem pag. 51. (ƒ) Ibidem pag. 46. 47.
Bbb 2



38o DE ALGEMEE N- §.1412.
by voegende, deeze ziektens fchielyker voortkomen, en in tegendeel later, zo deeze tegenftrydig is, waarom by hetvolgende waarfchouwt: wanneer dan dat ik zeg lente of herfst, fpreek ik niet terftond fliptelyk van de nagtevening, het zy in de lente $f in de herfst, dus tekent hy aan, dat de algemeenheerfchende lenteziektens fomtyds vroeger beginnen, namentlyk indemaand Januarius, en langzaam toenemende, omtrent de lente nagtevening tot hunne hoogte komen, en daar op langzamerhand vermindert omtrent de zomer zonneftilftand verdwynen, ten zy dat zy hier en daar de eene of andere aantasten, dus heeft hy waargenomen, dat de mazelen dikwils in de maand Januarius beginnen, de anderendaagfche lente koorts in de maand Februarius, welke nochtans ook omtrent de zomer zonneftilftand verdwynen. maar andere ziektens in de lente ontftaan, en van dag tot dag toenemende, verkrygen veel later hunne hoogte, te weten omtrent de herfst nagtevening, daar naar wy ken zy allengskens, tot dat zy door de winter konde verjaagt worden, dit heeft men meer dan eens in de kinderpokjens, wanneer zy door de overheerfching der overige ziektens verkregen worden, waargenomen.
Waarom, gelyk 5. 747. gezegt is, de lente koortfen gewoonlyk in de maand Februarius beginnen, de herfst koortfen, in Augustus, zo nochtans, dat deeze fomtyds vroeger, fomtyds later het hoofd opfteken. men heeft van gelyken waargenomen, dat die koortfen als dan voornamentlyk vroeger beginnen, wanneer zy een groot getal menfchen aantasten; en in tegendeel, zo zy zich later vertoonen. waarom, wanneer Sydenham omtrent het einde van Junius 1661. gezien had dat fommige reeds door de derdedaagfche koorts zyn aangetast geweest, befloten heeft, dat men veel derdedaagfche koortfen te verwagten had; het geen de uitkomst ook heeft bewezen.
Hier uit blykt, waarom men in de maanden Junius en Julius kleinder getal van zieken vind. want de lente ziektens verzwakken.



§.i4i2. HEERS C HEN DE ZIEKTENS. 381
ken, de herfstziektens beginnen nog niet, of krygen nog niet veel kracht, de Hollanders fchryven gewoonlyk de vermindering der ziektens aan de nieuwe haring toe; maar het is waarfchynlyker dat het de reeds gezegde oorzaak is. maar Sydenham heeft te regt het volgende gewaarfchouwt (g) : voorts, het geene men nauwkeurig moet in agt nemen, wanneer verfcheide ziektens in het zelfde jaar heerfchen, is 'er altyd een, die het hoofd boven de andere uitfteekt, de andere als onder deszelfs beheerfching gebragt zynde , en op dien tyd fpaarza'mer woedende, zo dat, wanneer die toeneemt, deeze verminderen, en dezelve wederom verminderende, zy op nieuw toenemen.
Hier uit blykt de rede, waarom in de voorftelling gezegt word, dat men op die ziekte moet letten, welke het dikwervigst omtrent de lente of herfst nagtevening aanwezende is , om de als dan algemeenheerfchende gefteldheid te kennen, maar voornamentlyk moet men op die ziekte letten, welke omtrent de herfst nagtevening het meest woed, en zeer veel menfchen ten onder brengt ; want die geeft zyn naam aan de gefteldheid van het geheele jaar Qhj.
Sydenham waarfchouwt van gelyken (f), dat, gelyk byzondere ziektens hunnen aanwas, hoogte en vermindering hebben, het zelfde ook in de algemeenheerfchende ziektens plaats heeft, voor zo verre zy daaglyks meer en meer algemeen heerfchen, tot dat zy op de hoogfte trap hunner aangroeijing zyn gekomen; naderhand nemen zy trapsgewyze af, tot dat
zy
G?) Seft. I. Cap. 2. pag. 49. (ft) Ibidem.
(0 Seft. IV. Cap. i. pag. 215. 216":
Bbb 3



3°2
5.1412.
zy ten eenemaal verdwynen, plaats maakende voor een andere gefteldhdd. de toevallen dezer ziektens zyn wreed, wanneerzy eerst voor den dag komen, daarnaar worden zy allengskens zagtaartiger , en worden op 't einde der algemeenheerfchende gefteldheid zo zagt en gemakkelyk om te verdragen , als de natuur der heerfchende ziekte kan lyden. maar men moet aanmerken, dat de eene algemeenheerfchende ziekte van de andere welvoortgejaagt word, gelyk de eene nagel de andere jaagt, maar dat noch fans die ziekte, welke gejaagt word en wykt, niet ten eenemaalaanftonds verdwynt, maar zeldzamer aanvalt, tot dat zy eindelyk geheel ophoud, ofdat de gefteldheid omkeerende, zy wederom nieuwe krachten krygt, en op nieuw het hoofd boven de andere ziektins verheft; het geene gebeurende, als dan noemde hy deeze ziektens niet alleen algemeenheerfchende, maar plaats grypende (k) : maar hy zegt, dat hy onder deeze naam verftaat de koortfen, zvelke, aangezien zy van zekere byzondere, maar nog niet genoegzaam bekende geftilten is, van het eene of andere jaar afhangen, ieder volgens order fterker word, zeer woed, en als over de andere heerscht geduurende die agter een volgende aan een fchakeling van jaaren. hy bekend, dat hy nog niet genoegzaam ondervonden heeft, of dusdanige ziektens zich nauwkeuriglyk na een zeker beloop van jaaren vervangen, of niet. intusfehen voegt hy 'er voorzigtig by, dat hy over de namen niet wil twisten, zo men maar over de zaak over een komt; intusfehen heeft hy gewiit, dat het hem vry ftond de ziekte met deeze of geene naam na welgevallen te beftempelen.
Maar ter zeiver tyd, wanneer eenige ziekte algemeen heerscht, komen ook buiten en behalve deeze andere ziektens voor, welke eigentlyk van de algemeenheerfchende gefteldheid niet afhangen;
(k) Sydenham SecT:. VI. Cap. r. pag. 323.
DE ALGEMEEN-



S<I4la. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 383
een- deeze heeft Sydenham tusfchenlopendeziektensgenoemt (/); hoewel zy fomtyds, offchoon niet zeer dikwils, algemeen heerfchen ; edoch het zal der moeite waardig zyn dusdanige van de algemeenheerfchende wel te onderfcheiden.
Zy worden daar uit onderfcheiden, dat zy de klaarblykelyke hoedanigheden van de lugt voor onmiddelyke oorzaak erkennen : dus b: v:, worden de menfchen door zydewe'eën, kwade keeLen en diergelyke ziektens gewoonlyk aangetast, wanneernaar een'langduurige vorst, zich tot in de lente uitftrekkende, terftond heet weder volgt; welke ook eindelyk de algemeene gefteldheid der jaaren zy; ja deeze zyn alle jaaren zonder onderfcheid aanwezende, zo diergelyke verandering van de lugt plaats heeft het zelfde is waar, zo iemand door lichaamsoeffening verhit zich aan de koude lugt met het ontblote liehaam bloot geftelt'heeft. als dan heeft Sydenham deeze ziektens tusfchenlopende genoemt (m), welke meest, zo niet alle, zelfftandige ziektens zyn, en volgens haar eige aart van den Geneesheer behandelt moeten worden.
Edoch Sydenham heeft waargenomen (n), dat aandoeningen voorkomen gelyk aan deeze tusfchenlopende ziektens , welke geen zelfftandige ziektens zyn, maar enkel toevallen van de plaatso-rypende heerfchende koorts; en dus vereisfchen zy de genezing niet van de zelfftandige ziekte, welke zy verbeelden, maar van de plaatsgrypende koorts, waar van zy toevallen zyn : zo nochtans, dat de genezing van de plaatsgrypende koorts ligtelyk zich tot den aart der ziekte, welke deeze toevallen vertoonen, laaten buigen, gelyk % 1404. is gezegt geweest, want dat algemeenheerfchende heeft de overhand iri diergelyke ziektens, gelyk van gelyken aangetekent is geweest.
Maar op dat Sydenham zodanige toevallige ziektens van de.
zelf-.
CO Ibidem pag. 324. O») Ibidem pag. 326., (») Ibidem»



3^4
DE ALGEMEEN-
§.1412.
zelfftandige zoude onderfcheiden (0), Aoeg hy zorgvuldiglyk agt op de verfchynfelen, welke de als dan heerfchende plaatsgTypende koorts verzelden, wanneer zy begon, wantzohydieroelyke vond in het zydewée of beginnende kwade keel, ftelde hy vast, dat deeze ziektens niet zelfftandig waren, maar alleenlyk toevallig, want in het toevallig zydewée, welk op de koorts door de winter van 't jaar 1675. heerfchende volgde, heeft hy het volgende waargenomen: alle die door dit zydewée wierden aangetast, kregen van den beginne af een pyn in 't hoofd, rug en lidmaten, welke allerzeker^ e en grootfie toevallen waren van alle die koortfen , welke ook aanvielen, eer dat de zydewéeën betonden, en'naar dat deeze ophielden, nog duurden, aangezien zo dikzvils een van beide dezer tusfchenlopende ziektens zelfflandig is, zy alle jaaren zonder onderJcheid op de zelfde ivyze aanvalt, in 't geheel niets gemeens hebbende met de plaatsgrypende koorts op dien tyd heerfchende. daar en boven, zyn alle de toevallen, welke naderhand zigtbaarder te voorfchyn komen, dewyl zy door de vermenging van andere verfchynfelen, welke van een andere natuur zyn, en tot een andere koorts behoren, niet verduif ert en onder een vermengd worden, tot bevestiging van deeze kennis, brengt het jaargetyde veel toe, op welke men die ziektens,tusfchenlopende genoemt, worden waargenomen, dus b: y: zohet zydewée, wanneer de herfst tot ftand gekomen is, of in het begin van de zomer, fommige aantast, zal het zelve voor een tusfchenlopende ziekte gehouden worden , maar die zelfftandig is , en ten eenemaal onderfcheiden van de algemeenheerfchende lente ziektens, om dat die tyd van het jaar ten hoogfte de ontftokene ziektens begunftigt. maar zo die zelfde ziekte in een algemeenheerfchende herfst gefteldheid begint , is 'er een regtvaardig agterdenken, dat diergelyk zydewée van den
aart
(O Se&. VI. Cap. 1. pag. 3*7-



§.i4ia. HEERS CHENDE ZIEKTENS. 385
aart der algemeenheerfchende ziekte mededeelt; waarom deszelfs geneezing, tevens agt gevende op dat algemeenheerfchende , beproeft moet worden.
'o_ £n dit is ten hoogfte nootzaaklyk , en kan aan twyffelachtióe zaaken een groot ligt byzetten. want indien een Geneesheer^ door aandachtig op te merken , zal geleerd hebben, welke toevallen der ziekte , de verandering der ziekte tot erger voorafgaan of verzeilen, zal hy met alle poging der kunst trachten deeze voor te komen, zo zy noch niet aanweezende zyn , om te verbeteren, zo zy reeds zyn ontftaan. edoch indien zich dusdanige toevallen vertoonen, welke de geneezing, of een beter ftaat der ziekte voorfpellen, zal hy dikwils aanfchouwerzyn, nochte hy zal door eenige fterker geneesmiddelen de heilzame pogingen der natuur de ziekte geneezende verftoren. waar over inde befchryving der koortfen overvloedig gefproken is geweest.
Maar om dit te ontdekken , heeft men de alleraandachtigfte waarneming nodig: want ieder foort der ziekte, niet minder dan van dieren of planten, is voorzien van haare eigene, geduurige en van gelyken eenflemmige aandoeningen , van haare zelfflandigheid voortvloeijende. nochte die vraag zal intusfehen veel moeite 'baren, welke zal dan eindelyk de geneeswyze der ziektens zyn , wanneer derzelver oorzaken ons verborgen zyn : dewyl de geneezing van de meeste aandoeningen, niet door de kennis der oorzaken , maar van de behoorlyke en door de ondervinding beweeze behandeling, volbragt word (p). ten tyde als zeer kwaade koortfen van het foort der geduurig verminderende , ten fterkfte heèrschten, door de nadelige uitvloeijingen van de moerasfen •ontdaan , is derzelver kwaadaartigheid zo groot geweest, dat zy terftond alle krachten ter neder floegen , en een hevige hoofdpyn met yling, en waakende flaapzucht voortbragten; ja zelfs ' by
Qj Sydenhsim Se&. H» Cap. 2. pag. 134. Vyfde Deel. Ccc



3S6
DE ALGEMEEN-
§.I4Tflw
by fommige de beroerten, by veele kwamen puistjens , peperkoorns en oorklieren; by fommige zeer breede heetvuurige vlakken, voorden dag. zo zwaare ziekte nochtans, en die een zozwaare verwoesting had aangeregt, wierd wonderbaarlyk genezen, en zonder eenig behulp der kunst, by die geene, die kleine etterachtige puistjens op de huid kreegen Cq\ het is dus niet te verwonderen , zo de Geneesheeren zich verheugt hebben op 't gezicht, van deeze puistjens, en het geheele werk aan de natuur hebben overgelaten.
In 't begin der pest, neemt de befmetting , met de grootfte vlugheid bezield, den mensch fehielyk en als onvoorziens weg, en het lyk vertoont zich naar de dood overal met purpere vlakken befmet. de dood wierd eventwel door geen koorts, nochte eenige andere ziekte vooraf gegaan; gelyk gewoonlyk gefchied , wanneer de ziekelyke oorzaak minder vlug is, en het leven als met een ftompe pyl overvalt (r). maar dit is niet alleen waarin de pest, maar ook heeft Sydenham waargenomen (s), dat alle de algemeenheerfchende ziektens, wanneer zy eerst uit de fchoot der natuur voortfpringen en opkomen , voor zo veel men uit derzelver verfchynzels mag afleiden , in 't begin meer vlug- en geestigheid bezitten , dan wanneer zy dieper wortelen hebben gefchoten, en hoe meer zy na het einde hellen, zvorden zy daaglyksch dikfappiger.. hy heeft in een algemeenheerfchende beginnende roode loop gezien , dat zeer veele door geene de minfte afgang gekwelt wierden in de eerfte herfst, wanneer de ziekte is begonnen , welke plaatsgrypende is geweesr ; want zy heeft geduurende de volgende jaaren geduurt. edoch wat de wreetheid der buikpynen9 hevigheid der koorts, fchielyke nedervelling der krachten, en an-
dei-
Ofy Targioni Tozzetti della infalubrita d'aria della ValdinievolsTom. I. pag. 112. (r) Sydenham SecTr. II. Cap. II. pag. 134. 135. CO SeéU IV» Cap» III. pag» 324» »25»



§.i4ia. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 387
dere toevallen, aangaat, heeft zy de roode hopen der volgende jaaren, langen tyd naar zich agter gelaten, ja, wanneer nu de afgang de roode loop begon te verzeilen , waaren de parsfingen enprikkelingen tot de a%an§ dikwerviger, en lastiger, en dik» wils te vergeefsch, en zelde kwam 'er eenige drek ftof voor den dag, maar alleenlyk een flymerige en byna bloedige, maar in 't voortgaan der ziekte verminderden de buikpyne'n, de afgangen wierden drekkeriger, tot dat deeze algemeenheerfchende gefteldheid machteloos wordende, men geen de minfte buik pynen gewaar wierd, en de afgangen eerder drekkerig dan llymerig waren.
Maar fomtyds ook word de hoedanigheid der ziekte door een andere bykomende oorzaak veranderd , offchoon dat algemeenheerfchende gelyk van te voren blyft. de in deeze te ontdekken allerfcherpzinnigfte Sydenham, wist dit ook te onderfcheiden. 'er heerschte een algemeene koorts, waarin de ziekteftof het hoofd bezette, en een flaapzuchtige doofheid aanbragt, vooral, zo de geneezing der ziekte beftond in het verwekken van het zweet, die ziekte, offchoon zy door verfcheide geneesmiddelen beproeft wierd, ging niet dan langzaam heen. waarom die allerbeste Geneesheeren , naar dat hy de eerfte dagen van de ziekte een aderlating op de arm had gedaan, een aantrekkend middel in de nek, en twee of drie klyfteeren uit melk en fuiker beftaande, had te werk gefteld, beproefde niets meer, ten zy dat hy de zieke het vleesch en geestachtige dranken hoe genoemd verbood, dus is de ziekte, hoe wel langzaam wykende, eindelyk verdweenen. maar wanneer deeze ziekte alleen algemeen heerschte (.«), is het o-ebeurt, dat de buitegewoone laauwigheid van de lugt buiten
ge-
CO Seft. V. Cap. II. pag. 277. & feq. («) Ibidem Cap. V. pag. 305,
Ccc 2



383
gewoonte tot het einde van de maand Oélober voortduurende, terftond in een vochtige koude is veranderd; terftond volgden 'er zo talryke hoeften, dat zy;.geheele geflachten aantasteden, zonder eenig onderfcheid van jaaren of gefteldheid. deeze hoesten hadden dit voornamentlyk gevaarlyks , dat zy de koorts verwekten; en de ftof der ziekte, welke uit de algemeenheerfchende gefteldheid van het hoofd trok, nu na de long en de zyden afleiden; waarom 'er dikwerf naar dusdanige hoesten, zydewéën en longontftekingen volgden.
Maar aangezien deeze kwaaien met de zelfde toevallen begonnen, welke de algemeenheerfchende flaapzuchtige koortfen verzelden, heeft Sydenham befloten, dat deeze ziektens niet zelffiandig waren, maar de zelfde aart hadden van de algemeenheerfchende. de koortsfiof'verwekte alleenlyk, aangezien zy overvloediger in het ribhenvlies en de long ter neder wierd gezet, de toevallen tot de gezegde deelen behoorende. de geneeswyze heeft deeze waarheid bevestigd : want zy gehoorzaamden terftond aan dezelfde geneesmiddelen , welke .in de geneezing van de algemeenheerfchende flaapzuchtige koorts voordelig waren geweest. maar de wyze van het zydewée en longontfteking te geneezen, wanneer zy zelfftandig zyn, deed geen uitwerking.
Het blykt dus, hoe groote aandagt en doorzigt, vereischt worden in de behandeling van de algemeenheerfchende ziektens.
4°. Dit is dat leerftelzel van het benadeelende en helpende; welk van zo groot nut is in de geneeskunde; waarvan van te voren §. n. gelyk ook §. 602. N°. ?., gefproken is geweest, want alle zieken doen iets, neemen iets in, beproeven iets , om de lastigheid te verligten, welke hy gewaar word. maar wanneer dus verfcheide dingen beproeft worden, heeft men waargenomen, dat fommige van deeze voordelig zyn geweest, andere nadeelig. aangezien deeze en diergelyke, geduurig-.
DE ALGEMEEN-
§.1412.



§.i4ia-
rig.'yk voorvielen, hebben paarftige menfchen aangetekent, welke meestentyds beter beantwoorden, daar naar hebben zy deeze aan de zieken beginnen voor te houden, de geneeskunde is aldus ontftaan, fomtyds tot geneezing van den eene, en tot on' dergang van den andere , het nadeclige van het heilzame onderscheidende (zv). het heefc uit het te voren gezegde gebleken, dat de aart der algemeenheerfchende ziektens dikwils verborgen is, zo dat ook deeze ervarendfte mannen in de geneeskunde twyffelachtig blyven hangen.
Zo ook kunnen wy uit die dingen alleen , welke aan de opkomende geneeskunde nut hebben gedaan , ligt fcheppen. zo 'er nu 'eenig onbekend kwaad ontftaat, daarom moet evenwel de Geneesheer niet op duiftere zaken denken; want men moet terftond zien, aan welke ziekte het zelve 't naafte by komt, en de geneesmiddelen beproeven , welke gelyk zyn aan die , welke de naastbykomende kwaal dikwils hulp heeft toegebragt, en door deszelfs gelykheid hulp vinden (.?). maar de goede of kwaade uitflag, zal alleenlyk maar kunnen bepaalen, of men met de zelfde'geneeswyze voort moet gaan dan niet. Sydenham bekend,dat hy een aankomende geduurige koorts, door de zelfde geneeswyze beproeft heeft, welke hy in de voorige jaaren in diergelyke koorts met goed gevolg had gebruikt; maar dewyl hy op allen aandachtig was, heeft hy in 't kort ontdekt, dat hy deeze nieuwe vyand met andere wapenen te keer moest gaan. zekerlyk, het geen Columella van de landbouw gezegd heeft (j), kan aan de geneeskunde toegevoegd worden : de oefening en ondervinding heerfchen over de kwijlen, nochte 'er is een wetenfehap, waarin door dw aaien niet geleerd voord': want, wanneer iets ver-
keer-
60 Gelfus in Prsefat. pag. 9. 00 Ibidem pag. 10.
O) Scriptor. Rei Ruft Lib. I. Cap. I. pag. 394»
Ccc 3
3^9
HEERSCHENDE ZIEKTENS.



^ DE ALGEMEEN- 5.141a.
keerdehk behandeld een ongelukkige uitflag heeft gehad, vermyd men het geene ons had bedrogen; en deszelfs meeflerfchap verligt den l-echten weg van den kerende. Galenus getuigt (z) : wanneer A-ia certyds door een zwaare pest aangetast was , waar aan «wie ftierven, als dan heb ik de tweede dag der ziekte , zonder eenig verzuim, door op het been een ader te openen, twee ponden laaten aftappen, ben ik het gevaar ontvlugt ook zyn veele andere wanneer zy dit hulpmiddel hadden gebruikt, behouden geweest, en vooral, die veel bloed zyn afgetapt. Sydenham heeft van gelyken in 't begin der pest een ruime aderlating geprezen (altnamentlyk in de wezentlyke pest, welke door laskjieren, rcstkoolen purpere, paarfche, zwarte vlakken , de ziekteftof cewoon zyn na andere plaatfen ter neder te zetten, maar wanneer lich reeds eenig pestgezwel op de oppervlakte van het lichaam vertoont had, als dan heeft hy dezelve als volftrekt nadeelig veroordeeld, maar hy heeft een ruime gewild : om dat, zo er maar weinis bloedszvordafgetapt, de natuur, welke alle haare krachten hefteed om het gezwel voorttezetten, daar door de behandeling der zaak word uit de hand gerukt, noch intusfehen ts er een ander genoegzaam krachtdadig middel om door het zelve de ziekteftof te ontlasten, hy bevestigd zyn gevoelen door de getuigemsfen en achtbaarheden van vermaarde Schryvers , voornamentlyk van Leonardus Botall(b), die byna in alle ziektens ruime aderlatingen aangepreezen heeft, maar hy getuigt van de pest , dathy op onderfcheide plaatfen deeze wreede ziekte behandeld heeft en dat hy in alle zyne zieken, die ontallyk zyn geweest, geen krachtdadieer en heilzamer middel heeft gevonden , dan een ruime en tydige aderlating, ja dat meer is, Sydenham (c) beroept zich op
00 De Ven* Seftione. Charter. Tom. VIII. pag. 899. O) Seft. II. Cap. I. pag. 142. & feq. CO Ibidem pag. 144. CO Ibidem 143-



5>I4i2. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 39r
de getuigenis van de Geneesheeren, die ten tyde van de onlangs tot London heerfchende pest in de ftad zyn geweest, of iemand van hun waargenomen heeft, dat een ruime en herhaalde aderlating wanneer zich geen gezwel vertoonde , by de geene dw de test hadden, dodeiyk was. en hy verhaalt, dat voor eenige jaafen onder andere ellende van den burgerkryg, de pest op lommige plaatfen heeft geheerscht; maar wanneer in een zekere fterkte fommige Soldaaten van de bezetting, met een uitflag van vlakken fehielyk ftierven, en de pest veele andere aangetast had, een zeker Heelmeefter, van een langduurige reisin vreemde landen weder gekeerd, deOverfte der bezetting fterk verzogt heeft om de zorg van deeze op zich te mogen nemen, wanneer de Overfte dit had toegeftemt, heeft hy iedere zieke, terftond van de eerfte aanval der ziekte, zonder dat zich noch eenig gezwel vertoonde, een groote menigte bloed afgetapt, tot dat zy op hunne voeten begonnen te wankelen ; want zy wierden al ftaande en in de lugt adergelaten , en hy had geene bekkens , %velke de hoeveelheid van het op de grond vloeijende bloed konden bepalen, dit oedaan zynde, heeft hy hun in hunne hutten gezonden om te gaan leggen en hoe wel hy naar de aderlating in 'jt geheel geen geneesmiddel heeft te werk gefteld, is 'er nochtans van zo veele, die hy ot deeze wyze behandeld had, wonder om te zeggen, zelfs niet tnzelZwnW. de zeer edele Bevelhebber der fterkte, heeft de waarheid deezer zaak, als zynde ooggetuige geweest, aan
^Intusfehen hebben andere Schry vers waargenomen, dat de aderlating nadeelig is geweest in de pest; het g^n Diemerbroeck (ej nveral infeherpt. ja hy heeft gezien, dat zo uit voorzorg, gelyk by veele de gewoonte is, het bloed by fterke, gezonde> r
OO Ibidem 145»
(f) De Pefte pag. 234» 240, 24» & pluribus alus tfUocifc



m DE ALGEMEEN- $.1412.
bloedryke afgetapt wierd, het zy door de aderlating, enzydoor inihydendc koppen, de pest terftond volgde, en byna altyd van de dood wierd gevolgd. Sorbait (ƒ)bekend, dat hy in de 'Weener pest 1679, dooreen allerdroevigfte ondervinding heeft geleerd , dat de mee/Ie , die adergelaten waren , zyn geftorven; en , dat zo 'et móeglyk eenige het gevaar zyn ontkomenzulks is gebeurt, om dat zy, of bloedry k zo ar en, of om dat zy alleen uit de ader van de voet, en in 't begin, eer dat het vergif wortelen had gefchoten , en de krachten ten onder gebragt, bloed zyn gelaten, ik zoude verfcheide andere kunnen opnoemen, maar ik geloof dat deeze genoegzaam zyn, om te toonen, dat de zelfde z;ekte, algemeenheerfchende, op onderfcheide wyze behandeld is geweest, en dat alleen de leering van het voor en nadeel doerde, hier een veilige regel in de beoeffening der geneeskunde kan geven; ten minfte komen zy alle hier in overeen, dat de aderloting geen voordeel gedaan heeft, ten zy in 't begin der ziekte , zelve, en altyd nadeelig is geweest, zo zich reeds eenige gezwellen hadden vertoont.
Edoch dit verdient ook aangemerkt te worden, dat men in de algemeenheerfchende ziektens, en in de pest zelve, in onderfcheide menfchen, een ten eenemaal onderfcheide gefteldheid van het bloed waarneemt, hoe wel zy aan dezelfde ziekte lieden, wanneer Benza (g), en andere Geneesheeren, te Weenen^ de' ingewanden der aan de pest geftorvene onverfchrokken doorzogten , vertoonde het bloed zich by de eene geheel ontbonden , by de ■andere tot een veelvoetige gelei, vooral in de holligheden van het hart en van de hersfenen, te zamen geftolt. alle de Geneesheeren komen genoegzaam overeen, dat in de ontftokene dikte van het bloed., en de ziektens daar van afhangende , een ruime aderlating het beste geneesmiddel is. maar het tegendeel gebeurt wanneer het te zeer ontbonde bloed tot een verrot wegfmeltzefover-
(ƒ) Confil Medic. de Pefte Vienn. pag. 76. Cgj Hiftoric. Relat. peftis anrii hujus fteculi XII. XIII. & XIV ï>ag. 7.



5.I4.ia. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 393 «raat men zie na, het geene over deeze onderfcheide gefteldheid lan 'het bloed $. 743- is ëeze& Seweest- in d/ befchryving van de kinderpokjens is aangetekend geweest, dat zy meestentyds imvane nemen met een ontftoke koorts; waarom de aderlating 70 dikwerf in de ftaat der ontfteking heeft plaats gehad, maar ook tevens is gewaarfchouwt, dat de zelfde ziekte fomtyds be«int met een zeer groote benauwtheid, zonder dat de polsiomtvds eenigzints verandert is, fomtyds zwak en rad, met een fchielvke nedervelling der krachten, niet zeer zonder groot levensgevaar: in dusdanige ftaat der ziekte, kwam de aderlating niet te pas, maar men moest geheel andere middelen beproeven, eelyk als toen is gezegt geweest.
Maar wy zien dat in die gevallen, alwaar Sydenham (h) de aderlating nuttig gevonden heeft, een ontftoke dikte van het bloed is aanwezende geweest, in een jongeling vaa een fterk en bloedrvk geftel, ftond Sydenham naar drie ruime aderlatingen fterk op de vierde, waar tegen zich de vrienden hartnekkiglyk verzetteden, en dezelve niet wilde toelaaten: des anderen daags zvn 'er purpure vlakken voor den dag gekomen, en hy is naar eenige uuren geftorven; namentlyk door de overhlyffelen van de
nadelige ftof* welke men met de wortel httf* behoren uit te roe.{' ün aangezien reeds alle hoop van verzwering door een zo dikwerf herhaalde aderlating was weg genomen, de gant/chemenigte van het bloed door deszelfs verblyf bedervende, en deszelfs te Tamenllelzel door een uitftekende vlugheid verbrekende, zo men dit vergelykt met dat geene, dat hy een weinig te voren van de «est had se&hreven (i) zal het blyken, dat ook in dat geval, alwaar een ontftoke gefteldheid van het bloed aanwezende was, 'de fappen te zeer ontbonden wierden door de kracht van de iriekte want hy fchryft aldus: aangezien de voornaam/Iefmet van dit kwaad in het geestagtigere gedeelte van het bloed zit,
waar
(70 Seft. II. Cap. i. pag. *5K
CO Ibidem pag. 146. 147*
Vyfde Dee<l. Ddd



394
DE ALGEMEEN-
§.1412.
•waar door de beweging der dikkere deelen eenigzints trager, als zy gewoonlyk in andere ontftekingen is, dat dunnere gedeelte, door de ontfteking van een nieuwe warmte tot grooter woede gebragt, het geweld eindelyk ontftaan zynde, breekt en vermindert voorts alle de vezels ivelke meer gef'pannen zyn dan hun maakftel toelaat, van welke ontbinding der bloedvezelen ik van gevoelen ben, dat men de oorzaak der pestvlakken moet afleiden enz.
De uitmuntende Schryver bekend nochtans, dat hy van geneeswyze verandert is, verdrietig over de beletfelen, waardoor hy dikwils verhindert wierd, ruime en herhaalde aderlatingen te doen. want hy heeft de ziekte gelukkiglyk door zweetmiddelen aangetast (£), zo 'er nog maar geen gezwel uitftak. nu ftelde hy maar een eenige aderlating in 't werk, en nog welmatiglyk, na mate de krachten van de zieke en deszelfs geftel, terwyl de zieke in 't bedde lag; en terftond dekte hy de zieke zwaar toe, hy gaf warme zweetdryvende middelen en dunne drank, eenigzints fpeceryagtig, hy onderhield de begonneuitwaasfemingten minfte geduurende vier- en- twintig uuren. hy liet daarom de aderlating alleenlyk voor af gaan, op dat de zieken een warme beftiering in het zweet uit te dryven ligtelyker zonder nadeel zouden verdragen: maar de ongemakken, welke hy vreesde van een fpaarzamer bloedontlasting, wierden door het zweeten, dat terftond op de aderlating volgde, weg genomen, aldus word dat geene, dat over het leerftelfel van het voor- en nadelige gezegt is, fraai bevestigt, en het blykt, hoe veel voordeel het zelve aanbrengt in de ontdekking van de verborge natuur der algemeenheerfchende ziektens. Sydenham Qj weinig toegevende aan de ydele verheffing van fcherpzinnige beipiegelingen, vraagt zyne lezers verfchoning, zo hy in de grondftelling gedwaalt Reeft: maar wat de beoeffening aangaat, bekend hy, dat hy al»
les
(k) Sydenhamus Seéfc» II» Cap, x, pag. 15a, & feq» (O Ibidem pag. 15?*



les na zwaarheid heeft overgelevert, en nergens iets heeft voor geftelt , dat hy niet zelfs wel onderzogt had.
5°. Dit zet het grootfte ligt by aan het onderzoek van duistere ziektens: want zo by verfcheide, aan de zelfde ziekte leggende, eenige toevallen, vooral in 't begin der ziekte, altyd de zelfde voorkomen, zal de aart der ziekte daar uit het best gekend worden, offchoon zy zich, na mate de onderfcheide gefteldheid van de zieken, de voorgaande levenswyze enz., fomtyds onder verfcheide gedaante vertoont, dit fcherpt Sydenham overal in zyne werken in. dus, wanneer hy, als de kinderpokjens heerschten waar nam dat verfcheide aan een zekere koorts lagen, welke in den beginne verzeld ging van gelyk e toevallen, als de kinderpokjens wanneer zy beginnen, heeft hy niet getwyffelt, deeze koorts pokkoorts te noemen, en de zelfde geneeswyze te werk te ftellen, als hy wist dat in de beginnende kinderpokjens voordelig was. dus ook zo een Geneesheer in de herfst koortfen, welke de fcherpe geduurige koortfennabootfen, een duidelyke vermindering ziet, op het zelfde uur wederkeerende, en dat de gebroke ziekte als tot een tusfehenpozende koorts uitfpringt, zal hy befluiten, dat hier de geneeswyze der tusfehenpozende koortfen plaats heeft, en dat dusdanige koortfen , offchoon zy zich als geduurige vermommen , door de koortsbast kunnen weg genomen worden, zo de gevaarlyke toevallen deszelfs gebruik vereisfehen; gelyk de uitmuntende Torti door zyne waarnemingen zeer duidelyk heeft bewezen; over welke zaak in de befchryving der tusfehenpozende koortfen is gezegt geweest.
Hierom zoude het wederom te wenfehen zyn, dat de Geneesheeren, die op een zelfde plaats de geneeskunde beoeffenen, te famen kwamen, vooral omtrent die tyden van het jaar, op welke de algemeenheerfchende gefteldheden gewoon zyn te
Ddd 2 ver:
HEERSCHENDE ZIEKTENS.
395



396
veranderen, op dat de waarnemingen te famen vergeleken zynde, zy met gemeene toeftemming zouden vast kunnen Hellen,, welke geneeswyze nuttig zy. het is wel waar, dat volgens het oude fpreekwoord de eene pottebakker de andere benyd, en de eendragt zeldzaam is onder broeders, nochtans-mag men verhopen , dat het algemeen welzyn aan alle genoegzaam ter harte gaat, om alle twist uit de weg geruimt zynde, zy aan deeze alleen alle arbeid ten kosten leggen.
62. Deeze regel der kunst is zeker van het grootfte gewigt, welke Hippocrates reeds opgegeven heeft (tri), zeggende: inde ziektens, welke iemand in geenen deele kend, moet geen hevig geneesmiddel gedronken worden, hoe zwaare ontroeringen verwekt fomtyds een fterk zuiverend middel langs boven en onder, niet in het lichaam! die veranderingen door zodanig middel in het lichaam veroorzaakt, hangen van de ziekte alleen niet af, maar van de ziekte te gelyk met dit middel werkende, maar wanneer een Geneesheer bezig is met de aart der algemeenheerfchende ziekte te ontdekken, welke hy nog niet kend, zal hy over dezelve in geenen deele kunnen oordeelen, zo hy door fterke zuiverende middelen alle de werkingen van het lichaam verftoort. alle zyn geneesmiddelen, welke de tegenwoordige ftaat uit den weg ruimen: maar de hevige rhimen alles uit den weg (n). hy voegt 'er een weinig naderhand by: want ten zy gy het geene de ziekte veroorzaakt uit den weg zult geruimt hebben, vermeerdert zy. ■
Hierom fchynen zy met een blinde drift te werk te gaan, die in 't begin van een nog niet genoegzaam bekende algemeenheerfchende ziekte het lichaam door een hevige geneeswyze in beweging maaken. de voorzigtige Sydenham (o) heeft gezegt: in b dee-
(m) De Locis in homine Cap. 13» Charter. Tom. VII. p. 371* 00 Ibid. Cap. irj. pag. 375. CO Seö. I, Cap. 2. pag. 52.
DE ALGEMEEN-
5. r4ra.



$.14X0. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 397
deeze dikke duifternis van zaaken dierhalve, is my in den beginne niets anders te doen , wanneer nieuwe koortfen beginnen te heerfchen, als een weinig te draalen , en tot groote geneesmiddelen voornamentlyk niet overtegaan, dan al fchoorvoetende en langzaam voorttegaan ; intusfehen naarftiglyk de kracht en hoedanigheid van die dingen zuaar te nemen; door zvelke foort van behoedende middelen de zieken desgelyks geholpen, óf 'benadeelt worden, op dat wy ten eerften, deeze ver floten hebbende, die gebruiken.
Hy onthield zich uiet van alle geneesmiddelen, maar alleen van de fterkte. hy diende hun affpoelende, tegen alle verrotting ftrydende, dorst ftillende, en diergelyke middelen toe , tevens met dun voedzel, van zodanige dingen, welke de krachten konden onderfteunen, en nochtans het lichaam niet bezwaarden, hy gong met dusdanige middelen voort, het beloop en de wegen van de ziekte zorgvuldiglyk waarnemende, langs welke de natuur de ziekteftof uit het lichaam tragt te jaagen. men moet altyd zorg dragen, dat de zieke geen achterdenken hebben , dat de Geneesheer alleen maar aanfehouwer is; want hy zoude geloven verzuimt te worden, edoch alle winkels zyn vol van dusdanige geneesmiddelen , welke als dan voornamentlyk plaats hebben , wanneer de kunst leerd dat 'er niets gedaan moet worden.
Men zoude tegen kunnen werpen, dat de eerfte zieke , wanneer een nieuwe algemeenheerfchende gefteldheid begint, aan de ziekte leggende, terwyl de Geneesheer niets of weinig werkt , uit dien hoofde in gevaar is, wanneer een volkome voor de ziekte bekwaam middel niet, of te laat te werk word geftelt. maar dit is onvermydelyk; want in dusdanig geval is de geneeswyze noch onbekend, welke ook moeilyker en later zal kunnen ontdekt worden, wanneer het lichaam door fterke geneesmiddelen in beweging gebragt zynde, het natuurlyk beloop der ziekte verftoortword. Sydenham bekend oprechtelyk (pj : een nieuwe kwaal influipende, blyf ik wederom tzvyfelachtig hangen, wat wc ik in moet flaan, om de zieken te hulp te komen, en daarom, kan ik, ten zy door een zeer groote voorzorg, en met alle
Oi Ibidem pag. 44- ^



£93
oplettentheids naauw lyks of'geheelniet uitwerken, dat de eene of andere zieke, die zich 't eerst aan myne zerg heeft bevolen, in levensgevaar geraake, tot dat de aart der ziekte geduuriglyk onderzogt zynde, en eindelyk doorzien, ik op nieuw rechtfi'reeks en ouverjchrokken voortga met dezelve te temmen, wanneer hy met deeze voorzorg voortging, ontdekte hy terftond, of'er eenige misflag was in de geneeswyze. hy bekend oprechtelyk (q), dat hy by een adelyke vrouw is geroepen geweest, van een bloedryk geftel, en in de bloem der jaaren; dewyl buiten andere koortsachtige toevallen , ook lastige brakingen aanwezende waren , begon hy de geneezing met de aderlating , en gaf de volgende dag een braakmiddel, om de buikloop te verhoeden , welke op 't einde der ziekte gewoonlyk volgd, ten zy in 't begin een braakmiddel toegediend was geweest: maar de volgende dag , ziende dat de zieke zwaar aan de afgang was , heeft hy terftond befloten, dat hy van geneeswyze moest veranderen , en, alles wel overwogen zynde, heeft hy geoordeeld, dat deeze ziekte moet behandeld worden gelyk de ontftokene ziektens; het geen van een allergelukkigst gevolg is geweest.
§• 1413* T" Tit welke alle met een allernaauwkeurigfte aandagt waargenomen, de aanwyzing volgd.
Zo de voorfchriften, in het vorige hoofddeel opgenoemd , wel waargenomen worden, zal de aart van alle algemeenheerfchende ziekte fehielyk en zeker ontdekt worden, en de rechte geneeswyze, uit dezelve worden gehaalt. het best van al zal zyn, gelyk ik een weinig te voren heb gezegd , zo verfcheide Geneesheeren met gemeene raadpleging , by de omkeering van het jaargetyde , de algemeenheerfchende aart der ziektens zullen onderzogt hebben, men is eerbied en ontzag verfchuldigt aan Geneesheeren die zich door een veeljarige beoefen Seft. II. Cap. II. pag. 148.
DE ALGEMEEN.
§.1412.1413.



j.i4i3. HEERSCHENDE ZIEKTENS. 399
oeffening der geneeskunde, een naam hebben verworven; maar deeze moeten ook niet na hun hoofd te werk gaan, en den raad van jongere Geneesheeren niet verachten, zo een kruidmenger fomtyds iets zegd dat goed is, hoeveel meer zal men dit van Geneesheeren , offchoon zy jong zyn , kunnen verwagten , zo zy wel ervaren in de regels der geneeskunde , zich geheel en al aan de beoeffening der geneeskunde met alle naarftigheid opofferen : deeze hebben gelegenheid de gantfche belopen der ziektens te zien en waar te nemen , welke veranderingen op elkander volgen , terwyl andere, door een talryke beoeffening der geneeskunde overftelpt, fteelsgewyze maar iets van dat geene zien , dat ten tyde der ziekte gebeurt, het overige gedwongen zyn van onervarene Oppasfers der zieken, die niet altyd der waarheid hulde doen, te vernemen, de algemeene nuttigheid zal het meest van al bevordert worden, zo het ziedend verftand van jongere door de rype voorzichtigheid van oudere gematigt word, en het deeze zich nimmer fchamen, wanneer zy andere leeren, zelfs lesfen te ontfangen.
Difce, fed tra cadat nafo, rugofaque fannai Dum V&teres avias tibi de pulmone revello (r).
(O Aul. Perfii Sat. V. vers 91 & 9a.
DE



4oo 6 D E [STEE N. §.1414.
DE STEEN.
i 1414.. \Y/anneer ergens in 't lichaam eenig ge' W heel ontbindbaar lichaam zit , liegt
zich in 't kort aan het zelve min of meer een fteenachti-
ge korst.
•Steen word genoemd iets te zamen gegroeit in 't menfchelyk lichaam; hard, hoewel by onderfcheidene trappen, en altyd aan het gevoel wederftand biedende, meestentyd vry brosch, zo het met de beenderen en tanden vergeleken word, onontbindbaar in water, en in alle ander vocht dat in het lichaam van den mensch word gevonden, verfcheide van alle an<ler foort van ziekelyke ftremzel van het menfchelyk lichaam.
'Er is naauwlyks, gelyk uit het volgende zal blyken, een plaats in het lichaam, alwaar niet fomtyds een {leen is gevonden , waar uit het fchynt dat de ftoffe waar van de fteen te zamen groeit overal in het lichaam aanwezende is , of ten jninfte door het geheele lichaam word heen gevoert.
Edoch dewyl de gevoelens der Geneesheeren omtrent de oorfprong der fteen, en deszelfs ftoffe zo verfcheiden zyn geweest, zal het der moeite waardig zyn , die proefondervin-
din-



S-I4H-
DE STEEN.
4or
dingen, welke de wydberoemde Boerhaave gedaan heefc, op dat hy de natuur en oorfprong der fteen zoude onderzoeken , 'heeft genomen.
De fteen word naauwlyks immer gekend, ja kan niet ontdekt worden, wanneer zy zich in de inwendige lichaams deelen begint te vormen, als dan geeft zy zich maar te kennen, door tekenen dat de werkingen gekwetst zyn , wanneer zy reeds gevormt, door haar grootte en maakzel de werkingen op fommige plaatfen van het gezond lichaam verftoort, of verhinderd, dikwervige en getrouwe waarnemingen hebben geleerd, dat defteenen, en wel vry groote , langen tyd in het lichaam verborgen zyn geweest in de lichamen, offchoon men geene de minfte tekenen immer van de aanwezenheid der fteen heeft waargenomen, zelfs is het kind in 's moeders lichaam niet vry van de fteen :. men heeft in het nierbekken van een eerstgeboren jongetje een fteen gevonden van de grootte van een erwt (/)• 'er lag nochrans veel aan gelegen om de natuur van de fteen te ontdekken, of zy in haar begin door de zinnen ontdekt konde worden, maar dewyl *er dikwerviger fteentjens in de piswegen voorkomen als in de overige deelen van het lichaam, en, in de blaas langen tyd blyvende, een aanmerklyke grootte verkrygen, daar uit kreeg men hoop, dat men in de pis de beginzelen der fteen zoude kunnen vinden: deeze heeft de wydberoemde Boerhaave dierhalve op de volgende wyze onderzogt.
Hy heeft de pis van een man uitgekozen, in welkers geflagt, hy zeer wel wist, dat nimmer eenig het minfte agterdenken van een overerflyke fteen was geweest; nochte in die man zelve was nimmer eenig teken van een verborgene fteen waargenomen geweest.
Hy
(ƒ) Loefeke Obferv. Anat. Chirurg. Medic. pag. 39. Vyfde Deel. Eee



402
$,I4I4»:
Hy heeft de pis van deeze man, die zeer gezond was, twaalf «uren naar het laatfte maal, 'smorgens, naar een zeer geruste flaap, bloost, ineen rond zuiver glas ontvangen, welkers middellyn een half duim was: de pis was noch warm , zy was van een citroenachtige couleur, helder, en overal eveneens, hy heeft door een vergrootglas, nochte op de grond van een zeer zuiver vat nochte op eenige andere plaats , het minst meerdaantige kunnen ontdekken, hy liet deeze pis in de open lugt, welke vry warm was, (want het lugtglas van Fahrenbeit ftond op 72 graden.) ftaan; de opening van het langronde glas wierd alleen meteen papiertje gedekt, om de ftof, die in de lugt zweeft, af te weeren. naar een half kwartier wierd de zelfde pis wederom op nieuw met het vergrootglas befchouvvt; als toen vertoonde zy zich vol kleine lichaamtjens, welke geen gladde en evenredige oppervlakte hadden, maar iets wol- en vlokachtigs vertoonde- deeze lichamen wierden redelyk fehielyk na boven en beneden bewogen, zo dat 'er zo veel na boven als na beneden gon» gen: hier door fcheenen de deelen noch m evenwigt te blyven, nochte het eene was zwaarder als het andere : want de vlokjens, die nedergedaald waren, klommen op nieuw wederom op , en dus overhand. T
Een weinig daar naar begon zich iet witachtigs in de pis te vertoonen; tevenslieten zich ook ftreepen zien, gelyk vet, gelykende na die, welke te voorfchyn komen , wanneer de brandewyn allengskens in water word gegoten; want als dan, vertonen zich, eer dat debrandewyn te deeg met het water vermengd is als vette aaltjens. wanneer dit nieuw verfchynzel zeer naauwkeurig door het vergrootglas wierd waargenomen , heeft het gebleken, dat zich van die vette ftreepen allengskens een wolkjen vormden, het geen eerst door het geheele lang ronde glas han-
gen>
DE STEEN.



$ I4H-- D E STEEN. 403
gende langzamerhand zich van de zyden verwyderde , en rondom de fpil vergaderde, men noemt dit in de pis gewoonlyk, in zwemmende, hangende , wolken in de pis. die vlokjens , die te voren door de pis heen bewogen wierden, begonnen te verdwynen , en verzamelden zich tot een wolk , welke alle oogenblik digter wordende, heeft begonnen te dalen , en eindelyk ftil is blyven {laan, in zodanig lang rond glas, zes duim hoog, op de afftand van een halve duim van de bodem van het glas; 'er was een afftand van een duim tusfchen het bovenfte van het wolkjen, en de bovenfte oppervlakte der pis.
Edoch dit geheele wolkjen, doorliet vergrootglas befchouwd, bevatte zeer kleine te zamengegroeide blinkende zantjens , in den gcheelen omtrek, en ook in deszelfs inwendige gedeelte, te gelyk hebben zich aan den grond en de wanden van het glas , diergelyke blinkende kruimeltjens beginnen vast te zetten.
Die zantjens, eerst wit, wierden naar een half uur rood, daar «p wierden zy rosfer van couleur, en binnen twee uuren hadden zy de zelfde couleur als het zand in de pis, dat zig op den grond en aan de zyden van de waterpot zet, wanneer de pis daar lang word in gelaten, nochtans bleven deeze kleine beginzels van een groeijende fteen zodanig in het wolkjen ingevvikkelt, dat zy niet op de grond van het vat vielen, maar zich onder de gedaante van een ros wolkjen vertoonden.
Allengskens namen fommige van deeze zantjens zo zeer in zwaarte toe, dat zy op de grond vielen : ter zelfder tyd groeiden op de bovenfte oppervlakte van de pis, welke aaa de lugt raakte, diergelyke zantjens te zamen , 'welke , wanneer het glas zagtjens gefchud wierd, fehielyk op den grond vielen, van gelyken ook groeiden die ftukjens aan alle kanten
Eee 2. van



m D É STEE N. §.1414.
van het glas zodanig in grootte, dat zy binnen vier-en-twintiguuren de grootte van een mostaart zaad hadden, maar zy haddende gedaante van een fpinrok , welkers tegenovergeftelde hoeken grooter dan negentig graden en gelyk zyn. 'er liepen andere gelykhoekige brokjens tusfchen beide, rooder en grooter dan de andere.
Somtyds lopen 'er fommige korrels van een vierkant maakzel tusfchen beide, maar zeer weinig in getal.
Nimmer heeft men in deeze proefondervindingen waargenomen, dat in een wolkjen van de pis, zo groote brokjens te zamen groeijen, als die zyn, welke aan de wanden en de bodem van het lang ronde glas, daar de pis in was, zy gegroeir.
Het heeft ook gebleken, dat die fpinrokswyze ftukjens langs de zyden met elkander hier en daar te zamen groeiden , zo dat zy°rooter wierden, uit zes dusdanige te zamen gegroeide lichaamtjens. deeze fpinrokachtige gedaante van de beginzelen der fteen, word bevestigd door de waarnemingen van Peiresc. want Gasfendus heeft in zyn levensbefchryving (/) het volgende : op dat ik een waarneming van dat ft'eenachtig gruis hier hy voege, heeft hy het eerst waargenomen , dat het door de natuur zodanig tot een fpinrokswyze gedaante gevormt word, dat het, wet een vergrootglas befchouwd, zich vertoont, als een hy eengehoopt lichaam van fpinrokswyze feentjens. waar uit het niet tnoeilyk is, de oorzaak van die pyn uit te leggen , welk zodanig zand met de pis uitgeloost veroorzaakt; namentlyk de fcherpe hoekjens van ieder zandtjen, trekken de buis zodanig, dat zy. een allerfcherpst gevoel veroorzaken^
Mea
(;) De Peirefc. vita pag, 15a



D E
STEEN.
4°5
Men heeft waargenomen , dat in de pis van allergezondfte menfchen, dat aldus groeijende fteenaehtig zand van een roo» de couleur is: by fommige is het geel , citroen couleurig , wit, en fomtyds , maar zeer zelden , zwart, veele zyn van gevoelen., dat zy waargenomen hebben , dat 'er erger fteentjens groeijen , zo dit zand eene andere couleur , als rood heeft gehad.
Hier om word de fteen gevormt door greinmaaking , of chryftallizeering , niet uit onderfcheidene grondbeginzels in het lichaam , of uit de vermenging van te zamen groeijende vochten , maar door de toevoeging van elkander gelykende hoofdftoffen.
Deeze eerfte beginzelen van de fteen zyn ook in de pis van allergezondfte menfchen, welke , zo zy tevens met de pis worden uitgeloost, eer zy zich van de zelve hebben afgefcheiden , en begonnen zyn te zamen te groeijen , in geenen deele de gezondheid zullen benadeelen. maar dewyl men waargenomen heeft, dat die fcheiding van de eerfte beginzelen van de fteen, by fommige menfchen fchielyker, by andere langzamer gefchied , blykt het, dat die meer onderhevig aan de fteen zyn, by welke deeze afzondering van zandtjens fchielyker gefchied. zoude die fcheiding fomtyds reeds in de nieren gefchieden, en in de blaas, eer dat de pis uit het lichaam word gejaagt ^ het fchynt ten minfte zo. ik heb meer dan eens gezien , dat het afgefcheide zand te gelyk met de pis is uitgejaagt geweest, en terftond , wanneer de pis noch warm en rookende is, op de grond van de pot is nedergezonken. her is fomtyds gebeurt, dat men in de luijeren der kinderen , door de pis bevochtigd , veel fteenachtige, zand' tjens,, vry hard, heeft gevonden, welke fchynen te gelyk met
Eee 3, de



4o6 DE STEEN. §.1414.
de pis uitgejaagt te zyn geweest, edoch aangezien men groote zorgdroeg, dat die kinderen, van een doorluchtig geflacht, nieste lang in de pis , of andere vuiligheden zouden blyven letrgen, en de pis terftond door de luijeren heen dringt, fchynt heTbyna niet mooglyk te zyn geweest, dat dit zand in de uitloosde pis is voortgebragt geweest, binnen een of twee uuren. & Dit zand in de allergezondfte pis ook te zamengroeyende, zoude eén natuurlyke fteen kunnen genoemd worden, waar van numand bevryd is; en welke als dan alleen maar fchynt te vreezen zo zy fchielYk in de pis te zamen groeit, gelukkig die gee:ne, by welke dit zeer langzaam gefchied. ik heb myn eigen wate/meer dan eens waargenomen, en heb met blydfchap gezien, dat die eerfte beginzelen van de fteen zeer langzaam afgezonderd wieruen , en 'er fomtyds vier- en- twintig uuren en meer vereischt wierden , eer zy tot een grooter zanderig lichaam hebben kunnen te zamen groeijen. maar ook offchoon ik reeds vyf en-zestig jaaren ben, ben ik van alle fteen bevryd gebleven.
Tot hoe groot lichaam die natuurlyke fteen kan uitgroeijen , fchvnt niet zeker te zyn. het is zeer waarfchynlyk , dat dit zand 1 uit deszelfs natuur, niet tot een aanmerklyke grootte uitgroeit, ik heb de pis geduurende verfcheide maanden in het zelfde vat gelaten; dat overal met een korst door het zand op de grond en aan de zyden bezet wierd, maar ieder zandkorreltjen was niet grooter als een mostaart zaadjen. waarom, wanneer de fteen buiten het lichaam groeit , de zydelingfche uitgefpannen te zamengrocijingen in een onbelemmert vocht, door een zydelingfche aanzetting gefchied, offchoon de zandkorreltjens zelfs niet veel in grootte toenemen, nochte ik heb kunnen verkrygen, d?t zelfs in pis die langen tyd was bewaart, een grooter fteen zoude gro.-iien: want de korsimaking ging alken maar voort ; * , maar



§.i'4'ï4'.
DE STEEN".
maar in 't midden van de pis vormde zich geen grooter lïecn. waar uit het fchynt, dat de beginzels van de fteen , zich van de pis afzonderende , aan de inwendige oppervlakte vandebJaas te kunnen aangroeijen, en aldus een fteenachtige korst te maaken; maar niet lichtelyk tot een grooter fteen gebragt te worden, ten zy 'er een andere oorzaak by gekomen is. maar aangezien de blaas, van al de pis ontledigt, eenige maaien door den dag zodanig word te zamen getrokken, dat deszelfs holligheid byna te niet gaat, daar door fchynt al het te zamengroeijende zand, dat aan deszelfs wanden begon te hangen, te 'moeten afgewreeven worden, intusfehen heeft men een fchoone waarneming, dat de blaas aldus bekorst kan worden. Drelincourt (u), handelende in een brief, welke hy aan Valot, meede Lyfarts des Konings van Frankryk , gefchreven heeft, over een oud men, die naar het fteenfnyden was gefturven; beichryftde gefteldheid van de blaas, zo als hy die in het dode lichaam had gevonden, zy was namentlyk op verfcheide plaatfen knoop- en eeltachtig , zo dat diergelyke harde diktens knoestachtig uitftaken, aan welke de fteenftof zo vast was aangegroeit, dat zy op generlei wyze daar van konde gefcheiden worden i maar ook wierden diergelyke hoopjens van vast en wryf baar zand in de blaas gevonden , nergens aan vast zittende, hy tekent tevens aan, dat deeze blaas de dikte had van een bezwangerde lyfmoeder , en zo onbuigzaam was, dat zy was gelyk hoorn, dat eenigzints door 'c vuur zagt was gemaakt, nochte uitrekking of drukking toelier. maar dusdanige blaas konde zich niet te zamen trekken, en dus de graveelftoffe afwryven, welke, van de pis afgezonderd , aan deszelfs wanden begon te hangen ; dit groeide dierhalve vast aan die knoestachtige diktens , wanneer alle te zamentrekking. van de blaas ophield; terwyl het op de overige zagtere en noch beweeg-
ba--
00 Opufcul.. Medic. pag* 160*
407-



4o3
DE STEEN.
bare plaatfen zich reeds vasthegtende 'zand, afviel; waar door in de bolligheid van de blaas, hoopjens van zodanige fteenachtige ftof gevormt wierden.
Dus heeft Morton in het lyk van een oude vrouw, aan de teering geftorven (w), niet alleen in de nieren en de galblaas talryke fteentjens gevonden, maar ook waren de nieraders , welke 1:et bloed van de nieren zvederom voerden, door de fterke fteenach'tise gefteldheid van het bloed, waar meede deeze ellendige oude vrouw zuierd gekzveld, als ft eenachtige buizen , inwendig {het geen wonder is om te zeggen) ten eenemaal met een ftesnkorst over-
Ik lieb fomtyds in de zelfftaudigheid van de moederkoek zelve niet alleen een fteenachtig zand gezien, maar ook was deszelfs ronde oppervlakte, welke de lyfmoeder aanraakt, rouw van het aan dezelve zittende fteenachtig zand. het is verwonder1vker het geene Parans (x)k\uyh, alwaar hy over de oorzaken van de moeilyke en zwaare baring handeld. want hy fchryft aldus- ik heb fomtyds zuaargenomen, van tzuee vrouwen, welke ik van een in de lyfmoeder geftorve vrugt had verlost , dat haare nao-eboortens vol en met zand opgezet waren, gelyk aan dat^ dat 'men op den oever der rivieren vind , zo dat het zand van oeide ten Pond zooog. maar men moet aanmerken, dat in weinige maanden een zo groote menigte zand te zamen is gegroeit, en nochtans alle die ftukjens zand van elkander afgezonderd zyn gebleven maar niet tot een grooter fteen vereenigt zy geweest.
Hierom, offchoon de beginzelen der fteen aanwezende zyn, niet alleen in de pis , maar ook in andere lappen van ons berm m fchynt het eventwel niet, dat uit deeze alleen , zonder andere bykomende oerzaak, lichtelyk een groote fteen groeft:
(W) Oper. Medic. Phtifiol. Lib. III. Cap. XIV. Hift. 5. in fine. O) De Senerat. homin. Cap, XXIX. apud Spachium pag. 4ai.
§.1414.



514i4« D E STEEN, 409
de fteenkorreltjens groeijen wel ligtelyk aan de uitgefpanne oppervlakte , maar blyven afgezondert, nochte vereenigen zich zodanig met elkander, dat zy tot een grooter lichaam aangroeijen.
Men moet dierhalve zien, wat de oprechte waarnemingen omtrent het aangroeijen van de fteen geleerd hebben.
Zo een zeer gladde pen in gezonde , versch geloosde pis word gedoopt, verkrygt zy een korst van een zeer fyn zand , welke vast aan dezelve blyft hangen, en vermeerdert, wanneer wederom op nieuw pis daar by gegoten word. dus zal een fteen buiten het lichaam gevormt kunnen worden; namentlyk wanneer een ander vast lichaam in de pis gedoopt word ; tot het welke zich de beginzelen van de fteen als tot een voetftuk verzamelen, en vast blyven. waarom de ftoffelyke oorzaak van de fteen ook in allergezondfte menfchen is, maar alle onontbindbaar lichaam in een zekere plaats van bet lkhaam zittende , de hoofdftoffe van de fteen tot zich trekkende , verfchaft de gelegenheid gevende oorzaak, ook in een mensch , by wien geen de minfte gefteldheid tot de fteen immer is waargenomen geweest, want de fteen word gevormt door de uitwendige aanzetting; nochte zy groeit, gelyk de werktuiglyke lichamen door de uitrekking der vaten, maar door de nederzetting van de fteenachtige ftof na het eerfte voetftuk, en wel, dat wonder is, uit het gezonde menfchelyke vogt, dat op die plaats word ge\|Dnden , alwaar de fteen groeit. /
Dé zeer vermaarde Nuck, heeft dit door een fraaije proefondervinding beweezen (y\ de onderbuik van een levendige hond opengefneden zynde , heeft hy de blaas uit de wond voor uit vetrokken , welkers bodem hy met een fcherp werktuig afgefneden heeft; langs de gemaakte woud heeft hy in de holligheid
van
Cyj Adenograph. curiof. pag. 78. & feq. Vyfde Deel. Fff



4Ï0 DE STEE N. §.-1414,
van de blaas een hout bolletje gcfloken ; terftond heeft hy, de vezels zich te zamen trekkende, de blaas langs de wond van de onderbuik wederom ingewerkt, en behoorlyke zorg daar voor gedragen, dit dier fcheen de eerfte twee dagen droeviger; maar een'weinif» daar naar zyn de eetlust en vlugheid weder gekeerd; alleenlyk nam men deeze moeilykheid waar overig te zyn , dat het dikwerviger tot de pislozing wierd geprikkeld, naar eenige weeken heeft hy op de ontleedplaats in zyn huis, in tegenwoordigheid van zyne toehoorderen, de hond ontleed, en heeft aan hun het boute bolletje uit de blaas gehaald, met een fteenachtige Bof bekleed, vertoont, op dezelve wyze byna, als zvy de witte candv aan derzelver ftokjens zien vast blyven hangen, waar uit hv heeft befloten, dat de fteen op dezelfde wyze , eerst m de nieren gevormt, daar naar in de blaas ter neder gevallen , een kern maakt, waar aan daarop de fteenaehtige zelfftandigheid aangroeit; en dus verkrygt de fteen door langduurigheid van tyd niet zelden een wanftallige grootte. %
Hy vermaant tevens, dat alle andere meerdaantige lichamen, in de holligheid van de blaas ter neder gevallen , de grondlegcing voor de fteen die aldaar zal groeijen , kan uitmaken, dus. verhaalt hy uit Tulpius (zj, dat een woedende ftier , een -man zodanig met de hoorn heeft geftoten, dat de wond in de holligheid van de blaas doordrong : door de zorgloosheid van de Heelmeefter is een groote wiek, welke op de wond was gelegd, m, de holligheid van de blaas ter neder gevallen, en aldaar , naar dat de wond allengskens was gehegt, agtergelaten. naderhand zvn alle de toevallen gevolgd , welke de blaasfteen gewoonlyk verzeilen, en de geene die hem van de fteen fneed, heeft er een fteen uitgehaald byna van de grootte van een vuist, welke in haar midden de eertyds in de wond agtergelatene wiek, bevatte, edoch hy is zo eene groote kwaal gelukkig ontkomen, de zeer^
■ (*) Adenograph. curiof. pag, 3o>



$.x4ï4. 9 E STEE N. 4ii
vermaarde Schacht, eertyds in Holland Hoogleeraar in de geneeskunde, (wiens kleinzoon de waardigheid der naam en bediening met de grootfte lof in de Utrechtfe Hooge School ftaande houd) verwonderde zich, dat de ter dier tyd vermaarde Steenfnyder Smaltz twee fluk/ens van een tabaks pyp uit de blaas haalde , aanmerklyk met een fteenachtige korst overtrokken fVz") die ellendige had voor eenige jaaren de fteenfnyding ondergaan ; en wanneer hy de lastige jeuk van de noch niet gehechte wond door dezelve met een tabaks pyp, welke mooglyk by de hand was, trachtede te verzagten, heeft men deeze ftukjens, in de blaas nedergevallen , met een fteenachtige ftof bekorst, door eene nieuwe fnyding moeten uithalen.
Men vind in de geneeskundige befchryving verfcheide waarnemingen , welke duidelyk leeren, dat verfcheide vreemde lichamen de grond kunnen leggen voor de groeijende fteen. men leest in de verhandelingen der Geleerden (f), dat een yvoore hairnaald, vier duim lang, uit de blaas van een maagd is gehaald «•eweest: deeze naald had de blaas zodanig doorftoken, dat een gedeelte van dezelve in de holligheid ftak, en een gedeelten 'er buiten uitftak: naar dat zy negen weeken in het lichaam had gezeten, is zy door een infnyding boven het fchaambeen uitge* haald. alwaar voor eerst aantemerken is, dat hetftompfte gedeelte van de naald, dat in de blaas had gezeeten , overal met een fteenachtige ftof bekorst was, het fcherpere, dat buiten de blaas had gezeeten, glad is gebleven, de zieke veinsde wel dat deeze naald, wanneer zy door de keel, met dezelve te kwellen , zich tot braken trachtede te brengen, dezelve by geval langs de flokdarm in de maag was gevallen, maar zo het geheele verhaal aandachtig word overwogen, zal het lichtelyk blyken, wat men van dit vertelzeltje te geloven hebbe: want zy verhaalde den volgenden
(d) Ibidem pag. 82.
Qj Anni 1700. pag. 23 r.
Fff 2



4rs DE STEEN. 5.1-414-
dèn dag, dat zy een ftekende pyn heeft gevoelt onder de navel na de reehter zyde> welke pyn des avonds reeds na de rechter lies naderde, maar de Heelmeefter de vierde dag geroepen, heeft de naald, niet omtrent de aars, maar-de vinger in de fcheede van de lyfmoeder geftbken zynde-, waargenomen, en dewyl' de ellendige klaagde over een moeilyke pislozing; fcheen het hem toe, of hy met de- blaaspeilder de naald in de blaas aanraakte enz. veertien dagen daar naar gaf de ingeftöke blaaspeilder duidelyk de aanweezenheid van de naald in de blaas te kennen, diergelyke vertelzeltjens komen verfcheide te voren, wanneer de Geneesheeren zich droevig pynigen , om uit te leggen op wat wyze de dingen die doorgeilokt zyn-, heel' in de blaas hebben kunnen komen, zo zy min ligtgelovig waren geweest, zouden zy een gemakkelyker weg gevonden hebben. Molinet heeft in 't openbaar een fleen vertoont van de grootte van een ey, rondom een beene naald 'in de Maas vergadert; welke hy by een meisje- te Venetiën had uitgetrokken, dé naald had zich geduurende een jaar in de blaas verborgen , die de dertele, wanneer zy zich met dezelve kittelde, buiten verwagting uit de handen in de blaas was gevallen (c). -Benevoli heeft naar drie maanden een hout naaldekokertje uit de blaas van een meisje gehaald, welke reeds byna in deszelfs geheele omtrek met fteenftof bedekt was; tevens heeft hy ook verfcheide fteentiens uitgeleid, fommige zo groot als kleine nooten , en andere kleinder; hy heeft door infpuitingen zeer veele zandjens uit de blaas o-efpoeld, en heeft haar aldus gelukkiglyk geneezen; zo dat zy naderhand over geene de minfte moeilykheid geklaagd
heeft (d). ' -
Maar aangezien hy zich verwonderde, hoezo een groot lichaam langs de fluitfpier van de blaas had kunnen intreden, heeft
hy
êd) Thom.Barthol.Epiftol.MediCin.Gem p<688. ld) Differtaz. ed Oflervaz. Anton, Benevoli Oiferv. XXII. p. 305».



§■ 1414-
D E S TEE N.
hy de zieke verfcheide vragen voorgeftelt: maar, wanneer hy zag dat deeze ellendige ten hoogfte met fchaamte en droefheid aangedaan wierd, heeft hy geraden gevonden , alle verder onderzoek te ftaken.
Men leest (e) een diergelyk geval, alwaar een lange yzere naald, in de blaas gevallen, de grond lag tot de fteen langs alle kanten aan dezelve aangegroeit ; ten tyde van twintig maanden : dit ellendig meisje had de ziekte bedekt, tot dat zy door de pynen byna om hals gebragt, de geheele zaak bekende, maar offchoon de fteen door de fnyding boven het fchaambeen uitgehaald is geweest, nochte eenige kwade toevallen op de verrigting volgden, is zy eventwel naar drie dagen van krachten uitgeput,. bezweken, een tweejarig meisje heeft zonder eenige bekende oorzaak darmpynen en een moeilykheid in 't wateren gekregen, welke door bekwame middelen verzagt wierden: in 't derde jaar haars ouderdoms kreeg zy fcherpe pynen- omtrent het fchaambeen , dikwervige brakingen, en fomtyds een onderdrukking der pislozing, zy heefc door een bad een aanmerklyke verl'igting gewaar geworden, alle de kwalen groeiden aan tot het vierde jaar haars ouderdoms, toen hebben de fchaamdeelen beginnen zeer te doen , fterk te zwellen, ontftoken te worden: men voelde daar op een golving in de regter lip der vrouwlykheid, en in de fpleet van het fchaamdeel wierd eenige etter gevonden ; men legde 'ér verzagtende pappen op; en de moeder heefc naar twee dagen een harde witte zelfftandigheid in 't uiterfte van de fchede gezien, en; de zelfde dag wanneer men des avonds'er een ftoving op leide, is-'er een fteen uitgevallen zwaarder* dan een half once, aan een naald gegroeit, zo nochtans, dat beide de uiterftens van de naald buiten de fteenagtige zelf-
ftan-
(e). Academ. des Seienc. fan 1750. in 4?. pag. 5,.
Eff 3.
413



4*4
DE STEE N.
§.1414.
Handigheid ftak, van alle bekorfting vry (*). in dit geval had de verzwering de weg bereid! edoch op wat wyze de naald in de blaas van dit meisje was gekomen, heeft men niet kunnen ontdekken.
Joannes Casparus Bauhimn vertoonde aan zyne vrienden een fteen, welke een allergeoeflendfte fteenfnyder uit een flerk veertigjarig man te vergeefs had getragt uit te trekken : een lode bol had de grond gelegt tot deeze fteen , en zat ten .eenemaal onbeweeglyk binnen de zelfftandigheid van de fleer, in de lies van het lyk wierd een klein lidteken gevonden , en deeze man had in zyn jeugd het leger gevolgt, en hy verhaalde gewoonlyk aan zyne vrienden, dat hy door een piftoolkogel gekwetst was , welke zich naderhand nimmer wederom vertoont heeft, maar in het vliesagtige gedeelte van de blaas heeft zich geen teken van wond of lidteken vertoont (f ). zo de blaas vol is geweest wanneer hy gekwetst wierd , heeft zy zich wanneer de pis ontlast was , zodanig kunnen te famen trekken en rimpelen, dat het lidteken naar twintig jaaren is verdweenen , vooral, dewyl zich in de lies alleen maar een klein lidteken vertoonde, dit is ten minfte zeker, dat die lode bol de grond heeft gelegt voor de fteen van de blaas, ik heb van zeer geloofwaardige mannen gehoord , dat zy fomtyds diergelyke gevallen hebben gezien, wanneer een ervare fteenfnyder een met de fteen bezette fnyd , trekt hy een fteen uit de blaas, welke de gedaante had van een druivetros, en voor \Toetftuk een tarwe air had, met fteenftof bekorst. de zieke gewaagt zynde bekende, dat hy indagtig was, dat hy eertyds op 'r land wonende, wanneer by groote pynen nitftond., een tarwe air in de fchaft heefc geftoken, welke naderhand, dewyl hy dezelve niet wederom koude uittrekken,
ver-
(*) Medic. Effais and Obfervat. Vol. IV. No, XVI. pag. 292. lf) Thom. Barthol. Epift. Mediciu. Cent. 3. Epift. 35. pag. 128.



S.4II4- DE STEEN. 415
verdweenen is (*). men leest verfcheide diergelyke gevallen in de geneeskundige befchryving; en niet lang geleden, heeft my de zeer edele Ridder de Brady; Lyf-arts van de zeer verheve Prins Carel, Hertog van Lotharingen enz., een gedeelte van dusdanige air, met fteen bekorst, gezonden, welke de zeer ervare en behendige Heelmeefter Iiimmelbauer uit de fchaft van een Soldaat, in het Gasthuis ziek leggende, getrokken had. de zieke heeft wel allerhardnekkigst ontkend, dat hy die air in de fchaft geftoken had. eventwel is 'er geen andere weg, langs welke dusdanige air zoude in de blaas kunnen komen; nochte dat men de zieken altyd geloven moet, leerd een ten eenemaal diergelyk geval Cg)» door het fnyden is uit de blaas van een man eengerften air gehaald, rondom met fteen bekorst, en wel zodanig, dat de ftukjens van de af gevalle f een vier en een half once heb* hen gewogen, de fteenfnyder heeft te vergeefs uit de zieke de wyze op welke de air in de blaas was gekomen, getragt te haaien; want hy veinsde 'er niets van te weeten: waar uit hy agterdenken had, dat de aarsdarm en de blaas van de zieke uitgeëeten waren, en de air aldus in de blaas was gekomen, de zeer vermaarde Platner gevraagt zynde heeft geantwoord, dat deeze zieke, het zy om de lastigheid te verzagten, of fpelende en moedwillig de air langs de natuurlyke pisweg ingeftoken had, en hy naderhand, aangezien dezelve door de wederftand biedende onbuigzame graankorrels, niet zonder groote pyn wederom heeft kunnen uitgetrokken worden, de geheele air in de blaas heeft voortgejaagt. en de man tot een naauwkeitriger onderzoek geroepen, heeft eindelyk opentlyk en opregt bekend, dat de zaak aldus gefchied was.
De
(*) Academ. des Scienc. in 40. 1'an 1753. Hift. pag. iaS.
Cg) In Differtat. J. Chrift. Tilling fub prasfidio J.Zacchar» Platneri-'Lipföe habita XIII> Decembr* 1737»-



4I6 D E l'STE E N. $..1414.
Di zeer vermaarde Morand heeft verfcheide diergelyke gevalle 1 by een verzamelt Qi).
Het blykt uit alles wat gezegt is, dat de beginfelen van de fteen-, welke zelfs in de pis van allergezondfte menfchen verborgen is, zich fehielyk aan allerlei onontbindbaar lichaam voegt, dat'in de piswegen zit, het-zy het zelve van het dierlyk, plant of delf ryk is. want de reeds opgenoemde gevallen hebben voorbeelden van deeze alle gegeven; zelfs worden.de aardagtigelichamen, door een hevig en langduurig vuur uitgekookt, niet uitzondert; hoedanige zyn de tabakspypen. deeze alle kunnen dierhalve de grond en kern uitmaken van -de groeijende
^Edoch 'er fchynt geen lichaam te zyn, waar mede de beginfelen van de fteen zich gemakkelyker vercenigen, dan de fteen zelve, waarom, zo de fteen klein is, in de nieren gevormt, langs de pisleiders in de blaas gedaalt is, zal zy in vry korten tyd in groote toenemen, door dien zich daaglyks nieuwe hoofdftoffen van de fteen aan dezelve hegten, ten zyzy fehielyk worde uitgejaagt. waarom zeer dikwils zodanige kleinder fteen in het binnenfte van een grooter word gevonden, ik heb zeer veele fteenen gebroken, welke uit de blaas waren gefneden, ik heb 'er veele onder de zeldzaamheden van vermaarde fteenfnyders gebroken gezien, welke zodanige kern hadden, zo dat men mag befluiten, dat de nierfteen zeer dikwils de voet en grondfteen is van de fteen in de blaas, de door menigvuldige en allergelukkigfte fteenfnydingen, volgens de Raviaanfche wyze. de vermaarde Denys (/') getuigt, dat alle die by door het fnyden van de fteen verlost heefc, te voren tekenen hebben gehad van de fteen in de nieren; en dit bevestigt hy met zeer veele voorbeelden.
Uit
O) Academ. Royal. de Chirurg. Tom. III. pag. 605. & feq. \f) Heelkundige aanmerkingen over den Steen der Wieren, Blaafe, enz. VI. Hoofdft. pag. 90.



S-I4I4-
D E STEEN.
4i7
Uit het welke blykt, dat men zo zeer niet te vrezen heeft voor dat gravelige zand, dat in de gezonde pis te famen groeit, zo het maar niet aan een onontbindbare voet vast gegroeit is: de pis zoude de blaas kunnen bekorsten, zo zy zich niet genoegzaam konde te famen trekken, zo dezelve langer als behoorlyk is in de blaas word gehouden; maar'er zal naauwlyks een te famengroeijing van een fteen van eenige groote ontftaan. een man wierd federt verfcheide jaaren met toevallen van het graveel dikwils gekweld, en was zo dikwils ook daar van ontkomen: hy loosde nochtans zelde de pis zonder moeite, en dikwerf kwam te gelyk met de pis een rood zand voor den dag; eindelyk komen 'er allerwreedfte lendepynen met een zeer fcherpe koorts by, en hy fterft aan de ftuipen. behalve andere dingen in het lyk waargenomen , gevoelde men in de regter pisleider omtrent de blaas een hard beletfel, dat door het fnyden ontkernt, een fteen liet zien van een onregelmatig maakfel. de blaas bevatte in haare holligheid weinig pis, en men vond hier en daar de wonden van de blaas met zandjens bekorst (k). in deeze man was een gefteldheid tot de fteen; de fteen zat in de regterpisleider, maar zodanig met vliezen bedekt, dat de pis in de blaas bevat, de fteen niet konde befpoelen; de pis zette het zand, dathyzo dikwils uitgewatert had, in de blaas zelve ter neder: nochtans is daar uit in de blaas een fteen geboren; maar de wonden wierden bekorst.
Hier uit fchynt de Korte Stelling van Hippocrates (/) beter te kunnen worden verftaan, welke aldus is : by welke in de pis een zanderige ftof nederdaalt, deeze hebben een fteen in
dt
Q) Hafenohrl Hiftor. Febr. Petechial. pag. 64. CO Seft. IV. 79. Charter. Tom. IX. pag. 189.
Vyfde Deel. Ggg



4l8 DES T E E N, S.1414-
de blaas, het is bekend, dat de zeer geleerde Beverwyck (/»), en Claudius Salmafius (»), over de zin van deeze korte Helling gereedentwist gehad hebben. Bevenvyck, vermaard door de&oeffening van deeze heilzame kunst, had dikwils gezien, dat die geene, die ten eenemaal van de fteen in de blaas bevryd waren, zanderige ftoffen uitwaterden ; waardoor Hippocrates van valschheid moest befchuldigt worden, zo hy de nederdaling van zand in de pis voor een teken van de fteen in de blaas ftelde. daar en boven heeft hy elders (0) een geheel tegenovergeftelde zin : want aldaar telt hy onder de tekenen van de fteen in de nieren; wanneer met de pis zand uitkomt, en wanneer het zand uit de fchaft gaat , een hevige pyn in het zvateren veroorzakende, een weinig daar naar voegd hy 'er het volgende by: maar veele Geneesheeren de ziekte niet kennende denken, zo dra zy zand zien, dat 'er een fteen in de blaas is ,edoch het is deeze niet, maar wel de nier, die met de fteen gekweld is. daarom heeft Beverwyck gewild , dat het woordje %tt«reu niet betekend nederzinking van de zandftoffen in de pis, maar wederhouding van die, welke van te voren gewoonlyk met de pis uitgeloost wierden. edoch hy bewyst breeder, dat ovfov niet alleen genomen word voor de reeds uitgeloosde pis, maar ook voor de pis, wanneer zy noch in de holligheid van de blaas zit: daarom was zyn gevoelen dit, dat men als dan voor de fteen in de blaas had te vreezen, zo de pis, van te voren het zand met zich voerende, naderhand zonder dit zand voor den dag kwam; niet dat zy het zand niet ge. lyk van te voren vormde , maar dat het zelve in de blaas wierd wederhouden, en tot een fteen opgehoopt, tegen dit ge-
voe-
O) Beverwyck Steenftuck.
00 Interpret. Aphor. Hippocraf. de calculo pag. 181.
(O De Internis Affect.. Cap. XV. Charter. Tom. VII. p. 649.



$.1414. DE STEEN. 410
voelen van Bevenvyck, heeft zich met al het gewigt van zyne doorgeleerdheid Salmafius opgeworpen , en heeft getragt het tegendeel te bewyzen. maar dewyl deeze man geen Geneesheer was is het niet te verwonderen, zo hy niet altyd de rechte zin der oude Geneesheeren heeft gevat ; gelyk ook fomtyds in zyne andere werken te vooren komt, wanneer hy, gelyk hy gewoonlyk zegd, over geneeskundige zaaken fpreekt. waar. om Beverwyck, offchoon hy hem gemakkelyk de prys liet behalen door zyne overgroote en veelvuldige geleerdheid, nochtans zyn gevoelen ten fterkfte ftaande hield.
De nieuwere waarnemingen en ondervindingen , omtrent de fteen genomen, waar over reeds is gefproken , fchynen het gevoelen van Beverwyck te begunftigen. want de eerfte beginzelen zyn natuurlyker wyze in de pis , welke zo zy zo lichtelyk en fehielyk zich van de pis afzonderen , dat ook in de blaas het zand vergaderd word, worden dusdanige menfchen te recht ge? looft een gefteldheid tot de fteen te bezitten : maar zo dit zand met de pis uitgeloost word, zullen zy van de fteen bevryd blyven. maar zo zelfs een fteentje uit de nieren ter nedergeyallen , of eenig ander onontbindbaar lichaam in de blaas zit, zullen de eerfte beginzelen van de fteen uit de pis na deeze grond getrokken worden, zullen aan dezelve vastgroeijen, en een foee.n yoi> men in de blaas, nochte het zand zal zich meer in de pis vertoonen. dus zoude dierhalve de zin van deeze korte Helling zyn, dat, zo iemand van te voren pis met zand bezet, geloogt beeft,, maar naderhand zonder zand, 'er als dan vrees voor de fteenfn de blaas is.
Dierhalve groeijen de fteenen uit de hoofdftoffen , welke onder een vochtige gedaante eerst in de menfehelyke fappen hebben gezeeten , wanneer zy van elkander afgezonderd waren i maar naderhand vereenigt, grooter ft-ukke^ uitmaken ; en het zogenoemde graveel, zand zyn; dat, wanneer het een ononthindha-re •voet heeft bekomen , aan dezelve hangt, aan-
Ggg 2 groeit,



420
DE STEEN.
groeit, en de fteen vormt, welke, dewyl zy daaglyksch door fappen befpoelt word, dezelfde hoofdfcoffen van de fteen bevattende, dezelve door een nieuwe aanvoeging , geduurig in grootte zal doen toenemen: nochte 'er fchynt eenige bepalingvoor dit toenemen geftelt te zyn, zo lang de plaats, waar inde fteen zit, verder uitgezet kan worden, een jongeling van vyf-en-twintig jaaren , een fteen in de blaas hebbendeheeft de infnyding ondergaan ; maar de Steenlhyder heeft nimmer de fteen kunnen uitleiden; offchoon hy dezelve met een tang vastgreep, en fommige ftukken uittrok.
[n het lyk heeft men een fteen gevonden, zodanig de blaas vervullende, dat 'er maar voor weinige pisdruppels plaats overig was. de blaas een vinger breed dik , bevatte in deszelfs zelfftandigheid een etterachtige ftof (_/>). maar op de plaat , welke 'er by gevoegd is, is eenige ruimte getekent tusfchen de fteen en de wanden van de blaas, maar Comelius van Someren; vermaard Dordrechts Geneesheer in de voorige eeuw , heeft uit het doode lichaam van een adelyke maagd, een fteen gehaald, welke niet alleen de geheele blaas vervulde , maarook met deszelfs uiteinde, als met een kromme bek, de hals van de blaas verftopte (q). ik heb zelfs zodanige boven maate groote fteen gezien, welke men te vergeefsch getracht heeft, uit een jongeling, die noch eenige maanden daar naar geleeft heeft, te fnyden: die fteen vervulde de blaas ten eenemaal, en, als door een verlengt aanhangzel, kwam zy buiten de hals van de blaas.
Men vind verfcheide gevallen in de geneeskundige befchryving, van fteen en in de blaas, die tot een onmeetbaare grootte waren uitgegroeit. een zeer vermaard Geneesheer (rj heeft
uit
(p) Ruyfch. Obfervat. Anat. Chirurg. Centur. obfervat. 89. p. 82.
(a> Beverwyck Steenftuck pag. 3124.
00 Giov.. Targionl Tozzetti offervaz. Medich. pag. iai%.
§.1414.



§.i4i4- D E STEEN. 4"
uit het lyk van een oud man een fteen uit de blaas gehaald, van een eyrond maakzel; glad , digt, negen-en-dertig oneen weegende. maar aangezien de fteenen van menfchen gewoonlyk redelyk glad zyn, begrypt men ligtelyk hoe groot zodanige fteen, die noch te Florentiën word bewaart, moet geweest zyn. in zyne laatfte ziekte heefc men alleen maar eenig agterdenken op de fteen gehad; voor 't overige had hy de ouderdom voorfpoediglyk voibragt, en konde zonder ongemak op de jagt gaan. men heeft in een ander man, bywien reeds voor twintig jaaren tekenen van een verborgen fteen waren geweest, die naar een allerpynlykfte ontfteking en heet vuur, van de hals der blaas en tegen aanleggende deelen, geftorven is, in de blaas een fteen gevonden, van een eyrond maakzel, digt en hard , agt- en- twintig oneen weegende: buiten en behalve deeze, was noch een andere aanweezende, zes oneen weegende, min digt dan de andere , ook van gelyken langwerpig eyrond , welke niet in de blaas kunnende komen, welke door de eerfte fteen reeds opgevult was , inge* floten is gebleven, en gedeeltelyk tot in het einde van de rechter pisleider, gedeeltelyk tusfchen de vliezen van de blaas, alwaar gewoonlyk de pisleider doorgaat, zich uitftrekte. maar het vlies van de blaas, is ter dikte van een vinger, eeltachtig, vol met fpekgezwellen bevonden geweest (j). men heeft in een paard een fteen van vier ponden en vier oneen gevonden-^)» het welk. acht of tien dagen voor de dood in 't geheel geen pis geloost heeft, maar ook geduurende al dien tyd hartnekkiglyk water: weigerde te drinken, maar op alle wyzen zo het best konde de
ke*
CO Ibidem pag. 122.
CO. Aila Erudit. 1682, pag, 344.
Ggg 3.



4ü2
DE 'STEEN.
§.1414.
hevigheid der pyn te kennen gaf. het is wel waar, dat die geene, die de fteen naar de dood uit het rif gehaald had, verzekert heeft, dat zy tusfchen de blaas en de aarsdarm is gevonden ; maar die man fchynt de deelen van het lichaam en derzelver legging, niet wel gekend te hebben, en mooglyk de door zo groote fteen afgewreve blaas gefcheurt te hebben, zo zy niet reeds door de ftêen zelve voor een gedeelte reeds is vernielt geweest.
Een andere waarneming («) heeft geleerd, dat zeer groote fteenen in de paardeblaas kunnen groeijen: de zeer vermaarde Lemery heeft aan de hoge School een fteen gefchonken uit de blaas van een merrie gehaalt, welke in groote byna een middelmatige meloen evenaarde, drie-en-twintig oneen en zeven drachmaas wegende.
Maar dewyl de fteen, op wat deel van 't lichaam ook gegroeit, geduurig door vogten befpoelt word, welke de eerftebeginfelen van de fteen bevatten, blykt het van zelve, dat zy geduurig grooter kan worden, wanneer 'er eens een kern voor de fteen aanwezende is, waar aan zich nieuwe hoofdftoffen van de fteen voegen, hier uit begrypt men, waarom dikwils verfcheide fteenen op een en de zelfde plaats worden gevonden, zo namentlyk verfcheide zodanige kernen voorkomen, ik heb een man gezien, die alle maanden twintig en meerder nierfteentjes uitwaterde, welke hy duidelyk gevoelde van de nieren neder te daalen, en voorzeide, wanneer hy fteentjes zoude uitwateren. zy kwamen met een wonderbaar -gemak voor den dag, offchoon ik 'er verfcheide heb gezien, die zo groot waren als een kleine turkfche boon. zekerlyk, indien dusdanige fteentjes in de blaas waren gebleven, zouden zy voor kernen hebben kunnen dienen tot het
vor-
O) Acad. des Scienc. 1'
an 1700. Hift. pag, 52.



§,i4i4. DE STEEN. 4*3
vormen van grooter fteenen. 'er worden verfcheide voorbeelden in de geneeskundige befchryving aangehaalt, van talryke fteentjens in het menfchelyk lichaam verborgen, waarmede ik my niet zal ophouden om dezelve te vernaaien, maar het is een geftadige waarneming van de fteenfnyders, dat de gebroke fteenen in 't midden een kern laaten zien, waar aan de overige zelfstandigheid van de fteen plaatjensgewyze in de rondte aangegroeit is._ . De vorming van de fteen is dierhalve al agtervolgens, niet ooo-enbliklyk; gelyk van Helmont gewilt heefc, die geloofde, daf de fteen op een oogenblik, zelfs tot een groote kan gevormt worden, door een zekere verfteende geest alles doordringende, en die zelfde uitwerking zoude voortbrengen, als de dichters van het hoofd van Medufa gebeuzelt hebben.
Van Helmont had gezien («0 , dat zo de vlugge alcalifche geest van de pis, met de geest van zeer zuivere wyn vermengd word zy terftond met dezelve tot een ftremzel overgaat; dat men gewoon is de fappe van van Helmont te noemen; offchoon hy de uitvinder van deeze proef niet is geweest; maar eertyds Raymundus Luïïius (x). nochte diergelyk ftremfel word niet alleen geboren uit de geest van de pis, maar ook uit de allerzuiverfte geest van ammoniac, met de geest van brandewyn te zamen vermengd, welk wit, duifter, dik, en wel zodanig , dat uit een omgekeerde vies zelfs geen druppel uitvloeit, als of het tot een fteen was te zamengegroeit O), maar in de gezonde pis, vind men nimmer een vlug zout of geest, maar van Helmont wilde, dat deeze ten minfte vermooglyk aanweezende zyn (s) : namentlyk de geest de vlugge aarde uit het zaad , gelyk ook door een verfchimmelde en verrotte gesting voortgebragt, vastgrypende verwekt de noch verborgene geest van wyn tot deszelfs kracht in 'de pis zittende, door welke, als door twee te zamenlopende genachten- een zekere voorafgegane geest , de eenige voorgezegde 1 ftrent'
r» f>e Lithiafi Cap. IV. pag. 677. §• r.
£0 H. Boerhave Chem. Tom. 2. pag. 37a,
(j) Ibidem pag. 370. -
(jz) Loco modo citato»



DE STEEN. §-i4H-
4H
^«««r indrinkt; door welkers wederkering dierhalve, in dewerftnTZatornaa'uwfte vereeniging van beide ontlaat: omdat Stolde leest toe te famen komen door derzelver allerkleinfte deetn en dus flremt de ftremmer in een oogenblik de geest van de Zn moJyk verwekt, in een verrottende gestmg waar aan aanleZn het vervuilde zyn ftof geeft, worden zy te famen tot een waar fteunfel, dit wanfchepfel is zekerlyk een nieuw' ftremfel L 'midden van 't water, en daarom met wederom ontbindbaar t het water ; namentlyk een fteenagtig ? dierlyk wezen aan geen ander Zlyk™zr dit te famen gegroeide uit vlug alcahsch zout e Teest is geen fteen, maar zeep, die door de warmte fmelt doof't water afgefpoelt word, van zelfs vlug geworden geheel
nanS lyk een groote voorzorg nodig, om mets overhaast te beü er wanneer zv fchynen het vooropgevatte ftelfell tebegunsS edoch van Helmont verhaalt een geval (b), dat hy zeer Slooft de oogenbliklyke vorming der fteen door een fchielyke ftrcmming te begunstigen : een Proteftants Prediker , omtrent Barclay in Engeland, anno 1629, gezond en welvarende, m+ Vnde naar het middagmaal een boek van een verheve plaats tot %rh trekken in de onderbuik door een zwaar gewigt en pyn aanTedaan heeft na vier dagen door zekere tekenen geweten , dat hy dl Heen had. daar op is hy naar acht dagen te Londen onder het fnyden van de fteen geftorven. zy woog een engels fond en twee drachmaas. nochte het heugt my niet immer een diergelyke fteen Jezien te hebben, by geloofde niet, dat dit geval eemgzintskonde uitgelekt worden , ten zy de fteen door een haastige ftremwierd geboren: maar aangezien hy m de fcheikunde gezien had dat uit twee zeer heldere vogten op 't oogenblik van
O) H. Boerhave Chem. Tom. 2. pag. 372. ,0) De Lithiafi Cap. 3. pag. 676. §. 4°-



DE' STEEN.
4^5
de vermenging, een witte duistere klomp ontftond, heeft hy terftond beflooten, maar al te haastig, dat de fteen op de zelfde wyze word gevormt.
Maar uit het reeds gezegde heeft gebleken, dat een vry grooter fteen, namentlyk negen-en-dertig oneen wegende, zich heeft in de blaas kunnen verbergen, byna zonder eenige moeilykheid. want het was een gezond oud man, die zo groote fteen had; hy konde zonder ongemak mede op dejagt, waarin hy zich zeer vermaakte, gaan ; en in zy» laatfte ziekte hebben zich maar eenige tekenen laaten zien, welke agterdenken op de fteen gaven : waarom het buiten alle twyffel is, dat deeze fteen in een hoek voor af gezeten heeft, zonder dat de zieke zulks wist, die, wanneer hy van een verheve plaats een boek tot zich wilde trekken, door haare legging te veranderen, ongewoone lastigheden verwekt heeft.
Van Helmont tragt ook zyn gevoelen daar uit tebewyzen(c), dat de eene nier fomtyds met de fteen bezet is, terwyl de andere haare werkingen onverhindert waarneemt, want daar leid hy
uit af, dat dierhalve de pis, niet door haar eige gebrek offtym op derzelver voetftuk verfteent, (het geene men reeds voor genoeg' zaam van te voren ingefcherpt moet houden;) dat zy ook eindelyk niet uit de voedingswyze, en de ingebeelde zoynfteenagtige ftopfe van de fpyzen en dranken, daar toe komt, maar dat de nieren door eige gebrekkelykheid, een verdorve zuurdeeg in werking brengen , en ten laatften dit ongetuoonen wanfchepfel voortbrengen. maar wy zullen bewyzen, dat de fteen niet in de nieren groeit door eenig gebrekkig zuurdeeg, maar om dat de kern, welke het voetftuk verfchaft voor de groeijende fteen, aldaar word gevonden.
Edoch die ftremmende geest, die de fteen voortbrengt, heeft
hy
Cc) Ibid. Cap. V. pag. 685. §. i2. Vyfde Deel. Hhh



6 j) e steen. §.i4i4'
. ^ ffpftelt aan menfchen pis alleen eigen te zyn. nochtans hy vast geftelt. aan m _ *r00tpIazea naauwkeuriger onderh6ft 'ï&Zglyt eTaZl diergelyke ftremmende geest was ?^/r2r^ htktrd^n niet overalmagt had om te die door de meaegegrot u j ■ i t heeftgewerkt, heeft Premmm.maar^
hy ^/eszelfiP^ waarnemingen, dat
intusfehen uit de van te va * ü&mm ^ .
S^afrïiW
hebbe tegeloven. wel eezien te), en vry wel befchreven, op Jwv^teTïtiSeSi^S zelfs in gLonde rosfe, doorwat wyze het |rav j d hoofdftoffen van de fteen van te fchynende pis van ze ts u ^ ^ kens t
Xndefv reeniftfei^'overal door de pis heen vergadert, werd elkander vere«mgto ^ ^ ^ eu ge/^
geboren, hj™™™Vtfcbap vaS de fteen in ons ontftaan, ts oorzaak wezen en eig^
f > (htfl cZm ronti de waterpot ftremt. hy had dierhalve hUTn dat dKXffen van de fteen zich allengskens tot grag6Z, f tormden maar dat het zelve niet op een oogenbhk Tlr7f kSt van de ftremmende geest te famen groeit, hy door de Kracnt van 'u . d i d sch een verm0.
waarfchouwde ^f^"^/^ dat die alleen ellendig is, gelyke fteen in de pis B ft **> w, m werking, m.
welkers in de P"™"°?aitpeLeid hy had tot nu toe zeer waar-
YeX Ibidem pag. 5$o+-



§.14-14- DE STEEN. 427
mende geest, waarom hy ook tegen de fchoolen uitvaart dat zy maar een verzagtende en geen ontwortelende geneeswyze in de fteen te werk ftellen , als hebbende zich tot nog toe niet toegelegd, dan om de reeds gevormde fteen buiten te fluiten: maar men heeft derzelver vorming in geene deele tegen gegaan: zo dat men nimmer op de uitroeijing van het indruk' fel, of de overhelling tot de fteen , gedagt heeft, het is wel waar, dat het fomtyds gebeurt is, dat fommige twee, drie, ja zelfs meermaalen het fteenfnyden hebben moeten ondergaan, maar het is ook van gelyken waar, dat veele geduurende hun gantfche leven van de fteen zyn bevryd geweest, offchoon zy in hunne kindsheid van de fteen zyn gefneden geweest, en naderhand tot een rype ouderdom zyn gekomen, maar die deeze ellende overkomt, dat de fteenen zich dikwerf in de nieren vergaderen , kunnen deeze in de blaas uitgeworpen, ten zy dezelve daar fehielyk zyn uitgegaan , op nieuw een voetftuk voor de fteen der blaas bezorgen, de fcheikundige zyn hier hunne geheimen op te vyzelen; maar men heeft door geene ondervinding zekerheid, dat zy die gefteldheid tot de fteen hebben kunnen genezen, ik heb menfchen gezien , die byna alle weeken fteentjens uitwaterden: van dusdanige heeft Aretaus te regt gezegt (ij: niemand kan dierhalve de voortbrenging der fteenen van vrugtbaar onvrugtbaar maaken, want het is gemakkelyker een vrouw onvrugtbaar te maaken, dan wel de nieren die met fteentjens bezet zyn , van dezelve te hevryden. niets moet om de uitgang op alle mooglyke wyzen te bezorgen, hulpmiddelen zoeken, want 'er is niemand zonder hoofdftoffen van de fteen , dewyl zy ook in de pis van zeer gezonde menfchen aanwezende zyn ; hier door kan die magt om fteenen voort te brengen, door de kunst niet vernietigt worden:
vee-
(hj Ibidem pag. 557. §. 9.
CO De curat. raorbor. diuturn. Lib. II. Cap. III. pag. 130.
Hh'h 2.



4sg DE STEEN. §.1414.
veele leven nochtans zonder fteen , wanneer de hoofdftoffen van de fteen nog niet vereenigt, maar nog verfpreid, uit het lichaam gejaagt worden, maar die geene, in welkers pis die vereeniging der hoofdftoffen in het lichaam zelve gefchied, worden gezegt de fteen te hebben, dewyl 'er altyd gevaar is datde fteen by deeze zal groeijen , zo de pis in de nieren of in de blaas eenig onontbindbaar lichaam ontmoet, waar aan de hoofdftoffen van de fteen als aan een voet kunnen aangroeijen. het gantfche geluk van zodanige menfchen beftaat hierin, dat het geene te famen gegroeit was, fehielyk uit het lichaam ga, onder de gedaante van graveelzand, of zeer kleine fteentjens: tot dit einde dienen voornamentlyk de lichaamsbeweging, dunne drank, dikwervige waterlozing, daar uit word ook verftaan, waarom 'er zo dikwils kwalen van de fteen volgen, wanneer menfchen, die van te voren, toen zyeen werkzaam leven leiden, ten eenemaal van deeze kwalen bevryd waren geweest, doorbrekingen, pynigingen van het voeteuvel, verlammingen, langen tyd gedwongen zyn met een onbeweeglyk lichaam te blyven leggen : waarom Sydenham, gelyk in 't hoofddeel van het voeteuvel gezegt is geweest, in de plaats van het avondmaal dun bier dronk, om de pis voort te voeren, op hoop, dat aldus afgefpoelt zoude worden, het geene zich mooglyk in de piswegen zoude beginnen te vergaderen.
Edoch hoe wel in het geheele gal geftel, en de plaatfen, op .welke de pis word afgezonderd, vergaderd, wederhouden, en de wegen waar zy doorgaat, wanneer zy word uitgeworpen , zeer dikwils fteenachtige te zamengroeijingen voorkomen,nochlans is 'er groote hoop overig, dat, het geene aldus is te zamen gegroeit, van zelf uit het lichaam kan gaan, of dat 'er door de kunst een weg kan bereid worden , zo de fteentjens reeds zo groot zyn, dat zy langs de natuurlyke wegen niet kunnen uitgejaagt worden, maar ook heeft men op andere plaatfen van het lichaam fteenen gevonden , voor welke'er van zelfs geen uitgang
is,



S-I4H*
DE STEEN.
is, nochte door de kunst kan bereid worden, waardoor dikwils wonderlyke ziektens ontftaan, welkers kennis naauwlyks mooglyk, of ten minfte zeer moeilyk is, en welkers geneezing men niet kan verhopen, want men moet aanmerken , dat in de voorftelling van dit Hoofddeel, geen plaats bepaald word in het lichaam , als zynde de woon- en zitplaats van de fteen ; maar 'er algemeen gezegd word , wanneer ergens in 't lichaam een volftrekt onontbindbaar lichaam zit, voegd zich aan 't zelve min of meer een fteenachtige korst, het is te geloven , om redenen , welke wy naderhand zullen zeggen, dat in de gal en pis, een grooter hoeveelheid fteenachtige hoofdftoffen zitten, en door de vergadering van deeze vochten, en derzelver lang verblyf in de holligheden, alwaar zy zitten, gemakkelyker worden vereenigt; intusfehen leeren talryke en oprechte waarnemingen, dat ook in andere lichaamsfappen hoofdftoffen der fteen zitten.
Het heefc van te voren , in 't Hoofdftuk van de zvaterzugt , gebleken, dat alle holligheden van het lichaam, groote en kleine, een zeker dun vocht uitwaasfemen, het geene ftil ftaat, opgehoopt word, en de waterzugt verwekt, op die plaats, waar in het vergaderd word, ten zy het op nieuw door de opzuigende aders word ontfangen. zo de buik of de borst van een levend dier fehielyk word geopend, dampt 'er als een rook uit, welke duidelyk een pisreuk van zich geeft, het bloed uit de ader of flagader van een gezond mensch getapt, in een zuiver bekken ontfangen, geeft een waasfem van zich van een diergelyke reuk. waarom men niet zonder reede gelooft, dat dat pisreukachtige. uitwaasfemende, de neus aan doende, even eens in zich de hoofdftoffen van de fteen begrypt, als pis. dit agterdenken word bevestigt, om dat op die plaatfen, welke geduurig door dit vocht aangefpoeld en bevochtigt worden, zo dikwils fteenen worden gevonden.
De hersfengroeven worden in den ftaat dér gezondheid, met Hhh 3 zo-
429



43°
§.1414-
zodanige damp vervult : en Wepferus heeft in het lyk van een byna zeventig jaarige vrouw , in het . midden van het netwyze vlies een fteen gevonden welke pypachtig, wit, rouw, en ontielyk was, van de grootte van het zaad van een boks boon; hy heeft 'er andere in beide de gedeeltens van dit zamenftelzel, var de grootte van een gierskorl, en grooter, hier en daar verfpreid gezien, men heeft by een man , ouder dan zeventig jaaren, buiten en behalve fteenen in de nieren, en een enkelein de galblaas, welke de grootte van een mofchaat-noot had , en een dik graveelzand , en kleindere fteentjens in de pisblaas, een fteen in de pynappel klier gevonden, met een vlies omwonden (7). men leest ook elders, dat de pynappel klier vol met groene fteentjens is gevonden (m). maar hoe wel het Defcartes behaagt heeft, de woonplaats van de ziel in dit deeltjen van het lichaam te ftellen, zyn aldaar nochtans dikwerf fteenachtige te zamengroeijingen gevonden, in het versch afgeflagen hoofd van een kinder moorderes, dat noch warm was, heeft Wepferus (u) een witte , hoekige fteen in de pynappel klier verborgen, grooter als een linfe, en te gelyk eenige hoekige doorfchynendezandjens gevonden. Reinier de Graaf (o) getuigt, dat hy meer dan twintig maaien by menfchen aan een langzame ziekte, of geweldige dood geftorven, in de pynappel klier fteentjens heeft gezien, de zeer vermaarde Gunz(p) welkers vroegtydige dood te recht door 't geleerd gemeenebest betreurt word, heeft in vyf, van hunne zinnen beroofde menfchen, fteentjens in de pynappel klier gevonden , en be-
fchre-
00 Hiftor. Apopleöic. pag. 9.
CO A&- Eruditor. menf. Maj. r<588. pag. 230.
Cm) Ibid. menf. Jun. 1Ó89. pag. 311..
(VO Hiftor. Cicut. Aquat. pag. 116.
(O De fucco Pancreat. Cap. VII. pag. 113.
C/O Prolufio ad Panegyrim Medicam &c. per totum.
DE STEEN.



DE STEEN.
431
fchreven, waar ter plaatfe verfcheide waarnemingen van andere Schryvers, byeen vergaderd, worden gevonden, ik zoude by deeze lichtelyk andere diergelyke hebben kunnen voegen, want men vind in de geneeskundige befchryving een groote menigte deezer; deeze zullen genoeg zyn, om te bewyzen , dat de hersfenen zelfs niet van de voortbrenging der fteen bevryd zyn.
Maar nochte de borst, en de ingewanden binnen dezelve begrepen, zyn van de fteenvorming bevryd. in 't Hoofddeel van de teering, is reeds van die geene gefproken, welke door de ■ hoest rouwe fteentjens hebben uitgeworpen , en daar uit in de teering, meestentyd ongeneeslyk , zyn overvallen.
In die zwarte klieren, welke tegen de takken van de longpyp aan leggen, heeft Heifter fomtyds fteentjens gevonden Qq). by een man naar een langduurige en allermoeilykfte aamborftigheid verftikt, heeft inde hoek van de vorkswyze affcheiding van de longpyp, en dus tusfchen de longpypjens en longsflagader, een fteen gezeten, van de grootte van een fteen, langwerpig, puntig aan beide de eindens, vry rouw , in de klierachtige zelfftandigheid inwonden (f). de zeer vermaarde man voegd 'er wel by , Voelke ons nochtans toen ter tyd toegefchenen heeft, nochte de long'pypjens, nochte de longsflagader, het zy door te drukken , of opeenige andere wyze, in deszelfs werking verhindert te hebben. maar wanneer by 't leven van die man , de vorkswyze afscheidingen van de longpyp bewogen wierden , en de longsflagader door de geheele kracht van het hart wierd gedrongen , en met bloed uitgefpannen, fchynt het zeer bewysbaar, dat de vry groote, rouwe, aan beide de einden puntig, meer dan eens de werking deezer deelen heeft verhinderd, maar die fteen zat buiten de long. in een jong Schipper, aan de teering geftorven, heeft
men
C7) Medic. und Chirurg. Wahrnehm. No. 497. pag. 843. CO Jofephi Baader Obfervat Medic. No. 33. pag. 159.



412
S-I4I4-
men een harde, rouwe fieen, van een dobbelfteenig maakzelge\ onden, omtrent ter zwaarte van agt greinen , welke zat tusfchen de linker bol van de long , en het ribbenvlies, het geene in deszelfs geheele omtrek heel en onbefchadigt was; uitgenomen op die plaats, alwaar de fteen is gegroeit; want aldaar heeft het zich verdikt en donker rood vertoont (s\ men bragt in 't gasthuis het lyk van een oud fcheeps Soldaat, fehielyk gelyk men dagt, ge ftorven. al het geene men van de voorafgegane ziekte gezegd wierd, was, dat hy nog dienst doende de laatfte tien dagen zyns levens bloed had gefpogen, en over pyn in de borst had geklaagt. de inwendige oppervlakte van het hartzakje was voor 't grootfte gedeelte met een fteenagtige zelfftandigheid overtrokken, zo hard gelyk fteen, en eenigzints wryfbaar: dit hartzakje fcheen den aanfehouwer toe van been te zyn, hebbende ten eenemaal alle buigzaamheid verloren; nochtans was het vliesagtig min of meer verdikt gebleven, die fteenagtige korst, welke^aan deszelfs inwendige oppervlakte aangegioeit was , zeer fterk bekledende, niet te min waren 'er eenige plaatfen, welke niet deeze fteenagtige korst niet bedekt wierden; alwaar het hartzakje vliesagtig was. de dikte van die korst op een zekere plaats, was byna van een halve vinger; op andere plaatfen was zy veel dunner, en overal met ftompe punten bezet; dus was de oppervlakte van het hartzakje rouw en fcherp, overal waar die fteenagtige korst aan het zelve zat CO- manï aan net hart zat die korst door tusfehenkomst van zeer dikke vliezen vast, in welke het zelve ingewonden zich zeer ftekelig en mismaakt voor het gezigt vertoonde.
Het-fchynt meer te verwonderen dat het hart, nimmer rustende, geduurende de geheele levenstyd , fteenagtig geweest is.
Kul-
CO Sinopei Parerg. Medic. §. 27. pag. 57. CO Ibidem §. 25. pag. 51. &feq.
DE STEEN.



DE STEEN.
433
Kalmus heeft in het lyk van een man die verdronken was (u), in de linker holligheid van het hart, onder de kleppen van de long. ader, een fteen gezien in denierachtige zelfftandigheid van het hart fteekende, een duim breed lang, en een vierde breed, de zeer geleerde Velje (w), nu tegenwoordig door een talryke en gelukkige oeffening der geneeskunde vermaard Haagsch Geneesheer , welkers vernuft en oprechtheid men in geenen deele kan in twyffel trekken, in het lyk van een vyftig jaarige vrouw, na de waterzugt, en andere allerdroevigfte ellenden , geftorven , het volgende gevonden: in de linker holligheid van het hart, om* trent de voet, en boven de mytersgewyze kleppen, als ook in de meer dan de helft van de breedte van de linker aderholte, ver heffe zich een achtervolging van groot ere en kleindere fteentjens, van een rosachtige couleur, en zeer hard, naast elkander gelegen , en als onder elkander in een gewrigt, welke haare wortelen in de vezelachtige zelfftandigheid van die deelen ingehegt hebbende, het inwendige zenuwachtige bekleedzel derzelve doorboort hadden, en tusfchen de holligheid van de ader boezem van het zelve naakt voortftrekten, in fcherpe en ongelyke punten eindigende: zo dat de hand tegen die achtervolging van fteentjens gewreeven , byna een gevoel gewaar wierd, als of zy zich tegen de tanden van een /hoek aanwreef, geduurende het beloop van de ziekte , vry in een gewart, was de ademhaling kort en zeer moeilyk geweest, met een allerlastigfte geduurige hoest, aan geene geneesmiddelen gehoor gevende, door het in de maag ingenomene ontftond gevaar van een kortstondige verftikking, maar nimmer braking of zelfs braaklust (*), zy heeft over lastigheden , diep onder het hartputje zittende, geklaagt.
Men
(u) Aft. Erud. menf. April. 1726. pag. 184» GO Differtat. Mifcell. Anatora. Pracïic pag. 44, (js) Ibidem pag. 42.
Vyfde Deel. Iii



434 DE STEEN. §.1414*
Men kan by de zeer vermaarde Sena (y) verfcheide verhaalen zien van fteenen in het hert, niet alleen in de zelfftandigheid van dit ingewand, maar ook in de holligheden, gevonden, die zeer groote man heeft wel niet zonder reede achterdenken , dat men dikwils beenachtige te zamengroeijingen voor fteenen van het hart aanziet, dewyl die vry dikwils in dit ingewand te voren komen, intusfehen ontkent hy niet, dat men fteenen in het hart heeft gevonden; en hy verhaalt by die gelegenheid, dat hy zelfs in een kind de helft van de borst ten eenemaal verfteent
h£In ffaaAW, inOcïober, heeft een Vleeschhouwer te Weenen een fchaap gellacht; en wanneer hy voelde dat het hart o-rooter en harder was als na gewoonte, heeft hy het zelve open lefneeden, en 'er een zeer groote fteen uitgehaalt; welke hy terftond aan my heeft gebragt, (want ik ben gewoon met gittjens te koooen het geen die menfchen zeldzaams in de ingewanden der dieren vinden\ die fteen had de vorm van de holligheid van het hart noch ten eenemaal bloederig in de voren, welke in dezelve o'ver deszelfs geheele oppervlakte ingedrukt waren , gelyk het fcheen, door de vleeschachtige colommen van de inwendige oppervlakte van het hart: 'er waren ook gefcheurde deelen van de vliezen aanwezende, waar aan zy vast had gezeten, die ruuwe Vleeschhouwer, had door hetuithaalen van de fteen het hart overal ftuk gefneden, en aldus weggeworpen; daar door heb ik niets verders kunnen nafporen. hy verzekerde nochtans dat hem het fchaap gezond toefcheen, eer dat het geflacht wierd , en dat hv in de overige ingewanden geen 't minfte ander gebrek had Sevonden. my is bekend, dat een Vleeschhouwer aan een ander Geneesheer voor eenige jaaren diergelyke fteen heeft opgedragen- Maar
O) Traité de la ftrufture du Coeur Tom. II. pag. 428. & fuiv.



§-4i 14-
DE STEEN.
435
Maar zo in 't geduurig bewogen hart, en door welkers holligheden en zelfftandigheid het bloed met een allerfnelfte beweeging word gejaagt, fteenen hebben kunnen groeijen, verwonderen wy ons minder, dat ook diergelyk in de vaten , waar door de fappen bewogen worden, gefchied is. Tulp (z) heeft gelooft, dat hy het eerst een ongehoord foort van fteen heeft befchreven , welke hy na de plaats, waar in zy heeft gezeten , flagaderlyke heeft genoemd, want in het lyk van een Apothecars knegt, die naar langen tyd met allerellendigfte kwalen geftreden te hebben , geftorven was, vondhy, behalve andere buitengewone dingen, een fteen in een tak van de groote hart-flagader , welke na de klier van Euftachius, op de linker nier zittende , helt : deeze fteen naauwkeurig uitgetekent, heeft hy in plaat uitgegeven, maar het hoofd van de fteen, (dus noemen wy die ronde uitwas , welke met een naauwere hals niet kwalyk het ontpluimde hoeft van een hen verheelt') , had de fcheede van de ftagader gebroken, het overige lichaam in deszelfs uitgefpanne buis verborgen zynde. maar zodanig , dat de opening van de wond in 't minfte niet gaapte, maar zo fterk omtrent deszelfs hals te zamen getrokken was, dat 'er naauwlyks een druppeltje bloeds uit heeft kunnen vloeijen. het buiten de ftagader fteekende gedeelte van de fteen had de hardigheid van een keije; en het geene dat in de flagader verborgen was, was zagter. maar de geheele fteen verbeelde naauwkeuriglyk een ontpluimt vogeltje : weegende twee drachmaas. maar dewyl de fteenen van menfchen gewoonlyk vry ligt zyn, heeft deeze fteen vry groot van lichaam moeten weezen ; offchoon deszelfs grootfte gedeelte in de flagader is verborgen geweest, welke natuurlyker wyze niet zeer groot is.
Maar het is veel wonderlyker, het geene Pifo, die voorTulpius heeft gefchreven (a), in het lyk van een honderd jaarig
man,
(V) Lib. II. Cap- XXV. pag. 136. &c. (d) Obfervat. & confii. de morb. a colluv. ferof. Secr.. IV. Cap. Pag* 3*5»
In 2



43^
DE STEEN.
5.1414.
man, redelyk welvarende, zomen de verzweering in de eene nier uitzondert, heeft gezien, want hy heeft, wanneer de borst geopent was, de groote hart-ftagader buiten gewoon, niet zonder over groote verwondering, zeer opgezet, waargenomen enz.. , de groote hart-flagader naby het hart doorfneden zynde , heef men een zekere fteenachtige pyp, gelyk als een buis de geheele ftam van de flagader bekorftende, gevonden, en uitgetrokken, tut verwondering van ieaer een; want zy zat in 't geheel niet vast; anders van een aschachtige couleur, maar bros als glas. het is wei waar dat men de groote hart-flagader omtrent het hart, by menfchen en andere langlevende dieren , vry dikwils verbeenr, en niet vliesachtig meer, vind; namentlyk wanneer deszelfs bekleedzelen , het zy geheel of ten deele, in been zyn veranderd : maar de Schryver tekent aan, dat die buis de groote hartflagader wel bekorst heeft, maar niet aan dezelve heeft vast gezeten, aangezien zy heel heeft kunnen uitgetrokken worden, daar en boven neemt men een grooter boosheid in dit te zamengegroeide waar , als wel gewoonlyk in de beenderen ; waarom het met recht aan de fteen toegepast word.
Maar ook leest men dat 'er fteenen zyn gevonden in de aders, edoch dewyl de beweging van het bloed door de aders gefchied uit een nauwer plaats na een wyder, fchynt het wonder, waarom de fteen in de ader beginnende te famen te groeijen, niet door de ader heen gevoerd word, dewyl zy al wyder en wyder word in haar beloop na het hart. nochtans heeft men in het lyk van een kind, aan de heete koorts geftorven (dat nimmer gezond, alleen maar de laatfte dagen der ziekte van de hitte der pis klaagde.) in de niervaten by de nieren twee fteenen gevonden (Jbj , een van beide zyden. Thomas
Bar-
(F) Thom. Bartholini Hiftor. Rarior. Centur. 3* Hift. 34- pag- 7U



§.1414-
DE STEEN.
43?
Bartholinus is van ieder van het grootfte doorzigt en beproefde opregtheid erkend; maar hy is geen ooggetuigen hier van geweest; want men leest op 't einde van dit verhaal het volgende: gelyk als my getuigt myn zeer beminde broeder de Geneesheer Lrasmus Bartholinus, die deeze zvaarneming door een Geneesheer te Brixen gedaan, van D. Mor et, een uitmuntend Jlerrekundige te Padua heeft gehoort.
Dat 'er in de poortader fteentjens zyn gevonden geweest , fchynt minder te verwonderen, aangezien al het aovrlyk bloed uit de buikingewanden wederkerende na de ftam der poortader word gevoerd , en hier uit langs te famen hellende buizen , op de wyze der flagaders, in de lever vloeit, het is welwaar, dat de beweging der fappen in de aders fomtyds langzaam is by kwynende en door ledigheid doffe menfchen, en dat daar door gelegentheid kan gegeven worden voor de te famengroeijing ; vooral zo 'er iets omtrent de kleppen der aders begint vast te zitten, of dat de aders door de drukking van een na by gelege dikte van gedaante veranderen, nochtans fchynt men vast te mogen ftellen , dat 'er veel zeldzamer fteenen in de aders groeijen, dan op andere plaatfen van het lichaam.
Maar dewyl de holligheid van de buik geduuriglyk met een dunne uitwaasfemende dauw bevogtigt word, welke, wanneer de buik van een levendig dier open word gefneden, een reuk van zich geeft, welke een weinig pisagtig is, fchynt het dat 'er fteenagtige te famengroeijingen in de holligheid van de buik, even eens als in de holligheid van de borst, het hartzakje en andere holligheden kunnen ontftaan. de zeer vermaarde Littre heeft in de buik van een dood mensch een lichaam hard als kraakebeen , dat zeer glad en wit was, gezien (Y);
het
Cc) Acad» des Scienc. 1'an 1703. Hift. pag. 49.
Iii 3



438
DE STEEN.
§• HM-
het was een duim en twee linien lang, tien linien breed, zeven dik : had een eirond maakfel, en zat nergens aan vast. in't middenpunt had het een ronde fteen, zeer glad en wit, welke de grootte van een middelmatige erwt had. dit krakebeenig inwindfel fcheen van de zelfde natuur met de ingeflote fteen te zyn, en dat het allengskens tot een fteenagtige hardigheid zoude over gaan. edoch dat de dauw uit de kleinfte flagadertjens in de holligheid van de buik uitwaasfemende aan een volftrekt onontbindbaar vreemd lichaam, in de holligheid van de buik zittende,een korst aanzet, heeft uit een fraaije proefondervinding gebleken. de zeer vermaarde Joh. Conrad. Brunner, heefteen jonge hond in de linker midden bovenbuik een wond toegebragt, waar door hy de twaalfvingerige darm met de alvleesch klieren een gedeelte van het net heeft uitgetrokken, en heeft 'er een naald met een zyde draad digt by deinzetting van de alvleesch buisdoorgeftoken, fterk toe getrokken, en heeft de alvleesch buis, met een gedeelte van dezelve en van het net boven de wond afgefneden. de wond is in korten tyd genezen, en de hond was zeer gezond; naar twee maanden is de hond, door hem coeles, en naderhand biaaknoot in te geven, geftorven; en hy is terftond naar de dood ontleed, om te weeten of de alvleesch buis wel afgefneden was geweest, huitenvo aards, akvaar de alvleesch huis ingezet ivierd en afgefneden is geweest, heeft hy de zyde draad nog toegetrokken gevonden, waar aan witte zandjens gegroeit vjaren (d).
Maar ook beeft men dikwils in de holli heden van de buikingewanden fteentjens gevonden; namentlyk in de maag en de darmen, van te voren is in het hoofddeel van de ontfteking der lever en veelvuldige geelzucht gezegt geweest , dat 'er dikwils fteentjens
00 Joh. Jac. Wepfer. Cicut. aquat. Hiftor. & Noxas. Cap. XIII» §. 3. pag. 202. & feq.



DE STEEN.
439
tjens in de galblaas groeijen, langs welker wyder geworde buis zy in de twaalf vingerige darm en daar uit in de overige darmen kunnen komen, en daar naar door de afgang uitgeworpen worden; gelyk menigmaal gefchied. maar dewyl de plaats, van de twaalfvinger darm , op welke de galleider ingeplant word , vry ria&uurig aan de rechter mond van de maag is , en 'er dikwils een hevige braking op dien tyd aanwezende is, wanneer de galfleenen tot de darwen overgaan, fchynt het niet onmooglyk, dat door dusdanige hevige fchokken van de buik, zodanige Heen, in de twaalfvinger darm zittende , door de rechter mond in de maag kan komen.
Edoch 'er word eigentlyk niet gehandeld over fteenen, op een andere plaats gevormt, en daar naar in de maag en darmen gevoelt; maar men moet door vaste waarnemingen bewyzen, dat de fappen, die in de maag en de darmen komen, in zich de hoofdftoffen van de fteen bevatten, welke zich tegen een volftrekt onontbindbaar lichaam aanvoegen , en als aan een voet aangroeijen, en aldus de fteen, dikwils van een vry aanmerklyke grootte, vormen, de zeer vermaarde -L^nzoni (e), heeft in het lyk van een vrouw, (welke langen tyd over pyn in de maag, walging, flappe etens lust, geklaagd had, en, naar dat alle de voorzorgen der kunst te vergeefsch waren gebruikt, een geduurige koorts daar by komende, was geftorven) inde maag tien fteentjens gevonden, waar van de grootfte een once heeft gewogen, maar offchoon in dit verhaal geen gewag word gemaakt van de inwendige kern deezer fteentjens, en men misfehien zoude kunnen twyffelen, of de galfleenen niet in de maag zyn gekomen? nochtans verdient aangemerkt te worden, dat in de optelling der toevallen, met welke deeze ellendige
ftreed,
(e) A&a Phyfic. Med, &c* Natur. curiof. Vol. I. Obfervat. 64. pag. 117.



44°
DE STEEN.
ftreed , geen melding van zodanige word gedaan, welke gewoonlyk de overgang van de galfleenen in de twaalf vinger darm verzeilen, daar en boven zyn de galfteenen gewoonlyk ligt , daarom zyn zy groot, en dus is het niet geloofbaar, dat een fteen een once op de fchaal wegende, uit de twaalf vinger darm door de portier in de maag heeft kunnen over gaan. waarom, offchoon men toeftond, dat die tien fteentjens galftéentjens in hun oorfprong waren geweest, die geene nochtans die een once woog, in de maag zeer in groote moest toegenomen zyn; het geene van gelyken zoude bewyzen, dat de oorfprong van de fteenagtige te famengroeijing in de maag huis hield, want dat de galfteenen een kern kunnen verfchaffen waar aan de fteenftof rondsom groeit in de darmen , fchynt buiten alle twyffel ; aangezien de hoofdftoffen van de fteen zich aan alle onontbindbaar lichaam kan voegen en aano-roeijen. men leest by een uitmuntend Schryver (ƒ) , die alferbest over de galagtige te famengroeijingen heeft gefchreven, het volgende: men geloofde dat een vrouw een zenuw colyk had en men ftelde de geneesmiddelen in zodanige ziekte no-d'i<r', niet zonder goed gevolg te werk. de toevallen naderhand veranderende , heeft men geoordeelt, dat een fteen uit de nier na de blaas nederdaalde; welke kennis daar uit fcheen bevestigt te worden, om dat zy naar eenige dagen varligting gevoelde; maar ook was 'er een zwaarwigtig gevoel omtrent 5e blaas, naar eenige tusfchentyd is 'er fehielyk een poging tot de afgang gevolgt, en de zwaarwigtigheid vermeerderde; tevens was 'er een hevige pyn in 't midden van de regte darm' 'er volgden vreeslyke, edoch vergeeffche parsfingen om af te'gaan, met kout zweet, en byna flaauwwording hy heeft in de regte darm een vast lichaam kunnen voelen, het geene
met
(ƒ) Thom. Coe on Biliary concretions Cap. II. pag. 137.
§.1414;



§.1414.
DE STEEN.
met de vingeren gegrepen, tevens met zetr hevige pogingen te gelyk met dc drek eindelyk voor den dag is gekomen, en door de tegenwoordig zynde Geneesheer onderzogt, vond men dat Jiet een fteen was van het foort der darmfteenen, en in 't midden een kleine galfteen tot kern had, waar aan de overige fteenftof rondsom was gegroeit.
Maar ook hebben andere , op deeze plaatfen voorkomende ononrbindbare lichamen , tot kern voor de fteenen verftrekt. Ruysch (g) bewaarde onder zyne zeldzaamheden , twee fteenen, welke een paard, te Weenen in de ftal des Keizers , door de afgang kivyt geraakt was. en,welke hy ten geichenk had ontfangen. dit dier was geduurende zes weeken zes endertig fteenen, van onderfcheide grootte, door de afgang kwyt geraakt.
De grootfte fteen gebroken zynde, heeft hy in deszelfs midden een haverkorl gevonden, het is. bekend, dat de geene die de paarden oppasfen, met de haver kort gcfneeden ftroo vermengen, op dat deeze dieren genootzaalu worden, de haver te kaauwen , welke zy anderzints dezelve g heel zouden inflokken. ten zy men deeze voorzorg gebruikte , neemt men dikwils waar, dat deeze dieren kwynen.
Een meisje van twaalf jaaren , had zes jaaren lang zeer moeilyke buikpyncn gehad, welke by tusfehenpozen door het gebruik van zuur zich fterk verheften, en fpyzen welke moeiIyk zyn om te verteeren, verergerde dezelve': die pynen hielden gewoonlyk op, wanneer zy van zelf afging,'of wel door buikzuiveringen, of klyfteeren. eindelyk volgde 'er een hevige
aan-
(£) Thefaur. II. Arcula VIII. pag. 83. Vyfde Deel. Kkk
441



44S DE STEEN. J. 1414.
aanval van pynen, met braking van het ingenomene, en een zwaare verftopping der afgang, de zeer vermaarde Simfon als toen geroepen (b) heeft zeer veele dingen zonder goed gevolg beproeft; zo dat zy geduurende drie geheele weeken byna geduurig met pyn gekweld was, waar door, en door het gebrek van ilaap en voedfel, het ellendig meisje, dat van te voren van een goede gefteldheid en couleur was geweest, geheel vermagert is als een geraamte, wanneer men nu byna wanhoopte zodanige hartnekkige ziekte te genezen, heeft zy een donker couleurige gal beginnen te braken; men heeft haar veel laauw water, en dat by herhaalde reizen geboden te drinken, dat zy naarftiglyk volbragt heeft, naar dat zy zes of zevenmaal had gebraakt, heeft zy een fterke ontlasting gehad, en heeft gevoelt, dat 'er een hard lichaam door de aarsdarm gong, welk onderzogt zynde, van een onregelmatig dobbelfteenagtig raaakfel was, het had vier duim in den omtrek, en woog vyf drachmaas. in 't midden zat een pruimefteen, waar aan de fteenftof by laagjens aangegroeit was gelyk op de plaat te zien is. Simfon had aan dfe.vrienden de verligting van alle kwaaien voorzegt naar de ontlasting van dit lichaam; maar dat mooglyk nu en dan nog ligte pynen wederom zouden komen, tot dat de uitgezette en door dit lichaam te famen gedrukte deelen tot hun natuurlyke ftaat wederkeerden, maar offchoon zy alles at, wat haar voor gezet wierd, ook zodanige dingen, waar door zy van te voren gewaar wierd, dat de pynen zeker fchielyker wederom kwamen, nochtans heeft de uitkomst aan de belofte beantwoord.
Wanneer een gulzig kind, door fchaaps- en famsvoeten te eeten de kleine beentjens doorflokte, heeft het geduurende zes ' jaa-
(4) Medic. Eftays and Obfervat» Tom.I, No. XXXII. pag. 3©r»



S.I4H-
D E STEEN.
443
jaaren allerellendigst gekwynd, dikwervige buikpynen lydende; nochte geduurende die geheele tyd is het lichaam eenigzints gegroeit, wanneer met een tang uit de aarsdarm drie fteene bolletjens gehaald waren, en andere twee onder 't afgaan uitgeworpen waren, is hy van alle kwalen bevryd gebleven, en hy heeft in korten tyd de krachten, gezondheid, en aangroei des lichaams wederom bekomen, men heeft in eenige van deeze, wanneer zy doorgefneden waren, een platte beentje voor kern gevonden (ij. de zeer vermaarde Alexander Monro, verhaald ter zeiver plaatfe verfcheide gevallen, welke bewyzen , dat dusdanige te zamengroeijingen in de maag en de darmen gefchieden. ook verdienen diergelyke waarnemingen, welke by Coe gevonden worden, te worden geleezen{£).
Waar uit blykt, hoe onvoorzichtiglyk die geene te werk gaan; die de kernen der fruiten, beenderen, en diergelyke, welke in de maag en de darmen niet kunnen ontbonden worden, doorflokken. edoch dit kan lichtelyk vermyd worden, zo men maar wil: maar 'er zyn ook andere lichamen , welke tot een voet voor de fteenen in de darmen kunnen verftrekken, en nochtans niet altyd kunnen vermyd worden, want de waarnemingen hebben ons geleerd, dat de verharde drek , langen tyd in dejdikke darmen zittende, zodanig met een fteenachtige korst is overtrokken geweest, dat zy tot een bovenmatig groot lichaam is uitgegroeit. men heeft dusdanige fteen uitgehaalt, welke twee oneen en twee en een half drachma woog, en ligt zynde naar deszelfs grootte , doch was zodanig, datzy, met de tang gevat, niet vooruit konde getrokken worden, zonder dat de aars op verfcheide plaatfen doorfneeden wierd (/). in 't midden zat verharde drek, waar
aan
(O Eflays and Obfervat. Phyfic. and Liter. Vol. II. Art. 16* pag. 345. Stfeq; (k~) On Biliary Concretions Cap- II. pag. 137. (Ó Academ. Royale de Chirurg. Tom. III. pag. 50. Memoir.
Kkk a



444
D E S TEE N.
•ï 1414«
aan of>derfcheide laagjens van fteenftof waren aangegroeit, geiyk in de afbeeldingen , w !ke dó geheele tn middel-, dooigef i.dene ft vcnoHi en, kaï gizieir worden, deeze vrouw had geduuri d tui. jaaren afeK lkr,üig;-t gJSteefc; wdke naar dn deeze fteen uitgehaald was . binnen een maand tyd.» volkomen is g-u.ezen geweest.: die fteen word onder de zeldzaamheden van ds zeer vermaarde Morand bewaard, die ook een fteen van dierge* lyke grootte met de tang uit de aars heeft gehaald, en niet nodig heeft gehad re fnyden, gelyk in 't voorgaande geval, dewyl hy de fteen met de tang-hoeft kunnen breeken, wanneer zy noch in de darm zat, en by ftukjens uithalen {m). een gedeelte van de fteen word ter zeiver plaatfe op de plaat verbeeld waar uit blykt, dat zy uit even middenpuntige plaatjens, gelyk de vori. ge, is te zamen gegroeit.' maar welke de kern geweest is, waar aan.deeze plaatjens waren gegroeit, word niet gezegd : mooglyk was zy niet gemakkelyk te kennen ,' dewyl zy ftuksgewyze uit is''gebaald geweest, ik zoude verfcheide andere diergelyke gevallen hebben kunnen aan wy zen; maar ik geloof, dat deeze genoegzaam zyn, om te bewyzen, dat de fteenen door het geheele beloop der fpysbuis heen zyn gevonden geweest.
Maar ook heeft men fteenen in - de holligheid der lyfmoeder gevonden : men leest by Hippocrates <ji) een aanmerklyk geval van een jonge dienstmaagd, welke zeer pynlyk was , wanneer zy het liefdensfbel pleegde, maar anders niet, en nimmer heeft ontfangen. maar wanneer zy nu zestig jaaren oud was geworden, en veel look voor den middag had geéeten heeft zy naar de middag weeën gekregen, als of zy 'moest baren, naderhand heeft haar een pyn bevangen, welke met de vorige vergeleken , allerhevigst was: opftaande heeft zy iets rouws in de mond der lyf-
. , • raoe-
(m) Ibidem pag. 60.
(«) Epidemie. V. Textu 20. Charter. Tom. IX. p. 340.



$.14.14-
DE STEEN.
moed- r waargenomen, daarop, in flaauwte • a'Iende, heeft een andere vrouw, de hand in de lyfmoeder fteken'de , een rouwe fteen , gelyk aan de i'pil van een ipinworvel, 'er u.tgehaald; en zy was aarftonds gezond, en is het naderhand gebleven.
.Ven fchynt uit deeze waarneming af te kunnen leiden, dat de fteen, offchoon mooglyk in 't begin kleinder, ten minfte geduurende veertig jaaren inde baarmoeder heeft gezeten ; want zy had hevige pynen gevoeld, ten tyue der verwaaiing, wanneer zy jon^ was, en is eindelyk, wanneer zy reeds zestig jaaren had, van de fteen verlost.
De uitmuntende Louis heeft verfcheide verhalen van fteenen der baarmoeder byeen vergaderd <.fi,; alwaar ook gehandeld word over het gevoelen van een zoker Geneesheer, die wilde, Jat die fteen, van welke Hippocrates had gefchreven , niet uit de lyfmoeder, maar uit de blaas is gekomen, edoch hv fchynt zvn gevoelen met geene genoegzame fterke bewysredenen gevcstigt te hebben; gelyk zeer wel aangemerkt word.
Een verfcher waarneming door de zeer vermaarde Gaubius''' p) aan de Hollandfche Maatjehappy derWeten/chappen van Haarlem medegedeeld, geeft een voorbeeld van de fteen der lyfmoeder, dat geen de minfte twyffel overlaat, een maagd van agt- en- twintig jaaren, had reeds geduurende twaalf jaaren een zinking des lyfmoede.rs gehad, welke zy verzekerde ontftaan te zyn dooreen' trap op de buik. de zinking was in den beginne van weinig aanbelang geweest, maar allengskens grooter geworden , ftak zy reeds ter langte van zeven duimen uit, eri de omtrek der dikte had dertien duimen, in den beginne had zy de dikte met de hand
we-
(<0 Academ. Royale de Chirurg. Tom. IX. pag. 130. & feq. O) Haarlemfche Maatfchappy, III* Deel, pag. 604. enz* Kkk a
446



446 DE STEEN. 5.1414.
weder in kunnen brengen, naderhand in't geheel niet. eenvoorzigtig Heelmeefter, anderen ook tot beraadflaging geroepen zynde , heeft alleenlyk maar een verzagtende geneeswyze te gelyk met een allerzagtfte voedingswyze te werk geftelt. dus heeft hy verligting aan de ellendige toe gebragt, by welke fehielyk hevige pynen als van een barende vrouw zyn ontftaan, by tusfehenpozen wederkeerende; en naar een uur tyds is 'er een fteen uit de lyfmoeder gekomen, van een redelyke grootte, gelyk de by geftelde plaat leerd. daar uit volgde een groote verligting;edoch de volgende dag kwamen diergelyke pynen wederom, en een grooter fteen tragtede langs die weg uit te gaan. maar aangezien zy om haare grootte door de mond van de lyfmoeder niet konde gaan, heeft men het bovenfte gedeelte van de mond der lyfmoeder moeten klieven, om een weg te baanen waar langs zy uit konde gaan. zo dra zy voor den dag was gekomen, hield alle pyn ten eenemaal op. niet te min kwam 'er geiuurigeengraveelzandige ftof voor den dag. maar dewyl zy haar water geloost had geduurende drie of vier jaaren zonder eenig gevoel, heeft zy naar het uithalen van deeze twee fteenen een prikkeling tot de waterlozing gevoeld, de negende en tiende dag heeft zy diergelyke pynen gevoeld, maar zonder uitwerking, drie weeken naar de uitjaging van deeze twee fteenen, is zy om God te danken drie kwartier ver na de kerk gegaan, naderhand hebben de pynen wederom toe genomen, en tevens met defteenftof, kwamen verfcheide kleine fteentjens voor den dag. naar verloop van omtrent een maand, zyn 'er wederom fcherpe pynen gekomen, en 'er zyn twee fteenen uit gekomen, welke te famen zesdrachmaas wogen, te gelyk met veel bloederige ftof. de tusfehentyd van de uitgang der eerfte fteen tot de uitgang van de tweede, was van vier uuren. daar op fcheen zy beter te varen, als geduurende de drie vorige verlope jaaren; van alle pyn bevryd, konde zy vry gemakkelyk gaan. de uitzinking des lyfmoeders verminderde niet, ja fcheen eerder vermeerdert.
De



$.1414*
DE STEEN.
44/
De kleinfte van de twee fteenen, welke eerst voor den dag zyn gekomen, woog een onee en vyf drachmaas, de grootfte twee oneen en een half drachma, en dus wogen zy alle vier te famen vier oneen, drie en een half drachma. zy beftonden alle uit een aschgrauwe witagtige zelfftandigheid, gelyk kryt: de uitwendige oppervlakte wierd met een rosgeele brosfe korst bedekt, welke hier en daar afgevallen was. voor 't overige was zy, gelyk men in de fteenen van de blaas gewoonlyk waar neemt, te famen geftelt uit op elkander leggende plaatjens. maar men heeft ook de zelfftandigheid der fteenen van de baarmoeder wit en als krytagtig in die gevallen gevonden, welke in de Koninglyke hooge fchool der heelkunde worden verhaalt.
Maar ook heeft men fteenen gevonden in de deelen aan de lyfmoeder gehegt. ter plaatfe, alwaar de Graaf over de eijerleiders handelt (qj, fchryft hy het volgende: in het blader sgewyze verderf el van deeze eijer leiders', groeijen fomtyds waterblaasjens aan: wy hebben van gelyken gezien, dat aan ieder van deszelfs uiteindens zeer harde fteenen vast zaten, welke wy tot heden toe te gelyk met dat vercierfel bewaren, deeze denk ik zullen genoegzaam zyn, om te bewyzen, dat 'er nauwlyks een plaats in 't menfchelyk lichaam word gevonden , alwaar men niet fomtyds een fteen heeft gevonden, ik zoude gemakkelyk verfcheide hebben kunnen verhalen (want de geneeskundige befchryving is vol van dezelve.) want men heeft fteenen in de mond, de tong, de ooren, de lever, de milt, enz. gevonden, maar op dat ik niet te langwylig zy , zal het genoeg zyn deeze in 't kort verhaalt te hebben.
Van
Cj> De Mulierum organis Cap. XIV. pag. 230.



443 DE STEEN. §.1414.
Van wat ftof de fteen is, hier over is veel geredentwist Galenus (r) hield het voor beweezen, dat de fteenen in die lichamen worden voortgebragt, in welke de verdikking der Jappen door de warmte als van vuur is te zamengegreeit. waarom hy gelooft heeft, dat de kinderen meest aan de.fteen zyn, die fterk eeten en van een heet geftel zyn, en dikke pis uitloozen ; welke verdikkim ftilftaande en vergaderd wordende, aangezien zy op haar behoorlyke tyd niet word uitgeworpen , en van binnen overvloedig blyft, ineen gedrongen voord, en te zamen groeit, maar dit beginzel ontftaan zynde, blyft alles zvat in de blaas komt aan het zelve vast zitten , en vormt de fteen. naderhand hebben byna alle geneeskundige fchoolen zich met het gevoelen Van Galcnus te vreeden gehouden , en dezelve met veel bewyzen^tragt te ftaT ven. zy zagen dat de fnot der neus door de uitdroging vry harde ftukjens vormt, welke fomtyds niet dan moeilyk konden uitgefi oten worden: zy namen waar, dat fomtyds diergelyke door de hoest uit de long kwamen ; daarom geloofden zy, dat de flym door de warmte', en voornamentlyk door eene te groote warmte van het geheele lichaam, of ten minftevan.denieren en :de blaas, verdikt ,°volftrekt genoeg was tot de voortbrenging der fteenen in het lichaam, waarom zy wilden, dat men altyd zorg zoude drauen, dat de nieren niet verhit wierden door de warmte van het bedde, de zon, of het vuur: ja veelen hebben gelooft, dat liet genoeg was om de fteen in de nieren voort te brengen , zo iemand aan tafel zat met de rug na het vuur. maar de flymachtige te zamengroeijingen worden in korten tyd in 't water week, en worden eindelyk geheel ontbonden , .het geen in de fteen niet gefchied , en nochtans zoude moeten gefchieden , zo zy uit verdikte flym beftond.
An-
Cr) Commentar. in Textu VI. Lib. III. Epidem Charter. Tom. IX. pag. 118,



DE S T E E N.
449.
Andere, wanneer zy zagen, dat uit de vloeibare melk kaas konde gemaakt worden, welke door den tyd zeer hard word , leiden daar de oorfprong der fteen van af, en daarom verboden zyde geene, by welke de fteen was te vfeezen, alle gebruik van kaas en melk. edoch de kaas, ook de allerhardfte , word week door het vuur, en fmelt, even eens als de hoornen der dieren, door dezelve in water te weeken, zagt worden, en door het kooken ontbonden; dat in de fteen geen plaats heeft, daar en boven heeft men in de osfen en paarden, die nimmer melk of kaas gebruiken, zeer groote fteenen gevonden. Denys getuigt dat hy verfcheide van de fteen, door dezelve uit te fnyden, heeft verlost (f), die nooit kaas hadden geproeft. hy heeft uit de fchaft van een kind harde fteenen gehaald, welke alleen van demoedermelk hadden geleeft: ja, men heeft, gelyk in dit zelfde hoofddeel is aangetekent geweest, in een eerstgebore kind een fteen 'Tevonden, het geene zekerlyk nochte kaas, nochte de melk van de moeder had gebruikt, het is wel waar, dat van te voren j alwaar over de ziektens der zwangere en baarende vrouwen gehandelt wierd, gezegt is geweest, dat het niet onbewysbaar is, dat de laatlte maanden der zwangerheid eenige melk in de lyfmoeder komt, op dat de vrugt daar door gevoed worde; maar daar uit volgt niet, dat aan de kaas, in deeze weinige melk bevat , de oorfprong van de fteen kan toegefchreven worden, welke de vrugt in de lyfmoeder reeds in het lichaam droeg.
Het is wel waar, dat de fteen by de Hollanders vry dikwervig voorkomt; dit getuigt Ruysch (t), Denys (u), en verfcheide andere, en het is zeker, dat de Hollanders veel ftnaak vinden in kaas, vleesch en vis die door't zout, de rook, de lugt, hard
zyn
(f) Heelkundige Aanmerkingen over den Steen Cap. 6. p. 97. O) Obfervat. Anatom. Chirurg, pag. J. (V) Loco modo citato pag. 96.
Vyfde Deel. Lil



45a DE STEEN. 5.1414.
zvn semaakt; en dat verfcheide Geneesheeren de menigvuldig voorkomende fteenen aan deeze voedingswyze hebben toegefchreven. edoch Denys («0, die zeven jaaren lang in de oostindiën was geweest, heeft waargenomen , dat de fteen zeer weinis voorkomt in dit warme land. hy verwonderde zich , dat in de <*roote en zeer bevolkte vermaarde oostindifche koopftad Batavia , in welke buiten en behalve een groot aantal Hollanders, menfchen van zeer veel landen te famen vloeijen, in zeven geheele jaaren alleen maar twee menfchen zyn gevonden die de fteenfnyding hebben moeten ondergaan, nochtans word hier een zeer groote menigte kaas aangebragt, en de Hollanders , die daar na toe trekken , leven geduurende acht negen, ja meer maanden, van zeer hard brood, kaas, en sêzoute fpyzen. in de Indien aangekomen, gaan zy voort met van gezoute en gedroogde visfchen en andere gezoute Jbvzen waar toe zy zuure of zeer heete toemaakfels gewoon rvn te'voegen, te leven, zy maken een misbruik van onrype vrugten; welke zy met zout, zuur, of zeer heete fpeceryen toemaken zy drinken het water, dat van de nabuurige bergen nedervloeit, met aardagtige en fteenagtige deeltjens beIwansert. met dusdanige voedingswyze, welke zeker m geenen deele te pryzen is, worden nochtans zo weinige uit zo talryke inwoonders met de fteen gekweld.
Daar en boven heeft hy waargenomen, dat in fommige lieden na mate het getal der inwoonders, meer gevonden worden met de fteen gekweld, als in andere: ja dat meeris, hy tekent aan, dat hy in een vierde gedeelte van een en de zelf. de ftad meer menfchen heeft gevonden met de fteen gekweld T als in de drie overige deelen.
Vv houden nochtans de zelfde voedingswyze, hy heeft
waar-
(w) Heelkundige Aanmerkingen over den Steen Cap» VL p. $5»



DE STEEN,
45i
waargenomen, dat die geene, die aan de zee woonen, meerder dan de overige bevryd blyven (xj. hy gelooft dit de rede te zyn, dat de menfchen op die plaatfen, welke door zoet en geen zout water befpoelt worden dit water gebruiken om de fpyzen te koken, de dranken te bereiden, edoch de Hollanders gebruiken zeide water tot hun drank, zynde aan het bier reeds van kindsbeen af gewoon, maar het is door een wet geboden, dat het water, dat tot het bier brouwen gebezigt word, uit een plaats gehaald word genoeg afgelegen van de fteden, dat de vuiligheden zouden kunnen zinken, en dus zuiverder tot dit gebruik gefchept worde, daar en boven is 'er nauwlyks een huis, of heefteen put, van een pomp voorzien, waar uit zy zeer gemakkelyk water kunnen putten om de fpyzen te koken, welk water dikwils vry goed word bevonden, vooral zo onder de aarde een ftreek zand is, gelyk niet zelde gefchied, waar door het water word doorgezegen, en aldus helder en zuiver in de put komt. zy vergaderen met groote zorg het regenwater, het geen zy voornamentlyk gebruiken om de fpyzen te koken, en de thée en caffé te bereiden; welke veele misbruiken, en door deeze warme waterige dranken het lichaam ontzenuwen, waarom by alle de burgers,zo men die vandelaagfteen allerarmfte foort uitzondert, twee pompen in de keuken zyn, gemakkelyk niet de flinger in beweging te brengen, waar van de eene put de andere regenwater opgeeft.
Het is wel waar, dat de arme meer dan de ryke met de fteen gekweld zyn : want zy zyn gewoonlyk van deeze gemakken des levens ontbloot, edoch dewyl veele armen, ten minfte op Batavia, hun brood zittende moeten winnen, zoude men mooglyk iets aan deeze oorzaak kunnen toefchryven, dewyl reeds van te voren is gewaarfebouwt, het geene naderhand verder zal bevestigt worden, dat de rust van het lichaam de voortbrenging der fteen begunstigt.
Men
O) Ibidem pag. 96. 97.
Lil 2



0 E STEEN. 5:1414*.
Men-kan nochtans niet ontveinzen, dat de vrouwen, welke gewoonlyk een meer zittend leven leiden, zeldzamer de fteen hebben, ten minfte in de blaas. Denys heeft door eigene waar* nemingen geleerd (y), dat veertig mannen zich van de fteen heb*, ben moeten laaten lhyden, terwyl dit maar een vrouwheeftmoe» ten ondergaan, maar de kortheid, regtheid, en grooter wydte der pisgang in het vrouwlyk geflagt, maakt dat het geene in de blaas begint te hangen gemakkelyker uitgang vind. het is zeker; dat de vrouwen zeldzamer met de fteen in de blaas gekweld zyn : edoch ik geloof waargenomen te hebben, dat zy aan de kwaaien der nieren en fteenen van de nieren en galblaas even dikwervig, zo niet dikwerviger, onderhevig zyn als de mannen; en dit zelfde heb ik meer dan eens van andere geloofwaardige Geneesheeren gehoord.
Maar ook hebben de kinderen dikwerf de fteen; offchoon zy van natuur vlug, en gaarne in beweging zyn: want zy zyn nimmer ftil, wanneer zy wakker zyn, ten zy ftraffe meefters hun tegen hunnen wil en dank bedwingen, het verdient zekerlyk aangemerkt te worden, dat in de eerfte levensdagen de kinderen door een allerflegtst gebruik met windzels worden benaauwt; waar door de nieren ligtelyk worden gedrukt, en de vrye afzondering en uitlozing der pis belet word. maar dewyl zy in deeze ouderdom byna altyd flapen wanneer zy-gezond zyn, leggen zy byna altyd in de' wieg. maar de windzels worden gewoonlyk zq aangedaan, dat de onderfte deelen van het lichaam gemakkelyk van de pis en drek kunnen gezuivert worden; terwyl het bovenfte gedeelte van de buik en rug geduurig met windzels bedwongen word. hier door word dikwils in de eerfte maanden des/Ievens een ongelukkig beginfel van fteen geboren; dat daar naar na de blaas gevoert, grooter werd, en niet dan door de fnyding
kan
O) Heelkundige Aanmerkingen over den Steen Cap» VI. p-P3*



DE STEEN.
453
kan uitgehaald worden. Denys heeft uit de pisgang \ ai kinderen van acht of tien maanden zeer harde fteenen gehaalt, enhyheeft een kind van twee jaaren door het fnyden van de fteen moeten verlosfen (z).
Maar de rede, waarom de kinderen van arme menfchen dikwerviger de fteen krygen dan andere, fchynt deeze te zyn : de ouders zyn genootzaakt hun brood door een geduurige arbeid te winnen; hier door kunnen zy niet veel zorg dragen voor hunne kinderen, en laaten dezelve langen tyd in de wieg leggen; en om dat zy dit ftil zouden verdragen, en door hun gekryt het geheele huis niet beroeren, misbruiken zy het rusmiddel van Nicolaus, en andere diergelyke opiaten; welker gifte geduurig moet vermeerdert worden, of zy doen geen uitwerking, dus leggen die ellendige kindertjens dag en nagt wezenloos en flaperig, tot dat het de moeder gelege komt hun van hunne vuiligheden te zuiveren, en voedzel te geven, de vrouwtjens, welke zorg voor de kinderen der ryke dragen, durven dikwils het zelfde doen ten zy de ouders zorgvuldiglyk agt daar op geven, wanneer zy nu ouder geworden, beproeven om te gaan, en zo lang niet willen blyven leggen, dwingen de arme moeders hun geheele dagen in de kakftoel te zitten, op dat zy zelve de tyd kunnen nemen voor hunnen nodigen arbeid; dus worden de ellendige kinderen alle beweging ongewoon, krygen de engelfche ziekte,enfcheve beenen, tot alle lichaamsbeweging onbekwaam; gelyk naderhand zal gezegt worden, als dan krygen zy ligtelyk, door de geduurige rust van het lichaam, de fteen.
Onder de oorzaken van de fteen word gewoonlyk van veele het daaglyksch gebruik van water getelt, dat aardachtige, kalkachtige, fteenachtige deeltjens in zich bevat, het is bekend, dat
op
00 Ibidem pag. .97. 98.
Lil 3



454
DE STEEN.
5.1414.
op verfcheide plaatfen der bewoonde waereld, fpelonken worden gevonden. van welkers bovenfte gedeelte langzaam een zeer helder water afdrupt, dat in korten tyd zich tot een vry harde fteen zet, waar door 'er zeer groote ftriemen van het gewelf afhangen , langs welke het water aflopende, derzelver lichaam vergroot, en, zo het noch vloeibaar op de grond valt, verhard het aldaar in korten tyd op dezelfde wyze , vereenigt zich met de ftriemen van het gewelf af hangende, en vormt aldus dikwils wonderlyke figuurcn, zonet fomtyds, als of zy door een Beeldhouwer waren gemaakt: nochtans lopen 'er verfcheide andere tusfchen beide, ten eenemaal mismaakt; dat niette verwonderen is. in het Styrisch gebergte, is dusdanig hol, zeer naauwkeurig en getrouw nagetekent door den uitmuntenden Nagel, die Sterrekundige is aan 't Keizcrlyk Hof, en verfcheide, zelfs moeilyke reizen heeft gedaan op bevel en onkosten des Keizers , om de natuurlyke befchryving te vermeerderen en licht by te zetter, door het drinken van zodanig water, fchynt het veele toe , dat de fteenachtige te zamengroeijingen in het menfchelyk lichaam zyn te vreezen, dewyl het zo fehielyk verfteent. maar zekerlyk by deHollanders, offchoon de fteen aldaar vry dikwils voorkomr, word diergelyk water niet gedronken, en het fchynt, dat men eerder van zodanige drank iets in de eerfte wegen te vreezen hebbe; en het fcheikundig onderzoek heeft geleerd , dat dusdanige te zamengroeijingen zuiver water geven , het geene uitgejaagt zynde, op de grond enkel aarde nalaat, welke zeer vast is: de fteenen der menfchen en andere dieren, geven geheel andere voortbrengzels, zo zy door de fcheikunde onderzogt worden; gelyk naderhand zal blyken; waarom de ftof van de fteen daar uit niet fchynt afgeleid te kunnen worden.
De zeer vermaarde Hales Qa), waar aan de geneeskunde zo
vee-
(» Haemaftaticks on the auimal calculus Experim. X. p. 236.



S-I4H-
DE STEEN.
veele goede en nieuwe dingen verfchuldigt is, heeft waargenomen, dat op fommige plaatfen het water, dat tot het gemeen gebruik der menfchen diend , de vaten met een zekere fteenachtige ftof bekorst, wanneer het gekookt word, en wel zodanig, dat binnen twee dagen een korst van een half duim dik aan de wanden en de bodem van het vat gegroeit, dat daaelyksch tot dit gebruik gediend had. edoch hy heeft aangetekent, dat deeze ftof op den bodem zinkt, en overal aan de wanden vast word gehegt, gelyk de wynfteen gewoonlyk doet en dezelve daar door wynfteenachtige heeft willen noemen.'maar aangezien de waterbuizen te Parys, waar door het loopt zodanig bekorst worden, dat zy eindelyk ten eenemaal verfto'pt geraken, daar uit heeft hy de reede afgeleid, waarom de Paryzenaars dikwerviger de fteen in de blaas krygen, dan wel de inwoonders van andere fteden. het is wel waar , dat de fteenfnyding dikwils te Parys word gedaan : maar deeze ftad is de hoofdftad van het ryk, waar heen een overgrote toevloed van menfchen, zo wel Vreemdelingen als Franfehen is die in andere Provinciën van Frankryk opgevoed zyn. hier by komt dat de vermaardheid der allerervarendfte Heelmeefter oorzaak is, waarom zeer veele menfchen , met de fteen gekweld , zich na deeze hoofdftad begeven, om hulpe te zoeken, offchoon zy reeds langen tyd de fteen hebben gehad, eer dat zy het water te Parys hebben gedronken.
Wanneer Olaus Borrichus (b), zich in een vreeslyk , maar door de natuur gevormt hol, (dat de Engelfche Ukis-hole noemen) begaf, verwonderde hy zich over de af hangende ftriemen r welke uit zuiver, onfmaaklyk, langzaam afdalend-, allengskensin fteen veranderd water, te zamen waren gegroeit; en hy vroeg de geene die daar digt by woonden , of de nabuuren de fteen niet ö geQj Thora. Barthol. Epift.. Centur. IV. No. 92; pag.. 476V
455



§.1414.
vewaar wier dn, terwyl de rivier midden door die fteenrotslopen% de Inwoonders voor drank diende: zy hebben geantzvoord, dat zy veel minder met de fteen zvaren gekzveld, als eenig ander volk in Engeland, ja zy hielden aan met te bevestigen , dat het lymachtige vocht van dit hol, gedronken zvordende , de fteenen , en voornamentlyk de zandjens, overvloedig uitjoeg ; maar dat 'er zelfs in de koude pis geen beter middel zvas. het zelfde is naderhand door andere bevestigd geweest (c). het is bekend dat de warme Carolinifche baden, alle de lichamen die daar in geworpen worden, met een harde fteen ftof, over de geheele oppervlakte heen, bekorften, en zelfs wel digt, en vry fehielyk. niemand is eventwel bevreest, dit water in ruime mate te drinken; ja word zelfs van veele als een middel tegen de fteen aangepreezen; waar over naderhand §■ 1428. zal gefproken worden.
Buiten dat vind men zelde wateren , welke geen andere lichamen met zich vermengd hebben, of die in vaten gekookt, dezelve niet min of meer bekorften, als met een wynfteenachtige ftof, zich aan de bodem en wanden vasthegtende : waarom, zo de oorfprong der fteen daar van moest afgeleid worden, zoude men noch veel meer menfchen met de fteen gekweld vinden, men •moet tevens aanmerken, dat dusdanige wateren, deeze aardachtige en als wynfteenachtige ftoffen door het koken uit dezelve gejaagt zynde, minder bekwaam zyn , om dusdanige te zamengroeijingen te veroorzaken, daarom zouden diergelyke wateren eerder nadeelig zyn, zo zy ongekookt wierden gedronken, edoch het heeft uit het geene zo terftond gezegd is , gebleken , dat het water , met dusdanige deeltjens bezwangert, zonder nadeel ongekookt word gedronken, wy hebben te voren gezegd, dat de. Hollanders vry veel aan de fteen onderhevig zyn, daar zy nochthans nooit of zeer zelden water drinken, zy gebruiken het water
(cj Herm. Boerhaave Chem. Tom. h. pag. 607.
DE STEEN.



§.1414. D E STEEN. A57 .
ter om bier te brouwen , of gieten dat kokende op thee of coffy, en drinken het naderhand warm. maar in beide gevallen heeft het water reeds dat geene in de vaten nedergezet , dat men de ftoffelyke oorzaak van de fteen gelooft te zijn.
Zo men alles in aanmerking neemt, dat in de pis van een allergezondst mensch word waargenomen , over welke van te voren gefproken is geweest, fchynt de ftof van de fteen niet in het lichaam gebragt te worden, maar dat zy natuurlyker wyze in de fappen van een allergezondst mensch aanwezende is. deeze ftof der toekomende fteen , kwetst het menfchelyk lichaam in geenen deele, verftoort geene werkingen, zo lang zy noch verdeelt, als in haare hoofdftoffen zit: zy zal alleen maar nadeel kunnen toebrengen, wanneer zy vereenigt, te zamen is gegroeit; voor 't overige gaat zy van zelfs uit het lichaam, en dus lozen wy alle een fteen, maar verdeeld in zeer kleine deeltjens, die dezelve uitmaken, welke fehielyk te zamen zullen groeijen, aan alle onontbindbaar lichaam, dat hun te gemoet komt : daarom is de ftof van de fteen niet iets ontaartende van de ftaat der gezondheid , maar onaffcheidelyk van de volmaakte gezondheid; en altijd aanwezende. want de proefondervindingen van Nucktus, en de waarnemingen in een gezond mensch en gezonde dieren , te voren aangehaald, hebben geleerd, dat zich terftond een fteen vormt, zo een onontbindbaar lichaam in de blaas word gebragt, en dat zy , gevormt zijnde, in grootte toeneemt, en dat wel vry fchielijk. zo dit onontbindbaar lichaam word weggenomen , houd de' voortbrenging der fteen op. wanneer een mensch in zijn eer-, fte levenstijd van de fteen in de blaas word gefneden, blijft hy zijn gantfche leven van deeze kwaal bevrijd , ten zy een ander onontbindbaar lichaam op nieuw in de blaas komt; de' fteen b:* v: van de nieren, een brokje geronne bloed, of iet diergelijk, het is bekend, dat de. geene die eens van de fteen
Vyfde Deel. Mmm zijn



DE STEEN. §.Hi4.
458
ftekende Lobb ^x \ mt ^ fteen en het voeteuvel gekweld dM ^ liTtet eZZl van vlelsch moeten onthouden om dat ' tfi t het vleesch van alle dieren in zich alle de deelen namentlyk h^ vieescii voeteuvel uitmaken; nament-
Svatten'Z sch SeS zout, dierlijke olie, lugt, en aarde.
merken, dat deeze kracht-
t, heTdïn he menfchelijk lichaam plaats grijpt, wanneer de dad gheidm net m J d vaten te zamen fpannen.
werkmgen van alle d mew ^
'.ouden de hoofdftoffen van de fteen in deszelfs p.s leefde, z0^^J°^n y en zyne hairen , nagelen, enz., nMK dSrn^e^Kdng dierlyke voortbrengzels uitleveren, zouden dof"f^rd^pinten, offchoon hy van deeze alleen maar geene, van^ klaau'wen, enz. van de osfen, paar-
geleeft ^J^J™men, kl yl zout? dier.
if e'plf offcSndeVsfen en paarden alleenlijk maar planten
eet£?" «i ,Pp7P rf,Wn leven van de fteen bevrijd; gelijk van te N°C?l J7Sd oeweeSteen vijfmaandig jongetje heeft twee. voren is gezegd geweest, e klejnder de andere van degrootfteenenmtge^ worden de ^
te van een erwt {e). maar der.



J.4U4. D E STEEN. 459
dertiens gewoonlijk met de melk van de moeder, of met pappen «fmelk en meel bereid, welke tot het rijk der planten behoord,
geVan'te voren, alwaar over de ziektens uit het van zelfontfta*« zuiver zout §. 76. en volgende, wierd gehandelt, heeft gebleken , dat de dierlyke voedingswyze onze fappen meer tot de verrott ine doet overhellen dan deplanten. edoch de zeer vermaard7Holes'heeft aangetekent (ƒ), dat 'er meer fteenagtige ftof van de pis affcheid, wanneer zy tot de verrotting overgaat; en ten deezen opzigte zoude het voeden met planten die zuur worden voordelig kunnen zyn aan de geene die de fteen hebben, nochtans fchynt men van dusdanig voedzel de bevryding van de fteen voor 't toekomende niette kunnen beloven , zo min als de vermindering van de reeds te famen gegroeide fteen; dewyl de hoofdftoffen der fteen, in gezonde pis, langen tyd eer dat zy verrot, reeds beginnen te famen te gaan; welke zich dierhalve Ln de reeds gevormde fteen zullen hegten, en dezelve vermeerderen het eenigfte, dat eeniger mate van de voedingswyze met ülanten zoude kunnen verhoopt worden, zoude zyn, dat de pis ?ldus, meer verwvdert van de verrotting, minder fteenftof binnende zelfde tyd zoude van zich afzenden, en de fteen dus
ano-zamer gevormt worden; welke uitwerking zekerlyk niet zoude te verfmaden zyn. maar wat men te verhopen heefc dat
de fteen door het gebruikte voedzel zoude ontbonden worden , naderhand 14.28. gezegd worden.
irde befchr^ingvan^de natuurlyke gefteldheid van het menfchelyk lichaam Cg)> word beweezen , dat door de geduurige omvoering der fappen, als ook door de bewegingen der fpieren, ™ ° vivt ™«*rkleine deeltiens van de vaste deelen afgewre-
UUUl/-a"'"Jf" - - e_
m Hsmaftaticks on the animal calculus Exper. VIII. pag. 218 ( O H. Boerhaave Inftitut. Med. §. 435»
Mmm a



' 460. DE STEEN. $14114.,
ven worden, afgewreevén zynde , met de vochten worden vermengd, bewogen, uit het lichaam gaan; waar door een levendig lichaam fehielyk zoude vernielt worden, ten zy daaglyksch door het voedzel zo veel en zodanige zaaken aan het lichaam wierden "wedergegeven, hoe veel en hoedanige door de levenswerkingen ' zelve van het lichaam verloren gaan. dus fchelffert de geheele "opperhuid (h) overal, geduurig af, vergaat, en word wederom herboren; de hairen, nagels, tanden, geduurig gefchoren, afgeknipt, afgewreevén, groeijen wederom-aan; de gedeeltens der vaten en beenderen weggenomen, groeijen in korten tyd van •alle kanten wederom aan, wanneer een pleifter op een lap zyde 'uitgewerkt, op de vinger gelegd word, welke meteen ligte 'wond gekwetst i's, (het geen de gewoone bewegingen niet zeer verhindert,) verwonderen wy ons, dat binnen eenige dagen de zyde afgefleten word, en vol gaatjens komt: het zelfde zoude zekerlyk in de huid en het vel gebeuren, ten zy het verlorene geduurig door het voedzel herfteld wierde.
Diergelyk verlies der afgewrevene deelen , en herftelling der verlorene, gefchied op die plaatfen van het lichaam, welke van 'alle uitwendige tegenwryving beveiligt zyn. van te voren §. 1261 alwaar over het kryt, of de kalk der voeteuvelige wierd gefproken , heeft men gewag gemaakt van de allerfraaifte proefondervindingen, welke genomen zyn om de kracht van de meekrappen, welke de beenderen der dieren rood verwt, en welke alleenlyk het aardachtige gedeelte dat in het zamenftel der beenderen 'is, verwt, te bevvyzen ; waarom nochte de kraakebeenderen , door't gebruik van deeze wortel rood worden, eer dat zy verbeenen, nochte zelfs word het eelt, dat de gebroke beenderen vereenigt-geverwt, eer dat het de natuur der beenderen begint te krygen. edoch het heeft uit de proeven, door de zeer verI maar-
00 Ibidem §. 476»;



§;i4T4- DE STEEN. 461
maar de-du Hamel gedaan, gebleken, dat de roode couleur, door 't gebruik van de wortel van meekrappe, aan de beenderen medegedeeld, binnen zes weeken verdwynt, zo men met deeze wortel geheel en al te gebruiken ophoud, want de roodgeverwde deeltjens worden agtervolgens afgewreevén , in welkers plaats andere volgen, die niet geverwt zyn. ja wanneer hy by de fpys van een jong varken, overhand meekrappe deed, heeft hy in het afgefnedene dyebeen van dit dier verfcheidene ronde, kringen gezien, daar uit fchynt duidelyk te blyken , dat de zelfftandigheid der beenderen afgewreevén word, en vernieuwt, welke tegen alle uitwendige tegenwryving befchermt word. zo dit dierhalve in zo hard een gedeelte van het lichaam, namentlyk het gebeente, gefchied, zal het zelfde in andere deelen, welkers vormige ftukjens minder met elkander vast gehegt zyn, gefchieden.
Maar dat geene, dat de plaats der afgewrevene deelen vervult, word door de vaten na deeze plaatfen onder een vochtige gedaante gevoerd; en dewyl het gelyk is aan dat geene, dat afgewreven is, zal dit met de vochten door de vaten , onder een vloeibare gedaante, wederkeeren. anderzints zouden deeze vaste affchaafzelfs op de plaats, alwaar zy zich van de overige hebben afge- ■■ fcheiden, vergadert worden, en in 't kort zouden de werkingen der deelen geftoort worden*
Deeze hoofdftoffen der vaste deelen van het lichaam-, welke tot het gebruik der gezondheid hebben gediend, nu onbekwaam, van de plaats, alwaar zy gezeten hadden, afgefchrapt, wordendoor de levenskracht afgezonderd, en uit het lichaam geleid: mooglyk zou het gantfche lichaam eindelyk verftyven , ten zy deeze nu onnut voor dé gezondheid, uit het lichaam gongen.
Maar . zou deeze zelfde, wanneer zy door de ziektens ontaart zyn, nochte met het overige door de aders in de omloop der fappen hebben kunnen wederkeeren, op de plaats, alwaar zy afgefchrapt zyn geweest, vergaderd worden, en de -voeteuvelige, kalk , beenige uitwasferf, enz. uitmaaken?'men vind Minm 3.; zev



4fo DE STEEN. S-I4H-
zekerlyk dikwils kalkknobbels, welke als een gypsachtige ftof ia de ingewanden bevatten.
Maar zo zich niet de fappen deeze hoofdftoffen derafgefchaafde vaste deelen vermengen, keeren zy langs de aders weder;en dewyl zy tot het gebruik der gezondheid onnut zyn, waar toe zy reeds gedient hebben, word derzelver uitjaging uit het lichaam vereischt. maar dit zal langs die plaatfen gefchieden,langs welke dat geene natuurlyker wyze uitgaat, welk nadelig zoude zvn, zo zy langer in 't lichaam bleven; namentlyk langs de pislozing afgang, en de uitwaasfemende vaten, welke de geheele uitwendige zo wel als inwendige oppervlakte van het lichaam bezetten.
' Edoch omtrent de plaats alwaar de gal bewerkt word, welke in de darmen over gaat, en op de plaatfen, alwaar de pis afgezondert word, door gaat, word vergadert, komen het dikwerviefte van al fteenen voor. maar of het uitwaasfemende vogt, door de zweetgaten van de huid uitgaande, en zo wel de groote als kleine bolligheden van het lichaam als een dauw bevogtigende de eerfte beginfelen van de fteen in zich bevat, dus fchynt het uit het geene dat te voren aangehaald is. de oppervlakte van het hartzakje is met een fteen bekorst geweest; men heeft in de holte van de borst en van de buik fteenen gevonden, welke nergens aan vast zaten; het geheele middenfte gedeelte van de borst is tot een fteen verhard." het geene dat langs de huid uitwaasfemt, word terftond door de lugt heen verfpreid, nochte blyft lang genoeg in de vaten van de huid zitten, dat de hoofdftoffen der fteen zich te famen kunnen vereenigen, waar door aldaar diergelyke te famengroeijingen zeer zeldzaam zullen kunnen gebeuren, nochtans leest men dat dit ook gebeurt is (O by een doorlugtig man , die aan de fteen en het voeteuvel, welke by
hem
CO Thom. Barthol. Hiftor. Anatom. rar. Cent. I. obferv. 34. pag- 54'



j.I4I4. DE STEEN. 463
hem huisvestedèn, dikwils onderhevig, fomtyds zeer overvloedig zweette, waar door hy geen wei, of gewoonlyke vogten lan.s de zweetgaten uitzweette, maar het geene te verwonderen ts, veel zandjens , zvelke hy nut de hand afveegde, dat dit aan die edele man daaglyks gebeurde , is ook by de Geneesheeren, die zorg voor zyn gezondheid droegen, zeer dikwils gezien ; de zeer geloofwaardige Olaus Worms * hier in myn getuige.
Aangezien dierhalve in alle pis, ook van een allergezondst mensch, de hoofdftoffen van de fteen aanwezende zyn, en de afo-ewreve deelen van de vaste deelen des hchaams met de fappen die uit het lichaam moeten geworpen worden vermengt, met de pis uitgaan , fchynt de oorfprong van de fteen niet zonder rede aan dezelve toegefchreven te worden; namen lyk wanneer dat geene vereenigt word, dat eerst afgezondert m de pis had gevloek, en dus zoude de ftof der fteen zeer na by komen ïan de natuur der beenderen, dit fchynt by verfcheide bevestigt te worden, de vermaarde Geneesheeren ftelen een aroote overeenkomst tusfchen de voeteuvehge kalk en de fteen; ja fommige heeft het behaagt fteenen te noemen dat te famengegroeide, dat uit de peesknoppen en de gewngten in deeze ziekte wanneer zy veroudert is, word uitgenaalt; aelvk in 't hoofddeel van het voeteuvel is gezegt geweest, als wen is tevens aangetekent geweest, dat het fterk water of de geest van falpeter dat aardagtige gedeelte dat in de beenderen is , ontbind, en dat zy, dit weg genomen zynde, in krakebeenen veranderen, maar ook ontbind het fterk water ten eenemaal de fteen van de blaas, daar en boven heeft Denys Ck~) meer dan eens zo genoemde kalkagtige, witte, ot ascn«rauwagtige fteenen gevonden , welke vry bros waren ; maar hv heeft waargenomen , dat dusdanige fteenen fchielyker dan de andere in groote toenemen, en dat in tegendeel de geene die hard, vast, en zwaar zyn, langzamer groenen, zo de tanden kwalyk. aangetast zyn, groeit-aan dezelve een fteenagtige
<i) Aanmerkingen over-den Steen &c«i Gap. VI. pag. 93. 94»



464
DE STEEN.
5..1414.
korst, dikwils zo hard, dat zy niet dan met een-fclrerp yzer met geweld kan verbroken worden.; ik heb in een meisje, dat deeze groeijende korst verwaarloost had, en daar naar door een ydele vrees der werktuigen, niet toegelaten had deeze vermeerderde korst weg teneemen, dat alle de tanden, voornamentlyk van het onderfte kakebeen, zodanig zyn bedekt geweest, dat zy . tot een lelyk fchouwfpel een ftuk fcheenen te zyn, hetgeen een ervare Heelmeefter met een fcherp ftaai byteltjen, en loode hamer op het zelve, nochtans zagtjens, teflaan, heeft moeten doorkloven, om het weg te kunnen nemen, een zekere gedeelte afgefcheiden zynde, heeft men het overige gemakkelyker kunnen weg nemen : het geene gedaan zynde, en de mond wel uitgefpoelt zynde, wierd de zeer lastige ftank van de mond, waar door deeze ellendige byna uit het gezelfchap der menfchen had moeten blyven, vry fehielyk verbetert.
Aangezien dierhalve de lichaamsdeelen, offchoon zy ook zeer hard zyn, door de onvermydejyke werking der gezondheid afgewreven worden, moet dat geene, dat afgewreven zynde zich afgefcheiden heeft, nu onnut voor het menfchelyk lichaam geworden, uit het lichaam gejaagt worden: waarom in de fappen die uitgeworpen moeten worden een hoeveelheid van dusdanige • aanwezende moet zyn, welke zo zy, afgezondert met de fappen gevloeit hebben, tot dat zy uit het lichaam gaan, geen nadeel doen; maar zo zy opnieuw te famengegroeit zyn, zullen zy het begin der fteen kunnen uitmaaken.
Het heeft van te voren §. ar., wanneer over de ziektens van de vaste en enkelvoudige vezel gehandelt wierd, gebleken, dat. de zeer kleine vaste deelen, welke met behulp van een zeer dunne, -waterige, of vette lym, -met elkander vereenigt, degrootere vaste deelen uitmaakten , van een .aardagtige natuur <zyn. waarom-in de fteenen een overvloed van aarde zal zyn;.hetgeen het fcheikundig onderzoek bevestigt, of de zo genoemde kalkagtige, wryf bare fteenen, alsdan te-famen groeijen,»wanneer de aarde overvloediger is als de overige te famen ftellende beginfelen? want de fteen beftaat;niet •alleen uit aarde, nochte de
vog-



$.1414- DE STEEN. 465
vogten die uitgeworpen worden verwyderen alleen de afgewreve ftukjens der vaste deelen uit het lichaam, maar ook het water, de zouten, en oliën, welke door de warmte van het lichaam en de geduurige beweging door de vaten, fcherper worden, en agter gelaten zynde, nadelig zouden zyn. na mate nu de onderfcheide hoedanigheid van deeze zouten en oliën, na mate de onderfcheide overeenkomst der vermenging, zal de hoedanigheid van het te famengegroeide, dat uit deeze te famen vereenigt, gemaakt word, onderfcheide kunnen zyn.
Dus zien wy in onderfcheide pis een graveelzand van onderfcheide couleur, wit, geel, rood, fomtyds zwart te famen groeijen: ja in een en dezelve mensch, heeft men op onderfcheide tyd onderfcheide couleuren van te famengroeijend graveelzand gevonden, van gelyken heeft men ook fomtyds fteenen van verfcheide couleuren gevonden; nochte alle de fchyven, waar uit de grootere fteen te famen is gegroeit, hebben dezelfde couleur; na mate 'er mooglyk meer of min olie tusfchen beide komt, of 'er iets anders mede is vermengd, maar ook zyn de menfchen in alle zigtbaar gedeelte, in couleur, digtheid, flapheid: wy zien de vaste deeltjens van ons lichaam in de nagels en hairen, waar in zich veele vaste deelen te famengegroeit vertoonen. maar wat onderfcheid is 'er in de couleur en vastigheid ?
Aangezien dierhalve de ftof van de fteen uit de vaste en vloeibare hoofdftoffen van ons lichaam, welke tot het leven gedient hebben, welke de deelen van ons lichaam hebben gevormt, welke eindelyk onnut tot het leven geworden, door de levensbeweging afgefchaaft, afgezondert zyn, blykt de rede, waarommen zo groot onderfcheid in de fteenen waarneemt, na mate zy onderfcheide ftof welke zy in haare eerfte vorming beeft toegelaaten, of na mate de deelen welke de fteen uitmaken in onderfcheide evenredigheid met elkander zyn vermengt geweest. '
Het fchynt der moeite waardig in aanmerking te nemen, op wat wyze de fteen uit deeze te famen gegroeit zich bevind'; en
Vyfde Deel. Nnn wat



a66 de steen. §.1414.
wat een vlytig waarnemen, en de fcheikundige ontbinding, in de fteen ontdekt hebben. ■
Bov/ heeft in een zeer fraaije verhandeling, geneeskundige waurweeskunde genoemt (/;., het gewigt van het lichaam der fteen v neef mensch, ten cpzigte van het water onderzogt en heeft bevonden, dat zy altyd zwaarder is als het water; edoch heeft ïv in onderfcheide fteenen een onderfcheide zwaarte gevonden; 70 nochtans, dat zy de zelfde omflagtigheid van water met tweemaarevenaarden, het zelfde heeft hy in de fteenen uit andere dieren genomen, bezoar fteenen namentlyk gevonden ja hy hppft deeze opzigtige zwaarte als een vast kenmerk gebruikt, em de waare van de valfche bezoar fteen te onderfcheiden ; en hv heeft het kopen van dusdanige fteen afgeraden, om dat de bezkter deeze fteen, offchoon zy zeer gelyk was aan de opregte bezoar, dezelve niet door de waterweegkunde wilde laten onderzoeken (tn). waarom hy gezegt heeft : in alle deeze voorbeelden mal mm opmerken, dat die dierlyke fteenen niet evenaarende Tefdubbele gewicht van het water van de zelfde omftachtigheid, tnaeen vyfde deel minder der opzichtige zwaarte bevat , als de Trechte delffteenen, hoedanig is het cryftal, dat een vyfdegedeelr fe opz chtelyk zwaarder is dan deeze fteenen. my is wel bekend dat men in de rariteitkamers fteenen vertoont, als zynde uit de w»m van een mensch gehaalt, welke een kei inhardigheid en opÏÏLezwaarte evena§aren; en men heeft my ook fomtyds dierSlvke Sn zien. edoch de waarheid der zaak blyft grotelyks fwvffelagtig. Bartholinus f» getuigt, dat hy een fteen van dierSke hardigheid onder zyne zeldzaamheden had, welkegezegt S uit de blaas van een mensch te zyn gefneden; maar hy heeft niéts zekers durven bevestigen, want tn deeze en andere,
CO pag' 9' & Pag* 6&
&HpSPMedick Centur. IV. Epift. ultim.. pag. tfc.



§.I4H-
DE STEEN.
46f
trouwen wy op het goed geloof en het verhaal der gevers, welke zuy niet zonder misdaad in twyffel mogen trekken, het is zeker, dat 'er fomtyds groote fchelmftukken onder hebben gelopen, men heeft aan de Koning van Denemarken (0) uit Jutland verfcheide fteenen gezonden , vry groot en hard, zeer gelyk aan een kei, welke men zegde dat een zeker kind uitgeworpen had. de Koning heeft geboden dat men het kind tot hem zoude brengen, en dat het onder een nauwe wagt gevoed zoude worden, maar, offchoon het kind zyn les aldus geleerd hebbende, fomtyds voorlopige ftuipen naboot ft en, is 'er nochtans niets gevolgt, nochte het heeft eenige de minfte fteen uitgeworpen, om dat het van zyne vrienden verwydert wierd bewaart, hier door het fchelmftuk ontdekt zynde, is het onfchuldig kind door de byzondere goedertierenheid des allerdoorluch* tigfte Koning los gelaaten, en op een eerlyk ambacht hefteed.
By een buikwaterzugtige vrouw boven mate gezwollen, geroepen, heb ik de buikfteking, aangezien zy in de kracht van haare jaaren was , en haare krachten nog volkomen waren, aangeraden; maar zy heeft niet willen gehoorzamen, zeggende dat zy zeker was zonder eenige menfchelyke hulp te zullen worden genezen, zy gaf hier van voor rede, dat zy zonder eenige geneesmiddelen, byna daaglyks zonder eenige pyn te gevoelen, fteentjens uitwaterde. maar dewyl zy my niet zeer ligtgelovig vond, heeft hy terftond een doos laten halen , waar in zeer vee* le van deeze uitgeworpe fteenen bewaart wierden. ik heb elk afzonderlyk onderzogt, en ik heb niets gevonden dan keijen van onderfcheide groote, ftukjens van marmer, en ftukjens van gebakken fteenen, gelyk men overvloedig op de openbaare wegen vind. ik vroeg, of zy onder het waterlozen niet gevoelde dat zy deeze fteenen loosde: zy heeft geantwoord, van neen;nochte dat dit haar geen wonder toefcheen, dewyl deeze fteenen zich niet terftond in de geloosde pis vertoonde; maar dat zy zich op
de
Co) Ibidem Epift. 89. pag. 453.
Nnn s



4<&
D E S TE E N.
5:1414.'
de bodem van de waterpot naar een uur of"wat lieten vinden, de ondeugende dienstmaagd, zich Godvrugtig veinzende had aan de dwaaze vrouw wys gemaakt, dat het aan de gebeden, die zy voor haar aan God opofferde toe te fcbryven was, datzy zonder moeite van de fteentjens verlost wierd, en dat zy zeker was, dat zy door haare gebeden ook van de waterzugt zoude verlost wordën. de vrouw fpoorde haar met giften aan, dat zy nog naarftiger zoude bidden, maar offchoon deeze bedriegery zo dom en klaarblykelyk was, heb ik nochtans nimmer van déeze vrouw kunnen verkrygen, dat zy van gevoelen zoude veranderen; en zy is dus eindelyk aan de waterzugt geftorven.
Het is overal bekencfc, dat zo wel eerryds als nog hedendaags, rond zwervende menfchen ftoutmoediglyk de allermoeilykfte fteenfnyding ondernemen: dusdanige fteenen en keijen veronderftelt hebben, om hunne onwetentheid en fchelmftukken te bedekken, in de plaats van by menfchen gegroeide fteenen, welke zy alleronbefchaamdst zwetsten uit de blaas te hebben gefneden. ja dusdanige listige bedriegers weeten fomtyds de ellendige lyder en aanwezende diets te maken, dat zy een kei uit de blaas van den mensch hebben gehaalt. Paulus Barbette heeft aan Thomas Bartholinusy die in de vorige eeuw, by de Hollanders bloeide, dat een fchurk dit diets gemaakt had aan de edele Deen Hugo Lutzev (p")i want hy had een kei in de plaats van een menfchelyk e fteen geftelt. een braaf en ervare fteenfnyder had van te voren geoordeelt, dat die Edelman een fteen in de blaas had, maar die klein was: daarom heeft Barbette de zieke door deeze maar niet willen bedroeven, hopende dat die deugniet wel de fteen uitgehaald had , maar een groote voor een kleine had laten zien. de edele Lutzov is na Koppenhagen wedergekeerd, heeft de fteen aan Bartholinus vertoont (q), en heeft zyn gevoelen afgevraagt,
aan-
(/>) Epiftol. Medicin. Centur. IV. Epiftola 88.. pag. 45i« Cf) Ibidem Epift. 89. pag, 452*



#1414-
DE STEE N.
469
aangezien zeer veele dezelve gemaakt oordeelden. Bartholinus bekend dat twee druppelen waters elkander niet gelyker zyn, als die fteen en een vuurfteen, zo dat 'er vonken konden uitgeflagen worden, en zy voor eentoets fteen konde gebruikt worden, eventwel heeft hy niet durven zeggen dar het een veronderftelde fteen was; om dat hy ook diergelyk geval by Scbenck gelezen te hebben indagtig was, en een diergelyke onder zyne zeldzaamheden bewaarde, welke een vriend hem verhaald had uit een mensch te zyn gefneden geweest, daarom is Bartholinus in twyffel gebleven, en heeft voorzigtiglyk zyn oordeel opgefchort; voornamentlyk daarom, dat de adelyke zieke getuigde, dat hy groote verligting had gevoeld, maar dat de fnyding volbragt was, en hy een verre reis zonder aanmerklyke verhindering had gedaan: daar en boven bevestigden de geene die hem verzelden, dat zy de fnyding hadden zien verrigten. ja de Edelman was zo verzekert van de goede trouw en behendigheid van die fchurk, offchoon hy aan de zelfde moeilykheden als eertyds voor de verrigting onderhevig was, dat hy vastelyk geloofde dat 'er geen 't minfte bedrog onder fpeelde; maar naar dat de eene fteen 'er uit gehaald was, 'er nog een andere overig was gebleven, hield hy voorzeker, dewyl hy indagtig wierd dat een andere fteenfnyder hem gezegd had , dat hy twee fteenen in de blaas had, een jaar naderhand heeft men het bedrog van deeze flimme bedrieger te Parys ontdekt, die om de openbare ftraf te ontgaan zich met der vlugt van daar in ftilte heeft begeven; en de edele Lutzov heeft zich in handen van de zeer verftandige fteenfnyder Franciscus Collott begeven; diè door een gelukkige verrigting twee fteenen uit de blaas heeft gehaald, waar van de grootfte twee oneen en zeven drachmaas, de kleinfte twee oneen en twee drachmaas woog f>).
Uit
(r) Ibidem Epift» uit. pag. 510. 5rr.
Nnn 3



4~°
§• 1414.'
Uit dit verhaal blykt, wat men denken moet van die zeer harde fteenen een kei of fteen ten eenemaal verbeeldende, welke fomtyds in de kabinetten der kunstminnaar te vinden zyn. men leest een aanmerklyk geval (s), van een vrouw te Bern, het geene Sigismundas Koïng, Geneesheer van het Gasthuis te Bern aan de Koninglyke Maatfchappy te London heeft mede gedeelt. deeze vrouw wierd, wanneer de maandftonden haar begonden te ontbreken op verfcheide plaatfen van het lichaam agtervolgens met allerfcherpfte pynen overvallen , terwyl dat zich terftond verfcheide blazen van een hand breed opdeden, welke vol helder water waren met een allergrootfte hitte; ten zy dezelve fehielyk wierden doorgefneden, volgde 'er een zo ondraaglyke pyn, dat zy van haar zinnen berooft wierd. men heeft haar om deeze kwalen te genezen door kwikmiddelen doen kwylen,enwelmet die uitwerking, dat zy geduurende byna tien geheele maanden gezond heeft geleeft. als toen begonnen de blazen wederom uit te barsten, terwyl de Geneesheeren bedagt zyn om de kwyling te vernieuwen, en het lichaam der zieke tot dezelve te ondergaat , tragten voor te bereiden, zonder nochtans eenig buikzuiverend middel toe te dienen, zyn alle de blazen terftond verdwenen, te gelyk met al de pyn. maar naar vyf dagen is 'er een aan een fchakeling van kwalen gevolgt: zy had pyn in delendenen, de blaas, de bilnaad, de liezen: de krachten wierden ter neder geflagen: 'er was een walging en belette pislozing aanwezende : 'er volgden tekenen van ontfteking, met een radde onderfchepte pols. naar de aderlatingen en andere geneesmiddelen, wierd een klyfteer ingefpoten, het geene zy naar een kwartier uurs uitgebraakt heeft; het zelve herhaald zynde, heeft zy op de zelve wyze wederom overgegeven; met een menigte van fieen-
\ tjens y
O) The Fhilofophic. tranfadt. Abrigd. Tom. III. pag. 167. & feq.
DE STEEN.



5.1414- DE STEEN. 471
tjens , als tuf ft een, ter zwaarte van een half once, zonder immer met eenige drek vermengd te zyn. zy heeft al het gebruikte overgegeven , en met dit een menigte fteenen, van ftonden aan zo hard als keijen, en /lukken van basten zeer gelyk aan zvit marmer, en zeer hard, - heeft zy afgegaan, naar dat 'er wederom een klyfteer was ingefpoten, en langs de mond weder overgegeven, nam de menigte van fteentjens toe, en daar de vorige zo groot als erwten waren, waren deeze gelyk kleine hazelnoten, welke zy nochtans terftond in groote overtroffen, zy heeft byna geduurende vier maanden zich van alles onthouden, alle fpys en drank weigerende, aangezien de pislozing menigmaal onderdrukt wierd, heeft men alle drie dagen de blaaspeilder moeten in 't werk ftellen. dewyl de afgang hartnekkiglyk gefloten bleef, gaf men haar polychrest zout in fonteinwater ontbonden, de Geneesheer geduurende twee uuren by haar bedde zittende, gaf haar alle kwartier uur zes oneen van het zelve , en de mond van de zieke toedrukkende, belette hy de braking; dus heeft hy uitgewerkt, dat 'er een ontlasting van zeer dikke en harde drek volgde, welke de aartsdarm opfpande, niet zonder gevaar van breken; tevens is als toen de eetlust wederom gekeerd, alle vyfde of zesde dag naderhand kreeg zy ontlasting, tusfchen beide met braking , zo dat nu de fteenen langs boven en onder wier den uitgeworpen, welke zo groot waren, dat de eene of de andere niet alleen dikwils tvoee drachmaas wogen, maar zelfs nog meer; zvaar van ik 'er veele bezit (zegt de Schryver). voorts zyn de maandftonden wederom gekeerd, en de vuurige blazen zyn gelyk van tevoren uitgebarsten; zy heeft begonnen fomtyds een zeer fcherpe fteen uit te wateren ; naderhand zyn 'er wederom op nieuw fteenen langs de afgang voor den dag gekomen, langzamerhand is zy herfteld, en heeft haare krachten wederom gekiegen om haar gewoone werk waar te nemen; zich veel beter bevindende dan van te voren; maar 'er komen tot heden toe nog nu en dan door de afgang en pislozing fteentjens voor den dag.
De,



A?2 DE STEEN. §.i4H.
De Geneesheer heeft een fcheikundigeontlosfingdeèzerfteen•jiens in-'t werk geftelt,. en. hy heeft de voortbrengfels vry gelyk bevonden aan die, welke men gewoonlyk uit de menfcnelyke 'fteenen haald. nochtans blyft 'er eenige twyffehng over, of deeze ontbinding wel ten volle nauwkeurig is geweest, dewyl hy van zes oneen van deeze fteenen vyf oneen en twee drachmaas dood overfchot, longzout nauwlyks anderhalf fcrupel, en vyf drachmaas en een half gedestilleerd water met geest en vermengt vlug zout, een gedeelte van het zelve aan de zyden van de ontvanger blyvende hangen, gehad heeft, edoch de voortbrengfels aldus in de ontvanger vergadert, te gelyk met het doode overfchot, zouden nauwkeurig gelyk zyn, te famen genomen, aan het gewigt der fteentjens, welke tot deeze proef te werk zyn geftelt maar alle de fcheikundige, die de deelen van dieren en planten door 't vuur hebben onderzogt, tekenen aan, dat 'er altvd een aanmerklyk gedeelte in de lugt is vervlogen, dat in geene vaten .kan bedwongen worden ; daar door hebben de voortbrengfels, in het ontvangvat by een vergadert, te gelyk met de doode kop, nimmer het gewigt van de plant of.dierlyke ftoffe, welke door het vuur tot dusdanig onderzoek gebruiktisgeweest, kunnen evenaaren. maar aangezien, gelyk naderhand gezegt zal worden, de lugt een groot gedeelte van de fteen uitmaakt, fchynt het ten eenemaal onmooglyk, dat 'er niets van de zwaarte in deeze proefondervindingen is verloren gegaan.
Twee van deeze fteenen, door deeze vrouw uitgeworpen, zyn door Sigismundus König aan de Koninglyke MaatfchappyteLondon gezonden, en de uitmuntende S/are (*3 heeft door een waterweegkundig onderzoek, bevonden, dat de opzigtelykezwaarte van deeze fteenen tot het gewigt van het water is gelyk 5217 tot ico en dus dubbel vouwdig, ..en daar en boven; welk .gewigt ' men
(*) The Philofophic. tranfaft. Abrigd. Tom. III. pag. 17Ö. 177.



DE STEEN.
473
men gewoonlyk vind in de fteenen en keijen. daar op heeft hy een fteen onderzogt, welke uit water, door de fpleten van de rotfen langzaam nederdruppende, allengskens te famengroeijende, en heeft bevonden, dat deszelfs opzigtelyke zwaarte zich tot de zwaarte van het water bevond, als aio tot 100. waaruit agterdenken ontftond, dat 'er tusfchen deeze fteen en deeze te famengegroeide een groot verband lag, dewyl de opzigtelyke zwaartens zo weinig van elkander verfchilden. buiten dat heeft hy nog andere proeven gedaan, welke fcheenen te leeren, dat deeze wonderbaare famengroeijingen eerder by de natuur der fteenen, dan by die van de menfchelyke fteenen kwamen, dit nadenken wierd bevestigt, om dat het verhaal deezer wonderbare ziekte leerde, dat deeze vrouw een groote menigte waters had gedronken, waar in mooglyk zodanige fteenftoffe had kunnen zitten.
Maar aangezien de fcheikundige ontbinding, welke König gedaan had, niet zeer behaagde, heeft S/are een dezer fteentjens, tot poeder geftampt, in een geharnaste kromhals geworpen; welke hy geduurende eenige uuren aan het ope vuur heeft bloot geftelt, en dat wel zo hevig, dat het glas ftnolt: 'er zyn drie of vier druppelen vogts voor den dag gekomen, welke waren als de verbeterde geest van hartshoorn, en een diergelyke reuk van zich af gaf. waarom hy te regt heeft befloten, dat deeze te famengroeijingen tot de dierlyke zelfftandigheid behoorden ; welke nochtans veel minder dierlyke beginzels van zich gaven, als wel gewoonlyk de fteenen van menfchen, of diergelyke uit andere dieren genomen, doen : waarom ook een grooter gedeelte dood overblyffel in de kromhals is gebleven, dit blykt uit de fcheikundige ontbinding van de menfchelyke fteenen (t). wat is dan de rede, waarom die fteenagtige te famengroeijingen , door
dee-
(f) Ibidem pag. 181.
Vyfde Deel. Ooo



?4 DE STEEN.
deeze vrouw uitgeworpen zo zwaar geweest zyn. is 'er iets vreemds, dat verfcheiden was van de dierlyke ftoffe met dezelve vermengt geweest? kwamen zy nader by de natuur der beenderen? van te voren is gezegt geweest, dat het zeer bewysbaar fchvnt dat de afgewreve ftukjens der vaste deelenonnut geworden ftoffe tot de fteen verfchaffen. maar het opzigtelyk gewikt der beenderen bevind men tot het water te zyn als twee teTen een • daar door fchynen deeze te famengroeijingen door hun tewist eerder tot de beenderen te behoren : nochtans hebben zy 'een veel kleinder hoeveelheid vlugge deelen in de nederdruppmg van zich gegeven, als gewoonlyk de beenderen doen («)■ maar zy hebben meer ftoffe ook by een groot vuur vast gemaakt, gegeven, als de menfchelyke fteenen.
Dit kan men ten minfte daar uit befluiten, dat het agterdenken op bedrog regtvaardig is, wanneer men fteenen te zien *omt uit het menfchelyk lichaam gehaalt, welke het opzigtelvk en gewoonlyk gewigt der menfchelyke lteenen veel overtreffen nochtans fchynt men niet volftrekt vast te mogen ftellen, dit'nimmer gebeurt te zyn. het reeds gedaane verhaal getuigt er ons de waarheid van. want deeze vrouw, in het Gasthuis leggende daaglyks door de zeer ervare Geneesheer Komg en andere onderzogt, geduurende veele maanden te bedde eggende heeft geen fteenen en keijen m de plaats kunnen ftellen om te bedriegen: nochte zy heeft die pynlyke'op onderfcheide plaatfen van het lichaam ontftaane blazen kunnen nabootfen, zo mm als de verftopping der pislozing, waarom men zo menigmaal de blaaspeilder heeft moeten gebruiken; nochte de flym de uitgang der blaas verftoppende, nochte de overgroote hoeveelheid pis, welke zy fomtyds in tegenwoordigheid van den Geneesheer heeft
ge>
(<0 The Philofophic. tranfaft. Abrïgd. Tom. III. pag. 181*



S.I4I4'
D E
STEEN.
475
geloost, enz. maar ook de te famengroeijingen, welke langs boven en onder zyn voor den dag gekomen , hebben fchéikundig onderzogt, voortbrengfels van zich gegeven, welke getuigen , dat zy uit het dierlyk ryk zyn geweest^ het past een voorzigtig Geneesheer zyn oordeel in twyffelagtige zaken op te fchorten ; edoch komt het in geenen deele- te pas allés te ontkennen , waar van men niet dadelyk de rede begrypt. de fteenen in 't menfchelyk lichaam gevonden , zyn van onderfcheide zwaarte; de galfteenen zyn meest ligter als de overige; men heeft 'er fomtyds gezien, welke eerst boven op't water dreven , en naar eenigen tyd zonken, maar ook neemt men onderfcheide zwaarte in de blaasfteenen waar : meestentyds eventwel vind men de opzigtelyke zwaarte van de fteen tot het water, als vyf tegen vier (w).
In de menfchelyke fteenen, van eenige groote, welke het my heeft mogen gebeuren ; waar te nemen en aan ftukkeft breken, (en ik heb 'er veele gezien,) heb ik altyd in'tmiddempunt een kern waargenomen, gelyk van te voren is gezegt-, rondom welke verfcheide plaatjens waren gegroeit, byna op de zelfde wyze, als de bolder ajuin uit even middenpuntigeronden te famen word geftelt, in welkers midden het voortbrengfel van de plant gevonden word; waar uit, door een agter volgen de toevoeging van de zelfde ftoffe men de fteen Ziet groeijen. men neemt waar, dat die bekorstingen niet altyd van de zelfde dikte zyn; waar uit men befluit, dat de pis niet altyd de zelfde hoeveelheid fteenftoffe in zich bevat, of ten minfte niet de zelfde hoeveelheid van zich afzend, en aan de groeijende fteen aanzet '(#). Hales is van het zelfde gevoelen (y), en denkt dat op dien tyd, wanneer de pis minder fteenftof geduurende eenigen tyd afzet, de oppervlakte van de fteen gladder word, dewyl zy rond gedraait word in de holte van de blaas, en door de te famen gê-
trok-
(w) Ibidem pag. 18a. (x) Ibidem pag. 178.
(j) Haemaftaticks on the anirnal CaJculus Expefc VIII.pag, 225,
Ooo a



476 DE STEEN. $.1414-
trokke blaas gedrukt word. maar wanneer de pis naderhand veel fteenftoffe aflegt, gefchied 'er een nieuwe bekorsting; en dus word op nieuw een fteenagtig plaatje gezet aan de reeds effe en gladde oppervlakte; waar aan zy zich eventvvel min fterk vast zet. dit heeft hy gelooft de rede te zyn, waarom de fteen gemakkelyk in laagjens word verdeelt, maar hy denkt, dat, hoe de pis fcherper en hoger van couleur is, zy zo veel meer fteenftoffe bevat: daarom is hy van gedagten, dat de fteen in de zomer eerder als in de winter groeit.
Het maakfel der fteenen is onderfcheiden > gelyk in de voorname Gasthuizen, alwaar men veele van dezelve vergadert, zien kan. zo zij de holligheid, waarin zij zitten, ten eenemaal opvullen nemen zij deszelfs form aan. dus heb ik een zeer groote fteen g'ezien, welke volmaakt de form van de blaas en deszelfs hals hadde. dus komen 'er fteenen voor, welke het maakfel van het bekken en deszelfs takken nauwkeurig verbeelden; hoedamse ik 'er eenige heb gezien, en overal bij de Schrijvers in plaat worden vertoont, zo 'er verfcheide te gelijk op de zelfde plaats zijd, word derzelver maakfel door de drukking en wrijving der nabuurige dikwils wonderbaarlijk verandert, ik hebfomtiïds gezien dat het ronde einde van de fteen in een diepe holligheid Van een nabuurige fteen zat, zo dat zij de wrigting van ,° di:e njet oneigen vertoonden, maar wanneer maar een eenige fteen in de blaas is , heeft zy dikwils een langwerpig rond maakfel.
Het geene van te voren is gezegt geweest, fchynt genoeg„aam te leeren, dat de fteenagtige te famengroeijingen tot het rvk der dieren behoren ; het geene de fcheikundige ontbinrW van oelyken bevestigt, van Helmont (V), fmaak hebbende in nieuwe woorden, heeft de fteen van een mensch Duehch genoemt; waar van hy aldus fchryft: ik heb de uitgefnede fteen gedestilleert, door zich zelve, en heb 'er niets mtge-
•«ér .'. 1 c*5
CO De Lkhiafi Cap. V, J. 9. pag. 684.



DE STEEN.
477
trokken, als een ftinkende fis geest, en een geel cry/ial, en tevens een olie , gelyk uit de uitgedroogde pis word gehaald, edoch het geene my op den grond overig is gebleven, zvas een zwarte, verbrande, wryfbare, en onfmakelyke aarde.
De zeer vermaarde Fredericus Hoffman heefc de fteenen uit de nieren der menfchen fcheikundig onderzogt (_a), van onderfcheide maakfel, couleur, groote, vastigheid, en zwaarte, uit onderfcheide voorwerpen genomen; en heeft het volgende bevonden.
Hy heeft een nierfteen van drie grein op een gloeijende kool gelegt; terftond heeft zy de geele couleur in zwart verandert , en zy heeft terftond een fterke vlugzoutige reuk , zonder zigtbare reuk van zich verfpreid, en is byna ten eenemaal verteert , ten minfte weinig zwarte ftoffe agter latende , welke zonder fmaak was , nochte eenige gesting verwekte , wanneer zy in de geest van zout wierd geworpen, hy heeft de poeder van geftampte fteenen, zo veel als op de punt van een mes konde leggen , op gloeijende kooien gegooit; terftond wierd de geheele kamer met een vlugge ftinkende reuk, hoedanig de gebrande hoornen gewoonlyk van zich afgeven, vervult.
Het poeder der fteenen in water gekookt, heeft het zelve wit, troebel, gemaakt; het geene dooreen zagt vuur verdikt, een witagtige dikke ftof heeft agter gelaten, een weinig zout bitteragtig fmakende: maar deeze ftoffe op een gloeijende kool gelegt, verfpreide geen de minfte reHk, nochte geste eeniger mate op met een zuure geest, nochte gaf met wynfteenzout vermengt een reuk van vlug zout. de poeder van de koking
over
00 Obfervat. Phyfic, Chem. Lib. II. obfervat. 25. pag. 230. écc.
Ooo 3



4/8
$. I4I4--
over gebleven, uitgedroogt, verfpreide, wanneer zy verbrand wierd de vorige ftinkende vlugge reuk.
By eenige geheele fteentjens, welke de groote van coriander zaat hadden, heeft hy de geest van vitriool gegoten, en in een ander glas de geest van zout; maar 'er is geen ontbinding gekomen; zich alleenlyk kleine belletjens in de hoogte opgevende, goed fterk water by dezelve tot drie dubbele zwaarte gegoten, heeft ze terftond met opgesting ontbonden, gelyk ook de rokende geest van falpeter, maar nog met heviger opgesting. de ontbinding vertoonde zich troebel, witagtig, eén weinig dikker; waar by de olie van wynfteen door fmelting tot verzadigings toe gevoegd zynde, is 'er een opgesting ontftaan , geene de minste nederftoting ; maar deeze geelagtige en heldere vermenging , had een falpeteragtige fmaak.
Uit welk alles blijkt, dat 'er in de nierfteenen niet het minste vast alcalisch zout, nochte eenige fteenagtige, of kalkagtige aarde zit, maar een vlug alcalisch zout, hoedanig uit de deelen der dieren word gehaald.
De zeer vermaarde Hofman heeft gewili (f) dat in het famenf elf el der fteenen -geen Vet, of olieachtig, of zwavelachtig begi'nfel komt ; dit maken wy hier aii op , dat zy geen vlam vatten •, Wc'fAe diêk'e damp van zich geven , hoch'te zelfs door de nederdrupp'ing » voor zo ver zvy weten door andere te werk geftelt, iels oliachtigs van zich geven, edoch Hofman heeft deeze ontbinding Zélve niét gedaan, daaróm moet men meer geloof fl'aah aatt die geèfeè die het met hUrtne eigéné oogen ö 'heb-
O) Obfervat. Phyfic. Chera. Lib. II. obfervat. 25. pag. 232.
D Ë STEEN.



§.1414'
DE STEEN.
479
hebben gezien, de uitmuntende Slare (c) heeft verfcheide fteen ontbindingen beproeft, en uit zyne befchryving blykt, dat'er ook olie in derzelver fameoftelfd komt. een menfchelyke fteen, eerst uit het lichaam gebieden, heeft een once uit de kromhals nedergedrupt; in de ontfaiiger zyn twee drachmaas van de zo genoemde rosfe geest voort gekomen ; welke meer na by kwam aan de geest van hartshoorn, als aan de geest van pis: edoch het is bekend uit de fcheikunde, dat men die rosfe couleur aan de olie verfchuldigt is, welke altyd in dusdanige nederdrupping aan het vlug alcalisch zout hangt, en met het zelve inhetflymig zetfel tevens opklimmende ontbonden, de zo genoemde geest van hartshoorn, pis, enz. uitmaakt, waarom ook de fcheikundige om de vlugge zouten uit de dierlyke deelen voort gebragt te zuiveren, gewoonlyk 'er kryt by doen, en als dan verheffen zy deeze zouten in een hoog vat door een zagt vuur, welke gemakkelyk opklimmen, het kryt in alle olie agter latende, welke aan de zouten had gezeten, en door zo zagte warmte niet in de hoogte konde geheven worden : op deeze wyze worden die zouten zeer zuiver, en van alle verbrande ftank bevryd.
Naderhand heefc hy een andere menfchelyke fteen, van twee oneen, met het bloote vuur, dat redelijk fterk was gedestilleert; 'er zijn dampen voor den dag gekomen, welke, verdikt, een vast zout gaven zonder eenig vogt. het zout was zeer bruin, bitter van fmaak; welke hij bij de fmaak vergelijkt van verbrande olie van hartshoorn.
Daar en boven, op de grond van de kromhals gebleven zwarte kool, of dodekop, in het ope vuur verbrant, geeft een vrij dikke rook van zich, tot dat al de olie verteert zijnde, deasfche alleen overig blijft, maar het is door de feheikunde bekend, dat
de
CO Philofoph. Tranfadfc. Abrigd. Tom. III. pag. 179. & feq>



48o DE STEEN. £ Ï4Ï4>
de olie voedfel aan het vuur geeft, en dat die laatfte en vaste olie aHerhardnekkigst aan de aarddeelen vastzit, en van dezelve niet aWcheurt word, ten zij door de kracht van het vuur inde ope lugt werkende, want zo lang de vaten gefloten zijnde, het vuur op dusdanige dodekop werkt, blijft de kool, welke nimmer tot asfche zal gebragt worden; ten zij de lugt 'er vryelyk bv komt. hier uit blijkt het duidelijk, dat 'er olie in demenfchelifke fteenen is, gelijk in de andere vaste deelen der dieren, de zeer vermaarde Hales (d), in diergelijke zaaken van de grootfte aatbaarheid, heeft van gelijken bevonden, dat 'er olie inde fteenen van de menfchen zit, offchoon in minder hoeveelheid als m het bloed of in de vaste deelen der dieren, edoch hij heeft grooter hoeveelheid olie in de fteenen van de galblaas gevonden, als in de overige menfchelijke fteenen; het geen hij aan de gal toefchriift welke aan de oppervlakte dezer fteenen uitgedroogt zit: maar zodanige fteenen hebben dikwils tot kern een verdikte gal, en zyn uit de gal, welke veel olie in zich bevat, te famen ge-
Sr°Maar hij heeft tevens bevonden dat meer dan de helft van het lichaam der galfteenen en andere menfchelijke fteenen, uit lugt beftaan ; welke hoeveelheid lugts hij nimmer uit eenig ander di-rlijk lichaam, of plant, of delfftoffe heeft kunnen uithalen, wie zoude gelooft hebben, dat zo groote hoeveelheid onveerkrachti^e lugt zich zo vast met de overige deelen welke de fteen uitmaken, kan vereenigen, dat zy niet dan door eenallerfterkst vuur van dezelve kan afgefcheiden worden ? maar wanneer die zelfde lugt, van de vorige band bevryd , haare veerkracht wederom krygt, als dan bezet zy een wydte, welke tot de groote van de fteen zich bevind, als 645. tot een. van te
00 VegetableftaticksAnalyf. oftheair Experim. 77.pag.188. &c.



S.I4I4- D E STEEN. 43i
voren §. 64.7., alwaar over de opruspingen en winden wierd ge* handeld, is aangetekent geweest, dat Hippocrates reeds gezegd heeft, dat de lichamen van menfchen en van andere dieren met een drievouwdig voedzel, defpys, de drank, de lugt, gevoed worden: en'er by gevoegd heeft, de geesten, die in de lichamen zyn, worden winden genoemt ; maar buiten het lichaam , lugt. edoch het heeft uit deproefondervindingen van de zeer vermaarde Hales gebleken , dat de onveerkrachtige lugt zich vast met de deelen vereenigt, welke onze vaste en vloeibare deelen uitmaaken, en dat die zelfde lugt, van deeze vereeniging verlost , door wat oorzaak zulks ook gefchiede , wederom haare veerkracht verkrygt. die allerverhevendfte man vatte by zich zelve hoop (e), dat men een middel zoude kunnen vinden, dat die hegting van de lugt met de overige deelen van de fteen losmaakte , en dus de helft van de geheele fteen in de lugt wegvloog: en niet alleen dit, maar dat die lugt, wanneer zy uit de fteen gaat, noch veerkrachtig zijnde, die overige eerfte beginzelen der iteen van elkander zoude fcheiden , en dus derzelver aaneen houding ook wegnam; dit befloothy voornamentlijk daar uit, dat door dezelfde kracht van het vuur, waar door de lugt word uitgedreven, ook witte dampen te voorfchijn komen, die verdikt zynde, een vlug alcalisch zout geven, het geene hy daarom verdagt in de fteen vast met de lugt vereenigt te zyn geweest. zoude daarom, zo men de afzondering van de lugt uit de fteen, wanneer zy in de blaas zit, konde verkrygen, te gelyk het vlugge zout uitwaasfemen ? zouden de overige deelen , naar dat de lugt uit dezelve gehaald was, ligtelyk van elkander worden gefcheiden, zo dat de fteen tot poeder vallende, gemakkelyk met de pis uit de blaas zoude kunnen geloost worden ? ten "minfte
zou-
(?) Hales Haemaftatiks on the animal Calcultrs Experim» I» pag. 196.
Vyfde Deel. Ppp



DE STEEN.
zoude men dit hier uit kunnen afleiden, dat de fieen de helft van haare grootte zal verliezen , zo men de lugt uit dezelve kon. de uitwerken, maar hier over zullen wy naderhand §. 1428. alwaar van de fteenbreekende middelen zal gehandeld worden ,noch fpreeken.
De zeer vermaarde Lister (ƒ) ftelde vast, het geene volgd : in alle water, ten minfle zoet, het zy uit zich zelve, of met zeewater vermengd, is een fteenachtig, en byna metaalachtig fap,. byna yzerachtig, of kalkachtig, om de oneindige veelheid van beide met aaien, door alle de ingezvanden der aarde heen verfpreid,. en deszelfs zzvavelachtige damp, zo zy uit de vuurfteen ontfaat, met de lugt vermengd zynde. maar aangezien hy opmerkte , dat alle fteenen buiten de omloop van het bloed ontftaan, vooral op die plaatftm, alwaar te gelyk rust en ftilte was, daarom heeft hy gelooft dat als dan dusdanige metaal, of kalkdeelen , van te voren verfpreid , door de aantrekking vereenigt wierden , en dusdanige te famen groej in gen in het menfchelijk lichaam voortbragten; daar op gaat hy aldus voort: tot getuigenis der waarheid heb ik eertyds voor het Koninglyk Londonsch Genootfchap ,.. uit een fteen van een mensch, die gebrand was-, door de magneet een yzerachtig metaal gehaald, daarom heeft hy gedagt, dat het vzer in het lichaam fluipende, inwendig met de fappen vermengd, het voorbrengen van de fteen begunftigde. het is zeker (g), dat het yzer byna overal groeit , overal daaglyksch verteert word , aldus uit de aarde voortkomt, tot-dezelve wederkeert., hoe gemakkelyk hoe dikzvils komt het ontbonde yzer in de lichamen der menfchen? dewyl het daaglyksch door zuur en behandeld word, aldusontbonden zvord, en ontbonden gedronken, verfcheide proeven hebben geleerd, dat 'er in de asfche van planten en dieren deeltjens-:
Differtat. de humor. Cap.XXX. pag. 331. 33^ fo), Herm- Boerhaave Chem. IL pag. 447»
§■ 1414-



§. i4i4- D E STEEN. 483
waren, die de zeilfteen na zich trok. ik weet wel, dat de geleerde onder elkander over de oorfprong van het yzer dat in de aslche van de planten word gevonden, in verfchil zyn. fommige hebben gelooft, dat die yzer deeltjens voor de kalkmaking niet aanweezende waren, maar door de kalkmaaking ontftaan: want zy hielden de aarde, de zwavel, de zuure zouten voor de beginzelen van het yzer, uit welke vereenigt door de kalkmaking, ten tyde der kalkmaking, het yzer voortgebragt wierd, dat voor de kalkmaking niet aanwezende was. andere hebben vastgeftelt, dat het yzer, dat in deeze asfchen word gevonden, reeds voor de kalkmaking aanweezende was geweest, maar zich, zolang het met de overige beginzelen, welke de planten of de dieren uitmaaken, vermengd was, niet onder de gedaante van yzer vertoonde, maar onder die gedaante te voorfchyn kwam , zo dra deeze door de kalkmaking waaren verfpreid.
De vermaarde Gusman Gaka (h), heeft door zyne waarnemingen dit verfchil trachten te beflechten. hy heeft planten , op de akker te Bononién groeijende , alwaar geen 't minfte yzer word uitgegraven, doen vetbranden; daar naar ook planten van de door haare yzermyuen vermaarde bergen te Brixen. hy heefc bevonden, dat de asfchen der planten van Brixen honderdmaal meer yzer inhielden, dan de asfchen van de planten die op den akker van Bononiën gegroeid waren, waar uit hy befloten heeft, dar het yzer, het geene hy uit de asfchen vergadert had , door ,de kalkmaking niet voortgebragt was geweest i maar voor dezelve in deeze planten was verborgen geweest, het zelfde onderfcheid in de hoeveelheid van het yzer is iu de asfchen der verbrande dieren gevonden geweest, die op deeze onderfcheide plaatfen geleeft hadden.
Hier tegen fcheen te ftryden, dat in de asfchen van het uitgedroogde en gebrande bloed .der menfchen, dat.zelfde onderfcheid in de boeveelheid van het yzer niet wierd gevonden , of-
fchoo 1
(70 Inftitut. Bonon. Tom. II' part. 1. pah. 109. &. feq.
Ppp 2



484
DE STEEN.
5.1414.
fchoon fommige op1 de akker vanBononiën, fommige in, of naby de yzermynen van Brixen, haare jaaren doorbragtefi. deeze waarneming was oorzaak, dat hy van gevoelen meende, te veranderen, maar wanneer hy alles aandachtig overwoog, heeft hy begreepen, dat die metaal menfchen, die in of by de yzermynen van Brixen zvoonen, geduurig met fpyzen gevoed worden, die aldaar niet gehaald zyn, maar verre aangebragt • en van gelyken die wateren ontvlugten, die uit die bronnen voortvloeijen , ?naar andere gebruiken ; dewyl zy van gedagten zyn, dat dezelve niet zonder nadeel kunnen gedronken worden, waar uit de duidelyke reede blijkt, waarom zich in alle even weinig yzer heeft laten vinden, offchoon zy op zo onderfcheide plaatfen leefden, dit alles word elders (_/) noch breeder beweezen. ja het uitgedroogde en tot kalk gemaakte grondzetzel van de pis, heeft meer yzerdeelen uitgelevert als de asfchen van het gebrande bloed, daarenboven verhaalt hy uit de waarnemingen van Antonius Badia, in de hooge fchool van Turin eerfte Voorleezer der beoeffenende geneeskunde (k), dat in de pis van een vrouw, met opflygingen gekweld, zo groote menigte yzerdeeltjens gevonden is geweest, dat hy in weinig dagen eenige oneen heeft kunnen verzamelen : maar deeze vrouw had zeer veele ftaalmiddelen , ja het vylzel van ftaal zelfs, dikmaals gebruikt, hy voegd 'er een andere waarneming van een zekere Geneesheer van Parma by , die veel wonderlyker is. maar van zyne eigene waarnemingen , fpreekt hy aldus: ik heb ook, offchoon ik in de menfchen pis nimmer zo groote menigte yzers heb kunnen ontdekken, nochtans veele deeltjens van dit metaal in de grondzetzels van verfcheide pisfen , •welke ik van onderfcheide zieken vergaderd had, waargenomen , tn ook overvloediger in de pis van een van onze Geneesheeren, dikwerf
(jj Inftitut. Bonon, Tom, II part, a, pag. ao. & feq: (k) Ibid. pag. 37.



§.i4i4- DE* STEEN. 485
•voerf met het graveel gekweld, op dien tyd zelfs, dat hy van dee* ze kwelling gepynigd wierd.
Vincentius Menghini heefc door zeer fraaijè proefondervindingen, mee de grootfte vlyt gedaan , beweezen {l j, dat in het bloed van de dieren en menfchen, yzerdeelrjens zyn, en dat dezelve voornamentlyk in het roode gedeelte van het bloed worden gevonden: de reekening opgemaakt zynde, heeft hy befloten, dat 'er meer dan zeventig fcrupulen , die byna drie oneen uitmaken , in vyf-en-twintig ponden menfchen bloed worden gevonden ; welke hoeveelheid bloed men geloofd dat in de natuurlyke gefteldheid van het menfchelyk lichaam door de vaten van een gezond volwasfen mensch vloeit, naderhand (rn) heeft hy door andere beweezen, dat de menigte van yzerdeelrjens in het bloed toeneemt , zo het yzer, en vooral de mineraal wateren , te gelyk met het voedzel gebruikt word ; het, geene zonder de gezondheid te benadeele gefchiede.
Uit welk alles fchijnt teblyken, dat'er yzer is in het bloed van den mensch, en van andere dieren; ja dat men het zelve in de asfchen der vaste deelen heeft gevonden, en in het tot kalk gemaakte grondzetzel van de pis : waarom het niet te verwonderen fchijnt, zo men ook diergelyke deeltjens fomtijds in de fteen heeft gevonden, maar zyn zy altyd en in zo groote hoeveelheid in de pis, dat zy de oorfprong en de hardigheid aan de fteen kunnen geven ? dit fchynt zekerlyk in geenen deele beweezen.
Men vind in de proeven van Slare (n) , dat hy de zeilfteen aan de doodekop, naar de nederdrupping van de fteen overgebleven, getoetst heeft, die daar uit geene yzerdeeltjens na zich
heeft
(/) Ibid. pag. 245. & feq.
(m) Ibid. Tom. III. pag. 475. & feq.
(n) Philofoph. Tranfaft. Abridg. Tmo* III. pag. 178.
PPP 3



-486* DE STEEN. j.I4I4.
heeft getrokken : maar uit de befchryving blykt, dat hy de zeilfteen aan de kool die op de kromhals was, getoetst heeft, want de Schryver waarfchouwt zelfs, dat deeze eene beproeving overig blyft, of men in het overblyfzel naar het vuur van de neerfhiit over eenige yzerdeeltjens wierden gevonden ; dewijl zy zelfs in de marcafietfteen, offchoon vol yzer zynde , niet dan naar de -kalkbranding worden ontdekt.
■ Van te voren is gezegd geweest, dat de oude Geneesheeren, en naderhand verfcheide andere, de oorfprong van de fteen van de verdikte flym hebben afgeleid, die door eene te groote hitte als tot een fteenachtige hardigheid uitgekookt was. maar al het geene tot nu toe gezegd is, overtuigen ons genoeg, dët dit gevoelen niet kan toegelaten worden, intusfehen kan'men niet ontkennen , dat men iets flym of lymachtigs in de fteen vind, het geene, met de andere overige deelen te funen loopt , om de fteen te vormen, en door welkers tusfehenkomst de overige deelen zich te zamen hegten, of vaster aaneen gaan zitten, van te vooren $. 2.1., alwaar de allerkleinfte vaste veezelen in aanmerking wierden genomen, is gezegd geweest , dat de eerfte beginzelen der vaste deelen, welke aardachtig en zeer enkelvoudig fchynen te zyn, door een waterige of vette flym , zodanig met de nabuurige vereenigt worden , dat zy de allerkleinfle vaste veezei uitmaaken. maar aangezien de fteen , gelyk beweezen is geweest, uit der eerfte beginzelen vaste deelen, door de onverinydbaare werkingen yan een gezond leeven , afgefchaaft, beftaat, zal ook tevens die lym in de fteen plaats hebben , door middel van welke die allerkleinfte deeltjens van te voren met elkander vereenigt waren.
In de kleine verhandeling van Benediclus Schechelini, Geneesheer te Bazel (V), die niet genoeg kan geleezen worden, vind men allerfraaifte proeven , die ons leeren , dat dusdanige lym
• ook
(0} Epiftol. Encharift. ad Daniël. Hartley paftim. & pag. 23.



S-I4H-
DE STEEN.
48;
ook in de keijen en in de fteenen van menfchen en andere dieren word gevonden ; en in deeze wel her meest, hy heeft deeze lym veerkrachtig bevonden, en heeft gelooft, dat in dezelve een onveerkrachtige.lugt gewikkeld zat, welke Hales bevonden heeft, iri zo groote menigte in de fteenen te zijn. waar uic hy befloten heeft (p)' i°. dat de fteenen van alle dieren zeer veele lymachtige veerkrachtige lugt bezitten. 20. dat die veerkrachtige ftof eenige overeenkomst heeft met die, welke het water uit het quee zaad haald. 30. dat al het geene dat de lugt in deeze veerkrachtige ftof verborgen werkzaam kan maaken , ontbindmiddelen voor de fteen zyn. op dien tijd zekerlyk, wanneer de deeltjens der lugt, die niet veerkrachtig zyn, tot elkander komende, haare vorige veerkracht wederom krygen , zullen zy de deelen, tusfchen welke zy geplaatst zyn, van dè hechting met elkander losmaaken, en wel met een vry groote kracht; aangezien het uit de proefondervindingen van Hales gebleken heeft, dat de onveerkrachtige lugt , in de fteen verborgen , wanneer zy op nieuw veerkrachtig word, een plaats vervult, die zes honderd vyf-en-veertig maal grooter is als die, welke de fteen beflaat, waar in zy had gezeeten. daar uit heeft Sta* chelini gevolgen getrokken, die van groot nut zullen zyn in de fteenbreekende middelen te overweegen, over welke §. 1428.zal worden gefproken.
Het laatfte dat in deeze fteenachtige te zamengroeijingen verdient aangemerkt te worden , is , dat zy groote overeenkomst met de wynfteen fchynen te hebben, de helft van de fteen, is, gelyk gezegd is geweest, lugt; maar de zeer vermaarde Hales heeft bevonden (q), dat in de rynfche wynfteen zo veel lugt zit, dat zy een derde der zwaarte uitmaakt, en
dus-
GO Ibid. pag. 33».
(?) Vegetab. ftatiks Cap, VI. Expcrim,73. pag, 178;.



4^8
DE STEEN.
dus komt de wynfteen in deeze hoedanigheid zeer naby aan de wynfteen. de lugt aldus uit de fteen en uit de wynfteen gewikkelt, verliest binnen weinige dagen meer van haare veerkracht, ais diergelyke lugt, uit andere lichamen gejaagt Cr), de rynfche wynfteen, geeft, wanneer zy nedergedrupt word, minder olie, als de zaaden en andere vaste deelen der planten op gelyk e wyze behandelt, de fteen der galblaas wierd in zeven dagen tijds in de loog van het wijnfteen zout ontbonden ; waarin ook de wijnfteen der rynfche wyn word ontbonden, maar de fteen van de nieren en van de blaas , worden nochtans in dit fcheivogt niet ontbonden, de fteen word in de geest van falpeter ontbonden ; dus ook de wynfteen. deeze beide worden in de olie van wijnfteen , maar veel langzamer ontbonden, daar en boven word de wynfteen van zuivere zeer klaare wyn gevormt: de fteen van gezonde klaare pis. de wynfteen ontftaat aan de zyden, over de geheele oppervlakte van de wyn; het zelfde heeft ook' plaats in de fteen. de wynfteen ontftaat met rond bekorftingen, en de oppervlakte na het vogt gerigt is ruuw, na het vat toe glad: het zelfde is in de fteen. de wynfteen is hard en wryfbaar, offchoon zy van te voren in de zeer vloeibaare wyn gevloeit •'heeft, en veel lichter is als de fteenen en keijen : dus is het ook met de fteen gelegen, de wynfteen word niet meer door de wyn ontbonden , waarin zy te zamen is gegroeit, offchoon zy van te voren met de wyn heeft'gevloeit: dus kan ook de fteen, offchoon zy van te voren in de fteen ontbonden gevloeit heeft, een fteen zamen gegroeit, niet door de pis ontbonden worden.
Waarom het de zeer %iermaarde Hales behaagt heeft, de fteen , een dierlyke wynfteen te noemen : dus word zy best
on-
(r) Vegetab. ftatiks Cap. VI. Experhn. 73. pag. 189. & feq. Hïemaftaticks pag. 194. 223.



§■ HH> DE STEEN. ^9
lltoeóS!ieiden d£ Wynft£en ' die t0£ het ^ der Pinten Dit fcheen my vooraf te moeten gaan, het geene tot de efgerichap van de menfchen-fteen behoort, op wat plaats van het lichaam zy ook zit. nu volgd 'er dat^y i,T ove w egS nemen, het geene tot de kennis, voorkennis/en de geneez£5 van de fteen behoort, wanneer zy in de nieren , pisleide " baas of fchaft zit het is waar, dat de fteenen op S plaatfen van het lichaam zyn gevonden geweest, gelyk uit het geene vooraf gezegd is, blykt; ja zelfs komt zy\ry dikw s in de galblaas, en de lever voor; maar hier over is in deonl fleehng der lever en veelvuldige geelzugt gefproken. maar wanneer er fteenen in andere ingewanden en plaatfen van het lïchaam zitten , vind men zelde kenmerken , waar door men derzelver aanweezen kan ontdekken, dus b: v: zo het hart zakje met een fteenachtige korst zal overtrokken zvn of dat 'er in de zelfftandigheid van het hart, of dLefs'holten" fteentjens gegroeit zyn, zal de werking van het hart welverhindert worden , maar men zal daar uit het aanweezen der fteen met kunnen bepalen; want men heeft talryke andere oorzaken waargenomen die de zelfde kwaaien kunnen voortbrengen; gelyk veelvoetige te zamengroijingen, wormen, flagaderbreuken van het hart, of van de groote vaten omtrent het hart enz.: waar door wel fomtyds een bewysbaar agterdenken op een verhole fteen plaats zal kunnen hebben, maar nimmer een onfeilbare kennis, ja, zomen al zeker konde zvn van het aanweezen van fteenen in fommige ingewanden, zoude daar uit weinig nut tot de geneezing voortvloeijen , ten zy dezelve door de heelkunde, of door het gebruik van fteenbrekende middelen daar uit konden gehaald worden, zo 'erin de holligheid van de lyfmoeder een fteen zit, is 'er een weg, Vyfde Deel. qqq wak



45°
DE STEE N.
§.7414.141^.
waar langs zy van zelfs , of door behulp der kunst kan uitge dreven worden ; maar men heefc dusdanigs niet te verhopen , zo de fteen in het hartzakje , de holligheden van het hart, of ' deszelfs zelfftandigheid zit.
Waarom het genoeg is over de fteenen van de nieren en de blaas te handelen; wanneer 'er tevens gelegenheid zal. zyn van de middelen , die gewoonlyk om haare fteenbreekende kracht gepreezen worden, te fpreeken.
(j. 14.1 Tndien dit in de nieren van het aardachtige JL uitgedroogde gedeelte van het bloed gevormt word, word zulks een fteen van de nieren, voornamentlyk onder de gedaante van. zand omtrent de laatfteflagaders ontftaan..
Van dit bloed, dat langs de niervaten na de nieren gevoerd Word word de pis afgezondert; welke ook in een allergezondst mensch de eerfte beginzelen der fteen bevat; gelyk beweezen is. dierhalve vloeit geduurende het gantfche leeven zodanig vogt door de nieren, dat vol met de eerfte beginzelen der fteen is, en waar van dezelve kunnen afgefcheiden worden, zo zy, door wat oorzaak ook, ftil blyven. ja in 't vorige Hoofddeel is gezegd dat in de flagaders zelve, die omtrent de nier zyn, fteentiens zyn gegroeit. als toen is tevens aangetekent geweest, dat de eerfte beginzelen der fteen fehielyk aan alle onontbindbaar lichaam aangroeijen, het geene op de plaatfen van het lichaam word gevonden, alwaar de pis afgezondert word , of afgezondert zynde, vergadert word. hierom zal het ook door een ontftoke dikte in de eindens der flagaderen zittende onontbindbaar Hoed? een brokje geronne buiten de vaten geftort bloed, ver-
Gla"



§. 1415-
D E STEEN.
49i
dikte etter, of die in 't kort zal verdikt worden , een druppeltje, verfcheide zandjens, als door cryftallizeering , met elkander vereenigt, de grond of kern kunnen uitmaaken , waar aan de eerfte beginzelen der fteen vast kunnen blyven hangen , en dus in grootte toenemen.
Van te voren §. 1004., alwaar over de ontfteeking der nieren wierd gehandeld, is aangetekend geweest, dat 'erin de nieren zeer kleine blaasjens zyn, die tot het afzonderen van de pis fchynen te dienen ; ofichoon 'er ook andere afzonderende vaten , zonder tuslchenflelling van zodanige blaasjens, onmiddelyk van de flagaders afgeleid, aanweezende zyn. zo nu zeer kleine zandjens in dusdanige blaasjens begonnen hebben aan een te groeijen, zullen die, door de vliezen van de blaasjens in elkander aan te raaken verhindert, zich niet met elkander vereenigen, maar door de geheele zelfftandigheid van de nier heen verfpreid zitten, toen is gezegd, dat men in het lyk van een Raadsheer, die dikwerf met het graveel gekweld was geweest, en eindelyk aan de teering gefturven, zandachtige nieren had gevonden ; zo dat, wanneer men dit ingewand hier en daar doorfneed, het fcheen als. of men nat zand fneed. de tegenovergeftelde gevoelens der ontleedkundige, over het aanweezen van deeze blaasjens in de nieren, hier verder te doorzoeken , fchijnt hier ter plaatfe niet te pas te komen; dewyl het genoeg is te weeten, dat de zanderige ftof in de nieren afgefcheiden word, en verzamelt kan worden, het zy zulks in de blaasjens, in de naauwe einden der flagaderen, of in de afzonderende buizen zelve, die het grootfte gedeelte van de tepelachtige zelfftandigheid der nieren uitmaaken , gefchied. want dat 'er zandjens aan deeze tepeltjens hangen, heeft men meer dan eens in de lyken gezien , en die lichaamtjens, die van veele ontleedkundige voor blaasjens worden gehouden, worden voornamentlyk in het uitwendige gedeelte der nieren, dat gewoonlyk bastachtig word genoemd, gevonden, ik
Qqq 1 heb



S-HI5-
heb veele nierfteenen gezien , die een dun aanbangzeltjen hadden , terwyl het overige gedeelte een van de vorm vertoonde ; als of in de afzonderende buizen, bellmiaanfche genoemt, de eerfte te zamengroeijing, een voetje vertoonende, haar begin had genomen , welkers uiterfte , buiten zodanige buis-uitfteekende, door de geduurig zich daar op nieuw aanhegtendefteenftof, een ronde vorm had verkreegen. ik bewaar noch zodanige nierfteen, die een klein vlesje, met haar hals verbeeld, en door haare langs alle kanten zeer gladde en blinkende oppervlakte in de winkels zo genoemde bezoar fteenen nabootst, ik heb een en dezelfde mensch verfcheide fteenen zien loozen, naar een allermoeilykfte graveelpyn geleeden te hebben, die alle glad en blinkende waren, maar van onderfcheide maakzel en grootte.
In 't voorige Hoofddeel is gezegd geweest , dat in de gezonde pis, in een zuiver vat bewaart, de zandjens wel te zamen groeijen, maar zich nimmer tot een fteen van eenige grootte vereenigen : fomtijds vereenigen zich eenige kleine zandjens met elkander, maar niet zeer vast; en houden overal op den bodem en aan de wanden van het vat vast:' want als dan fchynen zy maar met die kracht vereenigt te worden , met welke de eerfte beginzelen der fteen, door de pis heen verfpreid, tot elkander naderen, maar wanneer 'er tevens een drukking by komt, vereenigen zich gemakkelyker veele zandjens met elkander, en derzelver hegting word vaster; en dus zullen zy als gekneed kunnen worden, en een vorm verkrygen. want de nier-flagader is groot, klopt hevig, en verdeelt terftond haare takken door de geheele zelfftandigheid van de nier heen. nochte zy is zeer verre van het hartaf geleegen, waar door de nabuurige door de uitzetting der flagaders zelve, gedrukt worden, buiten die geduurige overhandfche drukking, zoude men te naauwer nood kunnen begrypen, hoe 'er fomtyds zo gladde en effe nierfteen uitgeloost zouden worden, die drukkende kracht zal toenemen ;
wan?
DE STEEN.



DE STEEN.
493
wanneer de fteen die in de nieren zit grooter is. maar hoe wel de ftof der fteen zich aan alle onontbindbaar lichaam kan hegten, nochtans heeft het uit het in 't voorgaande gezegde Hoofddeel gebleeken, dat de eerfte beginzelen der fteen zich het gemakkelykst van al aan de reeds gevormde fteen hegten ; die als dan vry fehielyk in grootte toeneemt, ik heb een^man gezien , die alle maanden dertig, ja fomtyds meer fteenen uitloosden , van onderfcheide grootte, onder welke ik 'er gezien heb zo groot als een kleine boon. hy gevoelde het nederdalen van de fteen uit de nieren, maar zonder groote last. hy waarfchouwde my,aanwee» zende zynde, dat hy fteenen zoude uitloozen, zo ik maar een kwartier wilde wagten. hy volbragtzyn belofte, en heeft in myne tegenwoordigheid vier fteenen geloost, die de grootte van een erwt hadden; en offchoon 'er één byna een minuut in de fchaft bleef zitten, gaf hy geen 't minfte teken van pyn, en zette de uitloozing der fteen met de vingers voort, hy was byna zestig jaaren oud , en had byna geduurende zyn geheele leeven geen behoorlyke voedingswyze onderhouden , en dronk zeer veel fterke drank, ik heb hem vermaant foberlyk te leeven, en allengskens de hoeveelheid der fterke dranken, waar van hy een mis« bruik maakte, te verminderen : maar hy lagte met deeze vermaning, en antwoorde my, dat hy volgens gewoonte wilde leven, nochtans wel weetende dat hy de fteen ftof in de nieren droeg, maar zo weinig last daar van hebbende, dat hy niet geloofde het der moeite waardig te zyn , daarom van levenswyze te veranderen.
De vermaarde ontleedkundige Bertin (j) heeft de nieren en derzelver maakzel zeer naauwkeurig befchreeven, welke hyook
met
<0 Academ» des Scienc. fan 1744» Mem. pag, iiö» &Mv.
Qqq 3



494
DE STEEN.
S-I4I5-
met zeer fraaije -plaaten heeft opgeheldert; hy heeft zeer wel aangetekent, dat de groote takken van de nier-flagader zodanig door de zelfftandigheid der nieren heen verfpreid worden , dat de klopping der flagaders de pisleiders zagtjens kan flaan, en de uitgang van de dingen voortgezet worden, die in de vaten zouden beginnen aan een te groeijen, en vast te zitten, maar in het bekken heeft hy waargenomen, dat door een tweevouwdige agtervolging van flagaders wierd getikt, en het graveelzand aldus in de pisleider kan gedreven worden, zo 'er iets aan de wanden van het bekken begint vast te zitten, aangezien dezelfde agtervolging van flagaders in de pisleiders voortduurt, zal de uitwerking dezelfde zyn. maar zo het beletzei op deèze plaatfen vast zittende, door deeze tikken der flagaders niet kan voortgedreven worden, zal het meer en meer opeen gedrongen en verdikt worden, welk fluk, aldaar vast zittende, grooter geworden zynde, zal de zo gevoelige oppervlakte der pisleiders door de kloppende flagaders tegen de harde fteen gedrukt worden ; waar uit de pyn ontftaat, vooral zo de fteen een ruuwe oppervlakte heeft, waar uit het graveel, colyk, en andere kwaaien , door de uitmuntende Schryver zyn afgeleid ; welke kwaaien volgen moeten, zo de fteen, het zy door haare grootte, deeze deelen uitfpant, of door de ruuwheid van haare oppervlakte kwetst.
In een regt opgaand mensch helt de weg van de pis, in de nieren afgezondert, langs de pisleiders na de blaas nederwaarts: ja als dan ook kunnen het graveel zand, en de kleine fteentjens door haare eige zwaarte geholpen, gemakkelyk nederdalen, zo zy kleinder zyn dan de holligheid des pisleiders, maar wanneer een mensch legd, heeft zulks geen plaats ; waar door de afgezonderde pis langer zal onder wegen blyven , en de eerfte beginzelen der fteen in de pis zullen zich kunnen afzonderen, wanneer zy noch in het bekken, of de buizen van het nierbekken,
die



DE STEEN.
495
die de niertepels ontfangen, zit. ik heb eenman gezien, by welke men nimmer eenig agterdenken op de fteen had gehad, die tien weeken lang door het breeken van de dye enbewogen in het bedde hadde geleegen. weinige weeken , naar dat hy geneezen was, heeft hy het zogenoemde graveel-colyk gekreegen , en heeft, naar zware pynen doorgeftaan te hebben , een vry ruuwe fteen geloost, en is naderhand aan diergelyke kwaal onderhevig geweest, om dezelfde oorzaak zyn de voeteuvelige zo menigmaal met de fteen gekweld; het geene Sydenham in zich zelve, en veele andere heeft waargenomen; gelyk in 't Hoofddeel van het voeteuvel is gezegd geweest, waarom hy gewaarfchouwt heeft, in de plaats van 'savonds te eetem, veel dun bier te drinken , op dat, de afzondering van de dunne pis vermeerderd zynde, de nieren en pisleiders als afgeveegt zouden worden.
Alle Geneesheeren komen overeen, dat het lang te bedde leggen, eene gefteldheid tot fteenachtige te zamengroeijingen aanbrengt, of dezelve vermeerdert, zo zy reeds plaats heeft, zy hebben uit het denkbeeld der ouden de reede gegeven , dat de nieren door het lang leeven te zeer verwarmt wierden , waar door het flymachtige of vetachtige , in de nieren of het bekken zittende, tot een fteenachtige hardheid uitgekookt wierd; waarom de Geneesheeren de menfchen ook waarfchouwden, voornamentlyk die zy geloofden een gefteltenis tot de fteen te hebben, niet lang met de rug na het vuur gekeerd te zitten ; het geene In de gasteryën fomtijds gebeurt, edoch in het vorige Hoofddeel is beweezen geweest, dat de oorfprong der fteen niet aan de flym, door de hitte uitgekookt, kan geweeten worden, de zeer vermaarde Hales (t) heeft veel beter uitgelegt, waarom het langduurig leggen het voortbrengen van de fteen in de nieren begunftigt. wanneer wy regtlynig in 't bedde leggen , kan het
ne-
03 Hsemaftaticks on the animal Calculus Exper. IX. paf.aa&-"



496 DE STEEN. $. i4r^..
nederdalen van de pis uit de nierein in de blaas niet' door de werking van de zwaarte geholpen worden, wanneer een mensch op de rechter of linker zyde legd, legd de nier van de zelfde zyde lager als de blaas, zo hy op de rug legd, leggen beide de nieren lager; of worden ten minfte van de regtlynige oppervlakte niet meer opgeheven dan de blaas ; waar door de pis zich lichtelyk in het bekken zal vergaderen, en de eerfte beginzelen van de fteen zich van de pis afzonderen kunnen, gelyk ook in de pis-leiders, aangezien nochtans de pis in zodanige legging in de pisblaas komt, moet de uitdryvende kracht der nieren, of de voortdryvende kracht der pisleiders, de poging der zwaarte overwinnen , wanneer de blaas hoger legd dan de nieren; maar ook moet 2y de blaas, altyd te zamen getrokken wanneer zy ledig is-, uitfpannen, en de deelen die de blaas omringen , verwyderen: waar uit volgd, dat, wanneer de blaas reeds vol is, deeze zelfde pis, in het bekken en de pisleiders vergadert, door een vry aanmerklyke kracht tegen de openingen der vaten , die de pis nitloozen, terugmoet gedreven worden, aldus word dierhalve de voortgang van de pis in de blaas vertraagt, en 'er word gelegenheid geboren voor het te zamengroeijen der zandjens , niet alleen in het bekken, maar ook in de belliniaanfche buizen ; en daarom heeft hy in de lyken in deeze zo menigmaal graveelzand gevonden, waarom het fchijnt, als of de rechte houding van het lichaam onder de oorzaken kan getelt worden , waarom de uitloozing der pis grooter is by een waakend , als by een flaapend mensch. daar uit befluit Hales , dat het nuttig zoude zyn , zo den mensch niet lynregt te bedde lag ; maar met het hoofd en de romp meer verheven ; gelyk de Soldaten gewoon zyn te leggen, wanneer zy op de vvagt zyn. waar uit de nuttigheid blykt, van niet altyd op de zelfde zyde te leggen; op dat de zelfde nier niet geduurig lager legd, terwyl uit de andere, als dan hoger gelegen, de pis onverhindert in de blaas komt.
Mees-



DE STEEN.
Meestentijds zijn ffoapende menfchen gewoon zich eenige maaien in het bedde om te keeren: 'er zyn 'er nochtans fommige, die door een diepe flaap overvallen, van legging niet veranderen : edoch dit gebeurt meer by de kinderen als by volwasfene. maar ook leeren ons de waarnemingen , dat de kinderen meer aan de fteen onderhevig zyn als volwasfene ; en daarom zyn 'er meer van dezelve , die de fteenfnyding moeten ondergaan, daar en boven flaapen de kindertjens langer, zy kunnen, door de windzels geknelt, de legging van bet lichaam niet veranderen; men laat hun langen tyd regtlynig, of op een van beide de zyden, in de wieg leggen, de arme vrouwen maaken haare ellendige kinderen door het gebruik van opiaaten geduurig in flaap, op dat zy zelve haaren daaglykfehen arbeid kunnen waarnemen, en 'snagts gerust flaapen. maar ook getuigen alle fteenfnyders, dat zy meer kinderen van gemeene dan ryke lieden, van de fteen fnyden ; om dat men namentlyk voor de kindeien der ryken meer zorg draagt.
Uit dit alles blykt, dat men de waarfchouwingen van de zeer vermaarde Hales, over de legging in bet flaapen, niet moet veragten, voor zo verre zyde voorzorg tegen het vormen der fteen aangaat, de lynregte legging fchynt ook daarom te kunnen nadeelig zyn, dat het geheele gewigt der buik ingewanden , door drukking op de nieren werkt ; maar deeze drukking der nieren da af- en uitzondering der pis te kunnen verhinderen, fchijnt geen twijffel te lyden. zeer vette menfchen zyn zeer dikwils aar, de fteen in de nieren onderhevig: want de nieren leggen bydee* ze als onder een groote menigte vet begraven; gelyk men daaglyksch in geflachfe vetgemeste beesten ziet. by deeze worden de vaten uit de nieren voortfpruitende en uit het bekken, langs alle kanten vau overvloedig vet omringd, wanneer de lyfmoeder in zwangere vrouwen opklimmende de darmen na boven opheft,
Vyfde Deel. Rrr en



49g DE STEEN. $.1415.
en dezelve agterwaards en zydelings uit -de weg ruimt, zal zy de nieren, bet bekken , en de pisleiders kunnen verhinderen , dat zy haare werkingen niet behoorlyk kunnen verrichten, men heeft niet zelden waargenomen , dat de vrouwen naar de eerfte verlosfing aan het graveel onderhevig zyn geweest, daar zy van te voren niet meede gekweld waren; voornamentlyk, zo een tweeling de lyfmoeder zeer fterk had uitgefpannen, Pifo heeft aangetekent (u): van hondert vrouwen die het graveel hebben , hebben tachtig en meer, pyn in de linker nier, zvaar van de ondervinding getuige zy. en hy heeft gelooft dat zulks wel uitdien hoofde gefchiede, dat de-milt de bloedwaterige droesfem van het zwartgallige bloed eerder in de linker als in de rechter nier ontlaste, om de nabyheid namentlyk. want ten tyde wanneer Pifo fchreef, waren de Geneesheeren algemeen van gevoelen, dat de milt de bewaarplaats was van de zwarte gal en derzelver fchuilhoek. zoude het mooglyk de gewoonte van de meefte menfchen zyn,' eerder op de linker dan op de rechter zyde te leggen? de zeer vermaarde Hofman , heeft, gelyk %. 997. is gezegd geweest, gelooft, dat de linker nier dikwerviger van het graveel wierd aangetast, om dat de buiging van de kronkeldarm zeer naby dezelve legd, welke dikwerf door winden en door de drek is opgezet, en dus de nabuurige nier drukt, waarom ook zagte klyfteeren zo'zeer in het graveel worden aangepreezen , waardoor de uitleiding der harde drek en winden voortgezet word , en dus de nabuurige nieren van de drukking verlost, het is bekend, dat de kronkeldarm in de rechter zyde maar zagtjens word gebogen, maar in de linker zyde een halve maanswyze buiging heeft, die oorzaak der vertraging is. het is wel waar dat men in de tafels van Euftachius (w), de vyfde figuur, een foortgelyke
hal-
Cu) De Morb. a colluvie ferofa ortis Seft. IV. Cap. II. pag. a, (v; Tab. XI.



$. 14T 5- i4IfJ* DE S ï E E Na 499
halve maanswyze buiging alleenlyk in de rechter zyde ziet; en' hec is bekend, dat.Euftac/nus gewoon is geweest, in zyne tafels de gewoone legging en het maakzel van de lichaams deelen aan te wyzen, en 'er tevens andere figuuren byvoegde , welke de ve.fcheidentheden, by hem waargenomen,, hoewel zeldzaam, vertoonden.
i+itii \*C7elkc aldiiar, langzamerhand aangroeiW jende, de nier verftopt, deszelfs vleesch ver ftikt; verteert onder de gedaante van gruis , etter, kliertjefis, vellen, uitjaagt, en eindelyk geheel bederft, bloederige, etterachtige, ftinkende pisloozinizm verwekt ; ja zelfs menigmaal naar de ontfteeking een verzweering van de nabuurige deelen, veroorzaakt.
Zo lang de fleen, in de nier te zamen gegroeit, niet groot nochte ruuw van oppervlakte is- of fcherpe hoeken heeft verkrecgen, waar door de zelfftandigheid der nieren gekwetst, en gekweld kan worden, kan zy daar ter plaatfe, langen tyd zonder zeer lastig te vallen , blyven zitten, waarom men zo menigmaal naar de dood fteenen in de nieren heeft gevonden , op welke men geduurende de gantfche leeftyd , geen agterdenken had gehad, maar wanneer de fteen aldaar zit', Wérkt dezelfde oorzaak , waar uit zy haare oorfprong heeft genomen, geftadig voort, en kan zy altyd in grootte toeneemen, en de oppervlakte die van te voren glad was, doordien op nieuw de eerfte beginzelen van de fteen , die in de pis aanweezende zyn , dezelve toegevoegd worden , ruuw worden, en van rond in hoekig veranderen; waar door de zelf-
Rrr 2 fhu-



509
D E
STEE N.
§.14.16.
Handigheid van de nier gefloten , gedrukt, verfïopt, verfcheurt, ontftoken , verzworen , vernielt zal kunnen worden ; gelyk het lichtelyk is te zien. indien een fplinter in de vinger, een woedende ontfteeking kan veroorzaken , waar op de verzweering volgd, door welke, de zweer naderhand verbroken zynde, de fplinter te gelyk met de etter uitgedreven word, begrypt men lichtelyk, dat het zelfde volgd , wanneer de zelfftandigheid van de nier door de fcherpe fteekende fteen geduurig word gekweld, maar alle deeze kwaaien zullen nootwendig moeten toenemen, wanneer de dusdaniger wyze aangetastte nier door de lichaams beweeging , het fchokken van een wagen, het niefen, het hoesten, gefchud word, en tegen de fcherpe fteen gewreeven.
Het is dierhalve niet te verwonderen , dat de zelfftandigheid van de nier zodanig verteert word, de brokken geronne bloed, door de verzweering, de vaten gekwetst zynde, uitgaan, een gedeelte van de zelfftandigheid der nier, het zy door de etter afgefcheiden , of door de kwetzende fteen afgefchraapt, met de pis, onder de gedaante van kliertjens, of vellen, word uitgedreeven: want dat de zelfftandigheid van de nier, wanneer zy van de fteen gekwetst word, wonderbaarlyk kan ontaarten, zal naderhand blyken. daar en boven bekleed het celachtig weefzel, gelyk bekend is, alle de vaten, wikkelt zich tusfchen de tusfchenwydtens van deeze tegen elkander aan leggende, en word door de ontflane verzweering van de overige deelen afgefcheiden , en de zweer verbroken zynde, kómt het als puistjens te gelyk met de etter te voorfchyn ; fomtyds komen aldus geheele vliezen voor den dag , wanneer de Heelmeefter de zweeren in de uitwendige deelen van het lichaam zittende, doorfnyden. het is wel waar dat het celachtig weefzel, dat in de zelfftandigheid der nieren zit, tenger is : maar in de befchryving van de ontfteeking heeft gebleken , dat
de



S-I4IÖ.
DE STEEN.
de zelve haare voornaamfte zitplaats heefc in de celachtige rok , welke als dan wonderlyk kan opzwellen en dikker worden, verheft zich niet fomtijds een zeer groote dikte op de rug van de hand, alwaar de celachtige rok dunner is, wanneer dezelve word ontdoken, waarin zich door de daar op volgende verzweering een vry groote menigte etters vergadert? waaruit de reede blykt, waarom in de verzweering der nieren fomtijds te gelijk met de pis, vellen te voorfchijn komen.
Maar Hippocrates heeft reeds aangetekend ("ziet §. jooi^), dat wanneer de nieren verzworen zyn, dikkere deeltjens met de pis uitgeloost worden ; welke meer vliezig zyn , die hy <t»?kix r/jixfci genoemt heeft, en gewaarfchouwt heeft uit de nieren te komen; welke fchynen deelen te zyn van de half heetvuurige zelfftandigheid der nieren, ook 'kunnen diergelyke deelen afgefchaaft worden door een ruuwe fteen : Galenus (x) fchrijft het volgende : maar de allerzekerfte gisftng dat de nieren zweeren , is , zo met de pis tevens eenige kleine kliertjens uitgeloost worden, deelen van de zelfftandigheid der nieren, door de hevige knaging van de zweer afgefcheurt. nochte'er zonderen zich alleenlyk zodanige kleine kliertjens af; maar fomtijds vry grooter. dus is §. jios. gezegd geweest, dat 'er fomtijds Hukken van de nieren, van de grootte van een duim , langs de fchaft met de grootfle pyn en kwelling zyn uitgeloost geweest, ter zeiver plaatfe (ziet 3. rioa j) kan men waarnemingen leezen, welke ons leeren, dat zich in de nieren veertien ponden etter vergadert hebben gehad, waar uit blijkt, dat zo groote menigte etters de geheele zelfftandigheid van de nier zodanig heeft kunnen verteeren , dat het uitwendige vlies alleen maar overig was; maar veel dikker geworden, heeft hetzo groote menigte etters, zonder te breeken, kunnen bevatten. Euflachius heeft de nieren brosch, verrot gevonden (y)z
al-
60 De locisaffeétts Lib. VI.Cap.III. Charter. Tom.VILp.510. O) Opusc. Anatom. de renib. pag. 120.
Rrr 3
5°i



alwaar ook verfcheide andere fraaije waarnemingen worden gevonden, die het reeds gezegde bevestigen.
'Er fchijnt noch een andere reede te zyn, waarom zich in de aandoening der nieren , eerder als in die van andere ingewanden dusdanige kliertjens afzonderen, de zeer vermaarde Haller heel t aangetekend(s), "dat de nieren tepels hebben, maar zonder vast getal, zodat men dertien en meer tepels, enkelvoudige, drie en vier dubbele forntyds heeft gezien, maar die tepels, fchynui in de onvolwasfe vrugt zodanig te zyn onderfcheiden, dat de nier uit zo veele niertjens beftaat, als 'er tepels zyn : die niertjens zyn nochtans van de zelfde toeftel voorzien , die men in de'nieren van volwasfene menfchen vind. want iéder van deeze heeft zyne bastachtige zelfftandigheid, uit flangswyze vaten gevormt, heeft zyn eigen zamenftel van rechte pisvoerende vaten, by een volwasfen mensch brengt het celachtig weefzel, deeze tepeltjens , van te voren vaneen gefcheiden , tot elkander, en vereenigt dezelve tot een nier; welke nochtans tot de vorige ftaat, welke zy in de vrugt hadden, byna wederom keerd, zo het celachtig weefzel, dat dezelve vereenigt had , door het infpuiten van water op nieuw ontfpannen word. waarom, wanneer de zelfftandigheid van de nier, door de vergaderde etter, of de in het bekken wederhouden pis , door wat oorzaak zulks ook gefchiede, doorweekt word , zal 'er zodanige affcheiding der deelen van elkander kunnen volgen, hier by komt, dat de uiteindens der repels boven de overige zelfftandigheid van de nier uitfteeken, en in de takken van het bekken blyven vasthangen, en daar door ligtelyk van de ruuwe fteen gekwetstenafgefchaafc worden.
Edoch de fteenen die in de nieren te zamen gegroeit zyn , zyn tbmtyds zo menigvuldig, dat zy door haare drukking de zelfftandigheid der nieren verflikken en bederven, fomtijds doet
een
(O Prirn', Lin. Phyfiolog. §. 753. pag. 494. .
DE STEEN.



$.i4i<J.
een enkele, maar grooter fteen de zelfde uitwerking, in het lyk van een veertigjarige vróuw, in tegenwoordigheid van uitmuntende en zeer ervaren Heel meekers ontleed, heeft Ruyscb (a) een zeer groote fteen in de linker nier gevonden, gedeeltelyk in de nier zelve , gedeeltelyk in deszelfs bekken zittende , die in grootte en maak zei duidelyk een zeer groote wortel van gember vertoonde: hy heeft deeze fteen in drie figuuren uitgedrukt; zo als zy zich namentlyk in de doormidden gefneeden nier vertoonde, als ook een gedeelte, dat het bekken bezette, en ten Iaatfte de geheele fteen uit de nier en uit het bekken gehaald, op dat derzelver geheele zammftel zich voor het oog zoude vertoonen. maar 'ook (ó) heeft hy een vry groote fteen in het bekken van de linker nier gevonden , iii het lyk van een drie jarig kindje, dat reeds meer dan vyftig fteenen uitgeloost had , waar van veele de grootte van een kleine erwt hadden, men leest in de geneeskundige befchryving verfcheide foortgelyke gevallen : deeze zyn genoegzaam om alle die kwalen te bewyzen, die men van de fteen in de nieren te vreezen heeft.
Maar fomtijds vernielen de fteenen der nieren niet alleen derzelver zelfftandigheid , maar ook de plaatfen naby de nieren gelegen, worden van dezelve, het zy door drukking, of door haare ruuwheid , (vooral zo de zelfftaddigheid van de nier op eenige plaats reeds vernielt is) gekweld en ontftoken; en fomtijds komt de etter door de daar op volgende verzweering , na bulten uit, en dikwerf ontaarten deeze kwaaien in pypachtige zweeren der lendenen, uit welke fomtijds fteenen van onderfcheide grootte zyn voor den dag gekomen, men zie hier na, het geene §. loor. van de verzweering der nieren is gezegd.
Men
Ca) Obfervat. Anatom. Chirurg. Obferv. 56. pag. 53; . Qj Ibid. pag. 53.
DE STEEN.
503



5°4
DE STEEN.
5.1416", 1417.
Men leest by Tulp dusdanig aanmerklyk geval (c), van een Rechtsgeleerde, die van een vader, met de Heen behebt, geboren, reeds van kindsbeen af, aan dezelfde kwaal onderhevig is geweest, by deeze man is de fteen langs de lendenen uitgedreven geweest ; maar zy liet een eeltachtige zweer agter; uit welke met de pis geduurig etter drupte, 'men heeft onderfcheide middelen beproeft, en onder andere heeft hy het fpavvater en het water van Aken gebruikt; maar zonder eenige uitwerking, ja zelfs is hy , de uitgang langs de lendenen gefloten zynde , en een allervuiljle etter na heneden gedreven zynde, eindelyk in een allerfcherpfle koorts vervallen, 'waar door hy op een ellendige wyze is gefturven. waar uit tevens blijkt, dat het gevaarlyk is, zodanige pypachtige zweer te geneezen , ten zy men eerst overtuigt is, dat de pis en de etter onverhindert in de blaas nederdaalt, en uit het lichaam gejaagt word ; het geene men weet, indien langs de opening van zodanige pyp niets meer te voorfchyn komt, en 'er evenwel geen koorts, of eenig ander kwaad toeval op volgd.
(j. 14.17. T^e zelfde door allerlei oorzaak uit dc J-^ plaats van zyn oorfprong ('1415'.) in het bekken, en daar uit in de pisleider, de btiiging deezes, engtens , ingang in de blaas, afgeleid , onderfchept dikwils de pis, met een ontftoke pyn.
Van te voren is reeds gezegd geweest, dat de fpitfen van de tepels der nieren in vliesachtige buizen ontfangen worden, die als tregters de pis ontfangeu , die uit de afzonderende vaten druppen, welke lelliniaanfche buizen genoemt worden, en welkers uirerftens open in die nier tepels zitten, welke, het zy
af-
CO Lib. IV, Obferv. Medic. Cap. XXVIII. pag. 320.



§.r4t7. DE STEEN. 5o5
afzonderlyk, of verfcheide te zamen, door die vliesachtige buizen ontfangen worden, het ander einde van die buizen of vliesachtige tregters, leid de uit de tepels druppende pis in een zekere algemeene holligheid, die de naam van bekken heeft welke van gelyken vliesachtig is, zo als die tregters, welkers voortduuring zy is, en waar uit zy gevormt word, als in drie groote buizen vereenigt,. die uit het holle gedeelte van de nier uitgaan, en in een ftam te zamen lopen, welke naderhand een lange buis voortbrengt, die men pisleider noemt, en de pis na de blaas leid.
Waar uit die drie buizen, en de ftam, tot welke zy te zamen lopen, dat geene vormen , dat in een mensch het bekken word genoemt; waar aan de pisleider voortduurt, het bekken fteekt met het onderfte gedeelte buiten de holligheid van de nier terwyl het bovenfte als in de zelfftandigheid^ van de nier als ve'rborgen word., tevens is de legging van het bekken in een mensch zodanig, dat het de fterke kloppingen van de nier flagaders moet verdragen, waardoor het graveel-zand, dat in het bekken begint te blyven zitten, uit deszelfs plaats kan verdreven worden en de pis als afgefpoelt, en van daar in de pisleiders voortgedreven, daar uit fchijnt het te gebeuren , dat de fteenachtige te zamengroeijingen dikwerf min zyn in het nierbekken als zulks wel zonder deeze hulp zoude gefchieden.
De opmerking van dit maakzel , is oorzaak geweest, dat de zeer vermaarde Winslozv (d), tot gemakkelyker begrip', liever gehad heeft de pisleider in aanmerking te nemen, als of
00 Expofit. Anatom, Traité du bas ventre §. 421. pag. 552. Vyfde Deel. Sss



5co D E STEEN. &.m%
zy van onder afkomende, en opklimmende, in de nier kwam , in het onderfte gedeelte van de holligheid der nier, naby de nier reeds wyder geworden , en , eer dat zy by de holligheid van de nier komt, in takken verdeelt, die in de zelfstandigheid van de nieren onder verdeelt, verders die tregters vormen, die de tepels van de nieren ontfangen. de tafels van Euflacbius, met deeze befchryving vergeleken , zullen dezelve verder kunnen ophelderen, de pisleider, een voortduurende buis van het bekken, daald fchuins van beide de nieren dus nederwaarts, zeer fterk gebogen, tot aan de zydelingfche voorfle oppervlakte van het fchaambeen ; daar naar verbergt dezelve zich tusfchen de rechte darm en de pisblaas, waar zy zich inhegt tot omtrent twee vingeren breed van de hals der blaas; maar eer dat de opening van de pisleider zich in de holligheid van de blaas opent , loopt zy tot op eenige afftand tusfchen de rokken van de blaas, en dan leid zy langs een eironde opening, die naauwer is als de pisleider zelve, de pis in de blaas; op gelyke wyze byna , als de gemeene galleider tusfchen de bekleedzelen van de twaalfvinger darm loopt, eer dat zy in derzelver holte gaapt, de rand van de opening der pisleider, alwaar zy in de blaas doordringt, is redelyk tenger , en fchynt uit de inwendige rokken van de pisleider en de blaas vereenigt, te beftaan Ce).
De pisleiders zyn langwerpige buizen , van een evenredige dikte door haar geheele beloop heen, wanneer een mensch gezond is ; men vind dezelve gewoonlyk wyder by die geene , die dikwils nierfteenen geloost hebben ; men heeft dezelve naar het lang ophouden van de pis of dat de fteenen langen tyd in
de-
CO Expofit. Anatom. Traité du bas ventre §.460.467. pag. 558.



DE STEEN.
dezelve hadden gezeeten, fomtyds zeer uitgezet gevonden; gelyk zo aanftonds zal gezegd worden, edoch zyn zy veerkrachtig , en laten zich in de langte en breedte uitrekken , maar herftellen zich terftond wederom in haare voorige ftaat, ten zy dat zy door de langduurige uitrekking byna alle veerkracht verlooren hebben, de inwendige oppervlakte van deeze buizen is geelhaairig, en word van een flymachtig vogt bevogtigt; edoch zy heeft in de langte rimpels en plooijen , en veele foortgelyke dwars geleegen , maar die kleinder zyn, en de andere doorfnyden;
Indien dierhalve het zogenoemde graveel-zand, in de zelfftandigheid van de nier ontftaan, of omtrent de tepels der nieren zittende, of reeds tot grooter ftukken opeen gedrongen, door r deszelfs eigen zwaarte, hevige lichaams beweeghig, het te paard 'ryden, of op een wagen, of op eenige andere wyze, van plaats •verandert, zal het eerst in het bekken kunnen zitten blyven, om dat de pisleider veel naamver dan het bekken is, en de fteenen van de nieren aldaar dikwerf worden wederhouden , en in grootte toencemen, cn dus de zelfftandigheid der nier door de drukking veiftikken en vernielen, gelyk in 't vorige Hoofddeel is gezegd geweest.
Het verblyf der fteen in het bekken zal voor eerst -door het overvloedig vet dat de nieren in wind verlangt kunnen worden, edoch de ontleedkunde leerd ons , dat de holligheid der nier waar de vaten in en uit gaan, cn het onderfte gedeelte van het bekken ukfteekt, met overvloedig vet bedekt word, en van alle kanten ingewonden. Euftachius heeft dit vet fomtyds zodanig te zamen gegroeit en hard bevonden, dat het byna zo hard zvas als ten fteen, welk vet hy meer dan eens de nieren heeft zien ver floppen, en te zamen trekken, cn zeei- veel verminderen.
Dee-
00 Opitfc. Aiiatom. de Renum ftruftura Cap. XLV. pag. iao.
"Sss 2
5ö?



5o8 DE STEE N. J. 1417.
Deeze en andere foortgelyke oorzaken zullen de afleiding der fteen uit het bekken inde pisleider kunnen verhinderen; en.hoe de fteen door het verblijf op deeze plaats meer in grootte zal toenemen , zo veel te moeilyker zal de doorgang worden, en zal eindelyk geheel onmooglyk zyn. Tulp heeft in het lyk van een man in beide de nieren een fteen gezien (g) , zich met vier talken ah een kruis door de geheele zelfftandigheid van de nier heen verfpreidende, zo dat zy uit dezelve niet heeft kunnen genomen worden , ten zy gy by plukken deszelfs ingewand vaneen fcheurde. hy flelde deeze waarneming tegen die geene, die het fteenfnyden uit de nier aanraadden, wanneer de fteen in de nieren zo groot is geworden, dat 'er geen hoop is, dat zy door de pisleiders kan doorgaan; waar over naderhand zal gefproken worden, maar wanneer de fteenen uit het bekken in dé pisleider, die naauwer dan het bekken is, komen, zullen zy aldaar vooreerst blyven zitten, ten zy dezelve zo klein zyn , dat zy langs de holligheid van de pisleider gemakkelyk in de blaas kunnen nedervallen. op deeze plaats zitten zo menigmaal fteenen , die allengskens grooter geworden, het beginzel van de pisleider geheel verftoppen, zo dat'er geheel geen pis inde blaas uit de nier kan nederdalen ; het geene in beide de nieren plaats hebbende zal 'er een dodelyke pisopftopping volgen. Tulp heeft zodanig geval gezien (h) in het lyk van een veertigjarige weduwe die naar langduurige graveelpynen doorgeftaan te hebben , met braking, koorts, moeilyke pisloozing, en onderfchepping, eindelyk in een volftrekte opftopping der pis is vervallen; zo dat zy geduurende agttien dagen geen de minfte pis geloost heeft; waar uit zy, flaperig geworden, en terftond daarop de ftuipen gekregen hebbende, is gefturven. de linker nier wierd uitwendis blaauw en gezwollen gevonden : doorfneedenzynde, waszy
6 met
(e) Obfervat. Medic. Lib. H. Cap. XLIV. pag. 165. Ik» Ibid. Cap. XLV. pag. 167.



DE STEEN.
met veel water en fteentjens opgepropt; waar van de grootfte zich meteen fcherpe punt zo ver in het begin van de pisleider had gedrongen,. dat zy het zelve geheel toeïloot: maar de breedere voet van de fteen verhinderde de verdere doorgang, in de rechter nier vond men een breeder fteen, die als een dekzel het beginzel van de pisleider dekte , en aldus van gelyken alle nederdaling van de pis in de blaas verhinderde.
Voorzichtige Geneesheeren maaken zorgvuldig'onderfcheid in de pisopftopping, of het beletzei in de nieren of pisleiders, dan wel omtrent de hals der blaas zit, waar door de uitgang van de pis verhinderd word. zo de laatfte kwaal plaats heeft, kan men de bodem van de met pis vervulde en opgezette blaas boven de fchaambeenderen voelen , en dezelve door de blaaspeilder uitleiden : tevens gevoelen de zieken een zwaare fpanning en pyn omtrent de fchaamte en in de bilnaad, maar zo de blaas ledig is, en een opftopping der pis plaats heeft, als dan befluit men met zekerheid, dat de oorzaak van de kwaal hoger zit; namentlyk in de nieren of de pisleiders.
Naar dat de fteen uit de nieren in de pisleiders is nedergedaalt, moet zy noch een vry lange weg doortrekken, eer z$ in de blaas kan komen, want alhoewel de pisleiders inwendig met een gladde flym zyn bevochtigt , een langwerpige ronde vorm hebben, zich laten uitzetten, door haare veerkracht de vasthangende fteen drukken, en dus derzelver nederdaling bevorderen, neemt men eventwel menigmaal waar, dat de fteenen op deeze doortogt langen tijd werk hebben, en grooter worden, het is wel waar, dat de pisleiders door Vejalius en Euflachius uitgetekent worden, als zynde naauwlyks gebogen, en door de'geheele lengte heen van dezelfde wydte; maar Nukkius (z) nochtans , getuigt, wanneer hy het beloop der zenuw watervaten door de
in-
(0 Adenograph. Curiof. Cap. VII. pag. 76.
Sss 3
509



$ia D E STEEN.
ingewanden onderzogt , het volgende : omtrent de pisleiders , welke de Schryvers van de nieren af tot na de blaas , evenredig (maar oneige) uitgerekt afbeelden, heb ik dit waargenomen , ' en zo menigmaal opgemerkt flandvastig waar te zyn, dat zy nimmer, het zy by mannen , het zy by vrouwen, overal evenredig zyn, maar fomtyds op drie, of vier, en fomtyds vyf plaatfen\ naauwe'r gevonden worden , voornamentlyk omtrent derzelver uitgang in de blaas, hy heeft fommige zodanige vermaaningen der pisleiders in derzelver beloop in plaat uitgedrukt.
Van te voren is gezegd geweest, dat de inwendige oppervlakte van de pisleiders vol plooijen is; waar door de neder■daling van de fteen ook zal kunnen vertraagt worden, vooral zo Zy hoekig is., of een ruuwe oppervlakte heeft.
Maar behalve deeze is 'er noch een andere oorzaak , waarom het maakzel van de pisleiders zo menigmaal word verandert gevonden, ten minfte by die geene,, by welke een fteen in de nieren groeit, wanneer de fteen in de pisleider nederdaalt , en begint vast te blyven, worden de lyders een •zo veel fcherper pyn gewaar, hue de fteen hoekiger, of rauwer =is: waar uit bh kt, dat de inwendige oppervlakte van de pisleiders vry aandoenhk is, en zeer gekweld word doorliet doortrekken van de fteen, voornamentlyk, wanneer de fteen -voor de eerftemaai langs de pisleider nederdaalt : hierom is, alles gelyk .geftelt zynde, de eerlik aanval van het graveel gewoonlyk de hevigfte. ik heb kieken , die reeds meermalen fteenen ,geloost hadden „ aan de 'Geneesheer en aanweezende zien voorzeggen , dat de fteen , waHte langs de pisleider i<a bfeneeden daalde., ruuw en hoekig zoude zvn, om dat zy heviger pyn gevoelden, de pyn doemk: pisleider word .dierhalve toegetrokken, en vernaattwt kaare holligheid , en verhinderd aldus het nederdaakn van de fteen : daar door word een aanval



DE STEEN.
511
val van liet graveel, van zo veele verontrustingen verzeld , zo dezelve zeer pynlyk is; gelyk de flaapluosheid, koortfen, krakingen enz.; zo een druppeltje azyn in het oog lpringcnde, de allergevoeligfte inwendige oppervlakte van het ooglid prikkelt , of een ruuw zandje tusfchen het ooglid en de oogbol zit, worden de oogleden zo hevig te zamen getrokken , dat zy door geen kracht vaneen kunnen gebragt 'worden, in het Hoofddeel van de opruspingen en winden is gezegd geweest, met hoe groote kracht de darmen te zamen worden getrokken, wanneer zy door iet dat fcherp is zeer geprikkeft worden, ja de toevallen, die door de ruuwe fteen, welke door de pisleiders word bewogen, verwekt worden, zyn zo gelyk aan de darmpynen, door een hevige ontfteking of iet fcherp prikkelend ontftaan, dat de Geneesheeren de ziekte, die door de beweeging der fteen ontflaat, graveel colyk hebben genoemt. maar ook is 'er in het Hoofddeel van de ontfteeking der darmen gewaarfchouwt geweest, dat deeze ziekte, vooral in haar begin, niet altyd zeer gemakkelyk van de ontfteeking der nieren kan onderfcheiden worden : intusfehen is 'er tevens aangetekend geweest, dat de zieke geen gevaar heeft, offchoon men in de kennis dwaalt, dewyl beide de ziektens een en dezelfde geneeswyze vereisfehen, gelyk naderhand zal blyken, wanneer over de fteen in de nieren zal gehandeld worden.
Dit heeft van Helmont zeer wel aangetekent (k~), en heeft daarom de pis-afdryvende middelen , vooral zo zy fcherp zyn , veroordeelt, niettemin, omdat, wanneer de fteen doorgaat, de pisleider, door de pyn toegetrokken, meestentyds omkrult, moet men de pisdryvende middelen in de aanval met voorzichtigheid toedienen; men moet namentlyk middelen toedienen die de pyn en de omkrulling, daar uit ontftaan, bedxvingen. door 't verzuim of onkunde van dewelke het fomtyds gebeurt is , dat de fteenen half
we-
Qj de Lithiafi Cap, V. §. 16, pag. 686.



5i»
DE STEEN.
wegen zyn blyven fteeken , en de lyder met een ellendig kermen eedood heeft enz.: want nochte men moet denken, dat de buis van de pisleider een onevenredige te samentrekking beeft, dat de fteen, die langs de 'pisleider in de eerfte fchok is nedergedaald , eindelyk door de naauw ft e van de doorgang gedrukt, vast blyft hangen ; maar de agtervolgende drukkingen zyn ziekelyke omhullingen, en kramptrekkingen door de pyn veroorzaakt, het zelfde bevestigt hy elders (Ij '• die overmatige pyn van ontfteking der nieren ontftaat dierhalve van de te zamentrekking: maar word niet door de doorgarii van een ftuk of van het zand veroorzaakt, want fomtyds doet een groote fteen naderhand minder pyn, die eerst, noch zeer klein zynde, ten uiterfte pynlyk was.
In de befchryving van de ontfteeking der nieren , is §. 094. met verfcheide "waarnemingen beweezen geweest, dat een langduurige krampachtige te zamentrekking te recht onder de oorzaaken van het graveel opgetelt word. aldaar is aangetekent geweest, dat fomtijds menichen, by welke voor de eerfte maal de fteen langs de pisleider in de blaas nederdaalde, een opftopping van pis ffadden. edoch de fteen die naar eenige dagen met de pis wierd uitgedreven, was wel ruuw., maar nochtans zo kkin, dat het naauwlyks geloofbaar fcheen, dat zy de holligheid van de pisleider had kunnen verftoppcn ; nochte'er had eenig agterdenken plaats, dat de andere nier immer van diergelyke kwaal was aangetast geweest, dit wierd voornamentlyk bevestigt door het, wonderlyk geval van een kraamvrouw , die. de elfde dag naar de verlosfing aan een opftopping der pis is gefturven; de blaas nochtans ledig blyvende. naar haar overlyden heeft men in de 'ingewanden niets tegennatuurlyks gevonden , behalve een ontfteeking van beide de nieren, maar zonder zwelling, men vond in de linker nier een ruuwe fteen, van de grootte van een erwt, die zekerlyk de opftopping der pis niet heeft kunnen veroorza-
ken,
(O de Lithiafi Cap. VI. §. üf. pag. 690.



$.1417- DE STEEN. $J3
ken, door de wegen te verftoppen , maar dezelve eerder door een krampachtige te zamentrekking heeft gefloten.
Maar de voortgang der fteen door de pisleiders, zal hetmeest van al verhindert worden omtrent die plaats, alwaar de openingen van de pisleiders in de blaas gaan; want daar ter plaatfe lopen de pisleiders tot op eenige afftand tusfchen de vliezen van de pisblaas, en derzelver laatfte openingen worden naauwer. Gdknus heeft dit fraai aangetekent (in), en heeft het by de inplanting van de galleider vergeleken, edoch hy heeft gewaarfchouwt darde pisleiders als een zeker vlies de blaas volgen, dar door de nederdalende pis omgekeerd word , en geopent., maar al de overige tyd toevalt en te famen word getrokken; en voor de opening zo vast een dekfel word , dat niet alleen alle wederkeering voor de vochten , maar ook voor de winden ten eenemaal is verhindert, hier uit fchynt Galenus daar ter plaatfe agterdenken op het maakzel van de kleppen te hebben, edoch hy wierd in dit gevoelen bevestigt, wanneer hy zag, dat de opgeblaaze blaas de hagt niet uitliet langs de afgefneede pisleiders, ten minfte blykt daar uit, dat dat gedeelte van de pisleiders, dat tusfchen de vliezen van de blaas heen loopt , zodanig van het Vocht, dat de blaas uitzet, gedrukt word, dat de pis uit de holligheid van de blaas niet wederom in de pisleiders kan keeren : en de Ontleedkundige komen genoegzaam hierin overeen, dat de openingen van de pisleiders in de blaas naauwer zyn, als de holligheid van de pisleiders in haar overige beloop zyn; waar uit men te recht befluit, dat de fteen uit de nier nederdalende moeilyker door deeze plaats doorgaat, en dus vertraging ondergaan moet. de Ontleedkunde heeft ons geleerd, dat men dikwils fteenen heefc gevonden, die door een langdurig blyven zitten tot een zeergroot
lic-
r» De ufu part. Lib. V. Cap. 13. Charter. Tom. IV. pag. 410. Vyfde Deel. Ttt



514 DE STEEN. 5.1417..
lichaam waren■ uitgegroeit, gelyk §. 1414. is gezegd geweest, fomtyds fteeken zodanige fteenen met het eene einde in de holte van de blaas, terwyl het overige gedeelte met de vliezen van de blaas, en de verwyde pisleider, gedekt word ; waar over naderhand nog zal gefproken worden, wanneer over he-t fnyden van de blaasfteen zal worden gehandelt. hier by komt, dat het bewysbaar fchynt, dat de pisleiders op deeze plaats, even eens als in haar overige beloop , door de rnuwe fteen gekweld word, en daar door te famen kan worden getrokken; het geene de moeilykheid der doorgang zal vermeerderen.
Wanneer de fteen op deeze plaats zit, zo zy de doorgang der pis die geduurig van de nieren nedervalt, geheel verhindert, zullen de pisleiders allengskens opgevult worden, gelyk ook het bekken, maar aangezien in de waterweegkunde beweezen word , dat de bodem en de wanden van een vat, als ook het dekzel, door de deeltjens van het vocht dat dezelve onmiddelyk aanraakt, gedrukt worden , deeze drukking aangroeit na mate de hoogte van het vocht '(»)» en het van déeze hoogte afhangt, niet van de menigte van het vocht, blykt het, dat de fteen in deeze legging ten fterkfte word gedrukt, en eindelyk dikwils uit deeze naauwigheden in de holligheid van de blaas, niet zonder zwaare •voorafgaande pyn, word doorgeparst, aangezien de drukking van het opleggende vocht zo veel fterker is, hoe de fteen lager in de pisleider zit. maar dewyl de wanden van het vat dat het vocht inhoud , met gelyke kracht als de bodem gedrukt word, blykt de reede , waarom de buigzame wanden van de pisleiders in zodanig geval zo zeer worden uitgezet; ja zelfs ook denieren die als het dekzel van het vat moeten aangemerkt worden.
Ruysch heeft in het lyk van een Heelmeester, die langen tyd met het graveel gekweld was geweest, en die veele fteenen '
(») s'Gravefande Elem. Phyfic. Math. Lib. lil. Cap. 3. pag 406



5.1417.
DE STEEN.
öen had uitgeloost, en eindelyk aan een opftopping van de pis was gefturven , een fleen in de linker pisleider gevonden, van grootte en maakzel na een olyf gelykende, die alle doorgang voor de pis had verhindert (0). een gedeelte van deeze pisleider was door het doorgaan van de fteenen, boven de fteen zeer uitgezet , maar had onder dezelve de behoorlyke ruimte, maar was rooder dan zy moest zyn, door de ontfteeking veroorzaakt, hy heeft de nier van de zelfde zyde van een wanftaltige grootte, gelyk ook het grootfte gedeelte van de pisleider , met een waterig vocht bezet gevonden; van welk vocht de zieke zeer dikzvils de bcweeging heeft gevoeld, als hy zich bewoog. Ruysch heeft de uitzetting van de pisleider wel aan de dikwervige doortogt van de fteenen toegefchreven , maar ter deezer oorzaake zoude de geheele langte van de pisleider hebben moeten uitgezet zyn geweest, de duidelyke reede blykt uit het reeds gezegde, hy heeft de pisleider zodanig uitgezet gevonden in het ey, dat zy een groote paftinakwortel konde bevatten; maar de nieren zodanig uitgezet en met een waterachtig vocht vervult, dat beide byna twee pinten waters bevatten, hy heeft een vliesachtig beletfel in beide de nieren gevonden , door het welke de pis gemakkelyk uit de blaas na de nieren konde doorgeparst worden, maar uit de nieren en de pisleiders na de blaas, konde hy niet dan met geweld door een klein gaatje iets doorparsfen ^p).
Waar uit de reede blykt, waarom men fomtyds de pisleiders zo zeer uitgezet, de nieren zo wonderlyk ontaart vind in de lyken van die geene , die aan een pisopftopping zyn geflurven. dus wierden in zodanig geval Qf) de beide pisleiders in verfchei*
de
00 Obfervat. Anatom. Chirurg. No. XV. pag. 16.
Cp) Ibid. Obfervat. 99. pag. 92.
(?) Anton. Störck ann. med. fecund. pag. 256.
Ttt 2



5.16
de bogten gekrorat, en zo ruim gevonden, dat de middellyn der linker meer dan vier, en der regter een en een halve duim was. de zelfftandigheid van'beide de nieren wasten eenemaal vernielt, en tot een dunne vliesachtige zak uitgezet; van welke de linker zo groot was als het hoofd van een vierjaarig kind; de regter zo groot als twee vuiften: deeze uitgezette deelen waren vervult met een reuklooze geelachtige wey. die onmatige uitzetting van de nieren en de pisleiders is veroorzaakt geweest door beletfels in het onderfte gedeelte der pisleiders zittende, omtrent de inplanting van de linker pisleider in de blaas wierd een eeltachtige hardigheid gevonden van de grootte vaii een haazelnoor, die alle doorgang der pis na de blaas verhindert heeft, maar de regter pisleider was omtrent een duim van de blaas zeer fterk toegetrokken , ontftoken, half heetvuurig. in dit geval zyn de pisleiders niet door de doortogt der fteenen uitgezet geweest, maar door de drukking van de pis die dezelve uitzetten, welke met zó veel groter kracht werkt, hoe het beletzei de nederdaling van de pis in de blaas verhinderende , nader aan de blaas is. waar uit tevens de rede blykt, waarom die ellendige over pynen geklaagt heeft, die zich van de liesfen na de nieren in beide de zydennitftrekten, en over een verfcheurende fpanning in de liesfen.
Men begrypt ligtelyk dat door zodanige uitrekking der pisleiders, of ook door de kwetzing van dezelve door de ruuwe doorgeparfte fteenen , de pisleiders fomtyds ontftoken worden, en men dus voor alle de uitwerkingen van de ontfteeking te vreezen hebbe : want zy beftaan uit vaatachtige rokken, fomtyds zyn 'er vreeslyke pynen aanweezende, wanneer een ruuwe of hoekige fteen doorgeparst word, en by deeze fmerten voegen zich braakingen , en hevige beweegingen in de buik. maar uit het geene van te voren van de oorzaken der ontfteeking is gezegd, blykt
ge-
D E STEEN.



5.1417. DE STEEN. 5i7
genoegzaam, dat deeze genoeg zyn, om de ontfteeking voort te brengen en alle deszelfs gevolgen, de ontfteeking, en het beginnende heete vimr, waren in de regter pisleider in het reeds aangehaalde geval ; in de linker pisleider vond men een eeltachtige hardigheid, maar ook heeft men waargenomen dat de pisleiders verettert waren.
Wanneer de nieren veretteren, is 'er geen twyffel, of de etter kan uit dezelve in de holligheid van de pisleider komen, welke , zo de doortogt door de pisleider in de blaas verhindert word , van gelyken boven mate door de etter kan uitgezet worden. Ruyscb heeft zodanig geval (r) befchreven, en eati wanftallige pisleider , zodanig uitgezet, dat zy voor 't minst een pint etters tonde bevatten', in plaat uitgedrukt, in welkers onderfte gedeelte een fteen van de grootte van een haazelnoot zat, die eindelyk de weg verftopt had: want zy had van te voren een etterachtige pis geloost. deeze eljendige vrouw wierd van de uiterfte fmerten aangetast, eer de zo menigmaal verlangde dood een einde van zo zwaare kwalen maakte, de zeer vermaarde de Haeii heeft fO in het lyk van een man, welkers blaas, geheel verzworen, een fteen inhield van byna vier oneen, de linker nier groot, welke zakken vol etter vertoonde, en welkers,pisleider in grootte de kronkeldarm overtrof, gezien, maar in beide deeze gevallen, heefc de etter uit de nieren in de pisleiders kunnen komen, en aldaar wederhouden, dezelve bovenmate uitzetten, edoch 'er word (t) een ander geval aangehaald, alwaar men in het lyk van een man een zweer vond , zo lang als het geheele beloop van de regter pisleider, van de inplanting in de blaas af tot aan de nier toe, was.
5.1418.
00 Obfervat Anatom. Chirurg. No. 94. pag. 87. (O Rat. Medend. Tom. V. pag. 147. (O Acad. Royal. de Chirurg. Tom. I. pag. 401,
Ttt 3



5i«
§.1418.
1418. T angs de pisleiders in de blaas gevoert, jLj word zy dikwils uitgedreven.
Namentlyk zo de fteen in de nieren zo klein is, dat zy door de pisleider kon gaan. maar hoewel de fteen de natuurlyke wydte van de pisleider in grootte te boven gaat., Jolyft 'er nochtans hoop overig , dat z'y in de blaas kan nederdaalen. want de pisleiders laten zich uitzetten, en, wanneer de fteen in haare weg begint te blyven hangen, trekken zy zich door haare kracht toe, en zetten de fteen voort; waar toe de inwendige gladde oppervlakte van de pisleiders veel helpt, dewyl zy natuurlyker wyze met flym bevochtigt is. tevens heeft, wanneer de fteen^uit het bekken door de pisleider voortgeftuuwt word, gewoonlyk een dikwervige en hevige braaking plaats, door welkers fchokkende nederdaling van de fteen voortgezet word. maar zo zy aldus begint te blyven hangen , dat zy de holligheid ten eenemaal verftopt, zal de pis , die geduurig uit de nieren nederdrupt, dat gedeelte van de pisleider vervullen, dat boven die plaats is, air waarde fteen zit; de.gebeele colom dierhalve van het opleggend vocht, zal de fteen drukken en nederwaarts dryven. maar dat deeze kracht groot is , en groeit na mate de hoogte, is van te voren beweezen geweest, de fteenen zouden zekerlyk dikwerf by de ingang der pisleiders in de blais, alwaar zy naauwer worden, blyven zitten, ten zy alsdan een'hooger colom van de wederhoude pis de fteen fterker drong, maar wanneer de grootte en het maakzel van de fteen zodanig is, dat zy wel met moeite doorgaat, maar nochtans niet ten eenemaal de doortogt van de pis verhindert, aldan blyven dikwils dusdanige fteenen zitten, en neemen allengs zodanig in grootte toe, dat zy onmooglyk kunnen nederdalen, men "heeft dikwerf genoeg dusdanige ge-
val-
D E STEEN.



$.I4I8.-I4IS'
DE STEEN.
vallen waargenomen , gelyk van .te voren is gezegd geweest; ja zelfs heeft men in zodanige fteenen een voor gezien doof de nedervloeijende pis uitgeholt, langs welke de pis in de blaas konde nederdalen, offchoon de fteen door het verbiyven geduurig grooter wierd.
Voor 't overige is het over bekend, dat de nierfteenen dikwerf gelukkiglyk uit het lichaam worden gedreven, een oude vrouzv van zeventig jaaren , eenigen tyd van de koorts sekmeld, en pyn in de lendenen , heeft eindelyk, de injluitingen als op eenmaal wyder geworden zynde, meer dan drie hondert fteenen uitgewatert Cu), hy heeft een diergelyk getal fteenen van een andere vróuw uitgeloost gezien , die naderhand van alle lastigheid bevryd is geweest.
§. 1419. '/^Vverblyvende in de blaas, groeit zy met V_/ kringen aaneen.
§. 1414. is in 't breede beweezen, dat de ftof van de fleen, óok in de pis van een allergezondst mensch bevat, aan alle volkome onontbindbaar lichaam aangroeit dat in de blaas word bevat, het gebeurt fomtyds , dat het inwendige vlies van de blaas , naar een ontfteeking van de biaas, zeer fcherpe gebruikte pis-afdryvende middelen, en andere mooglyk min bekende oorzaaken , zich affcheid, het geene van alle hechting afgefcheiden, met de pis in de holligheid van de blaas vlot, en, dewyl het geen ontbindbaar lichaam'is, groeit de fïeenftof aan hetzelve, ik heb naar de verettering van de blaas, een zodanig vlies met de pis uitgejaagt gezien , het geene,
uit»
Qi) Tulp. Obfervat. Medic. Lib. II. Cap. 47. pag. 17r,
Si?



52Q
DE STEEN.
§. 1419.
uitgefpreid wordende , zo groot fcheen , dat bet de -geheele holte van de blaas zoude hebben kunnen overtrekken, nochtans vertoonden zich in dit vlies geene de minfte tekenen van een aangegroeide fteenftof; want het fcheen niet lang in de blaas van de zieke vrouw gezeeten te hebben ; voor dat het uitgeloost wierd. Tulp heeft een .vrouw gezien (zv), die men met de fteen bezet geloofde, eindelyk een vlies uitgezvatert te hebben dat vry groot zvas , met kleine /leentsens overtrokken, •maar in 't midden zodanig doorboort, dat langs die opening de pis gemakkelyk uitgeloost wierd. nochtans waren 'er in de blaas nog ftukken van het zelfde vlies agtergebleven , die zo veel moeilykheid hebben veroorzaakt, eer zy uitgedreven wierden, dat 'er een pisloop op volgde, welke nomtans naderhand door vërfterkende middelen is geneezen. men fchynt aan te moeten merken, dat het vrouwen zyn geweest die zodanig groot vlies uitgeloost hebben: want by dit geflacht is de pisgang korter en ruimer, en is niet krom; mannen zonden hetzelve naauwIvks kunnen uitloozen als by (lukken en brokken.
Maar §. 1414. is van gelyken aangetekent geweest, dat de fteenftof wel aan alle onontbindbaar lichaam blyft hangen, maar wel het ligtst aan de reeds op eenige plaats van het lichaam zittende fteen. wanneer dierhalve de nierfteen langs de pisleiders gedaalt, in de blaas is gekomen, zal zy, ten zy dat zy kort cfear op uit dezelve worde gedreeven , voet geeven aan de blaasfteen, welke menigmaal tot een zeer groot lichaam zal uitgroeijen, gelyk gebieeken heeft uit het geene van te voren is gezegd.
Edoch de fteen zal in de blaas meer in grootte toenemen, dan wel in de-nieren , om dat de fteen veel meer pis vergadert
C«0 Obfervat. Med. Lib. 11. Cap. 48. pag. 172.



BE STEEN.. 52r
dert en fomtyds geduurende verfcheide uuren vergadert bv zich houd; daar de afgezonderde pis de fteen die in de nieren zit maar voor by rolt, en niet omtrent de fteen vergadert kan ftil ftaan ten zy de vrye doorgang uit de nieren door de pisleider door" eenige oorzaak verhindert is. hier by komt, dat de pis, in de blaas vergadert, door de -warmte der plaats, het ftil ftaan het opzuigen mooglyk van eenig dunner waterig deel, gecou'leurder, fcherper, ftinkender word, dan het was, wanneer het zich m de nieren van het bloed afzonderde, men rekent zekerlyk de nieren van de dieren voor een lekkerny, en zy hebben geen pisfmaak. waarom het wateragtige gedeelte van de pis verdreven zynde, dat ui de blaas bevat word, 'er meer fteenftof aanweezende is, en dewyl de pis tevens reeds meer tot de verrottina" overhelt, zal zy zich gemakkelyker van de pis^afzonderen en mooglyk wel in groote hoeveelheid; dit is het gevoelen van de zeer vermaarde Hales geweest (V),' die zo fraai proeven omtrent de fteen ondernomen heeft, ja hy is van gedagten geweest dat de fteen in de zomer grooter wierd; om dat de pis als dan sewoonlyk meer gecouleurd , en fcherper is, door dien het dunftegedeelte van de fappen door de vermeerderde uitwaasfeming en het menigvuldig zweeten verfpreid word. ook fchynt Hippocrates iet diergelyk (yj te hebben aangeweezen. want naar dat hv gezegd had, dat by de geene die gemakkelyk water loozen zich niets m de blaas vergadert, voegt hy 'er het volgende bv • vjant wanneer de blaas zich meer dan natuurlyk verhit zvord deszelfs mond ontftoken. maar wanneer zy lyd, loost zy geen pis,
maar
CO Hamaftaticks on the animal Calculuspag. 217—225. Vppag.^200^ Aère' L°CiS' & Aquis' in fine' Charte'- Tom.. Vyfde Deel, Vvv



£23
5.1419.
ma er kookt die in haar, en verbrand dezelve, en het geene inbaar 'allerdunst voord afgezondert, en allerzuiverst is, waasjemt uit, en wotd uitgeloost; maar het dikfte en troebelfte, verzamelt zich tn word verdikt, wel eerst tot een klein, maar naderhand tot een grooter lichaam voant van de pis omringt, hegt en voegt het zich alles toe wat dik zynde te famen is vergadert, en word'aldus grooter , en geheel hard enz.: edoch het teeken, dat dit alzo is, is dit, dat, die de fteen hebben, een zeer heldere pis loozen, gelyk aan wei, om dat het geene dikst cn troebelst is, hier blyft en te famen trekt, en zekerlyk, op deeze wyze krygen zy meestentyds een fteen.
Men merkt by die geene die een fteen in de blaas hebben,, voornamentlyk op, dat, zode fteen groot is, en de ziekte reeds lang heeft gedunrt, de pis veel bleeker is als de gezonde, en zeer lelyk ftinkt. want wanneer de uitwendige oppervlakte van de fteen, zagter is dan de nieuwelings aangevoegde fteenftof, en hier en daar in haare gaaten, de pis indrinkt, en langen tyd wederhoud; welke verrottende, die ftank verfpreid, totdat door de ronddraaijing van de fteen in de blaas, en de drukking van de blaas, de zelfde oppervlakte vaster word, en evenreediger;, maar om de zelfde reede zal de verrotting eens ontftaan zynde, al de pis, welke uit de nieren na de blaas word gevoert, inkorten tyd bederven, en een niéuwe fteenftof aan de fteen voegen : want het grootfte gedeelte van dat geene, dat de pis verwt,, fchynt aan de fteen vast te blyven hangen, waar door een pis min couleurig word uitgeloost, welke verrotte zoutagtigheden uitdampt; welke ftank voor de zieke en de aanweezende fomtyds zeer lastig is.
Daar uit blykt de reede, waarom de grootte van de fteen door aangevoegde kringen toeneemt; waar over §. 1414. is gehandelt, en in 't volgende Hoofddeel nog het een. en ander zal gezegd worden.
D E S T E E N.



$.T420.
DE STEEK
§. 14.20. T>lyvende altyd "een roode pit, de overige O " kringen', rood , wit, aschgraauw , blaauw, en door de trappen van de couleur word de trap van onontbindbaarheid aangetekent, welke door de fcheikunde zelve moeten ontdekt worden.
De fteenen van de nieren, na de blaas gevoert verftrekken het meest voor grond en pit voor de fteenen : in de fteenen van de nieren zelve, heb ik, wanneer zy vroegtydig uitgewatert worden , eer dat zy in de blaas door byeen gevoegde kringen zyn aangegroeit, fomtyds een pit gevonden, waar aan de overige zelfftandigheid plaatgewyze rondom was aangegroeit. maar aangezien het roode graveelzand menigwerf word gevonden, daarom zyn de fteenen van de nieren menigmaal van deeze couleur; hoewel niet altyd; waarom men niet volftrekt fchynt te mogen vast ftellen, dat de pit van de fteen in de blaas altyd rood is.
Daar en boven is de blaas zelve aan ontfteekingenveretteringen, bloedftortingen enz. onderhevig, door welke ziekten in de blaas onontbindbaare lichaamen kunnen voortgebragt worden; die de grond tot de fteen kunnen leggen, waar aan daar op vaat rondsom een nieuwe fteenftof zal aangroeijen. men vergelykt, en niet oneigentlyk, de fteen van de blaas aan de ajuin, in welkers midden her zaad der toekomende plant zit, door zeer veele ronde op elkander leggende platen, omwonden, welke de een voor de ander kunnen afgefchelt worden, tot dat het zaad alleen bloot word gelaten : het zelfde heeft ook plaats in verfoeide bolgewasfen. maar in de fteen der blaas neemt men waar., dat die kringen, die om de pit zitten fomtyds van onderfcheide couleur en dikte zyn.
Vvv a Van



324 D E STEEN. 5.1420.
■ Van te voren $. 1414. is gezegt geweest, dat die eerfte beginfelen der fteen, niet altyd de zelfde couleur hebben , wanneer zy van de pis worden afgezondert. waarom Euflachius (z) die geene berispt, die verzekerden, dat de fteenen van de nieren van die geene die in de b'aas gevormt worden, alleen door de couleur konden onderfcheiden. zyn : aangezien men de fteenen van de nieren niet altyd rood of'faffraan couleurig bevind, maarniet :%elde wit, en aschgraauw want hy heeft gezien dat in de Bisfchop van Senegal een witte fteen van een aanmerklyke grootte het begin van de pisleider bezette, maar de overige holligheid der nieren met byna een ontelbaare menigte fteentjens van de zelfde couleur vervult'was. ik heb een en de zelfde mensch fieenen van onderfcheide couleur zien uitloozen: Ja zelfs heb ik waargenomen, dat in de pis van een en de zelfde mensch die eerfte beginfelen van de fteen in couleur van elkander verfehilden.
Het is zeer waarfchynlyk, dat de pis niet altyd de zelfde hoeveelheid van eerfte beginfelen der fteen bevat, en dat zy ook niet altyd even gemakkelyk van de pis afgezondert worden: daar door kan het gefchieden, dat de pis fomtyds geduurende eenigen tyd weinig fteenftof aan de fteen voegt die in de blaas zit; gelyk by het voorgaande Hoofddeel is gezegt geweest, als dan verkrygt de fteen, door het rond draaijen in de holligheid van de blaas, en derzelver fterke drukking, wanneer zy de pis uitdryft, een gladder oppervlakte; welke aldus blyft, tot dat de pis, op een andere tyd vol fteenftof zynde, nieuwe beginfelen der fteen aan de gladde oppervlakte van de fteen voegd, welke
als.
(*) Opufe. Anatom. de renib. Cap» 45. pag. ïao*



5.142°. DE STEEN. 5*5
als dan ruuw word, en blijft, tot dat zy door foortgelyke oorzaken op nieuw glad word gemaakt, dus begrijpt men genoeg, op wat wyze de fteen der blaas door by een gevoegde kringen 'groeit naderhand 5. 1428 alwaar over de fteenbrekende middelen zal geftandelt worden, zal het blykeu, dat uitmuntende Geneesheeren groote hoop daar in geftelt hebben, op dat de pis aldus door de geneesmiddelen zoude verandert worden, dat 'er 'zich of ieheel geen, of ten minfte minder fteenftof aan de fteen zoude voegen; ja fommige hebben gehoopt, dat men dit fomtijds zoud^ verkrygen, dat de pis, als tot een geneesmiddel geworden, de aan een houding der deelen door de oppervlakte van de fteen zagtjens te knagen, aldus zoude verminderen, opdat zv gemakkelijk klein zouden kunnen gewreeven worden, en langzamerhand kleinder worden gemaakt, hier uit fchijnt begrepen te worden, waarom de geene die de fteen hebben zich fomtijds min, fomtijds meer lyden. wanneer de oppervlakte van de fteen glad is, zal de blaas minder gekwetst worden; maar wanneer zich een nieuwe verzameling van fteenftof aan de fteen voegt, om een nieuwe plaat te vormen, zullen de kwalen vermeerderen hier by komt, dat deeze ruuwe oppervlakte van de fteen de befpoelende pis kan indrinken en wederhouden; welke door het verblijf aldaar verrottende, de toevloeijende pis zal bederven, en fcherper maken, en dus zullen alle kwalen verergeren.
Men leest van een vijftigjaang man (a), die omtrent achtienmaanden met de fteen in de blaas gekweld was, geduurende drie weeken allerellendigst door de pijn van de fteen gekweld, en daar naar drie weeken van alle pijn bevrijd: deeze tijd voor by ziinde, kwamen de zelfde pynen wederom, met alleen de zelfde ■ dag„
(*) Beverwyck Steenftuck Eerfte Deel Cap, 8, pag. ii& . Vvv 3



dag, -maar het zelfde uur. edoch drie of vier dagen voor dat de pyn wederom kwam, fpreide hy een overgroote ftank uit het geheele lichaam, te gelyk met benaauwtheid, en opzwelling van het linker been ; welke nochtans verdween wanneer zy te bedde lag.
Maar de witte fteenen zyn byna altyd brosfer dan de overige; de aschgraauwe zyn harder; de fteenen die een zwarte yzeragtige couleur hebben, worden volgens het algemeen gevoelen als zeer hard zynde veroordeelt, over de fcheikundige ontbinding der fteenen is §. 1414. overvloedig gefproken .geweest.
§. 1421. Tn de blaas zittende veroorzaakt zy deont1 fteeking, en deszelfs toevallen, als ook ■drukkingen, wryvingen, zweeren, etterwateren, druppel pis, verftopping van de pisgang, een onmooglyk wateren ten zy op de rug leggende , een uitteerenoe koorts, de teering; dikwerf word zy onbeweeglyk inde pisgang gedreven. f ■
Gelyk §. 14.16. over de kwalen is „gefproken , welke men van de fteen in de nieren te vreezen heeft, zo moeten wy m over die handelen, welke gewoonlyk de fteen in de blaas verzeilen of volgen.
Wanneer de fteen uit de nieren in de blaas is nedergevallen, worden de zieken een zeer groote verligting gewaar: zo de graveel pyn hevig is , klagen zy gewoonlyk geduurende eenige dagen over een doffe pyn omtrent de" nier en het geheele beloop der pisleider, voor 't overige veroorzaken dusdanige fteenen , dewyl zy niet groot zyn, naauwlyks eenige
moei-
D E STEEN.
$. 1420.1421.



it&u DE STEEN. 527
moeite , wanneer zy na de holligheid van de blaas zyn gevoerd, intusfehen moeten de zieken zich op deeze verligting van pyn niet betrouwen, dewyl zodanige fteen, ten zy dezelve rasch worde uitgedreven, aangroeijende, erger zal worden. . Maar zo zy fcherp of hoekig is, zal zyde blaas kwetfen, wanneer zy naar het waterlozen, zodanig is toegetrokken, dat zy geen holte over laat:' want als dan- zal de gevoelige inwendige oppervlakte door de ruuwe fteen gewreven worden, deblaasontfangt vry veel zenuwen van de fchenkel zenuwen, en van de onderfte"darmfcheiis netwyze vlegting. hoe gevoelig de blaas is, getuigen de druppel pis door de Icherpte derzeive veroorzaakt, en het ellendig kermen van de geene die met de fteen bezet zyn.' Areleeus (b), voegt, naar gezegt te hebben, dat de blaas lastige pynen doorftaat, dewyl zy het gebrek van andere deelen meededeelt, welke moeilyker en dodelyker zyn, zo zy uit haar zelve kwalyk begint te varen , 'er de rede by , dewyl zy aan het geheele'lichaam en al de zenuwen, en aan de geest, tenflerkjlehaare [met meede kan deelen. aangezien de blaas een koude en witte zenuxv is. het geene hy elders bevestigt {Y)5 zeggende: maar indit deel is de pyn fcherper, en de ondergang zeer haastig; want de blaas is een breede zenuw, my is wel bekend, dat de oude Geneesheeren aan fommige deelen van het lichaam de naam van zenuw hebben gegeven, dieomeigentlyktefprekenhedendaagsch' deeze naam niet dragen; nochtans blykt daar uit, dat men door het kwalijk varen der blaas allerhevigfte pynen waargenomen heeft; die zeer gevaarlijk zijn, zo de ontfteking dezelve verzeld ; aangezien de blaas aan het geheele lichaam en al de zenuwen , en aan de geest ten fterkfte haare fmet meede kan deelen maar door die dikwervige drukking en wryving der blaas, blijkt
het
(70 De cauf. & fign. Morbor. acut. Lib, II. Cap. 10. pag.23^ (O de ciirat. Morbor. acut.- Lib. II. Cap. p, pag. uo*00 Ibid. pag. 33.-



528
het ligtelijk, dat zy kan ontftoken worden, wanneer zy zich onder het waterloozen toetrekt vooral, zo de fteen hoekig of ruuw is ; en dewijl deeze zelfde oorzaak zo menigmaal word vernieuwt, en de fcherpe pis de ontftoke plaats geduurig befpoelt, zal 'er byna geen hoop voor de ontbinding zijn, maar de verzweering en het etter wateren zal 'er op volgen, nochte zodanige zweer zal kunnen geneezen worden, zo lang de zelfde oorzaak plaats heeft, maar zo de fteen gelukkigüjk door het fnyden word uitgehaald , en de zieke in de bloem zyner jaaren is, volgt de geneezing van zodanige zweer dikwils vry fehielyk: want de geduurig kwellende oorzaak is weg genomen ; en de pis kan zich in de blaas niet vergaderen , nochte aldaar ftil blyven ftaan , dewyl de eerfte dagen naar bet fnyden al de pis langs de wond uitvloeit; en dus word de blaas -nimmer uitgezet: tevens vermindert de fcherpte der pis veel door overvloedige zagte drank, dit alles te famen lopende ; is 'er groote hoop de zweer van de blaas te eeneezen, welke door de fteen is veroorzaakt geweest.
Het gebeurt fomtyds, dat de ontftoke blaas der geene die met de fteen gekwek zyn wel verettert, maar zo, dat de gevormde «tter geen vrye uitgang heeft in de holte van de blaas, maar in de zelfftandigheid van de verdikte blaas blyft vergadert zitten, dit heeft Raysch (e) in het lyk van een jongeling van vyf-en-, .twintig jaren gezien, uit welkers doorfneede blaas de fteenfnyder de fteen niet had kunnen haaien; want zy was te groot, en vervulde de holligheid van de blaas zodanig, dat 'er maar voor weinige druppelen pis plaats overig was. de blaas, een vinger breed dik, konde in ontelbaare rokken van een gefcheiden worden ; tusfchen welke de etterftof, volftrekt gelyk aan gefmolte
vet
(/) Obfervat. Auatom. Chirurg, obferv. 89. pag. 82.
DE STEEN.
§. 1421^



g.i4-ai. DE STEEN. '529
vet zat, men vond tusfchen de fteen en de blaas weinig of niet van deeze etterftof. edoch dat deeze etter in het celachtig vlies van de blaas vergadert had gezeten, blykt daar uit, dat, door een toegebragte wond de etter op dezelfde wyze uitvloeide , gelyk het water uit de beenen, die met een koud gezwel bezet zyn , wanneer de huid doorgefneeden word. men vond ook foorrgelyke etter tusfchen de rokken, die de nieren .en de blaas; omvangen, zitten.
Maar (ztet $. 406.) de etter , langer dan na behoren in een gellote plaats blyvende, word fcherp, verrot, en verteert de nabtfurige deelen ; en dus kan de geheele zelfftandigheid van de blaas verteert worden; waar uit wreeslyke kwaaien volgen : Tulp verhaald dusdanig geval (ƒ) van een jongeling , aan de fteen in de blaas , naar verwoede fmerten, overleden, hy had twee overgroote fteenen in de blaas, maar zodanig in de flym en de etter gedompelt, zo dat de Steenfnyder dezelve niet konde bereiken; waarom men opk het fnyden niet had beproeft, men vond in het lyk de rokken van de blaas geheel verteert, deszelfs fpierachtige hals alleen maar ongekwetst zynde gebleven, of eerder noch eenigzints overgebleven zynde; waarom men ook de pis door de holligheid van de buik heen verfpreid vond.
.Jretaus had (g) gewaarfchouwt, dat de kramptrekkingen ,: of de te zamentrekkingendcr zenuwen, in zwaare aandoeningen der blaas te vreezen zyn. die ellendige jongeling is gedwongen geweest, een geheel jaar zittende door te brengen , en geftadig het hoofd zo recht te houden, dat hy het zelve nimmer in het hoofdkusfen-mogt nederleggen , of hy wierd terftond van een
(ƒ) Obfervat. Med. Lib. III. Cap. II. pag. 182. Q) Morb. Acut. Lib. IÏ. Cap. X. pag. 03. 'Vyf.de Deel. Xxx



g30 DE STEEN. f.i4£r.
ocrterwaatdfe fpanning, of kramptrekking, met alferh'evigfte pynen aangetast, het is hem meer dan 'eens overkomen , dat hy. zo hevig krom wierd getrokken door een agterwaardfe fpanning van de rugftreng, dat het geheele lichaam ah een hol agterwaarts over fcheen getrokken te worden.
Deeze kwaaien van de blaas ontftaan voornamentlyk , zo • de fleen van de blaas hoekig en ruuw is ; de zieken lyden minder pyn , zo de oppervlakte van de fteen glad en effen is en rond. waarom een allerervarendfte Steenfnyder (A) , wanneer hy geen ftank in de pis, der geene die met de fteen bezet waren , vond , befloot, dat de fteen wel bard , maar alad was, die zich in de blaas bevond: in tegendeel heeft hy voorzegt wanneer de pis zeer ftonk , dat de fteen hard , ruuw en hoekig in de blaas was. fomtyds geeft de pis van dusdanige met de fteen bezette menfchen zo een vervuilde ftank van zich, dat weinige oneen een onverdraaglyke ftank door een erroote kamer verfpreiden. raen begrypt ligtelyk, dat de reeds verzwoore blaas geduurig door zodanige fcherpe verrotte pis word geprikkelt, gelyk ook deszelfs hals,, met een dikwervige maar byna vergeeffche parsfing tot de waterlozing,, dewyl 'er maar weinige druppels, met een fcherpe pyn , die fomtvds zo groot is, dat zy de ellendige harder doet kermen dan het fnyden van de fteen zelfs , doorgeparst worden (/). ik, heb een man van drie* en-zestig jaaren zien bezwyken , wanneer hy zeer fterke pogingen deed tot het uitloozen van de pis- want de dodelyke hartvang vervolgde, en het aangezigt dat ten tyde der poging vertrokken was, keerde terftond
■ ' tot
CA) Denys over de Steen &c» Cap. ï, pag. 36. 37» CO Ibid. pag. 40.



$>i42i. de steen, 53ï
tot deszelfs vorige ftaat wederom , . zo dat by gerust fcheen t> flapen. hy had geduurende verfcheide jaaren de moeilykheden van de fteen in de blaas verduurt , en hy loosde de pis altyd met groote moeite , te gelyk met een overgroote hoeveelheid flym; edoch de pis was citroen couleurig, niet altyd ftinkende, nochte die uitfteekende pynen hadden naar het waterlozen plaats, wanneer de zamengetrokke blaas van de weer■ftmd biedende fteen word gedrukt: ik heb de ftoutheid gehad te voorzeg jen dat 'er een groote , maar gladde fteen verborgen Ia? hy heeft het onderzoek met de blaaspeilder nimmer willen toeflaan, verzekerende dat dit, verfcheide jaaren geleden , te vergeefscn van een ervaren Steenfnyder in Italiën was verzogt o-e veest, die, de vinger in het fondament geftoken hebbende, ■op 't voelen van een groote hardigheid befloten had, dat de blaas -eeltachtig verhard was; het geen de zieken ook vastclyk geloofde nam wordende wanneer ik maar het minfte agterdenken van de fteen liet blyken. in het lyk heb ik de blaas, in het onderfte en agterfte o-edeelte, waar meede zy op de rechte darm lag, als in een holligheid uitgeftrekt bevonden, waar in twee fteenen zaten waar van de eene dertien, de andere drie- en- twintig drachma'swoog, zy hadden geene uitfteekende hoeken, met geene punten bezet; maar zy tooiiden duidelyk dat zy tegen elkander waien gewreeven geweest: ja de kleinfte fteen had een uitgeholde oorcrvlakte, vrydiep, waar in zy de ronde oppervlakte van de groórfte ontvong, byna op de zelfde wyze als de holligheid van het heupenbeen het hoofd bevat van het dyebeen. maar aangezien hy gefturven was terwyl hy een vergeeffche poging tot het waterloozen deed, was de blaas zodanig uitgezet, dat de bodem van dezelve vyf vingeren breed over het fchaambeen heen ftak. hy loosde wel met moeite, en niet dan met groote pogingen de nis ' door dien de fteenen zo groot waren , dat zy de vrye te zamentrekking van de blaas, die de pis uitdrukte, verhinder-
Xxx 2 .. den,



5& DE STEEN. $14411.
den , als ook door de groote menigte vastklevende flym die tevens uitgeloost wierd. nochttms wierd de pis niet ten eenemaal ónderdrukt; gelyk fomtyds gefchied, wanneer een kleinder fteen de hals van de blaas verftopt, en alle uitgang van de pis verhinderd, metallereliendigftepynen en benaauwthedens, welke niet kunnen verligt worden , ten zy de fleen door die allerhevigfte parsfihgen doorgeparst word door de hals van de blaas en de pisgang, of terug geparst word in de blaas, en dus de uitgang voor de pis bereid word. maar dfe pynen zyn zo hevig, dat de ellendige fomtyds uitzinnig worden, ja tot razerny ove°rflaan (k). wanneer de fteen met de blaaspeilder uit de hals vande blaas terug wierd gedreven, keerden de zieken, de blaas geledigt zynde, wederom tot haare zinnen; ja fomtyds is het nodig geweest, de buigzame blaaspeilder in de blaas te laten fte*en, om te verhinderen, dat de fteen niet wederom opnieuw in deeze naauwtens ingedrongen zoude worden, fomtyds ook heb* ben de zieken , terwyl zy bezig waren met op het land te arbeiden, zich zelve verlichting aangebragt, door grasfteelen door de pisgang in te fleeken (/); welkers brokkelingen in de blaas blyvende, een nieuwe voet voor de fteen zullen kunnen verftrekken, gelyk §. 14.14.. is gezegd geweest, waarom Aretccus (m) gewaarfchouwt heeft: maar zo de fteen niet groot is, zal het waterhozen dikzverviger verhindert worden: want gemakkelyk in de hals nedergevallen, verftopt zy de doorgang der pis. een weinig daar naar voegd hy 'er het volgende by: maar zy zyn nochte van pyn , nochte van zzvaarwigtigheid bevryd, offchoon zy onverhinderd de pis loofen: want dit heeft voornamentlyk als dan plaats-, wanneer de fteen der blaas grooter is, dan dat zy in de hals van de blaas kan komen..
Waar
(k) Deirys over de Steen &c. Cap. I. pag. 41. (I) Ibid. pag. 42.
CaO deCauf, & Sigu. Morb» Dinturn. Ljb, II. Cap. IV. pag. 54.



DE STEEN.
533
Waar uit de reede blykt, waarom de ellendige die met de fteen bezet zyn onderfcheide lichaams houding beproeven , om van deeze benaauwthedens bevryd te zyn: ik heb 'er gezien, die op hun hoofd fiaande , het overige-lichaam wonderlyk bewogen ; en dus fomtyds, de legging van de fleen verandert zynde, verligt wierden: tevens begrypt men , waarom fommige' ter naauwer noot haar Water kunnen loofen, ten zyop den rug leggende; by zulke fchyflt de fteen niet in de hals van de blaas vast gedrongen te zyn, maar het fchynt eerder dat een groote fteen op de mond van de blaas legd, wanneer zy zich regt houden, die dus de uitgang van de pis verhindert: want zo de fteen in de hals van de blaas ingedrongen zit, fchijnt zy door de legging op de rug niet gemakkelyk wederom agterwaards te kunnen vallen.
Dit heeft Hippocrates (ri) reeds aangetekent, en heeft een kenteken van de verlichting door de veranderde lichaamshouding ■ afgeleid, de geene die met de fteen gekweld zyn, zodanige houding hebbende, dat de fteen niet na de pisgang valt, loofen gemakkelyker haar water, maar die een verheventheid omtrent de blaas hebben, welke een moeilyke pis loofing veroorzaakt,, worden in alle lichaams houding gekweld; maar dit geraakt los, wanneer de etter te voorfchyn komt. maar hoegevaarlyk de ontfteeking der blaas ■ is, kan men uit Hippocrates (o) opmaken : een harde enpynlyke blaas is wel altyd kwaad-, maar allerergst met een geduurige koorts, want de fmerten hier door veroorzaakt, zyn genoeg om iemand te doen fterven , en zy hebben weinig afgang, maar deeze word door een etterachtige, witte en evenredig grondzetzel hebbende pis ontbonden , maar deeze niet ontbonden zynde , en de blaas niet zagt 'wordende, is het te vreezen dat de zieke by de eerfte wederkeeringen zal fterven. maar hoe groot geweld de blaas
aan-
00 Ceacar; Praenot. Nó.472.473. Charter. Tom. VIII. pag.879^1. (0) Ibid. No. 47i.
Xxx 3



534
DE STEEN.
|.I42t.
aangedaan word, wanneer deszelfs hals door de fleen verftopt zynde, de zieken zelfs tegen dank gedwongen worden, door hevige en byna geduurige parsfingen eenige druppelen pis uit te parsfen , is ligtelyk te begrypen. fomtyds zyn 'er fteenen van een aanmerkelyke grootte op deeze wyze uitgeparst geweest , vooral van vrouwen, welkers pisgang korter is, en zich gemakkelyker laat wyder maaken dan by de mannen, een oude vrouw van-negen-en tachtig jaaren, heeft aldus een fteen van meer dan drie oneen uitgeparst. deeze oude vrouw, buiten haare jaaren welvarende, en noch haare krachten bezittende, heeft geduurende drie jaaren de kwellingen der fteen kloekmoedig geleeden, maar ook naderhand heeft zyeven kloekmoedigde moeilyke pisvloeijing, welke gewoonlyk op zo fterke uitfpanning van de hals der blaas volgd, verdragen (p).
Maar de fteen is niet alleen fchadelyk voor de blaas, maar zy kwelt en kwetst ook fomtyds de nabuurige deelen , vooral de rechte darm. ook word de aars deelgenoot van het gebrek, van jeukte aangetast: ook /leekt de rechterarm vooruit, door kracht, poging, verbeelding , al even eens of de fteen reeds zvierd uit gehost, want zy voorden beide aan elkander gehegt, de aars en de blaas, van zuelke de eene aangetast zynde, de andere ook nootzaaklyk aangedaan moet zvorden: daarom wofdde blaas door een opftopping van de pis aangetast, wanneer de aars ontftoken is., en de blaas als geftoken wordende , gaat hy niet af, offchoon de aars niet droog is, en zodanige lastigheden zuorden door de fteenen. veroorzaakt (*). men neemt menigmaal een uitzinking van de aarsdarm, by kinderen die de fteen hebben, waar, door die dikwervige parsfingen , welke de fteen de nabuurige rechte darm drukkende verwekt, maar wanneer deeze oorzaak door het fnyden
O) Tulp Obferv. Medic. Lib, III, Cap, VIL pag. i$29 (f) Aret. Cappad. pag. 55.



§.i42i. DE STEEN. 535
den van de fteen weggenomen is, houd gewoonlyk liet uitzinken van de aars van zelf op, of word ligtelyk door verfterkende middelen op de Sars gelegd, të regt gebragt.
Dat de uitteerende koorts en teering door de fteen der blaas kunnen veroorzaakt worden, begrypt men ligtelyk : zy worden door de fmerten , hetwaaken, de droefheid, een geduurige benaauwtheid, de vrees voor toekomende kwalen, van welke zy weeten niet verlost te kunnen worden dan door een moeilyke en pynlyke Verrichting, zodanig aangedaan, dat zy geheel uitteeren. maar ook is-$. 1214. aangetekent, dat de teering niet alleen door een zweer in de long veroorzaakt word , maar ook voortgebragt word door foortgelyke kwaal, welke de andere ingewanden bezet heeft; waar ter plaatfe ook de teering van de zweer der blaas haare oorfprong nemende, aangehaald wierd. tevens is aldaar aangetend geweest, dat 'er meer hoop is de zweer der nieren en van de blaas te geneezen, dan die van andere ingewanden ; om dat namentlyk de etter te gelyk met de pis langs de wegen der natuurlyke uitloozing gefchikt, ontlast word. dit leerd ons de waarneming : want wy zien menigmaal, dat de zieken die door de langduurige fmerten ten uiterfte vermagert4 zyn, naar het gelukkig fnyden van de fteen , binnen weinVe' weeken haare voorige vleezigheid wederom krygen, en naderhand allergezondst zyn. men moet intusfehen in. aanmerking neemen, dat, zo de vrye uitgang van de pis , en etter verhindert word, de etterftof niet alleen wederhouden word , maar te gelyk met de pis vermengd , fehielyk verrot, zo dit verrotte door de aders wederom word opgezogen , zal het al de vogten met een allerergfte kwaadfappigheid befmetten, of in andere ingewanden ter neder gezet worden, en dus op beide wyzen, een uitteerende koorts, een allerkwaadfte teering, namentlyk een •verrotte, voortbrengen*-
Dê



53<S
D E
STEEN.
De zieken fterven fchielyker door een verzweering in de blaas door de fteen verwekt, ten zy dat zy door een tydige fnyding van de oorzaak der kwaal kunnen verlost worden , en willen : maar wanneer de vrye doorgang van de etter met de pis door de pisleiders, in de verzworen nier niet on verhindert genoeg is., volgd 'er zo menigmaal een teering, en vry langduurig, terwyi de andere nier, ongefchonden, ja fomtyds in grootte toegenomen , voortgaat met de pis aftezonderen en na de blaas te zenden, ik heb 'er gezien, die, geduurende twee jaaren en langer., naar alle tekenen dat 'er een fteen in de nier zat, etter te gelyk met de pis loofende, allengskens van een taaije geduurige koorts, welke de Geneesheeren een uitteerende koorts noemen, zyn uitgeteert. ik heb fommige gezien, die naar een langduurige en geduurige uitloozing van etterachtige pis, redelyk welvarende hebben geleeft, offchoon zich geen etter meer in de pis vertoonde, menigwerf verteert zich de geheele zelfftandigheid der nier. door de verettering in zodanig geval, zo dat het enkele uitwendige vlies van de nier, maar dikker en eeltachtig, overblyft , waarin eenige fteentjens bevat worden, dit heb ik in het lyk van een man gezien , die naar de verettering noch zes jaaren vry gezond geleeft heeft, men vind verfcheide diergelyke voorbeelden in de geneeskundige befchryving.
Maar hoewel de geene die met de fteen in de blaas gekweld zyn, meestentyds over het overige lichaam vermageren, blyft de buik nochtans menigmaal vet. in het lichaam van die oude man, van,wie ik van te voren gewag heb gemaakt, heb ik, offchoon hy langen tyd de moeilykhedens van de fteen in de blaas had geleeden , naar de bekleedfelen van de buik kruiswyze doorgefneeden te hebben, een vingerdik vet gevonden, dat op de buikfpieren lag : het net een weinig over de navel uitgefpannen , dik , bevatte veel vet : de kronkel en blinde fdarm hadden dikke vet randen aanhangen -: het darmfcheil en
het



■$.•1421.
'D E STEE N.
5Z7
het kleine fcheil waren met overvloedig vet bezet; men vond nochtans de lever en milt bleek, uitgedroogt, hard. Morton (q) heeft het lyk van een oude vrouw ontleed, die geduurende twintig jaaren allerellendigst geleeft had, eindelyk ten eenemaaliuitgetcert ftierf. hy heeft in de galblaas fteentjens gevonden, de Iongen nergens verzworen, maar met raauwe diktens, en krytagtige fteentjens byna overal bezet: in de linker nier waren fteentjens en putten, waar uit de fteenen eertyds uitgevallen waren, maar geen etter, de regter nier, boven mate uitgezet, vertoonde een zak vol etter en fteenen, het geheele ingewandbedurven en verteert zynde: die etter was weiagtig, gelyk ook in de blaas wierd gevonden, welke hy gewoonlyk met de pis loosde, de nieraders waren van binnen als met een fteenkorst overtrokken : maar in dit met fteenen bezettelyk was vooral aanmtrkensxvaardlgt dat, hoe zeer ook alle de ledematen en het aangezigt van deeze door uit teering vermagerden, het vetvlies van de huik nochtans ivonderbaarlyk door het vet verdikt was, gelyk byna alle de geene die met de fteen bezet zyn, gefchied. ik weet dat het zelfde ook van andere waargenomen is. Wanneer de fteen der blaas door die allerhevigfte pogingen-, , door de hals van de blaas heen gedrukt word ('namentlyk zo zy nog niet heel groot is) in de pisgang, als dan komt zy by de vrouwen, gelyk gezegt is geweest, byna altyd kort daar óp te voorfchyn, het zy van zelfs, of door behulp der kunst, het geene zo werkzaam niet behoeft te weezen. maar in het manneïyk geflagt is dit moeilyker, dewyl de pisgang veel langer is, en niet overal van de zelfde wydte, en de fteen moet opklimmen, zal zy uit kunnen gaan. waarom het menigwerf gebeurt,
dat
(?) Phthifiolog. Lib. III. Cap. XIV. pag. 155. 'Vyfde Deel. Yyy



S38 DE STEE N, $.1421.
dat zy in de pisgang vast zit. met welke middelen men als dan te-hulp kan komen , zal naderhand §. 1434. gezegt worden.
Zo de fleen in de pisgang ingedrongen, derzelver holligheid zodanig vervult, dat alle doorgang voor de pjs ten eenemaal belet word, zal 'er een volkome pis-opftopping ontftaan, de blaas zal boven mate opgcfpannen worden, en, ten zy ditbeletzelkon weg genomen worden, zal 'er een onvennydelyke dood volgen, gelyk gezegt is geweest, maar, wanneer de^fleen zodanig in depisgang gelegen is, dat de pis nog voorby kan vallen , offchoon maar langzaam druppende, zal de kwaal verdraaglyker zyn, en dikwils langen tyd kunnen verdragen worden, gelyk een wonderlyk geval ons leerd.
Een man, die in zyne kindsheid van de fteen wasgefneeden, had agter de balzak in de bilnaad geduurende veele jaaren, met groot ongemak een dikte: want hy gevoelde geftadig pyn in't waterloozen; het geene hem onwillig druppelsgewyze reeds zedert veele jaaren ontliep, hy gevoelde verligting wanneer de blaas vol was, en opgefpannen: maar die opfpanning breide zich uit langs de hals van de blaas en de pisgang, tot aan de dikte toe: waarom hy menigmaal veel water of dun bier drönk, om verligting van de pyn te verkrygen. de zieke verhaalde, dat niet lang Baar dat hy van het fleenfnyden was geneezen, hy de vorige finerten begon te gevoelen, die geduurende vier of vyf jaaren voortduurden, eer dat hy de dikte in de bilnaad gewaar wierd, welke naderhand grooter was geworden, 'er waren reeds twintig jaaren naar het fnyden verlopen, eindelyk had zich by de overige kwalen een dikwervig braken gevoegt, en voor eenige Jaaren had. hy een buikloop gehad, waar door hy zeer verzwakt was geworden.
Een ervare Heelgiesfter de dikte met de vingers betastende;
. heeft



§.14-21.1.422.
DE STEEN.
S39
heeft terftond geoordeelt, dat aldaar een fteen verborgen was, maar ten eenemaal van een onregelmatig maakzel: hy heeft de. bekleedzelen boven de fteen doorgefneeden, die gemakkelyk te voorfchyn kwam. deeze uitgehaald zynde, voelde men een andere, die gelyk een vork met twee tanden was, en veel moei1'yker -was om voor den dag te halen, om dat zy vast en onbeweeglyk zat, en onder het uithalen brak. aangezien hy tot gemakkelyker uithaling van de fteen twee vingeren in de aars had geftokcn, verwonderde hy zich , dat de eene punt van deeze fteen tot in de holte van de darm was doorgedrongen: maar de pisgang was zeer uitgezet, en vereelt; waar uit het aan de fnydende Heelmeefter voor kwam, als of hy hetpennemcs dooreen k rakebeen heen drong, de vorm van deeze fteenen word by deeze befchrvving gevoegd (r). uit dit wonderbaar geval blykt ■her, dat de 'fteenen geduurende veele jaaren in de pisgang kunnuen vast zitten, en door het ftil blyven weel in grootte toenemen.
§. 14^ 2. l~\e fteen in de nieren word gekend uit een doffe pyn aldaar ter plaatfe, uit het bloed wateren naar de beweeging op ftraatfteenen, een hevige lichaamsbeweeging, voornamentlyk op een wagen,,' uit de dikwils ïiitgeloosdc fteenen, kliertjens, etter, draad , vezelen (14.16.).
In de kennis der ziektens is altyd een groote voorzigtigheid nodig, om bekwame hulpmiddelen te kunnen gebruiken, en de goede naam van een Geneesheer leid veel, wanneer het nader-
00 Philofoph. transaft. Abridg. Tom. III. pag. 153.
Tyy 2



54'0> D E S T E E N. $. 1422:.,
derhand' blykt, dat hy niet regt geoordeek heeft over de ziekte,, welke hy- ondernomen had te behandelen, wanneer de fteen in de nieren zit, kan zy door de zintuigen niet ontdekt worden,, daarom kan de Geneesheer over deszelfs aanweezen niet oordeelen, ten zy door de gekwetfte werkingen, welke naar een naarftig onderzoek worden'opgemerkt, maar hoe groote voorzigrigheid hier nodig is om in de kennis niet te dwalen, blykt gemakkelyk, zo men in aanmerking neemt, dat de nabuurige deelea der nieren kwalyk aangedaan zynde, pyn, fpanning, gevoel van zwaarte, enz., kunnen verwekken, waar van men gelooft de oorzaak in de nieren te zyn, ten zy men met vlyt alle de te^ kenen met elkander vergelykt. van te voren, alwaar over het graveel is gehandelt, heeft het gebleken, dat de colyk pynen fomtyds zeer gelyk Zyn aan de pyn in de nieren, en dat zeerervare Geneesheeren hier fomtijds in twijffel hebben geftaan; maar zonder nadeel van de zieke, dewijl in 't begin van beide deeze ziektens een gelyke geneeswyze vereischt word. Galenus {/) bekend, gelijk by een andere gelegentheid §. 71. is gezegt geweest, in deeze kennis bedrogen te zijn geweest: want hy gevoelde een allerhevigfte pijn, als of hy diep in de buik doorboort, wierd,, voornamentlijk in die tusfchenwijdte, waar langs de pisleiders zich van de nieren tot aan de blaas uitftrekken: . maar een glasagtige llijm afgegaan zijnde , heeft de kwaal opgehouden, ziet hier zyne woorden : ik meende eventzvel dat in eene van de pisleiders een fteen ingedrongen was. zodanig zvas het dat my de pyn toefebeen te zyn als of ik doorboort wierd: maar de pyn naar de ontlasting van het vogt ophoudende', heeft het duidelyk gebleken, dat de oorzaak nochte een fteen zvas gezveest, nochte denieren of pisleiders waar en aangedaan gezveest. maar, hoewel Galenus in de kennis gedwaalt heeft, heefc hy eventwel zodanig genees-
mid»
(£De locis affeftis=Lib.ir.€ap,V.Charter.Tom.VII.p.4©5. &4Q6..-



Pt&A DE STEEN.. 54t
middel gebruikt, dat ren voordeele ftrekte. het is bekend, gelyk naderhand zal gezegt werden , dat de olieagtige klyfteeren ten hoogfte voordeelig zyn voor de geene die het graveel hebben; waarom hy bezorgt heeft olie van wynruit in te fpuiten , welke de oorzaak van de pyn, het glasagtige vocht heeft uitgehaald, met een oogenblikkelyke verligting. in de zinkingao-tige pyn in de lendenen heeft een bovenmatige pyn plaats, vast zittende omtrent de lendenen, welke na een graveel pyn <relykt: want; behalve een allerwreedfte en naauwlyks te lyden zynde pyn omtrent de nieren zelve , worden ook de pisleiders door haar geheele beloop , tot aan de blaas toe, door dezelve, hoewel zagter , aangetast (t). hy zegt wel dat de zieke in deeze ziekte niet braakt ; welk toeval plaats grypt, wanneer de fteen uit de nieren langs de pisleiders word bewogen, niet te min voegt hy 't volgende van deeze pyn 'er by: zvelke my ook eertyds heeft in 't geloof gebragt, als of zy van eenige zandagtise flof in die deelen zittende, afhong, daar zy waarlyk haare oorfprong aan de ontftoke vloeijingflof verfchuldigt is welke die deelen alleen reeds brand, zonder het overige van het lichaam aan te raken. Sydenham hield zich verzekerd dat hy een fteen in de nieren had , door het langduurig leggen in het voeteuvel, zwaarwigtigheid omtrent-de nieren, en het bloederig waterloozen, wanneer hy met een rytuig over ftee* oen reed.
Maar ook verhaalde de zeer beroemde Boerhaave opregtelyk aan zyne toehoorderen, het geene hy in zich zelve had waargenomen, des morgens om vier uuren op een zekere dag in den kruidhof waar over hy het opzigt had, met kruidkundige waarnemingen bezig, gevoelde hy onverwagt een fcherpe pyn, die van de plaats van de linker nier volgens het beloop van de pisleider voorttrok na het fchaambeen, zo dat hy geloofde,, v dat--
0) Sydenham Secï. VI. Cap, V, pag. 345. 34^
Yyy 3



542
D E STEE N.
5.142a,
dat hy duidelyk de fteen voelde van de nier nederdalen: tevens had hy een neiging tot braaken ; waar door hy meer in deeze kennis bevestigt wierd. de fcherpe pyn duurde verfcheide dagen, en hield niet op, offchoon hy daaglyksch zeer veel van een allerverzagtendst afkookzel dronk: 'er.volgde zo zwaare parsfing om de pis te loozen , dat hy geloofde niet meer over de aanweezendheid der fleen in twyffel te moeten ftaan. maar aangezien hy geloofde, dat de weegen door zeer zagte uit en inwendige middelen te gebruiken genoegzaam ontfpannen en glad gemaakt waren, nam hy eenige druppelen van de Jroph Paracelfi, waar . van ik in het Hoofddeel van de kinderpokjens gewag heb gemaakt, om door deeze krachtige prik-, kei de. vastzittende fleen , zo hy meende, voort te dryven; met die uitwerking, dat alle pyn terftond• ophield; die nochtans de volgende dag op nieuw boven mate de lendenen bezette, en drie maanden lang duurde, fomtyds nochtans zagter. oplettende op zyne eigene kwalen , doorbladerde hy zo dra hy eenige verligting van pyn gevoelde , alle de oude zo wel als nieuwe Schryvers, en vond, dat zy alle, behalve. Sydenham t die dit van gelyke in zyn eige ziekte waargenomen had, niets van belang gezegt hadden.
Zo Galenus, Boerhaave, Sydenham, niet in de zieken , welke zy behandelden, maar in hun eige lichaam in de kennis hebben kunnen dwalen , hoe groot gevaar van te dooien hangt, dan de overige Geneesheeren boven het hoofd, vooral zodanige, die overhaast en ftoutmoedig hun gevoelen durven zeggen.
Daar en boven , wanneer Sydenham (u) de onderfcheidfe .vermommingen aanhaald, onder welke de meerdaantige opftygingen haar treurfpel fpeelen, tekent hy aan, dat deeze kwaal fimtyds een van beide de nieren zodanig aantast, dat zy ten
.eene-
(li) In Differtat. Epift. pag. 480.



§.i422V- DE STEEN. 543
eenemaal na het graveel gelykt, en dat niet alleen ten aanzien der pyn, en plaats op welke- zy woed, maar ook door het onmatig ^overgeven dat zich V by voegt, als ook fomtyds daar uit, dat de pyn door het beloop van de pisleiders heen word voortgezet enz.: maar ook is de blaas van dit geveinsde toeval, en valfcheaandoening niet vry, dewyl zy niet alleen zelf daar van wordgepynigt, maar de pis opgeflopt word, al even eens als of een ftéen dezelve ver flopte, die 'er nochtans niet is. maar zter zelde zief men dat dit laatfle foort de blaas aantast; maar het geene zich als een fleen in de nieren vertoont, zo zeldzaam niet. by tekent tevens aan, dat men naauwlijks deeze ziektens van elkander kan onderfcheiden; maar zo by de geene die met opftygingen gekweld zijn , een zwaare gemoedsontroering vooraf is gegaan , als ook bet overgeven van een groene flof, men als dan kan oordeelen, dat deeze lastige toevallen eerder van de opftygingen, als van de fteen afhangen: vooral, zo de krachten door dikwils herhaalde aanvallen van opflyging gebroken zyn , en de gezondheid des lichaams verfleeten.
In tegendeel heeft men fomtijds fteenen in de nieren gevonden, en zelfs wel groote, waar op niemand zelfs agterdenken had. Baglivius (w) getuigt, dat hy in twee lyken zeer groote fteenen in de nieren heeft gevondtn, offchoon zy geduurende hun leeven nimmer van pijn in de nieren waren gekweld geweest: het zelfde hebben andere waargenomen, voornamentlijk is het vol- " gende geval aanmerklijk: een mensch, acht-en-twintig jaaren oud, had geduurende tien maanden een moeilyke ademhaling met pijn in de borst verzeld, gehad: hy braakte by tusfehenpoozen, en een gevoel van zwaarte in den onderbuik: verfcheide
mid-
00 Oper. Omn. Lib. I. Cap. IX. in- fine pag. 118.



544
D E S TEEN.
§.142:2.
middelen te vergeefsch gebruikt zijnde, fterft hy. de oorzaken der kwalen welke de ellendige geleeden had, wierden duidelijk in het lijk gevonden; maar behalve deeze, wierden andere gevonden, op welke men nimmer eenig agterdenken had gehad, en niet met de doorgeflaane kwalen overeen kwamen, want nimmer was 'er eenig graveel zand in de ;pis geweest, nimmer had hy over de fmerten van het graveel geklaagt, nimmer had hy een opftopping in de pis gehad, men vond nochtans de regter nier van een bovenmaatige grootte, en zo hard als een kraktbeen, zo dat zy met moeite konde doorgefneeden worden, zy bevatte een zeer groote fleen van zes oneen, welke niet alleen het geheele'bekken vervulde., en met de onderfte punt in depisléider kwam, maar ook door takken van alle kanten als uitgefchoten, van een zeer onregelmatig maakfel, het overige der plaats vervulde : deeze .geheele klomp beftond uit byeen vergadert graveel zand, met een dunne beenagtige plaat rondom gedekt, welke van couleur als de witte coraal was. de zelfftandigheid van de linker nier was geheel verteert, en deszelfs hollens waren vol van een groenagtig vocht, dit fchijnt vooral wonder dat deeze nieren, zo kwalijk varende, geene de minfte pijn veroorzaakt hebben, de uitmuntende Heelmeefter Houftet (x) heeft in het lijk -van een adelyke vrouw, aan een kwaadaartige koorts gefturven, de linker nier half verteert.gevonden, in welkers bekken een driehoekige fteen zat, in een byzondere blaas gefloten.
Edoch nimmer had zy over pyn in de nieren geklaagt. hoewel men uit het reeds gezegde kan befluiten, dat de zekere kennis van de fteen in de nieren niet gemakkelyk is, neemt men
nocl:-
(xj Acad. Royal. de Chirurg. Tom. I. pag. 401.



§.142-2. DE STEEN. 545
nochtans zodanige tekenen waar, wanneer de fleen in de nieren zit, welke , offchoon zy geene volkome zekerheid hebben , nochtans mer regt agterdenken geeven , dat 'er een fleen in de nieren zit. zo men als dan alle de toevallen byeen neemt, welke naar de eerfle verdenking volgen , heeft men gelegenheid, om de gedaane voorzegging te bevestigen , of te verbeteren, zo men een voorzichtig Geneerheer is, en op alles zeer wel acht geeft, het is bekend , dat men fomtyds waargenomen heeft, dat de fteen fommige geflachten als by overerving kwelt, van te voren §.„1414. is gezegd geweest, dat de geene, by welke de eerfte beginzelen van de fteen, door de pis heen verfpreid, zich fchielyker vereenigen, en een graveelzand vormen, meer onderhevig zyn aan de fteen. zo dierhalve iemand van ouders , met de fteen behebt , geboren is, zo hy meermalen zand, of kleine fteentjens gewatert heeft, weet men reeds, dat zodanig mensch een gefteldheid tot de fteen heeft, zo zich hier een zittend leeven, een bovenmatige vettigheid, een langduurig leggen, door breuken, voeteuvel, of andere oorzaken , byvoegd , begrypt een voorzichtig Geneesheer genoegzaam, dat dc fteen in de nieren re vreezen ftaat. zo zich daarop andere toevallen vertoonen , welke dikwils gewoon zyn de fteen en de nieren te verzeilen , als dan kan men te recht vast ftellen , dat 'er een fteen in de nieren is : want als dan befluit hy niet uit het een of ander toeval, maar uit de famenloop van alle, en de order waar meede zy op elkander volgen ; het geene hier vooral moet aangetekend worden.
Edoch men fchynt ten hoogfle op de andere toevallen, welke zich vertoonen, te moeten opletten , wanneer de fteen noch in de nieren ftil zit , en andere , welke gebeuren , wanneer de fteen in beweeging geraakt , welke menigmaal geheel van de vorige onderfcheiden zyn: zo de fteen in de nieren is^,
Vyfde Deel; Zzz " en



546 DE STEE N.. $ 1422.
en reeds eenige grootte heeft, worden de zieken menigmaal een zwaarwigtigheid, en een doffe pyn op de plaats der aangedane nier gewaar: zo de fteen hoekig is, hebben zy menigmaal een fteekende pyn, vooral, zo zy het lichaam fehielyk voorover buigen, waar van de reede lichtelyk blykt. als dan ftaat de ontfteeking der nieren, en alle deszelfs gevolgen , te vreezen. • voor 't overige, zo de fteen groot is , en niet hoekig , of niet veel met ruuw, kan zy langen tyd in de nier ftil zitten, alleenlyk door een doffe pyn ligtelyk lastig vallende, dit heeft Sydenham in zich zelve ondervonden (y) , wanneer hy geduurende twee geheele maanden, dooreen woedende aanval van het voeteuvel, geduurig gedwongen was geweest te leggen : want hy heeft begonnen een doffe ftompe pyn, vooral in de linker nier, ook fomtyds in de rechter, maar zeldzaam, te gevoelen: depijn was maar by tusfehenpoozen, in geenen deele fcherp, maar vry verdraaglijk : want hy had nimmer eenig aanval van het graveel, welke van een overgroote pijn door het beloop van de pisleider, en een vreeslyk braaken verzeld gaat, gehad : waarom hy met feede oordeelde , dat hy een zeer groote fteen in het nierbekken had; die j . daar zy te groot zo as , om uit het gezegde bekken in de pisleider te vallen, de voorzeide toevallen niet veroorzaakt heeft. want de fteen ruste in de nier, en alle die toevallen worden door de beweeging van de fteen veroorzaakt: waar uit men begrijpt, waarom groote fteenen, zonder zeer lastig te zijn , langen tijd ia de nieren kunnèn zitten, door de kleine , zo zy van plaats veranderen, de hevigfte verontroeringen verwekken.
Zestien jaaren, naar dat Sydenham de eerfte lastigheden van de fteen-in de nieren was gewaar geworden, heeft hy, naar lang en veel gewandeld te hebben, een bloederige pis geloost: het zelfde is hem naderhand zo dikwils overkomen, zo menigmaal ah
h-i.
De mi&ii fang. a Calculo &e. pag. 70c?,



§,14-22. ■ BE STEEN. ,547
hy maar langen tyd te voet ging, of ineen rytttig over de fteenen gevoerd wierd, hoe zagt .de paarden ook gingen, het geene nochtans niet gebeurde, wanneer hy langs de groote weg, die niet met (henen belegd was , hoe wel zeer verre , reed. edoch hy loosde zuiver bloed met de pis vermengd, het geene , niet lang daar naar op de bodem van het vat zich tot zantjens vergaderde , de heldere pis boven op dryvende, van een vry natuurlyke couleur, men begrypt lichtelijk , dat de harde fteen door een fterke lichaams beweeging, en vooral dooreen lang fchokken in een rytuig op ruuwe wegen , of door het te paard ryden, de vaten te-ren de nieren geleegen , zodanig kan kwetfen , dat 'er een bloedftorting op volgd! zo dit bloed fehielyk met de pis te voorfchyn komt, heeft het een levendige couleur; maar zo het lang in de blaas word wederhouden, word 'er een bruinachtige, troebele aan coffy gelykend vogt uitgewaterd, het bloed reeds door het verblijf, en de vermenging met de pis veranderd zijnde: indien dusdanige pis, naar het gevoel van zwaarwigtigheid , of van een doffe pyn, op de beweeging van bet lichaam vermeerdert te gelyk met een ligte walging, uitgeloost word, mag men met regt de fteen in de nieren verdenken.
Waarom het bloedwateren niet zonder reede onder de tekar ren van de fteen in de nieren gerekend word, aangezien zulks om deeze oorzaak dikwils gebeurt: nochtans kan men het bloedwateren alleen, zo de andere toevallen niet aanweezende zijn , voor een zeker en eige kenmerk van de fteen in de nieren houden • want men heeft opgemerkt , dat ook door andere oorzaken het bloedwateren veroorzaakt wierd. over het bloedwateren heeft Hippocrrtes (2) het volgende aangetekent: maar het bloedwateren zeldzaam zynde, en zonder pyn, en koorts , betekend •niets kwaads, maar. is een verlichting van vermoeitheid. maarzo
hy
CO Pr*4i&. Lib. II. Cap. IV. Charter. Toti. VIII. pag. 813.
Zzz 3



543 DE. STEEN. §.1422,
hy menigmaal Moed watert, en eene van deeze rer hy komt, is zulks kwaad, edoch men moet, het zy zulks met pyn , of met koorts gefchied, voorzeggen , dat hy ook etter zal wateren , en de pynen aldus ophouden, want wanneer het zonder pyn en koorts gefchied, vermindert het de bloedrykheid, en de vermoeitheid en loomigheid van het geheele lichaam, welke gewoonlyk de bloedrykheid verzeilend, worden weg genomen : edoch zodanige ,bloedftorting der nieren fchynt zonder verbreeking enkel door de ontfluiting der vaten te gefchieden. Aretceus heeft gefchreven (V): 'er zyn fommige, die by herhaling bloed zuateren: dusdanige aandoening is gelyk aan de vloed der ambaijen : ook is de gefteltenis van het lichaam zodanig, op een andere plaats fb) leest men het volgende: fomtyds is 'er onverwagt veel bloed uit de nieren ontfprongen, en heeft geftadig geduurende veele dagen gevloeit : maar niemand Jlerft van zodanige bloedftorting , maar door de ontfteeking , welke te gelyk met de bloedvloeijing ontftaat , wanneer het bloed tegen gehouden is gezveest. edoch meestentyds fterven zy door de te rug houding , zvelke een groote bloedrykheid veroorzaakt, aldus word het gezegde van Hippocrates fraai bevestigt, want hy vreesde geen kwaad zo het bloed wateren zonder pyn en koorts, welke de tekenen van de ontfteeking zyn, ontftond , namentlyk zo zulks maar zeldzaam was. want offchoon zodanige bloedftorting door de verwyding van de monden der niervaten ontftaat, zo dezelve nochtans dikwils gebeurt , is het te vreezen, dat deeze vaten aldus zullen verzwakt worden , zo dat de krachten naderhand door een dikwervige overvloedige bloedftorting zullen verwelken , en andere ziektens volgen. Aretceus (c) heeft de ziektens befchreven,
^O) De cauft & fign. Morbor. dinturnor. Lib.ILCap.3.pag.53.
m De cauft & fign. Morbor. acut. Lib. II. Cap. 9. pag. 22» 00 De cauf. & fign, Morb. dinturn. pag. 54»



J.i4aa. D E STEEN. 549
venwelke die geene te vreezen ftaan, die by herhaling aan bloed wateren onderhevig zyn. want zy worden zeer bleek , loom, zyn lui, walgen van de fpys, worden van een kwade gylmaking aangetast, en, wanneer'het bloed'uitgeloost is, worden zy kwynende, de ledematen verlammen, maar het hoofd word ligter en vlugger, waar uit blykt, dat zodanige bloedlozingen uit de nieren in geenen deele te wenfchen zyn; vooral, zo zy op een gefielde tyd wederkeeren r want als dan is bet te vreezen, dat het lichaam door een al te zwaare bloedftorting ongedaantig zal worden, of, 'er andere kwalen volgen, en die zelfs vry zwaar zyn, wanneer zodanige op de gewoone tyd komende ontlasting onderdrukt word. en zo 'er by herhaling geen bloed uitgevloeit is, worden zy door pyn in 't hoofd aangetast, het gezigt verliest zyn fcherpte, 'er zweeft een duifterheid voor de oogen, zy krygen duizeligheid: daar uit vervallen duizend andere tot de vallende ziekte, opgezwollen, als met duifterheid overtogen, gelyk de geene die het water tusfchen de huid hebben (d). edoch het is bekend, dat de wederkeerende ontlastingen, zo zy fehielyk worden tegen gehouden, eerder het hoofd aandoen, als wel de andere lichaamsdeelen.
De pypen in de nieren , die de pis in de nieren afzonderen ,fchynen aldus ligtelyk wvder te kunnen gemaakt worden, op dat zy het bloed doorlaaten, de indrang der vogten door hevige beweegingen, of fterke fchokken der nieren vermeerdert zynde. ik heb meer dan eens gezien, dat de menfchen door het hardryden in een wagen over fteenwegen, of naar een fterk en langduurig te paard ryden, een bloederige pis geloost hebben, by welke nochte van te voren, nochte naderhand, eenig agterdenken van de fteen in de nieren is geweest: in zodanig geval woid de pis wel bloedverwig, en fomtyds wel hoog gecouleurt,maar zelde of nimmer komt 'er brokkerig bloed met de pis te voorfchyn ; hierom gelooft men dat als dan de ontflmting der vaten bier van de oorzaak is. Want
tfc-0 Ibidem.



'6$o :p E S T E E N.
Want men merkt op, dat de menfchen dikwerviger waterloozen, wanneer zy op een rytuig gevoerd worden.°waar uit het blykt, dat 'er meer pis word afgezondert, en dat dus de vochten met grooter beweeging de afzonderende vaten toegevoeo-t worden; waar door de verwyding van deeze vaten volgt; welke zodanig verwyd zynde, dat zy het roode gedeelte van het bloed toelaaten, zal de pis bloederig zyn. [ Deeze kwaal word ligtelyk geneezen, door de enkele rust des lichaams, en een zagte voedingswyze. tevens moet men eventwel waarfchouwen, dat zy zich naderhand voor hevige fchokken der nieren wagten; het geene ligtelyk word verkregen, dewyl zy meestal op het gezigt van de bloederige pis.genoeg verfchrikken.
Het gevaar is grooter, zo de vaten in de nieren door diergelyke oorzaaken verbreken : maar als dan is 'er dikwils pyn aanweezende. maar de ziekte ontftaat uit een hevige arbeid, dewyl de aders na de nieren, lopende gebroken zyn, en de nier vol bloed is gezveest. wanneer de zieke hier van aangetast is, zvatert hy iq, den beginne bloed met de pis, daar na naar verloop van tyd etten. deeze word, zo hy het lichaam ftil houd, zeer fehielyk herfteld. zvani zo 'er iets kzvalyk :vaart, zullen de pynen zich veel meer laten gevoelen (e). want als dan heeft de ontfluiting der vaten geen plaats, waar een wond, welke, nog versch zynde, is het te hoopen , dat zy fehielyk worde geneezen, voornamentlyk door zich ftil te houden; zo zy verzuimt word, brenotzy het gevaar van de ontfteeking endaar op volgende veretteringaan. - ö
Het blykt dat men als dan een veel zwaarder bloedftorting uit de nieren hebbe te vreezen; waarom Aretceus gezegt heeft (ƒ); fomtyds ook komt'er door breeken der nieren veel bloed te gelyk voor
den
(e) Hippoc. de intern, affection. Cap. 17. Charter. Tom. Vil.
pag. 649. 650. CO'Oe ca af. & fign* Morb. diuturn. Cap. 3. pag. 54.



DE STEEN.
den dag; maar het word op een gedrongen, en tot brokken verdikt , gelyk gewoonlyk ook in bloed dat buiten het lichaam is gefchied: ook fomtyds word het in de blaas geftremt, wanneer de pis wreedelyk onderdrukt word: maar op de verbreeking volgen langduurige en byna ongeneeslyke zweeren. ik heb dusdanige ruime bloedftorting uit de nieren in een Pikeur gezien, die het voor eenfpel achtte de wildfte paarden te temmen; binnen de tyd van weinige- uuren beeft hy meer dan acht ponden vloeibaar bloed uitgewatert ; naderhand wierden de brokken met de grootfte moeite uitgeparst. door een volftrekte rust van het lichaam, en bekwame middelen, is hy van zo groot gevaar verlost, en heeft geduurende verfcheide-jaaren ongehinderr geleeft. maar de vermaningen in de wind flaande, en op zyne fterkte en vlugheid betrouwende , ■ heeft hy zich daaglyksch aan de zelfde gevaaren bloot geftelt, tot dat hy in een diergelyke, ja zelfs zwaarderen laugduuriger bloedftorting vervallen, en door het verlies van zo veel bloed, is hy aan het water gefturven; tevens had hy voor zyn dood tekenen dat de nier verettert was.
Wanneer het bloed aldus met menigte, de vaten van de nieren verbroken zynde, in de blaas komt, komt het gewoonlyk vloeibaar te voorfchyn;, op 't einde nochtans de bloedftorting veel vermindert zynde, of ophoudende, zet het zich indeblaas tot brokken, en vind met moeite een uitgang, ja veroorzaakt fomtyds een gevaarlyke pisopftopping. maar zo het bloed langzaam uit de nieren langs de pisleiders in de blaas drupt, zal het' aldaar langer blyven zitten, flremmen, en nog leidzaam door de pisgang uitgeparst worden, en als een dikke draad fomtyds • tot een aanmerkelyke langte uitgerekt te voorfchyn komen, men 1 leest dusdanig wonderlyk geval (g): het is een man van vyftig
<g> Academ» des Scienc» 1'ah 1735. Hift. pag* 255» •
$61



& 1422.
jaaren, bloedrijk, maar nochtans eeniger mate droefgeestig, gebeurt , dat hy van een lammigheid aan de eene zyde wierd aangetast; waar van hy volmaakt herfteld is. hy heeft verfcheide jaaren pis met zand geloost, en fomtijds om een maal een geheel once .: naar een hevige lichaamsoeffening, word hy van een pisopftopping aangetast, te gelijk met een fcherpe pijn tot aan het uiterfte van de pisgang: weinig daar naar is 'er een zwartagtig lichaam uit de pisgang gekomen, zo dik als een fchrijfpen, van maakzel een worm gelykende; het geene voorzigtiglijk voortgetrokken wordende, de langte had van twintig duimen, en terftond kwam 'er pis met veel bloed vermengd te voorfchijn. naar een kwartier uurs is een diergelijk geronne lichaam voor den dag gekomen,;ter langte van een elle: naderhand, zijn in de tijd van vier etmaalen alle half uuren zodanige te famengroeijingen, van onderfcheide langte, waar van de langfte twaalf ellen lang was, voor den dag gekomen, de couleur was donker bruin; maar door de bykomende lugt, wierd zy levendiger, en agtervolgens bloedcouleuriger ; welke het in de brandewijn behield, maar tevens zeer taai wierd. de zeer vermaarde Trouchin , die dit verhaal aan de Koninglyke Hoogefchool van Parijs heeft gezonden, toen ter tijd tot Amfteldam de geneeskunde beoeffenende , heeft my deeze uitgeloosde ftof vertoont, eeii gedeelte van dezelve vereert, en tevens dit geheele geval verhaalt, de langte van alle de ftukken die de een naar de ander te voorfchijn zijn gekomen, bedroeg achthondert vijf-en-twintig h'ollandfche ellen, edoch zy kwamen byna zonder eenige pijn voor den dag; fomtijds kwam 'er ook bloed uit de fchaft. hy heeft 'er tevens by ge voegt, dat het loozen van graveelzand, voor deeze wonderbare uitloozing, naar een uiterfte droefgeestigheid, by deeze man een geheel jaar heeft opgehouden j welks
BE STEEN.



S.T422'
DE STEEN.
553
ke fomtijds zo overvloedig was, dat hy op eenmaal anderhalf once uitwaterde.
Ik heb naderhaud zelfs zodanig geval gezien in een man boven de zestig jaaren , die voor 't overige allergezondst geleeft had: hy heeft begonnen eenige maaien een bloederige pis te loofen ; daarop kwamen 'er foortgelyke zamengroeizels langs de fchaft uit; maar die zo lang niet waren ; want zy waren nooit langer dan een voet: ook kwam de geheele hoeveelheid van het uitgeloosde in geenerlei wyze by die van het voorgaande geval, ook heeft hy eenige maaien te zamen gerolde witte velletjens uitgeloost, welke van maakzel na een langwerpige ronde worm ge'eeken , maar in 't water doorweekt, en ontrolt, waren zy vliesachtig, vry gelyk aan gebroke waterblaasjens, hoedanige ik fomtyds in de nieren der kalveren heb gevonden, twee of driemaal heeft hy een wit lichaam uitgeloost, van gelyken langwerpig; het geene met een dun vlies bedekt, inwendig fpongieus was. die zieke, is, de eetlust geheel te niet zynde, allengskens bezweeken, en ik heb op geenerlei wyze de toeflemming kunnen verkrygen om het lyk te ontleeden.
Voor 't overige zyn dit de voornaamfie tekenen van de fleen in de nieren, over welks onderfcheide zekerheid wy gefproken hebben , en uit welkers zamenloop de kennis voornamentlyk moet gebruikt worden, zo by van te vooren fleenen, of graveelzand met de pis uitgeloost heeft, verkrygen de overige tekenen een hoogertrap van zekerheid, over de etter, welke aanduid dat 'er een verzweering in de nieren ontflaan is , en de kliertjens , is §. 14.16. gefproken geweest, maar ook word het gewoonlyk onder de tekenen van de fleen in de nieren gerekent, zo 'er draaden, gelyk hak in de pis zwemmen. Hippocrates heeft gezegd (Ji) : de geene die met een dikke pis kleine kliertjens Uitheft*»
(/O Aphor. 76. Sedï. 4. Charter- Tom. IX. pag. i85. Vyfde Deel. Aaaa



554
DE STEEN.
5,1423.-.
fen, of dat 'er tevens ah haairen te voorfchyn komen , loofen uitz denieren, in de verklaaring over deeze plaats, getuigt GalenusCO» dat hy zo wel als andere zeer ervare Geneesheeren zodanige draaden meer dan eens in de pis gezien heeft, ja, dat zodanige aandoening in zijn tijd van de nieuwere Geneesheeren een haair-pis is genoemt geweest, om dat dezelve voornamentlyk aan die witte vellen, welke door de pis heen zyn, gelyk fchynen. hy' voegd 'er daar naar by : dat iemand zodanige lichamen {uitloosde, die zo lang waren, dat zy van een ongeloof'yke langte gezien wierden: want fommige van dezelve waren een halve elleboog lang. edoch hy tekent aan, dat alle die diergelyke uitwaterden, dikfappige fpyzen gebruikt hadden , en geneezen waren , door de verandering van voedzel, en verdunnende en. doorfnydende geneesmiddelen: waarom hy de voorzichtigheid van Hippocrates ■ prijst (kj, wanneer hy eenvouwdiglijk zegd : zy zvorden uit de nieren geloost; niet dat zy een deel zyn van haare zelfftandigheid, maar dat zy haar zamen ft el in dezelve ver kreegen hebben. . de kleine kliertjens dierhalve , zyn deelen van de zelfftandigheid der ten eenemaal verzwoore nieren; maar het geene aan haair gelyk is, verkrygen zvel haar zamenftel in de nieren, gelyk ook de. fteenen, maar zyn geen deelen van haare zelfftandigheid. waarom Galenus de oorfprong van die draaden aan een flym en verachtig vogt heeft toegefchrevetfi. maar JEgineta (/), die van gelyken gewag maakt van deeze haairen in de pis , heeft liever willen houden, dat zy uitgeloost worden, wanneer de pisleiders verzweeren.
Van te voren is gezegd geweest , dat de pijn der vloeijing. fomtijds foortgelyke toevallen voortgebragt heeft, als die zyn , welke door de fteen in de nieren verwekt worden; en men heeft.
waar-*- ■
CO Aphor. 76. Sed. 4. Charter. Tom. IX. pag, 186. 00 Ibid. pag. 187.
00 Lib. III. Cap. XLV. pag. 64. verfaï



'DE STEEN.
555
waargenomen, dat in de pis van de geene die van een vloeijing aangetast waren fomtyds zodanige draaden golfden; het geen ik ■ zeer wel weet meer dan eens gezien te hebben.
Edoch de zeer geleerde Geneesheer Clerk heeft het volgende aan de zeer vermaarde Pringle meedegedeelc f» : dat in de pis van de geene die met de vliegende jigt gekweld zyn dikwils fommige draden dryven, welke, offchoon zy minder doorfchynende zyn dan de pis, nochtans, uit dezelve gehaald, zo helder als cryftal zyn, tot een groote langte uitgetrokken kunnen worden, en, tot een witte kalk overgaan, wanneer zy uitgedroogt worden, dit geloofde de uitmuntende man de ziekteftof te zyn in het voeteuvel en het graveel, enz. hy veronderftelde dat dit deeze ftofdeglasagtige./lijm der oude was. het is aanmerklyk, dat Sydenham en Boerhaave door de jigtpyn zyn bedrogen geweest; maar dat Galenus door het uitloozen van de glasagtige flym van een hevige pyn is verlost geweest, welke hy toelchreef aan een fteen der nieren langs de pisleider nederdalende, wanneer de lyfArts Storck zodanige allerlastigfte pyn, de geheele regter zyde bezettende, geduurende drie maanden en langer voor verfcheide andere geneesmiddelen niet wykende, met het uittrekzel van de wolfwortel heeft geneezen Cn). heeft hy waargenomen, dat behalve het fterk zweeten, dat fomtijds zeer ftonk, de pis overvloediger vloeide, en veele vlokjens inhield, en flymige draaden. over deeze zullen wy naderhand, wanneer wy over de jigt zullen fpreeken, wydlopiger handelen, hier ter plaatfe word zulks maar van my als een twyffeling voorgefteld, of zich niet meermalen zodanige draaden in de pis vertoonen, uit dusdanige ftof veel eer ontftaan, dan door een gebrek 4er nieren, pisleiders, of van de blaas.
Nu volgd de overweging van die toevallen, die plaats hebben,
lm) Difeafes of the Armv Part. 3. 'Cap. 2. pag. 187. (n) Libell. de Stramon. H^ofc. Aconit. pag. 77.
Aa^ta 2



$S6 DE STEEN. 5.1422.'
ben, wanneer de fteen in de nieren van plaats begint te veranderen, en een overgang in het bekken en de pisleider te zoeken, want tot nu toe hebben wy voornamentlyk over die gehandelt, welke men waargenomen heeft wanneer de fteen in de nieren ftil zit.
Sydenham heeft aangetekent (0), dat een groote fteen in de nieren, die reeds zo groot is, dat zy langs de pisleiders niet kan doorgaan, ftil zit, en dikwils zonder lastig te zyn, langen tijd in het lichaam kan gedragen worden; of dat de pijn, zo zy plaats grijpt, ten minfte zeer lydelijk is. dit heeft hy in zich zelve en in andere bevonden : wy hebben van te voren verfcheide gevallen aangehaald van menfchen, die zelfs geen agterdenken hadden dat zy met een fteen in de nieren bezet waren, daar men nochtans naar de dood een groote fteen in de nier vond; ja zelfs fomtijds verfcheide, maar vry glad, en niet hoekig: maar de kleindere fteenen, in het bekken en het begin van de pisleider gedaalt, verwekten groote beroeringen; braken, buikpynen, pynen, koortfen, enz.; tot dat de fteen eindelijk door zo veele fchokken onder het braken, zo veele lichaamsfchuddingen, in de blaas komt. als dan zegt men dat een aanval van het graveel plaats heeft; welke Sydenham nimmer ondervonden hebbende, hy uit andere toevallen befloten heeft, dat hy een fteen in de nieren had, maar te groot om door de pisleiders te kunnen doorgaan.
De menfchelyke natuur rust als dan, als overwonnen zijnde, en fielt geene hevige pogingen te werk, om hetnadeelige te verdryven. het heeft van te voren in de befchryving van de koorts gebleken, dat 'er, wanneer iet nadeelig uit het lichaam moet gedreven worden, dikwils rillingen, koude, bevingen, ja zelfs
ftuip*-
00 De Micïu Sang. a calculo renibus impa&o pag, 700. & fequent.



$.14-22.
DE STEEN.
ftuiptrekkingen verwekt worden : dus wanneer het geene de maag bezwaart op 't punt ftaat door het braaken uitgeworpen te worden, beginnen de lippen te beeven, en voornamentlyk de onderfte. Hippocrates heefc gezegt ^p): de oude lieden beeven in de koorts, en dus zijnde, werpen zy mooglijk met de pis fteentjens uit. en in het voor afgaande getal (qj: een onverwagte pijn der nieren, met een afftopping van de pis, duid een uitloozing van fteentjens, of dikke pis aan. edoch men fchijnt voornamentlyk aan te moeten merken, dat Hippocrates in beide deeze voorftellingen het verminderent woordje k&Xw gebruikt heeft, als of hy had willen betekenen, dat deeze verontroeringen alleenlijk maar door kleine fteentjens in de nieren veroorzaakt worden ; gelijk ook door andere oorzaken, die de nieren bezwaren en prikkelen, en met de dikke pis uitgedreven, worden, ik heb my over hetvoornitzigt van Hippocrates verwondert in een vet en fterk man , die reeds meer dan eens nierfteenen had uirgeloost, maar dat de gewoone fmerten en moeilijkheden voor af waren gegaan, geroepen zijnde, heb ik hem vry zwaar aan de koorts gevonden, en pijnlijk omtrent de linker nier; de pijn zette zich voort langs het beloop der pisleider; hy was te gelijk aan het braaken. de zieke menigmaal deeze lastigheden doorgeftaan hebbende, voorzeide onfeilbaar dat hy een fteen zoude loozen: niet te min heeft hy begonnen veel dikke pis te wateren, en is zonder uitloozing van een fteen, fchielijk herfteld.
De Geneesheeren verwonderden zich, dat door het doorgaan van een fteentje door de pisleider de ver af gelege deelen fomtyds zeer veel pyn leeden, de teelbal en balzak aan de zelfde Zyde aangedaan wierden, de dye doof wierd, beefde, pynlyk was. Hippocrates heeft veele van deeze tekenen aangehaald f>),
wan-
(p) Coacar. prsenot. n*. 590. Charter. Tom. VUL pag. 887. CO Ibid. No. 58O. _ „ :.
Cf) De intern, affect Cap. XV. Charter. Tom» VII. pag. 649*
Aaaa 3
557



558
D E
STEE N.
1423.
wanneer de kleine fteentjens, gelyk zand, uit de nieren na de blaas daalen. een fcherpe pyn valt op de nier en de léndenen, en op de teelbal aan dezelfde zyde van de nier, by loost dikwerf water., en allengskens word de pis opgeflopt, en wanneer het zand langs de fchaft uitgaat, verwekt het een hevige pyn 'in dezelve, maar wanneer hy het met de pis geloost heeft, vermindert de pyn; daar naar krijgt hy dezelfde pynen wederom, maar w.anneer by de pis loost, wrijft hy door de pijn ook de roede, maar aangezien veele Geneesheeren, op het zien van deeze tekenen befloten, dat 'er een fteen in de blaas was, waarfchouwt hy het volgende: maar deeze (de blaas) is in geenen deele met de fteen bezet, maar wil, de nier. elders (O voegdhyby deeze een ander toeval: nament lijk' een dofheid van de dye der zelfde zijde, edoch Hippocrates handeld daar ter plaatfe over de fteen in de nieren , en tekent aan dat zy naar alles wat in de maag was overgegeven te hebben ' gal overgeven, wanneer de fmerten zeer toenemen, maar van te voren is gezegd geweest, dat Sydenham onder de voornaamfte tekenen van het graveel het galbraken getelt heeft.
Aretceus {t)bt(d\x-yh de tekenen van de beweeging van de fteen der nieren aldus: dat zo zy fomtijds grooter geworden zijnde., de fteen in de holte van de nier gezeeten heeft, als dan veiheftxn zich lendepyncn , omtrent de lendenfpieren , en ftrekken zich tot aan de halve ribben uit. zekerlijk zijn. veele door die pijn , als of het een zydewée was, bedrogen geweest: daar en boven is 'er een zwaarte op de heupen : de rug word met moeite gekromt: zy knikken met moeite met bet hoofd, enz. maar zo 'er een fteen in de pisleider gedaalt is, word het lichaam gefchud, als met een rilling: de voortgang der fteen word met een hevige arbeid gevoeld.
(dus
CO Epidem. VI. Textu Vf. Charter. Tom. IX. pag. 366. (0 deCauf. & Sign. Morb. pinturn. Cap.III. pag. 53.



14-22.- DE STEEN.- 559
(dus heeft'de zeer vermaarde Petit (u) gewild, dat men fa róm $mïu zoude loofen in de plaats van fa<? ó/AoQ'ui'a). dat, zo zy in de Maai■> neder gevallen is, voord een waterachtige pis overvloediger geloost: hy geraakt aan de afgang; daar uit geeft zich lugt opde maag is uitgefpannen ; 'er geeven zich winden op ; hy zuord van de voorgaande kwalen bevrijd, ook [maakt Mgineta van de pijn der teelbal, en de doofheid der dye van de zelfde zyde gewag (w), wanneer hy over de tekenen van de fteen in de nieren fchrijft.
Edoch de nieren hébben met de teeldeelen een groote gemeenfchap, gelyk een iegelyk bekend is; waarom Celjvs (x) over de tekenendat de nieren gefloten waren, handelende, gezegd heeft: maar de nieren gefloten zijnde, daalt de pijn tot aan de liesfen en de teelballen.
Ik heb by een man , aan het graveel in de nieren ondemevig, gezien, dat het linker gedeelte van de balzak hem zeer deed, te o-elijk met een kleine opzwelling van de teelbal van de zelfde zyde : deeze kwaaien zyn nochtans in korten tijd verdweenen. naar drie dagen wierd hy onverwagt van een overgroote pijn in de linker heup van agter aangetast; op de minfte aanraking vermeerderde de pijn zodanig, dat hy allerellendigst kermde ; hy had de koude pis, met een dunne ongecouleurde pis; op de minfte lichaams beweeging nam de pijn toe.
De buik begon zich op te fpannen ; hy liet opruspmgen en winden; alle deeze kwaaien bleven geduurende vyf dagen; en de pijn nam niet alleenlyk toe op het aanraken, en op de minfte lichaams beweeging, maar ook wanneer hy fprak. toen heeft hy begonnen een lastige pijn omtrent het hoofd der roede beginnen te gevoelen, met een hevige koude pis; de volgende dag, die de zesde was naar het begin van het toeval, was die pijn in het
ag-
Cu) Ibid. pag. 197.
GO Lib. III. Cap. XLV. pag. 46".
GO Lib. V. Cap. XXVI. pag. 286.



5Öc
D E
STEEN.
§. 1422'.
agterfte deel van de linkerheup byna geheel verdweenen; de zevende dag was de pijn ten eenemaal weg, offchoon de plaats ook hard aangeraakt wierd; de negende dag heeft hy veele kleine fteentjens geloost.
Ik heb by een vrouw van een teder geftel, uit een moeder met de fteen bezet geboren , een pijn zien ontftaan, uit de lendenen zich na de linker heup {trekkende, welk zy geloofde daaruit ontftaan te zyn, dat zy , verhit zijnde, zich aan de koude lugt had blootgeftelt: edoch zy loosde een bruinachtige, ftinkende, met kliertjens vermengde pis. ik heb haar gezegd, dat ik van gedagten was, dat zich een fteen in de nieren in beweeging had begeeven, het geene de zieke niet heeft willen gelooven: de vierde dag had zy een zwaare pijn in de linker 'zyde van de buik , te gelyk met een allermoeilijkfte koude pis : maar wanneer zy beproefde om de linker dye en been op te hebben, nam de pijn boven mate toe: de pis was helder; maar des avonds van den zelfden dag is zy meer gecouleurt voor den dag gekomen; daar op eenigzints troebel, met groote verlichting van pyn : nochtans bleef de koude pis, maar min pynlyk.
Naar een zeer geruste nagt , heeft zy des morgens een driehoekige fteen uitgeloost, welkers hoeken zeer fcherp waren, met'de grootfte verlichting : naderhand heeft zy geduurende twee dagen een eenigzints troebele pis uitgeloost, welke met witte affchaafzels , en graveelzand inhield ; en zy is volkome herfteld; zo dat zy geduurende verfcheide jaaren niets diergelyk heeft uitgeftaan.
Ik heb fomtijds een ondraaglyke pijn zien ontftaan omtrent die plaats, alwaar de zaad vaten door de buikfpieren heengaan na de balzak; welke naar het loofen van de fteen terftond ophield.
Ik weet dat het gebeurt is , dat 'er een allerfcherpfte pijn omftond boven in de liesfen na by de fchamelheid, welke zich
door



§.1422. D E STEE N. 561
door de naby gelege dye verfpreide, en dat het been, zonder eenige dikte meer dan twee maanden dag en nagtpynigde; offchoon de ervarendfte Geneesheeren, door een algemeene raad, alles beproeft hadden, dat in de geneeskunde bekend is. daar op volgt een fcherpe pyn boven de hanckamswyze uitwas van het linker "heupbeen; 'er worden met de pis groote fteenen uitgeloost , die zeer fcherp waren; en aile deeze kwalen nemen een einde.
Uit welk alles blykt, dat de fteen, wanneer zy uit de nieren langs de pisleiders in de blaas over gaat, of in deeze weg blyft zitten, niet alleen de plaatfen aandoet waar door zy gaat, maar ook wonderbare kwakn te weeg kan brengen in andere deelen; en veel verfcheide by onderfcheide menfchen; gelyk Pifo zeer wel heefc aangetekent (y), dewyl hy zelfs meer dan eens de fmerten van de fteen doorgeftaan heeft, door het geene volgt heeft hy vast geftelt dat het nederdalen van de fteen der nieren langs de pisleiders kan onderfcheiden worden: namentlyk behalve de andere gevjoone tekenen van te voren befebreeven, door de. aftrekking van de teelbal aan de zelfde zyde van de toegetrokke fisleider, de koude pis, en ten minfe een jeukte in bet hoofd van de roede, en dikwils door menigvjerf waterhozen, maar ook door een 'zekere dofheid öf beeving van gelyke aan de zelfde zyde van de nier, of van de toegetrokke pisleider, en eindelyk door een koude van de onder(le deelen, welke toevallen zekerlyk, offchoon niet ahyd in alle, ik nochtans altyd in my zelve heb ondervonden, edoch in het nederdalen van een Jleentje door de pisleider, op ivelke tyd namentlyk de pisleiders zich meest toetrekken.
Somryds word de fteen in de nieren van zeldzamer toevallen verzeld ; welke daarom naauwlyks onder de eige kenmerken van de fteen in de nieren plaats verdienen, om dat zy zo ongewoon
zyn;
<j) De coiluvie ferofaortis SedtV. Cap. II. pag. 301. Vyfde Deel. Bbbb



$6z
zyn ; cventwel zal het nimmer nadeelig zyn dezelve aan te tekenen , wanneer zy voorkomen, in een jongeling , begon, wanneer alle tekenen te kennen gaven , dat 'er een groote fleen in de nieren zat, de teelbal van de zelfde zyde kleinder te worden , zo dat men ten laaiden naauwlyks iets van dezelve in de balzak konde voelen, in een fterk man , die reeds van zyn vierde jaar een hevige pyn op de plaats van de regter nier gevoeld had, en in welkers lyk, naar dat hy drie-en-vyfeig jaaren oud was geworden, twee fteenen in deeze nier zyn gevonden, heeft de uitmuntende Heelmeefter Donglas (z) het volgende waargenomen: nimmer was hy ten eenemaal van deeze pyn bevryd, welke nochtans dikwils vry lydelyke verminderingen had. wanneer de pyn heviger aandrong, gevoelde hy alleenlyk verligting door overvloedig warm water te drinken, het geene hy fomtyds tot twaalf ponden toe gretiglyk dronk, fomtyds gevoelde hy geduurende verfcheide maanden agter een een allerfcherpfte pyn , zo dat hy geftadig op éen wolle deeken op de grond gefpreid lag. want hy gevoelde eenige verligting van pyn, wanneer depynlykezyde, door het gewigt van het lichaam door de vloer gedrukt wierd, «doch dit was voornamentlyk te verwonderen, dat hy geduurende de gantfche tyd , dat de fcherpe pyn aandrong , zyn water loosde, het geene, wanneer het maar een weinig koud wierd, de lymagtigheid van het wit van een ei verkreeg, hy dronk nochtans veel warm water om de pyn te verzagten , en dronk voor zyne gewoone drank veel dun bier, dewyl hy daar door ook verligting gevoelde, hy was dikwils met een buikloop , maar zonder eenige buikpynen , gekweld ; en hy konde na zyn welgevallen de afgang een geheele dag ophouden.
£0 Medic. Effays and obfervat» Tom. I. No. XXI pag. 231. & feq.
DE STEE N.



S- H23-
D E STEEN.
5*3
den. by konde van gelyke zijn water ophouden tót zo verre, dat hy op eenmaal zes ponden loosde.
Edoch de meest voorkomende tekenen dat de fleen zich beweegt* zijn de volgende, 'er ontflaat menigmaal vry fchielijk een fleekende pijn , eerder in de zyde , dan in de rug, met walging, braaking, onrustigheid, geduurige verandering van het'lichaam van de eene plaats na de andere.
Deeze tekenen beduiden, dat de fleen niet al te groot is, en tot aan viiesagtige naauwtens van het bekken gekomen is: want de groote nierfleenen veroorzaken het bloedwateren wel, wanneer het lichaam word bewogen , of door het ryden in een rytuig , edoch zy verwekken geen graveelagtige aanval, hoe die beroeringen grooter zijn , zo veel te grooter is de hoop op een fchielyke bevryding. wat men als dan te doen hebbe, zal naderhand in de genezing gezegt worden.
(i. 14.23. \7'tn de blaas, uit pyn in 't water maaken V zo wel naderhand als van te voren, uit, uit de pis alleen druppelings uitgeloost, wit met een llymagtig, dik,, veel, zwaarriekend grondzctzel, jeuking aan \ hoofd van de roede, parsfing in \ wateren, door een vinger in 't fondament te fteeken, gelyk ook de blaaspeilder, en (142ij.
De kennis van een in de blaas zittende fleen is zó gemakkelijk niet, als het aan min ervarene op 't eerfte gezigt fchijnt, want ik heb de aïiergeoeiïendfle Steenfnyders langen
Bbbb £ tijd



§64. 'DE STEEN. $.I4ft>
' tijd in twijfftl gezien, ja fommige opregtelijk zien bekennen, dat zy gedwaalt hadden, dewijl veele toevallen, welke voor tekenen van de fteen worden gehouden, ook door andere oorzaken -kunnen voortgebragt worden : hierom heeft men altijd groote zorgvuldigheid nodig, en een naarftig onderzoek van alle en ieder toeval in 't byzonder, welke in de tegenwoordige zieke voorkomen, eer dat de fteenfnyding ondernomen word : want deeze verrigting word te regt onder de mocilijkfte in de Heelkunde gehouden; en is niet buiten gevaar, offchoon zy zo menigmaal met een ervare hand word verrigt.
Daar en boven is het bekend, dat het fnyden van de fteen niet dan met de grootfte fmert van de zieke kan verrigt worden, waarom het op veele plaatfen door de wet vast geftelt is, zulks niet te beproeven, ten zy naar verzogt en bekome verlof van de Regeering, die een Geneesheer en Heelmeeller, ten koste van't algemeen afzend, om na de fteen te onderzoeken, eer het fnyden verrigt word. deeze voorzorg was voornamentlijk in vroeger jaaren hoogst noorzaaklijk, wanneer de kwakzalvers maar al te dikwils, ophoop van winst, zonder eenige kennis zo moeilyke taak ondernamen; ongeftraft, gelijk dit foort van volk gewoon is, den mensch 'er aan waagende, en fomtijds met bedrog een fteen vertonende, wejke zy logen naar het fnyden uit de blaas gehaald te hebben.
Van te voren hebben wy eenige van deeze ondeugende bedriegeryen aangehaald, en men vind 'er veel meer in de geneeskundige befchryving. tevens hebben wy als toen de tekenen aangeweezen, uit welke men de fteen van een mensch van de andere
, kan onderfcheiden. edoch dit is niet genoeg, indien zodanige ondeugende fchurken waarlijk een fteen van een mensch met zich
heb-



|. i423- D E STEEN. 565
hebben gedragen, en dezelve van het bloed der verfcbe wond bevogtigt, aan de onvoorzigiige aanfchouwers in der haast vertoont hebben.
Maar laten wy die fchelmftukken daar: het is zeker, dat de allerervarendfte ïn de kennis van de fleen-der blaas moeilijkheid ontmoet hebben. Den\s bekend («)» dat hy is geroepen geweest by een man, die geduurende verfcheide jaaren alle tekenen van een fleen in de blaas had gehad, en dat wel zo zwaar, dat hy het niet nodig oordeelde de blaaspeilder ter onderzoek in de blaas te brengen : hy heeft hem alleenlijk vermaant zich zo dramooglijk van de fteen te laten fnyden, om vandieallerdeerlijkltekvvellingen verlost te zijn. hy het ft nochtans onderzoek met de blaaspeilder gedaan; die niet tot in de blaas konde doordringen ; om het welke te onderzoeken, hv de vinger in de aars heeft geftoken, en gevoelt heeft, dat de regte daim van een groote harde dikte gedrukt wierd, als of de geheele blaas een fleen was._
Hy deed zo veel mooglijk zijn best om de blaaspeilder in de blaas te brengen; het geene ook fchielijk is gedaan; maar terftond is 'er etter langs de pijp van de blaaspeilder uitgelopen, ter zwaarte van omtrent twintig oneen; wanneer hy de geheele holligheid van de blaas zorgvuldiglijk doorzogt, vond hy geen fteen. de zieke had wel belooft, dat hy wederom zoudekeeren, om zich van de zweer in de blaas te laten genezen, edoch hy heeft zyne belofte niet gehouden, naar een jaar heeft hy hem gezond, van alle pijn en moeilyke waterloozing verlost; zodathy zijn gewoone arbeid beeft kunnen verrigten. . Hy waarfchouwt daar en boven, dat hy fomtijds m de plaats van een fteen de geheele holle oppervlakte van de fteen vereist, ia kraakbeenig heeft gevonden ,• en hy voegt 'er by dat hy d-.kJ b wils
GO Aanmerkingen over de Steen, Cap. 2. pag. 43.
Bbbb 3



566
D E
STEE N.
wils dit in vrouwen, welke men met de Heen gekweld geloofde, bevonden heeft (b). ik heb met deeze uitmuntende Steenfnyder een veertig jaarige maagd gezien, in welke wy verfcheide tekenen van ten Heen in de blaas vonden, wanneer hy poogde de blaaspeilder na binnen te brengen, heeft hy jn de fcheede een hardigheid ontdekt: de zieke, die tot nu toe zulks verborge had, bekende, dat zy ter oorzake van de uitzinking der lijfmoeder een moederpil droeg, welke, vry flegtgereedgemaakt, de vroedvrouw ingeftoken had : deeze weg genomen zijnde, de blaaspeilder ingeftoken, heeft hy niets van de fleen kunnen ontdekken; edoch hy heeft niets van de fleen kunnen ontdekken; maar heeft de hals van de blaas ten eenemaal knoestagtig verhard gevonden, men heeft by een zieke, die zeer veele, zo niet alle tekenen van de fleen had, heeft?men naar de dood de blaas bard, witagtig bevonden, niet alleen het geheele bekken vervullende, maar eenige vingeren breed over het fchaambeen heen klimmende, byna zo groot als een kinder hoofd: in 't midden van dit gezwel was een kleine holligheid over, naauwlijks een noot kunnen bevatten: de pisleiders, waar door haar geheel beloop wel ter dikte van de kleine vinger opgezet, voor 't overige heeft men geene de minfle tekenen^van zand jn dezelve, nochte in de nieren, nochte in de blaas, gevonden (cj.
Men heeft in een oud man, die dikwerf over de toevallen, welke gewoon zijn de fleen in de blaas te verzeilen, geklaagt had , en die eindelijk een hartnekkige opftopping van de pis kreeg, de nieren volkome gezond gevonden; maar in de blaas waren over de negentig fteentjens verborgen, die glad, enallerondagti"- waren, een ieder derzelve grooter dan een erwt zijnde.
Ter
fJO Aanmerkingen over den Steen, Cap. pag. 30. (O Acht Helvet. Tom. I. pag. 17. &c.



J.i4a3. DË STEEN. 567
Te* zeiver tyd , lag in 't zelfde gasthuis een ander oud man die ten eenemaal de zelfde toevallen had als de eerfte, maar' in zyn lyk heeft men niet een fteen gevonden , edoch voornamentlyk wierd het onderfte gedeelte van de pisblaas van een breede zweer gekweld (d). in het lyk van een man van veertig jaaren , die naar een ontfteeking in de nieren , een verzwcering in de linker nier had gehad, cn geduurende langen tvd een etteragtige pis geloost had, heeft men veele rouwe hoekige fteenen in de nier gevonden: maar de pisblaas, hard krioestagtig, een duim dik, te famen getrokken, heeft een kleinder fteen in gehouden, die de geheele holte van de blaas vervulde (e).
Uit welk alles senoegzaam biykt, hoe moeilyk het loratydj is te kennen of''er een fteen in de blaas is. nu moeten wy die toevallen, die men by die geene waar neemt die met de fteen in de blaas gekweld zyn , en daarom voor eige kentekenen worden gehouden, volgens order overvveegen.
Uit pyn in 't water maaken zo wel naderhand als van te voren. Om in deeze kennis niet te dwalen, geven voorzienige Geneesheeren en Heelmeefters vlytig agt op alle de toevallen die vooraf gegaan zyn , zo wel als op die , welke od de tegenwoordige tyd aanweezende zyn. waarom zy gewoonlyk onderzoek doen, of 'er eertyds tekenen van een gefteldheid der fteen plaats hebben gehad; van welke van te voren « 1414 is gefproken geweest, daar naar onderzoeken zy, of men van te voren tekenen van de fteen in de nieren zyn waargenomen geweest; over welke in 't vorige Hoofddeel 1» cefproken geweest ; of zodanige toevallen plaats hebben gehad • welke gewoonlyk de lteen in de blaas langs de pis eiders uit de nieren nederdalende verzeilen; en die gewoonlyk
00 Baader Obfervat. Medic. pag. 27. & 28. CO Ibid. pag. »9» & 3°-



568 ■
§ '423-
kort naar dat de fteen in de blaas is gekomen, ophouden; en, of zodanige tekenen, zonder uitloozing van de fteen waargenomen zynde, men naar eenigen tyd een moeilyke waterloozing word waargenomen ; het geene fomtyds maar naar verloop van verfcheide maanden gefchied , de fteen door aldaar te blyven zitten in grootte toegenomen zynde, of ook deszelfs oppervlakte, door nieuwe fteenagtige aangroeijingen aan de eerfte pit, rouwer geworden zynde.
Wanneer de fteen nog kleinder is, blykt het ligtelyk, datzy de blaas niet zeer lastig valt, wanneer zy in derzelver holligheid begrepen is: edoch wanneer in deszelfs naauwer hals gedreven word , als dan verwekt zy moeilykheid , en dikwils groote lhiert, vooral zo zy hoekig en rouw is.
Dit heeft Aretceus zeer wel aangetekent (f): zo de fleen niet zeer groot is, word de waterloozing dikzverviger tegen gehouden• want ligtelyk in de bals nedergleijende verftopt zy de doorgang van de pis. edoch zy word veiliger uitgefneden dan de groote fteenen. want de grootere fteenen zullen zo menigmaal, of ook zo ligtelyk niet in de opening van de hals der blaas ingeftoten kunnen worden, zo nu de fteen met de eerfte poging tot de waterloozing in deeze opening word gefloten, als dan zyn 'er zwaare parsfingen en pyn aanweezende ; zo de pis eerst voor een gedeelte word uitgeloost, en dan de fteen met de overige vloed van de pis voortgedreven in de hals van de blaas ingeftoten word, als dan zullen onder het waterloozen de zelfde lastigheden ontftaan, cn de waterloozing word onverhoeds*tegen gehouden, of word met de uiterfte parsfing tusfchen de fteen en de hals van de blaas by druppelen doorgeparst; zo, naar dat de pis ontlast is, de iluiifpfer van de toegetrokke blaas zich fluit , blyft die pynlyke parsfing , ten zy zodanige kleindere fteen door dveze poging na de holligheid van de blaas kan te rug gedreven
wor-
C,0 De Cauf. & Sign. Morbor. dintern. Cap. 4. pag. 54.
DE STEEN.



D E S T E E N.
worden,langen tijd duuren, en veroorzaakt -zelfs naar de wa» terlozing allermoeiiykfte fmerten.
Maar wanneer de fteen, grooter geworden, zo ligt niet in de hals van de blaas kan gedwongen worden, als dan word de uitgang van de pis zo ligtelyk niet verftopt ; maar zy zyn nochte van pijn, nochte van zwaarte bevrijd, offchoon-ey onverhinderd wateren (g). want het is bekend, dat de blaas zich voornamentlijk door haare eige kracht te zamentrekt, en de pis tot op een vry verre afftand voortjaagt, wanneer zy, na mate van de uitgedreve pis, haare holligheid , door zich te zamen te trekken , verkleint, en dezelve by doet verdwynen ; want alhoewel wy 5 wanneer wy de pis willen uitloofen , door veel lugt in te ademen en in te houden, de tegenftand van de fluitfpier der blaas kunnen verwinnen, hebben wy nochtans zo dra de pis uit de .fchaft te voorfchijn komt, deeze poging niet meer nodig, maar de blaas gaat voort door de kracht van haare eige te zamentrekking al de pis te ontlasten, ja, zo de pis door haare menigte 5 of fcherpte, de blaas prikkelt, word de pis zelfs ten wil en dank van den mensch, door de werking van de blaas alleen, metgror> te kracht uitgedreven.
Zo 'er nu een groote fteen in de blaas zit, worden de wanden van de blaas, wanneer zy zich te zamen trekt, met groot geweld tegen de ^harde fteen gedrukt en gewreeven, en dat 'dikwils met een allerhevigfte pijn , allchoon de fteen effen is» hoe verwoed moet dierhalve de pijn zijn, wanneer de fteen in de blaas een rouwe en fcherpe oppervlakte heeft, of van rondsom met uitftekken bezet is! zodanige fteenen, die uit de blaas van menfchen, door de fteen fnyding, of naar de dood, uit de lyken zyn gehaald, hebben zeer veele in de talryke verzamelingen»
(g) Ibidem.
Vyfde Deel. Cecc
56>



'tfo DE S T E E N. § H^r
gen, die in de gasthuizen , of by vermaarde Steenfnyders bewaart worden.
Waarom de vermaarde HeelmeelTer k Dran , deeze kennis vastgefteld heeft (>6): zo een kleine fteen in de hals van de blaaszit, houd de pijn op, naar dat de eerfte druppelen van de pis voor den dag gekomen zyn: zo een groote fteen in de blaas zit, ontftaat de grootfte fmert omtrent het uitfcheiden van het waterloozen: zo de pijn evenredig geduurig de geheele waterloozing. voortduurt,, als dan moet men eerder geloven, dat de moeilyke waterloozing door het kwalyk varen van de blaas veroorzaakt, word, dan wel door de fteen.
Eventwel, zo een kleine maar fcherpe fteen, in de hals van de blaas vast zit, fchynt de pyn ook geduurende de geheele waterloozing ftand te moeten grypen , dewyl de pis de fcherpe fteen tegen de wanden van de blaas dringt, en dus een geftadig iteekend gevoel veroorzaakt, ik heb verfcheide maaien gezien , dat zodanige kleine fteenen , naar dat zy eenige weeken allerJastigfte pynen veroorzaakt hadden, gelukkiglyk uitgeloost zyn geweest.
Zo de fteen van de blaas zo groot is, dat zy niet in de hals. van de blaas kan komen, zal zy de uitgang van de pis nochtans verftöppen, zo zy op de opening legd; vooral zo zy een platte oppervlakte heeft, gelijk men vry dikwils heeft waargenomen, ik heb in het lyk van een Edelman, zodanige blaasfteen gezien , die vry groot zynde , dwars over de mond van de blaas lag ;, waar door de pis druppelsgewyze , en met de grootfte moeite uitgeparst wierd. die zieke hield zeer hardnekkig ftaande, dathy een zweer in de blaas had, en geen fteen; en nimmer wilde toelaten dat men zulks met de blaaspeilder onderzogt. men heeft
noch-
(V) Obfervat, de Chirurg. No. 80. Eflays Tom. II. pag.. 378..



"5-14*3-
DE STEEN.
npchtans naar de dood geen verzweering in de blaas gevonden; maar de fteen alleen had alle deeze ellenden veroorzaakt.
Indien de fteen zo groot is geworden, dat zy de gantfche holligheid van de blaas vervuld , heeft een allermoeilijkst gevoel , als of de blaas door de pis was opgefpannen. zodanig geval heb tk van te voren aangehaald; namentlyk van een fteen , niet alleen de geheele blaas vervullende , maar als met een vooruitfteekzel de geheele hals van de blaas verftoppende. deeze ellendige zieke was nimmer bevryd van pyn.
Uit de pis alleen druppelings uitgeloost. Wanneer namentlyk de fteen door haare legging de vrye uitgang van de pis 'belemmert, of door haare groote oorzaak is , dat de blaas zich ■niet kan toetrekken, als dan heeft byna een geduurige parsiing tot de waterloozing plaats, met zodanige fmerten fomtyds, dat zy door de woedende pyn in razerny vervallen 00. waarom de ellendige op alle wyze de lichaams houding veranderen, ophoop van eenige verligting te zullen vinden; het geene zy ook fomtyds bekomen , wanneer zy de fteen zodanig van plaats doen veranderen, dat de pis meer en meer onverhindert kan vloeijen : fomtijds gaan zv, metdebeenen regt uit geftoken, op hun hoofd ftaan, op dat de fteen door haar eige gewigt zich van de hals der blaas verwydere (k). Celfus befchryft deeze zeer wel (7) , ter plaatfe alwaar hy over de tekenen van de fteen in de blaas handeld : de pis word moeilyk uitgeloost, en allengskens, fomtyds ook drupt zy onwillig enz. : en fommige loozen dezelve beter regt flaande, fommige op de rug leggende, en vooral die geene die met groote fteenen bezet zyn, fommige ook voorover gebogen , en ver■ligtende pyn, door de roede uit te rekken, ook is ''er in bet zelfde
deel
CO Denys over de Steen &c. Cap. II. pag. 41.
(JO Ibid. pag. 57.
(O Lib. II. Cap. VII. pag. ór.
Cccc 2



m de steen:. $1423.
deel een zeker gtvoel van zwaarte , en dezelve vermeerdert door '/ lopen en alle beweeging. fommige ook wanneer zy gekweld worden, leggen de beenen nu en dan veranderende over elkander, maar de vrouzven worden gedwongen de lippen van haare natuurlyke deelen te krabben, fomtyds, zvanneer zy de vinger tot aan de haltvan de blaas brengen, gevoelen zyde /leen.
Het is wel waar, dat die koude druppelpis, zo zy op haar zelfs in aanmerking word genomen, is geen zeker teken vande fteen in de blaas;, want zy verzeld de ontfteeking van de blaas, gelyk als ook. die van de regte darm ; fomtijds volgd zy naar het opleggen van fpaanfche vliegen, het drinken van verfchaalt bier enz.: maar zo 'er tevens andere tekenen te zalmen lopen, die een regtmatig. agterdenken geven van de fteen in de blaas, word dit kenmerk van die moeilyke en pynlyke druppelpis fterk bevestigd, heeft Hippocrates daarom (m) de kennis van een dikte omtrent de blaas zittende, en een moeilyke waterloozing veroorzakende, daar van afgeleid, om dat zodanige zieken zich in alle houding kwalyk bevinden , daar de geene die met de fteen bezet zyn, door de verandering van lichaamshouding, fomtyds verligt worden; indien namentlyk de houding zodanig is, dat de fteen niet na de pisgang pedervalle.
Wit met een flymachtig,. dik, veel, zwaarriekend grondzetzel.- Dit kenmerk word van groot gewigt gehouden; en wel met regt; want het heeft byna altijd plaatswanneer ; de fteen de blaas bezet, en reeds langen tyd in dezelve heeft gezeeten; vooral, zo zy zo groot is, dat de wanden van de toegetrokke blaas tegen dezelve worden gewreeven. want wanneer een kleine fteen,. nieuwlings uit de nieren ter neder geval»
tyO Coac.Pramot.No. 4?3 & 47*. Charter. Tom. VIII.pag. 379»



$tm. DE STEEN. 573
vallen, in de blaas zit, weet ik niet dat ik immer datgrondzetzel in de pis heb waargenomen: want als dan zal een zo kleine fteen naauwlyks de blaas kunnen zwellen, offchoon dezelve zich tot het uiterfte heeft toegetrokken.
Maar wanneer een groote fteen in de blaas zit, word 'er fomtyds een ongelooflyke menigte lymachtige ftof met de pis uitgeloost; niet inwendig met de pis vermengd, maar op het zelfde oogenblik, wanneer zy uitgeloost word , op de bodem van het vat nedervallende, de bleeke pis boven dryvende , en meestentyds fterk riekende ; welke ftank ook het grondzetzel van zich verfpreid. zo men de boven op dryvende pis zorgvuidiglyk afgiet, blijft dat grondzetzel alleen in het vat ; zo het vat noch fchuinfer word gehouden , vloeit dat grondzetzel niet bv <redeeltens uit, maar de geheele te 'zamenhangende klomp valt op eenmaal uit het zelve: edoch het heeft meestentyds een aschgraauwige couleur, en is fomtyds in zo groote menigte, dat de helft van het vat, waar in ,de geene die met de fteen bezet zyn haar water bozen, met dat grondzetzel vervult word ; ja zelfs noch verder; gelyk ik in een man gezien heb, die geduurende verfcheide jaaren een fteen in de blaas heeft gehad, en in welkers blaas naar de dood drie vry groote fteenen gevonden zyn geweest.
Sommige hebben dat grondzetzel voor etter aangezien; maar in het lyk van die man heeft men geen zweer in de blaas gevonden; offchoon hy daaglijksch zo groote menigte lymachtige ftof tevens met de pis uitloosde, het is zeker, dat zo de fteen rouw of hoekig is, zy de blaas zodanig kan kwetzen, dat de ontfteking en verzweering 'er op volgen , en 'er komt waarlyk etter met de pis te gelyk te voorfchijn: maar door fchudden van het pias, word dat etterachtige gemakkelyker met de pis vermengd, * Cccc 3 en



574
DE STEEN.
en verdunt; het geene niet gefchied in dar flymagtige, dikke., lymagtige grondzetzel; waarom ik gelooft heb, dat hetzelve van de etter onderfcheiden is.
Het is bekend, dat alle de plaatfen, door welke de pis gaat, of in welke zy blyft zitten, met flym zyn overtrokken, welke verhindert, dat de deelen door de fcherpe pis geprikkeltworden of gekwetst, het nierbekken, de pisleiders, de inwendige oppervlakte van de blaas, de fchaft, zyn alle met dusdanige flym overtrokken, edoch de waarnemingen fchynen ons te leeren, dat naar de prikkeling deezer deelen, door wat oorzaak zulks ook gefchiede, deeze flym lymagtiger, en in grooter hoeveelheid, afgezondert word: dus volgd 'er op het gebruik van fcherpe pisdryvende middelen, en vooral dooreen groote hoeveelheid fpaanfche vliegen uitwendig het lichaam toe te voegen, een allerlastigfte koude pis; en als dan heb ik in de plaats van pis een lymagtige flym met groote fmert uitgeparst gezien, wanneer nu een groote fteen in de holligheid van de blaas is, word dezelve geduurig gekweld; voornamentlyk wanneer de fteen rouw en hoekig is; en daar uit fchynt een groote menigte flym geboren te worden, welke zy te gelyk met de pis uitloozen. want zo dat lymagtige grondzetzel etter was, zoude 'er een groote zweer moeten zyn, welke zo groote menigte etters zoude kunnen uitftorten.
Maar daar de zieke door een gelukkig fnyden van de fteen bevryd word, houd dat lymagtige grondzetzel vroeger op, de prikkelende oorzaak nu weg genomen zynde, als wel zoude kunnen gefchieden, wanneer het zelve door een verouderde en groote zweer was voortgebragt geweest, want ik heb de veertiende dag naar het fteen fnyden, en nog vroeger, gezien, dat de pis zuiver zoader dusdanig grondzetzel voor den dag kwam.
Van



& 1423.
DE STEEN.
575
Van Helmont (n) houd het zelfde ftaande, wanneer hy bewyst, dat deeze flym nier de oorzaak , maar de uitwerking ■van de fleen is. maar zo de nieren zo wel als de blaas ieder volgens haare eigenfchap, iets flymagtigs in de fteen uitkozen, verwondert u dan niet meer , dat een deel als van de vyand belegert, geduurig iets van zyn voedzel verliest, en als uit flor t (gelyk een oog met ftof bezet] het voedend vogt. want alles gevoeld in ons, het geene overeenkomftig, en het geene haatelyk is en uitgeworpen moet worden en zy drukken zelfs geen duifter gevoel overal uit, want anders zoude het geduurig druppen van de flym , naar het uit fnyden van de fleen , nog niet ophouden'; namentlyk zo de flym de oorzaak, en niet'de uitwerking van de fteen was.
Elders (0), alwaar by volgens gewoonte hevig uitvaart tegen de geneeskundige Schooien, fchryft hy aldus: dus is die flym de ftof niet waar van de fteen gevormt word, maar de droevige uitwerking van dezelve, en daarom word die flym als of zy de ftof der fteen was, te onregt befchuldigt.
Daar op heldeit hy deeze zaak door andere voorbeelden op: dat een fplinter in het oog- namentlyk geduurig tegen dank de traanen doet vloeijen ; het zeef been , met flym vervult, in een verkoudheid der neus geduurig het vogt voortzet, en flym jhrt; een kwade keel ook aldus een onophoudelyke en flymagtige fpog fchuimt; de roode loop de eige flym van de darm met het bloed drupt, want zy zouden als dan ligtelyk gezien hebben , dat de flym van de blaas, aldus met de fleen bezet ■, kwam , en geduurig voortvloeit, maar niet, dat de traan de oorzaak is van de fplinter in. het oog, of dat een menigte waterig vogt
het.
(n) In Capitulo: Supplementorum Paradoxum Numero criticum,ff»gv558. §• $<u 33- 34* Ga). Idem de Lithiafi. Cap,. 2. §. 4i & 5- pag» 60V



576*
S- 14*3-
het zeef beeft tn het voorhoofd verftopt, of de flymagtige fpog de kwade keel veroorzaakt , enz. ; zvant aldus fort de blaks geduurig de bedurvt flym van haar voedzel, wanneer de fteen aanweezende is, en houd op zuanneer zy weg is.
Dat de enkele prikkeling van de pisvvegen overvloedige flym vcroor2ankt, die te onregt voor etter word aangezien, bewyst de uitmuntende Heelmeefter Goulard (ƒ>), ter plaatfe waar hy over de ziektens van de pisgang handelt, die vermaarde man, uit de gelukkige geneezingen deezer ziektens bekend , heefc de grootfte lof verdient, dat hy opregtelyk de middelen en de manier, welke hy zo gelukkiglyk gebruikt heeft openbaar gemaakt heeft, edoch hy heeft opgemerkt, dat de pisgang geprikkelt zynde, flym, maar geen etter ftort; en wel in onderfcheide hoeveelheid na mate deeze prikkeling grooter of kleinder is; zo nochtans, dat zo de kwalen van de fchaft fcherpe middelen nodig hebben, de uitvloeijing van de flym, de vaten door de fcherpe prikkel toegetrokken zynde , ofte vermindert, ofte ten eenemaal ophoud, hy heeft waargenomen, dat de fchaft zo gevoelig is , dat zy door een enkele werktuiglyke prikkeling, flym ftort, b: v: door een kleine fteen in de fchaft zittende, door eenftilet van loot, door een kaarsje van zagte wasch bereid, en andere foortgelyke.
Deeze zyn de voornaamfte redenen , welke my beweegen* om te geloven , dat dat lymagtig grondzetzel, ,dat de geene die met de fteen bezet zyn te gelyk met de pis nitloozen , geen eigentlyk gezegde etter is, en dus niet voor een zeker . teken van de zweer in de blaas kan gehouden worden.
Ik moet niet ontveinzen , dat de allerervarendfte Steenfnyders van een ander gevoelen zyn , en dat zy deeze flym
waar-
C/0 Renaarq.ues & Obfervat. fur les Malad. vener. pag. 338.
DE STEEN.



$.1423. DE STEEN. ^?
waarlijk voor etter houden, de uitmuntende Steenfnyder PaHuc a hier te Weenen (q)9 tekent, vvanneer hy de gelukkig geToï gen van de fnyding verhaald, door welke hy een man vafbvna veertig jaaren van een groote fteen verlost heeft, die meer dan vier oneen woog, en die ik naderhand gezond gezien heb aan dat hy reeds van zyne kindsehheid af'de moeilijkheden.van2e Heen gevoeld heeft, zo veele jaaren kloekmoedig ijk heeftToor-
reizen gedaan neert, oflchoon hy naar het te paard rvden veel bloed met de p,s uitloosde, maar nu reeds geduurend^verfchei de jaaren eene groote hoeveelheid witte etter met d7»Vlo™fc " maar die zo l.jmagtrg was, dat zy naauwlijks van de bodem van het vat afging, wanneer zy uitgeftort wierd; en zy had e" onyerdraaglykereuk: waar uit hy befluit, dat'ereenUotezweer m de blaas is. hy voegd 'er by, dat hy ook zodïSaStó-
vast ifeld, dat L alLen^Ef&^^^'ïg zworen zijn geweest, dit befluit zoude zekerlijk met deTede overeenkomitigzijn geweest, indien die lijmagtlgeXfta^
Maar is' het te geloven, dat deeze ellendige man ^duurende zo veele jaaren met zo moeilyke levcnswyze, een gfooteTweer in de blaas had kunnen lyden, welke ooi de nab/S rel darm zelfs uitgeknaagt had? hy was nochtans by tLfheClen
d? oT£ 'een'rn^VTn- tdekraI "^uld&lijfcSkS ae, op aar een ander het niet zoude te weeten komen zoude di>



57»
.§.1423.
de aars uitgegaan zijn? zoude een zo groote zweer in de blaas, en die zo verandert was, voor de yeertigfte dag zodanig gezuivert, en gebegt hebben kunnen zijn, dat de pis zuiver langs de natuurlyke weg uitkwam ? dit fchijnt naauwlijks mooglijk.
Nochte het is moeilijk te begrypen, waarom langs de rechte darm een foortgelyke ftof uitgegaan is. die fteen had een doornachtig uitftek, dat na de rechte darm helde (r> de fteen zelfs fchuins gelegen, en haar eene uiteinde , op de linker kant van de rechte darm rustende, was in een zeer diepe groef gedoken, waarom hy dezelve mer groote behendigheid heeft uit den weg geruimt, met een geluid, dat de aanwezende gemakkelijk konden hooren(j)? en naderhand gelukkiglijk uitgehaald, edoch het is bekend, dat de inwendige oppervlakte van de rechte darm met zeer veele flijmkliertjens bezet is, die de flijm bereiden , en uitloozen, altijd in grooter hoeveelheid, wanneer de rechte dar.n door eenige oorzaak gekweld word; waarom, wanneer de roode loop haar einde neemt met een pijnlyke parsfing, als dan door die moeilyke pogingen tot de afgang, niets als enkel flijm word uitgeparst. maar dat de rechte darm van de fteen die in de blaas zit gekweld word, blijkt daar uit, dat de kinderen die met de fteen bezet zyn, fomtijds geduurige neigingen tot de afgang gevoelen; zo dat 'er menigmaal een uitzinking van de aarsdarm op volgd, het geene ik meer dan eens heb gezien.
Het is wel waar, dat, de wond naauwlijks ten eenemaal geheelt en de pis reeds geduurende verfcheide dagen uit de fchaft te voorfchijn komende , zich eenige druppelen etters vertoond hebben langs de kleine fpleet , die van de wond noch overig was • en de volgende dag een weinig van de afgang , waar uit
het
(r) Lettre de Monfr, Pallucci a Monfr. de Humelauer pag. 88. 89. (0 Ibid. pag. 34. »5«
DE STEEN.



5.-1423. | V E STEEN,
het bleek, dat de rechte darm doorboort was O), intusfehen blykt daar niet uit, dat de regte darm door een langduurige zweer is uitgeëeten geweest, want de doorn , op de fteen zittende, was na de regte darm gerigt, gelyk zo aanftonds is gezegt geweest, welke de darm heeft kunnen kwetfen. daar en boven, heeft men de veertigfte dag naar de fnyding een klyfteer ingefpoten , waarover de zieke klaagde, als zynde in te groote hoeveelte te warm , en met te veel geweld ingefpoten: twaalf uuren daar naar, wierd de zieke van een koude aangetast; welke redelyk lang duurde, vai een vry hevige koorts gevolgt, en de volgende dag is die weinige etter voor den dag gekomen, het is gebeurt, gelyk ik by een andere gelegentheid heb aangetekent, dat de regte darm door het onvoorzigtig zetten van een klyfteer is doorboort geweest.
Uit dit alles te famen overwogen, fchynt men te mogen befluiten, dat «die kwetfing van de regte darm, niet door de uitknaging van een verouderde zweer, maar eerder door een verfde" oorzaak verwekt is geweest; het geene de fchielyke en gelukkige geneezing, zonder eenige fnyding gevolgt, bevestigt, welke zekerlyk men een pypzweer omtrent de aars niet konde verhopen.
Maar in deeze lymagtige flym, welke de geene die met de fteen bezet zyn, gewr onlyk met de pis uitloozen, neernr men ook andere hoedanigheden waar, welke ons leeren, dat zy van rie eigentlyk gezegde etter ten eeremaal verfchilt. Beverzvyk(u) heeft "die lymagtige flym in die met de fteen bezet waren waargenomen ; welke zy overvloedig met de pis uitgegaan zynde, vertoonde zich de 'blaas in de lyken vleezig en dik; zo dat hy in
't
(O Ibid. pag. 105. T06.
{iO Beverwyk Steenftuck Cap. IV. pag. 53.
Dddd 2



53o
D E
STEE N.
$• H23.
't lijk van een driejarig kind dezelve zo dik als een pink heeft gevonden, en dat zy by volwasfene dikwils een duim dik was; daar andere die met de fteen bezet waren, die een dunne en heldere pis loosden, een vliesagtige blaas hadden, gelijk zy gewoonlijk natuurlijk is. ik heb zodanige dikke maar weeke blaazen fomtijds in de lyken gezien; vooral, zo 'er een groote fteen in de blaas was. dierhalve fchynen alle de deelen van de blaasin groote toegenomen te hebben, en, gelijk de vaten in een zwangere lijfmoeder, welke men van te voren naauwlijks konde zien, zo groot worden, dat zy de dikte van een pen krygen, ja zelfs te boven gaan, zo ook de vaten tot de natuurlyke afzondering van de flijm dienende, in dikte toegenomen, in de blaas een grooter hoeveelheid flijm af te zonderen.
In de lyken van alle die met de fteen gekweld zijn geweest, welkers blaazen ik zodanig verdikt heb gezien, heb ik geen 't minfte teken van een zweer gevonden, en nochtans hadden zy by hun leven een groote menigte taaije, zeer ftinkende flijm uitgeloost. edoch heb ik 'er veele, naar dat zy van de fteen gelukkiglijk verlost waren, ten volle herfteld gezien; zodat zich naderhand zelfs niet het minfte van die flijm in de pis voordeed: waar uit men fchijnt te mogen befluiten, dat de blaas in deeze tot de vorige ftaat der gezondheid ten eenemaal wedergekeerd was.
Van te voren §. 1414. is gezegt geweest, dat de oude Geneesheeren de oorfprong van de fteen aan de flijm door de hitte uitgekookt toegefchreven hebben, de doorlugtige Harvalus f hield zich in de brieven aan Beverzvyk gefchreven (zv) aan het gevoelen der ouden, en bevestigde dit voornamentlijk door deeze reede, dat die flijm, aan de lugt bloot geftelt, in vry korten tijd in een fteen veranderde, want een vrouw had van deeze flijm
Van
(*-) Beverwyk Steenftuck Cap. IV. pag. 58. 59.



$.i423- DE STEEN. W 581
van zeifin een fchotel gedroogt, bolletjens gemaakt, die naderhand verder uitgedroogt, zo hard wierden als fteenen. Beverwyk heeft dierhalve diergelyke flijm, uit de pis van een jongeling die aan een groote fteen in de blaas was gefturven, vergadert, geduurende vier jaaren in een open glas bewaard, maar hy heeft een poeder gevonden, gelijk aan die welk uit het hout valt dat van de worm uitgeknaagt is; waar in zich niets hards, of te' famengegroeit vertoonde, hy bekend nochtans , dat hy naderhand tweemaal 's weeks die fteenflijm op wit papier heeft uitgebreid, welke wel in korten tijd verhard is, maar nochtans gemakkelijk met de vingers tot een rouw eh fcherp poeder konde gewreven worden.
Denys (x) , met de blaaspeilder een man onderzoekende , heeft bevonden , dat hy een groote fteen in de blaas had , die ook zich van dezelve zoude hebben laten fnyden, zo hy niet aan een andere ziekte was gefturven. deeze was gewoon dat lijmagtig grondzetzel van de pis op een bord te leggen , en in de fchaduwe te drogen, daar naar met een mes in Hukken te verdeden, welke zo hard wierden als fteenen, en die hy in een doos bewaarde: en hy had in korten tijd zo groote menigte van door de uitdroging te famengegroeide flijm , vergaderd, dat hy een hoop opgehoopt daar meede konde vervullen, de zeer vermaarde de Haan (y) heeft naar het fteen fnyden gezien, dat een zeer bedurve flym, aan de plooijen en hoeken van de wond vast zittende, in een etmaal waarlyk in fteentjens was verandert; gelyk ook de op vloeipapier verzamelde lym in een dikke kalkagtige ftof veranderde, waar uit wederom blijkt, dat dit lijmagtige van de etter onderfcheide is. edoch hy heeft bevonden, dat 'er in de flijm van de geene
die
GO Aanmerkingen over den Steen Cap. ï. pag. 37. 38. Cy) Rat. Medend. Tom. VI. pag. 207. 208. 233. &c. w Dddd 3



53a DE, STEE N. §. M23.
die met de flijm bezet zijn, altijd min of meer van die kalkachtige ftof naar het uitdrogen overgebleven is. of de aardachtige deelen, van onze vaste deelen afgefchrapt, met dit lymachtige vermengd worden, wanneer de pis, welke zodanige in zich bevat, het zelve befpoelt? of diergelyke kalkachtige korst aan de reeds gevormde fteen van rondsom aangroeit, het zy uit de pis of uit deeze lijmachtige flijm , de fteen befpoelende ? zekerlijk heeft men zodanige fteenen uit de blaas gehaald , welkers buitenfte kringen een kalkachtige wryfbaarheid hadden, welke aan ftukken ging, wanneer zy met de tang gegrepen wierden.
De Steenfnyders hebben waargenomen (a), dat de zogenoemde kalkfteenen zeer fchielijk in grootte toenemen. Denys heeft fomtijds gezien , dat de zieken maar vier maanden over de toevallen van de fteen in de blaas geklaagt hebben , en heeft door het onderzoek met de blaaspeilder een vry gtoote fteen gevonden, welke, de fnyding om fommige redenen uitgeftelt zijnde, noch veel grooter fcheen, wanneer zy uitgehaald wierd ; maar zeer wrijfbaar en van een kalkachtige natuur, de grooter hoeveelheid van die lijmachtige-flijm, met kalkachtige ftof bezwangert, die van de geene die met de fteen gekweld zijn , te gelijk met de pis word uitgeloost, zal de aanzetting aan de fteen van zodanige ftof verminderen ; maar zo zich een minder hoeveelheid flym in de blaas afzondert/of dat dezelve minder kalkftof in zich bevat, zal zich meer aan de fteen verzetten , en derzelver grootte zal fchielijk toenemen, in tegendeel heeft hy waargenomen, dat de fteen, welke hy nagefpoort had, naar vier of vijf jaaren in de blaas gezeten te hebben , weinig in grootte toe genomen heeft : maar in zodanig geval , was de fteen door het fnyden uitgehaald zeer hard, te zamengedrongen, en zwaar.
De
(YJ Denys over de Steen Cap. VI. pag. 93. 94.



$.1423. DE STEEN. 583
Be zter vermaarde Hales is van geloof geweest (d) , dat de natuur, wanneer zy de plaatfen, waar langs de pis gaat, of in welke zy blijft hangen , met flym overtrekt, het gebruik van zagte en {lijmachtige middelen aangeweezen heeft, om het toenemen van de fteen te verhinderen, zekerlyk word de inwendige oppervlakte van de blaas aldus tegen de fcherpheid van de pis befchermt, en mooglijk de bekorting van de blaas door de fteenftof verhindert, misfehien zoude zy ook fomtijds, door een gedeelte van de fteenftof in zich te zuigen, welke aldus met dit lijmachtige uit het lichaam zoude gevoerd worden , ten nutte kunnen ftrekken. zoude niet fomtijds dat zelfde lijmachtige, te gelijk met de fteenftof, welke zy inhoud, zich met de ftof van de fteen vermengen , aan dezelve vast blyven zitten , en dus dezelve in grootte doen toenemen? zekerlijk befpoelt dat Iijmacntige van alle kanten de fteen die in de blaas zit. Hales heeft fteenen in warm water geweekt (F), en heeft gezien , dat derzelver oppervlakte met een witte flijm bedekt wierd. van te voren $. 1414. is gezegd geweest, dat Staechelini waargenomen heeft, dat 'er in de fteenen zelfs lym zit, gelyk ook in de fteenen van menfchen en andere dieren, en dat noch wel in groorer hoeveelheid : hy heeft 'er by gevoegd , dat deeze lijmftof veerkrachtig is; en heeft gelooft, dat al het geene de lugt in deeze lijmftof verborgen, tot werking kan brengen , ontbindmiddelen voor de fteen zijn.
Hierom fchynen noch veel zaken over te blyven voor vlytige waarnemers om te onderzoeken, wat de natuur van de pis, en dat lymachtige met de pis uitgeloost door de geene die met de fteen bezet zyn, betreft, namentlyk, of die lijmftof alleen maar, of wel de pis ook zodanige kalkachtige ftof bevat ? welke hoe-
da-
ÓO Hsemaftaticks on the aniraal Calculus pag. aao, & feq. Q~) Ibid. pag. 21(5.



584 DE STEEN. 5. lm.
danigheden die kalkftof bezit ? of zy fommige foorten van Ireenes eerder dan de overige verzeid ? enz.
Een wonderbaar verhaal , 't welk de Godyrugtig geftorve Boft , certyds Hoogleeraar op de Hooge School van Wittenberg, my in een brief van den 15 October 1747. heeft meedegedeeld, leerd ons, dat de pis ten minfte fomtijds veel van zodanige of foortgelyke ftof inhoud, hy fchijnt een diergelyke brief aan de zeer vermaarde Reaumur gefchreven te hebben die dit verhaal in de verhandelingen van de Koninglyke Hooge School der Weetenfchappen (c) ingelascht heeft, een man van omtrent zes-en-vyftigjaaren , voor 't overige welvarende; heeft ligte aanvallen van het voeteuvel beginnen te krygen , welke by tusfebenpoofen wederkeerden, ter zeiver tijd was hy zo aandoenlyk voor de koude, dat hy midden in de zomer genoodzaakt was zijn kamer te verwarmen, hy heeft onverwagt begonnen een melkachtige pis te loofen; welke naar een uur helder wierd, een wit grondzetzel op de bodem van het glas latende , ter hoogte van een vietde duim. dit grondzetzel had eerst de dikte van natte potaarde, en liet zich fnyden gelijk zeep; maar naar een uur of twee wierd het zo hard als krijt, of gips. diergelyke pis heeft l.y altijd geduurende agt of negen maanden , zonder eenig onge.nak geloost. die man geloofde, dat hy zestig of zeventig ponden van zodanige ftof heeft uitgeloost; welke genoegzaam zouden geweest zyn, om voor hem een ftandbeeld op te regten van fteen in zyn eigen lichaam gegroeid, toen is het gebeurt, dathy naar verloop van deeze tyd, van woning veranderde; en van de eerfte nagt af, dat hy het nieuwe huis bewoonde, heeft die melkachtige pisuitloofing opgehouden ; en is nimmer wederom gekomen, edoch hy heeft niets in zyne gezondheid veranderd gevonden, het zy tot beterfchap, of tot verergering, offchoon
die
(f) VAnnée 1747- «1 4to. Hift. pag. 56.



D E
STEEN.
585
die krijtftof zo fehielyk ophield uit het lichaam te voorfchyn te komen.
Ik vind in de brief, aan my gefchreven, dat die nieuwe woonplaats niet verre van de eerfte af is geweest.
Jeuking aan 't hoofd van de roede. Somtijds is 'er ook pijn aanwezende; maar veel dikwerviger een zeer lastig vallen'de jeuking. Aretceus heeft gezegd (d) , wanneer hy over de geene die met de fteen bezet zyn handeld, dat de mannelyke deeten van dezelve dikwerf gekweld worden: want wanneer zy wateren, handelen en trekken zy de fchaamdeelen na zich, als of zy de fleen niet de 'blaas zullen uitloozen.
In het vrouwlyk geflacht rekend Ce'lfus de volgende onder de kenmerken van de fteen (e): de vrouwen worden dikwerf gedwongen de lippen haarer fohaamte met de handen te krabben , fomtyds voelen zy de fteen, wanneer zy de hals van de blaas met de vinger aanraken, het inwendige vlies van de blaas, als uitgetrokken zynde, fchijnt de fchaft te bekleeden , en het zelve, omtrent het einde van de fchaft wederom gevouwen , bedekt het 't hoofd van de roede ; welke voortduurt in het fpongieus lichaam dat de fchaft bekleed : hierom is het zo zeer niet te verwonderen, dat .het 'hoofd van de roede word aangetast, Wanneer de inwendige oppervlakte van de blaas van de fteen geprikkeld word. ja men beeft waargenomen , gelyk te voren is gezegd geweest, dat het hoofd van de roede fomtyds zeer doet, wanneer de fteen uit de nier nederdalende de pisleider prikkelt. Denys (f) heeft eene zodanige allerlastigfte
jeu-
.(jï) De cauf. & fign. Morbor. dinturnor. Lib. II. Cap. 4. pag. SS Ce) Lib. II. Cap. VII. pag. 6u
Cf) Aanmerkingen over de Steen, Cap. I. pag. 4a & 51. V v f de Deel. Eeee



526
DE STEEN.
£• 1423.
jeuking van het hoofd der roede hier door veroorzaakt, gezien; welke, naar dat 'er een klein fteentje , of graveel zand met de pis was uitgedreven, nochtans twee of drie dagen bleef voortduuren. maar ook gaat de. fteen der blaas van een foortgelyke jeuking verzeld ; en wanneer de roede met de vingers verlangt word, geeft zulks fomtijds verlichting van pijn, en een gemaklykerpisloofing. waarom de.ellendige die met de fleen bezet zyn, geduurig de roede trekken en wryven , wanneer zy deeze verlichting eens hebben ondervonden; waar door de langte van de roede fomtijds zodanig by de kinderen toeneemt, dat zy de mannelyke te boven gaat,. en de vaten met fpatten worden bezet; fomtijds heeft hy door het geduurig wryven de roede ontftoken gezien , en het vel van de vingeren flap en bleek, dewyl zy geduurig doorweekt en bevochtigd worden met de druppelings uitvloeiende pis. ook heeft, hy gezien, dat de vingers van een man met de fteen bezet, krom waren getrokken om dat hy dag en nagt de roede drukte, fomtyds worden zy hier zodanig aan gewoon dat zy, door het fnyden vun de fteen verlost, zich naauwlijks van het geltadig drukken der teeldeelen kunnen onthouden.
Tarsfing in.'t wateren.-. Dit is een genoegzaam dikwervig toeval by de geene die met de fteen bezet zyn; vooral, 20 zy een groote fteen in de blaas hebben: want wanneer'zy met groot geweld de pis zoeken uitteparsfen , dringen zy de fteen na de hals van de blaas ; en als dan word de ondergeleege regte darm gedrukt en geprikkelt, waar door een parsfing tot de afgang ontftaat, maar meer by kinderen, dan by volwasfene: fomtyds zyn die parsfingen zo hevig, dat zy een uitzinking van de aarsdarm veroorzaaken. Denys (g) heeft gezien , dat de regte darm door dusdanige oorzaak zes vingeren
breed
(g) Aanmerkingen over dë: Steen, Cap. I. pag. 59.



5.1423- DE STEEN. 587
breed pit de aars horig; welke fomtyds niet dan met moeite weder in gebragt kan worden, dit heeft Aretceus (h) zeer wel aangetekent. ook deeld de aars van het gebrek meede, door de jeukin*, maar ook fteekt de aarsdarm uit door geweld, pogingen , inbeeldingen ,- even eens als of de fteen uitgeloost zvord: want de 'aars en de blaas worden met elkander te zamen gevoegd, zuaar van nootzaaklyk; wanneer de eene aangetast is , de andere ook moet aangetast voorden : daarom word, wanneer de aars ontftoken is, Je pisloozing toegefloten, en de afgang opgeftopt-, zvannecr de blaas kwalyk vaart, offchoon ook de aars njèt zeer droog is. want die paisfiug tot de afgang , door de fleen in de blaas verwekt, is dikwils te vergeefsch , en blyft lastig, offchoon dé rechter darm van alle drek gezuivert is.
Door een vinger in 't fondament te fteeken. Want aan» gezien in mansperfonen tusfchen de fleen en de vinger in de rechte darm aefloken, niets dan de rokken van de rechte darm cn de blaas gelegen is, zal men de fleen gemakkelyk kunnen voelen, zo zy van eenige grootte is; want zy rolt van zelf na de hals van de blaas, welke op de rechte zeide .legt. edoch men moet eerst door het infpuiten van een klyfteer de rechte darm van de uitwerpzelen zuiveren; daar op de vinger zodani<x infteeken, dat de rug der vinger na her ftuitbeen gewend is"; want aldus zal de top van de vinger met gemak voorwaards na het fchaambeen gebogen kunnen worden , om de fteen te gevoelen, maar wanneer de blaas verdikt is , gelyk zo menigmaal by de geene die met de fteen bezet zyn , is waargenomen , of de rechte darm door het menigvuldig uitzinken verdikt en'verhard, als dan blykt ligtelyk, dat men de
fteen
(/;) De cauf. & fign. Morbor. dint. Lib. II. Cap. 4. pag. SS* Eeee 2



583- DE. STEEN; &H*3-
fteen der blaas zo gemakkelyk- niet kan voelen : het zelfde zal plaatshebben, zo de aders fpattig, dik zijnde, de wanden van de rechte darm bezetten , gelyk van zelfs blykt. by de vrouwen onderzoekt men dé aanwezendheid van de fteen, met de vinger in de fcheede te fteeken , en ■ dezelve van- gelyken na de fchaambeenderen te buigen.
Maar in de aars zal men niet alleen de voorfte vinger , maar met .dezelve ook de middelfte , kunnen fteeken , gbelyk naderhand zal gezegd, worden , wanneer over de onderfcheide wyzen van fteenfnyden zal gehandeld worden, maar men moet de vingeren eerst met olie beftryken , en de nagels afknippen-, om voor geene kwetftng te vreezen te hebben. Denys heeft waargenomen (O, dat zodanige zieken, wanneer de pis opgeftopt word, door de vinger in de aars te fteeken , beproeft hebben, om de fteen van de mond der blaas te verwyderenj-het geene niet volgd,. ten zy dat zy op den rug leggen,, met het bovenfte lichaamsgedeelte tevens lager legerende, aldus gebeurt het fomtyds, dat zy vry wel over de grootte van de fteen hebben kunnen oordeelen, waar meede zy bezet waren.
Gelyk ook de blaaspeilder, welke voor de mannen krom moet zyn ; daar zy voor de vrouwen regt is , om dat haare pisgang regt uit loopt, en korter is ; waarom zy ook gemakkelyker in haarlieder blaas kan gebragt worden, deeze proef met de blaaspeilder, vereischt een voorzigtige en geoeffende hand. Denys bekend (k) , dat hy niet duidelyk met woorden de wyze op welke de blaaspeilder in de blaas te brengen ,
kan
CO Aanmerkingen over den Steen, Cap. I. pag. 50. GÖ Ibid. Cap. VII. pag. na<..



§.1423-
DE STEEN.
5*9
kan befchryven; 'er word eennaauwkeurige kennis der deelen, en een veelvuldige oeffening, met een groote voorzichtigheid gepaard, vereischt, om dit veiliglyk te verrichten, wanneer hy eenige tegenftand gewaar wierd, deed hy nimmer eenig geweld; maar verwisfelde van blaaspeilder, nu een dunnere, dan een dikkere gebruikende, of die meer of min gebogen was , tot dat het werktuig veiliglyk tot in de blaas doordrong.
Het gebruik van de blaaspeilder is, gelyk bekendis, om de pis af te tappen , zo zy van zelf niet voortvloeit, om de middelen in de holligheid van de blaas in te fpuiten, en vooral om te onderzoeken , of 'er een fteen in de blaas is, of nier, waar over hier gehandeld word. wanneer men verzekerd is van de fteen , kan men daar en boven door de blaaspeilder onderzoeken , hoe groot de fteen is, of zy ruuw of glad is, ftomp of hoekig , beweeg- of onbevveeglyk, hard of zagt,
Intusfehen hebben de allerervarendfle Steenfnyders getuigr, dat het onderzoek na de hoedanigheid van de fteen, en hoe veel 'ér zyn, niet altyd zo ligt valt, wanneer 'er meer dan eemzyn, hoe wel men zulks met de blaaspeilder doet; maar dat men alleenlyk van deeze een bewysbaar gevoelen kan hebben, boven dat kan met de blaaspeilder de ftaat der blaas, die een fteen inhoud, onderzogt worden; of zy wyd en uirgefpannen is, dan fterk te zamengetrokken , of zy hard, knoestachtig, kraakbeenig, met fteenachtige re zamengroeijingen bekorst is, dan niet? of zy met fpongieufe uitgroeijingen bezet is of niet enz.? want dit alles heeft men nu en dan in de blaazen van menfchen opgemerkt, gelyk naderhand zal blyken.
Voorzichtige en ervare Steenfnyders doen na dit alles zorgvuldig onderzoek, eer zy het fnyden vast Hellen; en tevens onderfcheiden zyuit deeze, alle wel overwogen zynde, watmen van het fnyden te hoopen of te vreezen hebbe. want hoe wel Eeee 3 dee-.



59°
D E S T E E N.
'§.1423.
deeze verrichting nimmer geheel van gevaar ontbloot is , zal eventwel het gevaar grooter of kleinder zijn , na maate de onderfcheide grootte der fleen, en de ondericheide ftaat der blaas zelve, ik weet, dat men het fnyden te werk gefteld heeft , wanneer de fteen zo groot was, dat zyde geheele holligheid van de blaas volkome opvulde, deeze gemaakte wond is wel geneezen, en de ellendige heeft wel eenige maanden naderhand noch geleefd; intusfehen was het beter geweest niet te fnyden, om dat zulks, geheel van geen goed gevolg konde zyn. niemand die voorzigtig is zal zich ligt-tot het fnyden begeeven. zo hy naar gedaan onderzoek, bevonden heeft, dat de blaas een allerfterkfle kraakbeenige hardigheid bezit.
Boven al zal een voorzigtig Steenfbyder niets bepalen , dan bet geene waar van hy zeker is. zo hy de fteen duidelyk geraakt heeft, en dezelve met de blaaspeilder zagtjens flotende, het geluid van een hard , weerftand biedend lichaam heeft waargenomen, kan hy niet anders oordeelen , dan dat de fleen in de blaas zit. hy zal eventwel niet ligtelyk een ander befchuldigen, die voor of na, de zelfde zieke onderzogt heeft, en nochtans geen fteen heeft kunnen vinden, want hier gebeuren fomtyds wonderen, die de allerervarendfte zelfs kunnen bedriegen.
Ik heb een oud Steenfnyder gezien , die oprechtelyk bekende, dat hy door zyne eige dwalingen was voorzigtig geworden, het onderzoek gedaan zynde , zeide deeze nimmer, wanneer hy de fteen met de blaaspeilder niet konde voelen, dat 'er geen fteen was; maar verzekerde enkel, dat hy geen fteen had gevonden, by een hoog adclyk Heer waren alle de tekenen van een fteen in de blaas: maar ervare Heelmeefters bekenden, -naar het gebruik van de blaaspeilder, eenpariglyk, dat zy geen fteen ge.waar wierden. een zieke is na Pasfau gegaan, om van Faloppius (welkers ervarenheid in de genees- en ontleedkunde by een ie-
ge-



$, 1423. D E STEE N. 591
gelyk bekend zyn,) om geneezen te worden : deeze beeft uit alle tekenen befloten, dat 'er een fteen in de blaas'was ; maar ook heefc hy, onderzoekende met de blaaspeilder, de fteen niet kunnen aantreffen, waarom hy, onverrigter zaake, na Mantua terug gekeerd, naar veele en langduurige fmerten gefturven is ; het lyk geopend zynde , heeft men een zeer groote fteen in de Maas gevonden, van alle kanten nochtans met veel en dik vogt omtrokken, dat dezelve als het vel van een aal geheel hekleede (l). men vind (tii) verfcheide gevallen van fteenen in de blaas , met vliezen bedekt, ja zelfs in vliesachtige blaasjens ingefloten byeen vergadert, het blykt ligtelyk, dat dus een groote moeilykheid ontftaat, om de fteen met'de blaaspeilder te ontdekken.
Ja het is in fommige gevallen gebeurt , dat de wanden van de blaas, tot een zak uitgerekt, de fteen inhielden ; welke, fomtyds in de holligheid van de blaas* nedergevallen , gemakkelyk met de blaaspeilder gevoeld wierd, maar op een andere tyd wederom niet, door dien zy door de hevige pogingen der zieken, de draaijingen van het lichaam enz., van de plaats gedrongen , op nieuw in haare fchuilplaats was gegaan, maakt de blaas zodanig in de langte uitgerekt, door de buik-ring gaande , de zogenoemde blaasbreuk niet? het is dierhalve geen wonder, zo 'er door het lang ophouden der pis, het geene vry dikwils by de geene die met de fteen bezet zyn, gebeurd, diergelyke verlahgingen der blaas ontftaan, welke een , ja zelfs meer fteenen kunnen bevatten-.
Men
(7) Marcell. 'Donat. de Medic. Hiftor. Mirab. Lib.IV' Cap. 30,pag. 266. verfa. 0»> Acad. Royal. de Chirurg. Tom. I. pag. 395. & feq.;



$9* ,DE STEEN, Urn*
Men leest (V) een vry wonderlyk geval, van een jongeling van twintig jaaren, die tot Leiden is gekomen, om zich van de fteen te laaten fnyden.'hy had alle de rekenen van een fteen-in de blaas: men voelde gemakkelyk met de blaaspeilder een groote harde fteen , zelfs wierd zy gevoeld niet alleen van de zeer ervare Steenfnyder Denys , maar ook van de zeer vermaarde Ooflerdyk Schacht, die ter dier tyd ter zeiver plaatfe openbaar Leeraar in de geneeskunde was. de fleen was zo duidelyk, dat men dezelve ook in de bilnaad, die door de grootte van de fleen gezwollen was, heeft kunnen voelen, aangezien de zieke van de reis vermoeit was, heeft men de fnyding eenige dagen moeten uitflellen. wanneer hy naderhand op de gefielde dag op de tafel wierd gelegd, zeide de zieke aan de Steenfnyder ; de fnyding zal van daag niet gelukken, want de fleen is weg. men geloofde dat-de zieke dit verzon, om dat hyop 't.naderen van de verrichting bevreesd was. maar de blaaspeilder in de blaas gefloken zynde, hebben nochte Denys, nochte de aanwezende zeer vermaar de Oosterdyk Schacht, de fleen kunnen voelen, zy hebben de zieken geboden, van de tafel op te ftaan, en met de blaaspeilder in de blaas door het huis te gaan, op hoop,, dat de fteen door deeze beweeging wederom in de holligheid van de blaas zoude keeren. maar alles wierd te vergeefsch beproeft, de aanfchouwers en de zieke weggezonde zynde, heeft de voorzichtige Steenfnyder het fnyden uiigeftelr. de zieke verhaalde , dat hy de dag van te voren des avonds, de fteen na agteren ter zyde de regte darmen had voelen rollen : hy verzekerde, dat hem het zelfde eenige maaien gebeurt was, en de fteen zich aldus geduurende ^twee of drie weeken verborg : edoch geduurende
' die
O) Denys over de Steen &c» Cap. IV. pag.73.



V*4*&. DE STEEN.
die gantfche tyd was hy gewoonlyk vry wel. hy is noch-eenfee weeken te Leiden gebleven, maar de fleen naar langen tyd niet wederom in deklaas komende, is hy na huis gekeerd, hoedanig de uitflag naderhand geweest is, weet men niet ■
Het is de eertyds by de Hollanders vermaarde Steenfnyder Gomarus van Bortelio) overkomen , dat hy twee uuren voor dat Hy de verngting zoude doen , de fteen met de blaaspeilder voelde; ja, wanneer hy een blaaspeilder met een geut inftak ; om de fnyding te verrichten , heeft hy noch de fteen gevoeld i de fneede gedaan zynde, is 'er pis uit de wond gekomen, en h-y heeft de fteen niet kunnen vinden, wat of dein de kunst zeer ervare man ook beproefde, de gemaakte wond is in korten tvd geneezen. maar aangezien alle de moeilvkheden van de fteen hem by bleeven, heeft dezelfde Steenfnyder, naar verloop van een jaar, naar de fneede gedaan te hebben , terftond met de tang een groote fteen gevat, en gelukkiglyk uitgehaald, waarop de volkome geneezing gevolgd is. ^
Denys door deeze en foortgelyke gevallen geleerd O», heeft «ch dit voor een rigtfnoer gehouden, dat hy, offchoonfhyvan te voren door het onderzoek met de blaaspeilder ten eenemaal zeker was, dat er een fteen in de blaas was , nimmer de fneede deed, ten zy hy op dat zelfde oogenblik de fteen voelde; want by was met recht bevreesd, dat hy de zieke zoude benadeelen, door lang met de tang in de blaas te wroeten, en een kwaad! naam zoude krygen, indien hy naar zo veele pynigingen de verrichting moest laten fteeken. ik weet dat zulks aan en in een brabandsch koopman gebeurt is, die te Leiden gekomen was, om van de zeer vermaarde Ravius van de fteen te worden gefneden. hy heeft de fteen duidelyk met de blaaspeilder gevoeld ; maar aangezien de zieke door de pyn, en de moeilykheden van
Co) Ibid. Cap. VII. pag. 115. de Cj>) Ibid. pag. 114.
Vyfde Deel. Ffff



m DE STEE N. §.1423.
de reis, uitgeput en zwak was, heeft hy geduurende drie weeken getragt, hem door een zagte voedingswyze te verkwikken, dit allezipts gelukt zynde, is de dag van verrichting vastgefteld, maar hy heeft door geene kunst de fteen in de blaas kunnen gewaar worden, en offchoon de zieke onbefchroomt het fnyden aandrong, heeft hy ftandvastiglyk zulks geweigert. de zieke heeft noch drie maanden daar naar geleefd , en , offchoon hy eenigen tyd daar naar de blaas8 met de blaaspeilder onderzogt had, is hy in dezelfde onzekerheid gebleven, naar de dood heeft men een fteen gevonden in een zekere afleiding , welke de blaas als een worst in het bovenfte gedeelte gevormt had , na de linker kant uitgeftrekt.
Van te voren is gezegd geweest, dat de fteenen der nieren , wanneer zy door de pisleiders nederdalen, voornamentlyk tegengehouden worden op die plaats, alwaar de pisleiders zich in de blaas openen, fomtyds blyven zodanige fteenen daar hangen , worden grooter, en vallen niet in de holligheid van de blaas neder- waarom zy met de blaaspeilder. niet kunnen onderfcheiden worden; aangezien zy tusfchen de vliezen van de blaas zitten; en dus de blaaspeilder, op de fteen, die met vliezen bedekt is, ftootende, geen 't minfte geluid geeft; het geene nochtans te recht onder de voornaamfte teekenen van de fteen in de blaas word gereekend. de zeer vermaarde Littre (q) heeft zodanige fteenen in het lyk van een jongeling van twintig jaaren gezien ; en heeft te recht gewaarfchouwt, dat het moeilyk is, de kennis van zodanige fteenen te verkrygen, en de geneezing noch moeilyker. edoch hy tekent aan, datzy, door de vinger in 't fondament 'te fteeken, gemakkelyker ontdekt kunnen worden; aangezien de inplanting der pisleiders in de blaas niet ver af geleeeen is van deszelfs hals, welke op de rechte darm legd. e Maar
Q) Academ. des Scienc. Van 1702. Mem. pag. 34.



D E
S T E E N.
Maar fumtyds flrekt zich het einde van zodanige fteeri tot in de holligheid van de blaas uit, terwyl het overige gedeelte tusfchen dé vliezen van de blaas verborgen is. de blaaspeilder als dan in de blaas gedoken, zal een harde fleen voe* iên, de klank van het werktuig , dat tegen de fteen ftoot , zal waargenomen worden, en nochtans zal 'er, zo de fneede verrigt word , de grootfte moeite over blyven , om de fteen weg te neemen. zodanige vcoruitfteekende punt, word, wanneer men ze met de tang grypt, ligtelyk afgebroken; terwyl het overige gedeelte op de vorige plaats blyft, en met de vliezen gedekt word; welke te gelyk met de fteen gegrepen wordende, met de hevigfte pyn verfcheurt worden , waar op de óntftéeking van de blaas, en de dood volgen, en dat fomtyds vry fehielyk. het verdient ten hoogfte geleezen te worden , het geene de grootfte mannen in de kunst, over zodanige fteenen verklaard'hebben f>). zo men de vliezen die de fteen bevatten 'kan doorlhyden, zullen zodanige fteenen weggenomen kunnen worden, maar niemand zal twyffelen, dat hier de groot- , fte moeite in gelegen is. het is nochtans voor de zeer vermaarde Garengeot van goed gevolg geweest (s). zo ook zulks niet kan gefchieden, erj het naar de fneede blykt , dat de fteen tusfchen de vliezen van de. blaas zit, fchynt de eenige hoop te beflaan in die affcheiding, welke de verettering veroorzaakt, terwyl intusfehen de wond open word gehouden, aldus heefjt de vermaarde le Dran, zes weeken naar het fnyden, zodanige fteen uitgehaald [$\\ waar op een volkome geneezing volgde.
,De voornaamfle tekenen'van zodanige fteen fchynen te z> n: dat de pis redclyk onverhindert vloeit, dewijl zyde hals van de blaas niet kan verftoppen, of dezelve zeer belemmeren; dat de fteen onbeweegbaar fchynt, en niet zeer groot, dat het fpits van *nv IN b-:!;; fcjuisïobne' joil' nai^ncn tsm^nag smoiiiov ».
00 Acad. Royal. de Chirurg. Tom. I. pag. 395. & feq. O) Ibid. pag. 410. (O'Ibid. pag. 418. •
Ffffs



$96 DE STEEN. f.1423.1424.
de blaaspeilder als over de fteen heem glyd ; dat, de blaaspeilder dieper in de blaas geftoken , de fteen niet meer gevoeld kan worden ; dat de blaas meestentyds genoegzaam ruim is.
Zoude men hier die plaats van Jretaus (u) niet kunnen toepasfen, alwaar hy zegd: dat, zo de fteen aan de blaas gegroeit is, blykt zulks uit de geneezingen. maar ook zyn zy niet bevryd van pyn, nochte van zwaarwigtigheid, offchoon zy de pis gemakkelyk loozen. in de vertaling ftaat, uit te zamenfmeltingen; maar in de voorftelling ftaat het woord y,iMlchi<n , het geene geen te zamenfmeltingen fchynt te betekenen.
<). 1424,. TP\e fteen van de nieren wyst haare verJlJ mindering , uitdryving, verdryving aan, tot dat zy niet befchadigt.
Nu word 'er gehandeld, op wat wyze een Geneesheer de Zieken te hulp moet komen , die met de fteen in de nieren bezet zyn. in de voorgaande Hoofddeelen J4tc5. en 1422. is ever die kwalen gefproken, welke de fteen in de nieren gewoonlyk verzeilen, of volgen, waar van de meefte van de allengskens toenemende grootte der fteen afhangen ; waarom dezelve, wanneer de grootte van de fteen kan vermindert worden , verligt worden; en dus word de vermindering der fteen met regt onder de geneesaanwyzingen getelt; welke tevens hoop geeft, dezelve gemakkelyker uit te dry ven ; het geene een groote fteen altyd moeilyk maakt; dewyl zy uit een ruimer bekken door een naauwer pisleider moet gaan, zal zy in de blaas nederdaalen, en naderhand met de pis uit het lichaam gedreven worden, edoch de uitdryving van de fteen is alleen de volkome geneezing, aangezien het anderzints altyd te vreezen
<«) De Cauf. & Sign. Morbor. dinturn. Cap. IV. [pag. 54.



§> i4<4-
DE STEEN.
597
zen ftaat; dat het overfchot der , hoewel kleinder gemaakte fteen, op nieuw in grootte toeneeme, en alle de kwalen, welke voor een tyd verzagt fcheenen, zich wederom verheffen.
Maar de geneeskundige befchryving overtuigt ons genoeg , dat het niet altyd in de magt van den Geneesheer is, de fteen te verminderen, en dan uit te dryven. en als dan is 'er niets overig, dan de kwalen te verminderen , of weg te neemen , welke gewoonlyk door de fteen, in de nieren zittende, worden veroorzaakt; dit word verftaan door verdry ving, tot dat zy niet befchadigt.
Dat de hoop om zulks te verkrygen niet geheel ongegrond is, blykt daar uit, dat men fomtyds naar de dood fteenen in de nieren heeft gevonden, offchoon men in 't leeven geen 't minfte agterdenken van deeze kwaal gehad had. zodanige gevallen verhaald Baglivius (w), gelyk van te voren §. 1422. is gezegd geweest, in een man van agt-en-twintig jaaren, die geduurende tien maanden van een pyn in de borst die de ademhaling verhinderde, een nu en dan aanvallende braaking, en gevoel van zwaarte, in de buik was aangetast, heeft men naar de dood de genoegzame duidelyke oorzaken deezer kwalen gevonden, maar nimmer had hy pis met zand geloost, nimmer had hy over pyn in de nieren geklaagt, nimmer had men een opftopping van pis waargenomen, de regter nier was nochtans zeer groot, en kraakebeenig, zo dat zy met moeite konde doorgefneeden worden, zy hield een fteen in van zes oneen, uit te zamengepunte plaatjens beflaande, de geheele holligheid van het bekken vervallende, en met haar onderfte einde in de pisleider uirgeftrekt, getakt, van een onregelmatig maakzel: het geheele lichaam deezer fteen was een verzameling
(V) Opera Omnia pag. 118.
Ff ff 3



59*
li tig van graveelzand, het geene met een beenachtig bekleedzel omringt was, de couleur van witte coraal vertoonende. de.geheele zellïtandigheid van de linker nier was verteert; in welkers plaats holletjens, vol van een helder vogt, waren (x). Euflachius heeft een langwerpige fteen, in 't midden doorboort, gezien (y\ welke daar door de vrye nederdaling van de pis in de blaas verhinderde, de Geneesheeren hielden voor vast ftaande dat deeze geen fleen had, om dat de pis nimmer tegen gehouden was geweest i nochte zich immer dun, of troebel, of wel zanderig had vertoont, wat men moet doen om deeze drie geneesaanwyzingen te bereiken, moet afzonderlyk overwogen worden.
§. H2?- T"\it gefchied door vochtige, zagte, dun» JL-S ne, eenigzints gezoute fpyze , door liet drinken van water, of iets dat zeer naby het zelve komt, door de levenskrachten.
Hier word over die middelen gehandeld , van welke men de vermindering van de nierfteen kan verhopen, van te voren is. brecder beweezen, dat de fteen grooter word , wanneer zy uit de pis" in de nieren afgezondert zynde, zich nieuwe beginzelen aan dezelve voegen, zo men dierhalve op eenigerhande wyze de gemakkclyke afzondering van die eerfte beginzelen der fteen kon verhinderen , uit de pis die voorby de nieren vloeit , of in het bekken verblyft, zoude de grootte der fteen niet toenemen, en 'er zonde eenige hoop ontftaan, dat de oppervlakte van de fteen door de pis uit de nieren nederdruppende, allengskens afgefleeten zoude worden, en derzelver grootte aldus verminderen, volgens dit algemeene fpreekwoord:
De
(.v) Acad. des Scicrx 1'an 1730. Hjft. pag. 55. (j) De Renib. Cap. XLV. pag. 122.
DE STEEN.
$.1424* 1425-.



DE STEEN.
S99
De druppel holt de fleen niet met geweld uit , maar met dikwils te vallen.
■ Deeze vermindering der fceen zou wel Iangwylig zyn, maar daar uit zelfs zou groot nut volgen, zo men de aangroeijing van de fteen in de nieren kon beletten.
Van te voren §. 1419. is gezegd geweest, dat de ftof voor de fteen zich des te gemakkelyker uit de pis afzondert, mooglyk ook in zo veel grooter hoeveelheid , hoe de pis nader aan de verrotting is; en dat dierhalve, alles gelyk gefteld zynde de fteen in de blaas, fchielyker in grootte zal toenemen , dan wel wanneer zy in de nieren zit. daarom heeft Hales gelooft , gelyk als toen van gelyken is gezegd geweest, dat de fteen in de zomer fchielyker aangroeit; om dat de pis als dan couieuriger is, fcherper, en meer tot de verrotting overhelt, waarom ook, gelyk §. 1414. is aangetekend geweest, de zeer vermaarde Lobb f z) vastgeftelt heeft: dat de geene die zwaar met het voeteuvel en de fleen geplaagt zyn, zich geheel van alle dierlyk voedzel moeten onthouden.
Maar die geene, die nu ten eenemaal van deeze ziekten herfteld waren, heeft hytoegeftaan, datzy allengskens tot het dierlyk voedzel wederom zouden keeren; maar heeft tevens gewaarfchouwt, dat zy het zelve met azyn , citroen- en oranjeappelfap zouden toemaken, en in 't middag en avondmaal vrugten zouden gebruiken, om de byeenhopnng van de dierlyke alcalifche zouten, meer dan de gezondheid toelaat, te verhinderen.
Waar uit men de reede begrypt, waarom het vochtig, dun, zagtaartig voedzel, de geene die met de fteen bezet zyn, word aanbevolen, in de lyst der geneesmiddelen by dit getal , worden
de
CO DeCurat. calcul. &ppdagr. ckc. pag. 127.



6oo DE STEEN. $. 1425.
de voornaamfte fpyzen opgenoemt, welke tot dit einde kunnen gebruikt worden, maar of dusdanig voedzel de pis zodanig kan veranderen, dat zy de fleen niet grooter maakt, maar eerder door de ontbindende kracht vermindert, zullen wy naderhand §. 1428. , alwaar over de fleenbrekende middelen zal gehandeld worden , in aanmerking nemen.
Eenigzints gezoute. Fan Helmont verwonderde zich («}-, dat de Geneesheeren het zout in de fteen verboden , van welk verbod zy nochtans geen reede konden geven, hy zegd dat het gebruik van zee zout, in groote hoeveelheid en veelvuldig gebruikt, nimmer iemand, met de fleen bezet, nadeel gedaan heeft; e;i dat hy zulks by ondervinding geleerd heeft, maar dat hy eerder naauivkearig aangetekent heeft, dat verfcheide doorliet overvloedig gebruik van zout, het weder aangroeijen van een nieuwe , o f grooter voorden van een andere fleen, verhindert hebben, elders Cb) pryst hy het gebruik van de geest van zee zout, met witte wyn ingenomen, want dit middel neemt niet alleen de dodelyke droppelpis der oude lieden weg, en geheelpisdryvend zynde, heeft het eenige geneezen: maar daar en boven, heeft het de fteen, die, te groot zynde, uit de nier nederdalende , eenige maanden in de blaas had zezeeten, eindelyk kleinder gemaakt, en door de pislooftng uitgedreeven ; zvelke fteen nochtans van te voren , door eene zo dikwerf herhaalde intreede in de hals der blaas, zo menigmaal 'ook door de blaaspeilders moest agterwaards 'gedreven worden. maar ook fchynen de proefondervindingen van Stcechelini (c), van welke §. 1428. zal gehandeld worden , het gevoelen van van Helmont te bevestigen: want wanneer hy uit de allerfraaifte bioefondervindingen nuttige afleidingen maakt, fielt hy vast, F' • dat
<V) De Litb. Cap. III. §. 18. pag. 671.
Q) Ibid. Cap. VII. §.18. pag. 702. CO pag. 33»



§.I425'- D E STEEN. 6oï
dat alles wat de lugt in de fleen verborgen werkzaam kan maaken, ontbind middelen der fteen zijn: maar hy heeft opgemerkt, dat voor de harde fteenen in den beginne meer zoutwaterige ontbind middelen te pas komen, maar aangezien het gebruik van zout de dorst aanzet, en veel drinken voor de fteen in de nieren voordeelig is, hebben de eenigfints gezoute fpyzen oök om deeze reede haare nuttigheid.
Van water , of iets dat zeer naby het zelve komt. Van te voren is §. 1414. en 1423. gezegt geweest, dat zig in de menfchelyke fteenen , en in die van andere dieren , ja zelfs in de keijen een lijmagtige ftof word bevat, welke in 't water ontbindbaar is. deeze ftof uitgehaald zijnde, vermindert de aaneenhouding der overige deelen die de fteen onder elkander uitmaaken ; waar door zy haare kracht verliezen ; ja, fteenen die geduurende verfcheide dagen in 't water lagen , wierden ontbonden , op onderfcheide tyden , na mate de onderfcheide hardigheid van de fteenen : edoch de zeer vermaarde Hales heeft waargenomen (d) , dat de fteenen veel fchielyker in warm, dan in koud water ontbonden worden; maar, wanneer de ontbinding plaats heeft, worden de fteenen met een witte flijm bedekt.
Zo men dierhalve veel water, of dun waterig vogt gebruikt, heeft zodanige doorweeking van de nierfteen plaats,"daar zy door de geduurige nederdruppende dunne, waterige pis, geduurig word bevogtigt. buiten dat, hebben wy 5. i4r4- breder beweezen , dat het wolkje , dat zich in de pis van gezonde menfchen naar een goede flaap vergadert, in zich de eerfte beginfelen der fteen bevat, maar zo de zelfde pis , versch uitgeloost, met driemaal zo veel water vermengd word, komt zodanig wolkje geheel niet, of veel laater te voorfchijn: waarom door veel dunne drank de fteen verhindert word in grootte toe te neemen; terwijl 'er tevens hoop is dat de fteen
zich
00 Haemaftat on the animal Calculus Exper. VIII. pag. 216. & feq. Vyfde Deel. Gggg



602
DE STEEN.
S-1425-
zich zal laaten ontbinden; welke zo veel grooter- is, hoe de pis dunner is. want Hales heeft waargenomen (Y), dat de ontbinding der fteen in vers water van min gelukkig gevolg was, wanneer hy by negen en- dertig gedeeltens water maar een gedeelte pis voegde.
Baglivius maakt gewag (ƒ) van dat geheim, in de raadgevingen van Zecchius aangehaald; namentlyk van omtrent een pond ■water kort voor 't middagmaal genomen. Pifo en Ale x ander, hebben veele' jaaren voor Zecchius dit zelfde middel van zvarm zvater goed gekeurd; zeggende, dat zy naar het uitloozen van de eerfte fteen nimmer andere naderhand zvederom hebben zien ontftaan by de geene die dit gebruik van zvarm zvater lang agter een voortgezet hebben, edoch een gezond lichaam kan nog grooter hoeveelheid warm water met gemak verdragen; daarom hebben verfcheide het zelve meermaalen daagsch, met goed gevolg te werk geftelr.
Boven al word het ruim gebruik van wei van melk van dieren alleen met gras gevoed, aangeprezen; waarin, behalve veel waters, de ontbindende kracht van het gras is,- over welkers uitmuntende uitwerkingen van te voren in het Hoofddeel van de ontfteeking der lever en veelvuldige geelzucht is gefproken geweest, want het heeft gebleken, dat de fteenagtige te famen groeijingen, in de galblaas en leiders, door het gebruik van gras en de wei van gras gelukkiglijk zijn te boven gekomen. Sydenham gebruik-, te in de plaats van zijn avondmaal veel dun bier, om de lastigheden van de fteen met welke hy in de nieren bezet was, teverzagten; gelijk van te voren in het Hoofddeel van het voeteuvel is gewaarfchouwt geweest.
Men kan niet ontkennen dat de vaste deelen van het lichaam' vooral door warme waterige dranken ontfpannen worden, en voornamentlyk de nieren, wanneer door dezelve geduurig veel waterige pis vloeit, fommige Schryvers hebben onder de oorza -
kens
CO Ibidem.
QO Oper. Omn. pag. 115. 116V



§.1425.
D E
STEEN.
ken van de fteen in de nieren de al te groote ontfpanning der nieren getelt; vreezende, dat door de verflapte nierbuisjens dikkere ftoffen, door zouden gaan, welke voet aan de fteen zoude kunnen verfchaffen, zo zy te lang in het bekken of deszelfs takken bleef zitten, maar een meer dan gcwoone geduurige vloeijing van waterige pis zal gemakkelijk alles afveegen, het geene aldaar zoude beginnen te blyven hangen: waarom men van deeze oorzaak weinig fchijnt te vreezen te hebben.
Edoch veele zyn door het gebruik van zodanig zagt voedzel, en overvloedige waterige drank , voor de verkwyning van het ten eenemaal verzwakte lichaam bevreesd geweest, en dat niet zonder reede. maar deeze kwaal is van weinig belang, zo dezelve vergeleeken word met de lastigheden van de fteen in de nieren , en zal naderhand niet zeer moeilyk zyn om te boven te komen, ja die verkwyning , op het langduurig gebruik van deeze volgende, word van Boerhaave voor een goed teeken gehouden; die in de lyst der geneesmiddelen by dit getal het volgende waarfchouwt : het gebruik van deeze zo 'lang voortgezet tot dat de afgang kome en eenige tyd vry blyft, is zeer goed; offchoon daat eenige zwakte op volgd: want deeze ontbind menigmaal zelfs een verouderde kwaal.
Door de levenskrachten. Want zo deeze fterk zyn , zal het water, en de waterige drank ligtelyker te verdragen zyn, anderzints zoude het te vreezen zyn , dat het veel ingedronke water, in de holligheden van het lichaam vergadert, ftil zouden ftaan, en dus de waterzugt veroorzaken; gelyk §. r2.257. is beweezen, alwaar over de oorzaken van de waterzugt gehandeld wierd.
Gggg 2
& 1426.
6*03



604 DE STEEN. $1426.
' 1^26- ?l A ndere gefchied met de vaten te verf]appen door badftoven, klyfteeren, verflappende befmeeringen ; met de weegen door vochtige middelen glibberig te maaken, door verzagtende, zagtè aangenaame oheagtige middelen; met door opiaatei? en pyn killende middelen te openen; met voort te dry ven door voorzigtiglyk gebruikte pisdryvende middelen /door een matige beweeging.
Zal de nierfteen uit het lichaam gedreven worden, moet zy door de pisleiders gaan, die naauwer zijn dan het bekken van de meren: waaarom, wanneer de fteen der nieren te groot is, om onverhindert door de pisleiders te kunnen nederdalen, zal zy in deeze weg blyven zitten, en de pisleider uitzetten en prikkelen welke, vry aandoenlijk zijnde , zich toe zal rrekken , gelijk $. 1416. is gezegt geweest, en dus zal de verhindering voorde dalende fteen vermeerderen, edoch welke middelen vereischt worden, om de vaste, te veel weerftand biedende, en ftyve veezelen te verzagten en te ontfpannen, is §. 35. en 54 gezegt geweest, tn de lyst der geneesmiddelen by dit getal vind men zodanige voorfchriften, uit verzagtende middelen bereid, na welkers voorbeeld men verfcheide andere foortgelyke zal kunnen bereiden, edoch deeze worden op allerlei wyze uit en inwendig gebruikt, op dat de zieke daar door zo veel te zekerder en vroes^ tydiger verligting krygen. ö
De badftoven uit deeze bereid, waar in de zieken tot aan de lendenen zitten, fgewoonlyk halve baden genoemt,) zyn zeer nuttig; naar deeze baden worden de plaatfen van de nieren en van de pisleiders, met ontfpannende beftrykingen gewreven ftovingen van foortgelyke middelen worden ook gebruikt, klvfteeren ingefpoten van allerzagtfte afkookzels, om de kronkeldarm,, met dezelve vervult-, naby de nieren gelegen , door die
fto-



5.1426.
DE STEEN.
ftoving gefladig te verzagten : men mengd in deeze klyfteeren gewoonlyk verzagtende olieachtige middelen , als ook vleeschnat, om alles glad en vochtig te maaken , zo veel de kunst eenigzints vermag, dus word tevens de kramptrekkende toetrekking, door de prikkelende fteen veroorzaakt, door dezelfde middelen weggenomen; welke van Helmont heeft vastgefteld de voornaamfte oorzaak van de pyn van het graveel te zyn , gelyk §. 1417. is gezegd geweest.
Elders t\g) voegd hy 'er het volgende by: dewyl de voorzeide bevogtigende middelen, witte maluwe, kaasjes bladen , amandel melk, enz. voordeelïg zyn, niet voor zo veel zy de pisleiders wyder maaken, (dat in zich zelfbelaglyk is J maar voor zo veel zy de kramptrekking der omkrulling verzagten, gelyk ook eenige uitwendige ftovingen.
Maar de Geneesheeren pryzen eenparig het gehruik van verzagtende en glibberig maakende middelen, om de fteen gemakkelyker uit te dryven.
Met door opiaten en pynftillende middelen te openen. Van het uitmuntend gebruik van deeze is van te voren §, 2.02. en 229. gefproken. dikwerf is de pyn vreeslyk , wanneer de fteen zich uit het nierbekken door de pisleiders begint te beweegen, zo dat zy fomtyds alle gedult te boven gaat, zelfs by fterke, en allerverduldigfte menfchen.
Als dan word zekerlyk eene verzachting van deeze fmertenvereischt, op dat de krachten van de zieke door het waaken , en de hevigheid der fmerten niet ten eenemaal te niet gaan ; gelyk van te voren §. 098. in het Hoofddeel van het graveel is gezegd.
Edoch men moet aanmerken, dat door deeze de wegen geopend worden , wanneer de pisleider om de hevigheid van de pyn.
kra'mg*
QD De Lithiafi Cap, VII.. §. 10. pag. 695..
Gggg 3
605



tfofj DE S TE E N. §.1426.
krampachtig toegetrokken, de doorgang belet, wanneer een zandje in de oogen valt, prikkelt dit door deszelfs ruuwheid de inwendige oppervlakte van de oogleden zodanig, dat zy door een allerpynlyklte kramptrekking toegetrokken, met geen kracht van elkander kunnen gebragt worden, het zelfde -te gefchieden wanneer een ruuwe fleen door de pisleider gaat, leerd de fcherpe pyn, die op dien tyd van de zieken word gevoeld, maar wanneer de pyn door opiaten en pynflillende middelen word weggenomen, offchoon de oorzaak de pyn blyft, houd de kramptrekkende toetrekking op, en de wegen openen zich. ik heb meer dan eens gezien, dat door een opiaat, naar glibberig maakcnde en verzagtende middelen eerst gebruikt te hebben , de fleen in de flaap na de blaas gedaald is, en de zieken ontwakende, zich van alle pyn ten eenemaal bevryd hebben gevonden , en weinig tyds daar naar de fleen hebben uitgeloosd. Trallianus heeft het middel van Philo en de verfche driakel, (welke de volle krachten bezit van de met dezelve vermengde opium ,j) aangepreezen (li)', z0 de pyn over blyft, en 'er groot gevaar ts, dat de krachten door het waaken , en de geduurige pyn , nedergefagen zouden worden, want het is beter de pyn te verzagten , en , de krachten aldus verfterkt, zvederom tot fterker middelen, welke~ de fleen kunnen breeken, toevlugt te nemen.
Maar aangezien men waargenomen heeft, dat in onderfcheide menfchen een onderfcheide gifte opium vereischt word om de pyn te verzagten, is het altyd veiliger, hetzelve met water te verdunnen, en lepelswyze toe te dienen, tot dat het uitwerking doét, dan het zelve in grooter hoeveelheid op eenmaal in te neemen. dusdanig voorfchrift vind men by dit getal in de lyst der geneesmiddelen , het geene twee greinen opium bevat, en waar van men alle uuren een half once toedient, maar zo de pyn drong,
heb
(/O Lib. IX. Cap. IV. pag. 534. 535.



§. i42Ö. DE STEEN. 607
heb ik alle kwartier, of alle half kwartier uurs de zelfde hoeveelheid toegedient, tot dat de pyn verzagt zynde , 'er een zoete flaap volgde.
Met voort te dryven door voorzigtjglyk gebruikte pisdryvende middelen. Van te voren §. 1000. is gewaarichouwt geweest, dat veele van gevoelen zyn, dat fcherpe pisdryvende middelen, de fteen langs de pisleiders in de blaas kunnen voortzetten : maar de pis drupt langs zeer fyne en talryke afzondc-rende pypjens in het bekken en de pisleiders, nochte fcherpe pisdryvende middelen zullen immer bewerken kunnen, dat de pis, door de aandrang van de verhaaste beweeging, de fteen voortftoote. van te voren §. 1417. is wel gezegt geweest, dat zo de fteen , in de pisleider gehegt, ten eenemaal alle doorgang van de pis belet, als dan een gedeelte van de pisleider, dat boeren het beletfel is, uitgezet word, en de fteen gedrukt word door de colom der op dezelve rustende pis: maar deeze drukking groeit na mate de hoogte, en dus werkt zy ten fterkfte op de fteen, wanneer zy onder in de pisleider zit, en als dan hangt het voor'tfte van de fteen alleenlyk van het op dezelve rustend vogt, niet van de verhaaste beweeging van de pis, of waar uit blykt, dat men van de fcherpe pisdryvende middelen niets goeds hebbe'te verwagten; maar dat deeze in tegendeel kunnen beuadeelen , aangezien zy door haare prikkel de pynlyke plaatfen kwellen, dezelve fomtyds ontfleeken,, en de pis fcherper maaken.
Daarom is 'er groote voorzigtigheid nodig, wanneer men pisdryvende middelen toedient om de fteen der nieren uit te dryven • want van zagtere middelen loopt men zelfs fomtyds gevaar'; gelyk Sydenham (i) zorgvuldig waarfchouwt; want zo de fleen in de nieren befloten, zo groot is , dat zy door de pisleiders, in de blaas niet kan voortgedreven worden, verwekken die wateren
GO De Mictu Sanguinis a Calculo Renibus impafto pag. 707;-



STEEN. £.I425.
ren (jnynwateren) meestentyds de aanval, zvelke zo lang zal duuren, met groot levensgevaar, tot dat de /leen eindelyk in het bekken weder gekeerd is.
Waarom hy zelfs geen manna in purgeer .mynwateren ontbonden durfde toedienen; offchoon zy op deeze wyze toegedient fchielyker de afgang verwekte, en de maag met minder walging kweide. maar wanneer hy zeker geloofde te zyn, dat 'er kleine fteentjens in de nieren waren, als dan getuigde hy, dat 'er geen krachtdadiger middel is, het zy om de toeneemende grootte van de kleine fteentjens te verhinderen, het zy om dezelve uit de nieren te dryven, dan zvel het veel drinken van seft aaide wateren, alle zomers te herhalen, edoch het voornaamfte teken , waar uit Sydenham befloot (k), dat 'er kleine fteentjens in de nieren waren, was, indien dusdanige zieke, van te voren een aanval van het graveel had gehad; waar over, gelyk ook over de tekenen van de in beweeging zynde nierfteen, men het geene §. 1422. gezegt is, kan nazien (1) , worden pisdryvende middelen opgenoemt, en in onderfcheide clasfen verdeeld: maar onder die, zyn de allerzekerfte, en meest onfchadelyke, het water, en al dat vvaterigis, als de wey van melk enz., welke in 't vorige Hoofddeel aangepreezen zyn geweest, om de fteen kleinder te maaken.
De voorzichtigheid gebied ons , alle fcherpe en prikkelende middelen te vermyden, op dat de pyn, die in de aanval van het graveel gewoonlyk zeer hevig is, niet toeneeme , op dat 'er geen ontfteeking in de nieren volge, gelyk ook veele andere kwaaien die te vreezen ftaan ; welke zaak de zeer vermaarde Lobb, die alle fterk prikkelende middelen, in het geneezen van de fteen, veroordeeld heeft; vooral, wanneer de pyn en koorts
O) Ibid. 707. 708. rewJ* 0 H. Boerhaave Inftit. Med.5. 1222,



$.1425. > DE STEEN. <roj)
reeds hevig waren, breeder uitgelegt heeft (m). Jëtius (n) getuige, naar dat.hydebadftoven, ftovingen, klyfteeren , ohe.achtige middelen, pappen enz. gepreezen had , dat deeze bv veele genoegzaam geweest zyn om de fteenen uit te dryven • aiïderzmts heeft hy aangeraden, pisdryvende middelen toe te'dienen i; en onder deeze, beveelt hy ook fommige vry fcherpe • gelyk bet fpecery riet, de cethiopifche commyn, kroontjes kruid, berg peterfelie, het zaad van hafelwortel, quartel befiën, enz maar hy voegt er de volgende voorzorg by (o) : voorts de middelen dieulepis af dry ven, en de fleen breeken, mQet men toedienen, tvameer de hevige pynen ophouden, want de fleen uit haare plaats vervoerd, houd de pyn op. maar zo de fteenen vast zitten moet men het veel drinken vermyden , gelyk ook de pisdryvende middelen, maar men moet de ledematen ontfpannen met ftovingen pappingen en overzittingen, en de buik door klyfteer en en overzitten ontlasten, op dat de pisleiders, de doorgangen de pis uit de nieren na de blaas overvoerende, niet gedrukt zoor den
'Er zyn fommige middelen, welke de pis terftond veranderen zo dra zy ingenomen zyn, en eventwel niet aanmerklvk fchero zyn; gelyk b: v: de aspergien; want de reuk van de pis word door deeze terftond verandert: dus doet de rhabarber, de faffraan, depypcasfe enz., de couleur van de pis vry fchielvk veranderen, aangezien dierhalve de krachtdadigheid van deeze zo fehielyk in de nieren komt, worden zy gewoonlyk onder de pisdryvende middelen gerekent. men fchynt van deeze, wanneer zy tevens met veel water gedronken worden, minder te vreezen te hebben, by van Helmont waren de aspergien nochtans verdagt (p). want hy heeft een Rechtsgeleerde gezien, nimmer van tevor
r>) De Calcul. & Podag, Cap. XVII. pag. IQ, & fea. e>> Sermon. XI. Cap. V. pag.%54. & g* 93< * * Co) fbid. pag. 2.56. ^ (p) De Litliiafi Cap. V. §. 17, pag. 686. Vyfde Deel. H*hrj



6iö
5-1426.
-ren met de fleen gekweld, dan naar dat hy veel aspergien geè'eten hebbende wederom fhuis was gekomen ; en naderhand, niet zo zeer met de fleen, dan wel allerfynfte zandjens, geduurende eenige jaaren, mooglyk alle veertien dagen, met een woedende pyn, was gekwelt.
By een andere gelegentheid §. 1258. is aangetekent geweest, dat de aanval van het voeteuvel door het eeten van aspergien op•gewekt word , edoch men weet, dat vermaarde Geneesheeren een groote overeenkomst tusfchen de fteen en het voeteuvel erkend hebben, waarom het veiliger fchynt, ook in de aanval van het graveel zich van dezelve te onthouden, misfehien zyn zy op een andere tyd voordeelig; want het fchynt bewysbaar, dat dit graveel zand voor af plaats heeft gehad in de nieren van die Rechtsgeleerde, niet onverwagts door het eeten van aspergien ontftaan is. want naderhand tekent van Helmont aan, dat hy van die gefteldheid tot de fteen herfteld is.
Door een matige beweeging. Namentlyk wanneer naar het in en uitwendig gebruik van verzagtende, glibberig maakende, olieagtige middelen de weegen door badftoven, ftovingen, befmeeringen, zo veel de kunst vermag, bereid zyn, op dat de fteen kan doorgaan, dit voor af gegaan zynde, heeft Aretceus Cjq) het dragen en febudden van bet lichaam, om de fteen te be■ weegen en voort te dryven, aangepreeztn. maar zodanige beweegingen kunnen als dan voornamentlyk beproeft worden, wanneer de pyn een weinig vermindert; dus volgen wy de leiding der natuur: want wy zien dat zodanige zieken geduurig de legging van het lichaam verandesen, om eenige verligting te vinden, maar ook word de aanval van het graveel gewoonlyk verzeld van het braaken, gelyk van te voren is gezegt geweest, waar door alle de buikingewanden fterk gefchokt worden, en
de
Xg) De Curat. raorbor. actft. Lib. II. Cap, VIII. pag. uo.
DE STEEN.



5.1426.1427. DE STEEN. 611
de nederdaling van de fteen langs de pisleider voortgezet word; maar de Geneesheeren hebben erkend, dat dit braaken een heilzaame poging der natuur is , daarom moet men niet ophouden, maar eerder voortzetten met veel laauvv zagt vogt te drinken. Pifo getuigt de nuttigheid van het braaken door het volgende (r) : het geene ik in my zelf eertyds heb ondervonden ; zvant zvanneer ik in de lente veertien dagen lang meide druppel pis zvas geplaagt geweest, ziet zo heeft zich onverwagt de allerwoedendfte pyn doen gevoelen, en minder naar dat ik overgegeven had , en dat zo hevig , dat in die poging en uitparsfng een ft'eentje uit de naauwigheden van de pisleiders , met een onverhoopte en zekere verligting, in de blaas is gevallen , zo dat ik naderhand geen moeilykheid of pyn geduurende een half jaar ben gezvaar gezvorden.
Edoch men moet met een matige beweeging beginnen, het geen ons de voorzigtigheid leerd , en allengskens tot zwaardere overgaan , op dat mooglyk de ruuwe of fcherpe fteen door heviger fchokken de nier of de pisleiders, niet kwetfe : waar door het bloedwateren', de ontfteeking, en andere kwa-' len zouden kunnen volgen, daarom doet Jretaus ook een' zeer zagte draging voor het fchokken van het lichaam doet voor af gaan.
1427. 3. TTet derde, met de toevallen te gemoet LJ. te komen; de ontfteeking door de aderlating en de overige geneesmiddelen derzelve ; de pyn dooi* pynftillende uitmelkingen; de rauwheid door olieachtige, zeepachtige, lymachtige middelen.
De drie geneesaanwyzingen zyn §. 1424. opgenoemt; over de twee eerfte, de vermindering namentlyk , 'en het uitdryven
van
OO De Morbis a ferofa colluvie &c. Scft.IV. Cap. II. Obfervat. 10». pag. 317»
Hhhh 2



Óïs, DE STEEN. §. 1427.
van de fleen der nieren, is nu gefproken; nu volgd 'er, datwy handelen over de hulpmiddelen , welke dit kunnen uitwerken , op dat de fteen der nieren, die nochte kleider gemaakt, nochte uitgedreven kan worden , daar toe worde gebragt, dat zy niet, of ten minfle zeer weinig, befchadige; op dat namentlyk de kwaal gemakkelyker geleeden kan worden, die niet kan worden weggenomen, de nadeelen welke men van de fteen in de nieren te vreezen heeft, zyn §. 14.16. opgenoemt, en fchynen voor 't grootfte gedeelte van de ontfleeking af te hangen , zo wel als van derzelver onderfcheide gevolgen , van welke de onderfcheide toevallen afgeleid worden, waar uit wy zien , dat de beste Geneesheeren in de geneezing vSn de fteen in de nie-ren altyd alle moeite aangewend hebben, om de aanweezende ontfteeking weg te neemen , of de toekomende voor te komen; ja zelfs, wanneer zy hun best deeden om de nierfteen uit te dryven , waren zy op behoedmiddelen voor de ontfleking bedagt. want zy gebruikten zagte pisdryvende middelen, en de falpeter , (zo beroemd onder de middelen tegen de ontfteking) voegden zy by dezelve.
Men vind by het voorgaande getal in de lyst der geneesmiddelen , een voorfchrift van zodanig afkookzel, waar in hy drie ponden van een pisdryvende afkookzel, twee drachma nitrum word gevoegd.
Maar aangezien de aderlating, van een iegelyk zo zeer word gepreezen om een heilzame ontbinding der ontfteeking te verkrygen, word ook deeze gewoonlyk te werk gefteld, vooral zo de hevige pyn van koorts verzeld gaat. Pifo (j) heeft gewild , dat men de eerfte wegen eerst door een braakmiddel en klyfteer zoude ledigen; maar het fchynt veiliger , met het bloed aftappen te beginnen; dewyl een hevig braaken gewoonlyk het nederdalen van de fteen door de pisleiders verzeld, en het te vreezen is, dat de volle vaten onder de hevige pogingen tot braaken,
zul-
(;) In loco modo citato»



S.I427.
DE STEEN.
zullen breek en; of dat de vaten van het hoofd te zeer worden opaefpannen; ten zy deeze ontlediging vooraf ga, gelyk van te voren in de befchryving van de koorts is gezegd geweest.
Niet alleen is de aderlating hier toe nuttig, maar ook kan zy het nederdalen van de fteen door de pisleider bevorderen; gelyk Aretceus fraay geleerd heeft (t) : zo 'er fteenen zyn, en een ontfteeking, opent een ader op den arm, ten zy zulks door de jaaren ■wierd verboden: 'er kome veel en vloeibaar bloed te voorfchyn : want de ontfteeking word niet alleen door de ontlediging verzagt; maar ook de prikkingen vvn de fteen, worden door de ontlediging der vaten haare kracht benomen ; ja zelfs vallen de fteenen door bet wateren uit. elders (u) gebied hy, de ader van de enkel aan v (je zelfde zyde van de nier te openen : zvant het uitvloei/en van het bloed uit de Meren, maakt de vastzittende fteenen los. want de ontfteeking houd alles gebonden: maar de ontlediging is de ontbinding van de ontfteeking.
Ook heeft Aëtius zelfs de herhaalde aderlating aanbevolen (ty); wanneer de fteen in de nieren opgeftopt .zit, en allerhevigfte fmerten heeft veroorzaakt, lokt de menigte van bloed die gevaarlyk is deftojfen na het deel dat gefpannen is, namentlyk door de fcherpe pynen. edoch hy waarfchouwt, dat men minder bloed moet aftappen, dan wel de hoeveelheid der vervulling vereischt ; om dathy weinig hoop had, dat de fteen fehielyk uit de nieren zoude nederdalen ; vooral zo zy groot is; waarom men het bloed in die hoeveelheid in het lichaam moet bewaren, welke met de tyd nodig is. maar de raad van Aretceus fchynt veiliger, die een ruime
O) De Curat. Morbor. Ac 1 tor. Lib. II. Cap. VIII. pag, 109. O) De Curat. Morbor. Dinturnor. Lib. II. Cap. III. pag, 130. fcv) Serm. XI. Cap. V. pag. 254.
Hhhh 3
613



614 DE STEEN. 5.1427.
me lating in den beginne aanraad: want indien de ziekte naderhand een nieuwe aderlating vereischt, zal zy fpaarzamer kunnen zyn, na mate de krachten en jaaren dezelve toelaten, tevens verdient nochtans aangemerkt te worden, dat Aëtius op de flinking der gezwolle deelen is bedagt geweest, door welke de fteen omringt word. want hy fchryft aldus (x) : voor 't overige, wat* neer de buik genoegzaam ontlast is , moet men fommige dingen ingeeven, zuelke de deelen, rondom de fteen geleegen, die ontftoken zyn, kunnen verzagten en ontfpannen. over de overige hulpmiddelen , tegen de ontfteeking, is van te voren in 't Hoofddeel van de ontfteeking, overvloedig gefproken. edoch hoe men de pyn door pynftillende middelen te gemoet moet komen ;, en de wegen door olieachtige, lymachtige en zagte zeepachtig ge glibberig maaken, en de ruuwheden verzagten, is by het voorgaande getal gezegd geweest.
Zo men by deeze alle, langen tyd te vergeefsch beproeft, geen baat vind, en de fteen, om haare grootte, en kwaade legging, langs de pisleiders niet kan nederdalen, is het ellendig met de zieke gefteld; dewyl hy alle die kwalen te vreezen heeft, welke §. 14.16. zyn opgenoemt. zo de fteen noch geèn ruuwe oppervlakte heeft, noch hoekig van maakzel, zo dat geduurig prikkeli, word zy dikwils geleeden, zonder dat zy veel kwaad veroorzaakt, alleen byna maar door haare zwaarte omtrent de nieren lastig vallende; ja, men heeft, gelyk van te voren is gezegd geweest, groote fteenen in de nieren gevonden, in lyken by welke men geduurende het geheele leeven geene gedagten op dezelve bad gehad, maar dit geluk gebeurt niet altyd: want vericheide, door een nierfteen, die niet kan uitgedreven worden, gekweld, worden van geduurige fmerten aangetast, of die naar korte tusfchenpoozen zich wederom verheffen; en door de fterke
00 Ibid. pag. 255-



5.1427.
DE STEEN.
ke beweeging, vooral door 't ryden in een rytuig , volgen 'er het bloedwateren op, en de vernieuwing van de pyn, of deszelfs vermeerdering, welke reeds fcheen in flaap gewiegt. daarom is het niet te verwonderen, dat zodanige zieken fomtyds van ge« dagten zyn geweest, eerder een twyffelachtig gevaar te beproeven , dan het geheele leeven met zo veele en zwaare kwaaien te ftryden, en geduurig door de vrees van noch erger ter nedergeflagen te worden.
Van te voren §. 1426. is gezegd geweest, dat de fteen, inde nieren, fomtyds de nabuurige deelen ontfteekt, en een verettering veroorzaakt, welke de etter na buiten uitleidende, diktens veroorzaakt, die, van zelf gebarften zynde, of met het pennemes geopent, veel etter uitleveren, een pypzweer agter latende, wanneer men in dusdanig geval, door met het tenteer yzer dezelve te onderzoeken, een hard lichaam op de grond van depyp vond, is de fteen door de pyp voorzichtiglyk te verwyderen, te voorfchyn gekomen; ja zelfs fomtyds meer fteenen ; en dus is een gelukkige geneezing gevolgd, men heeft nochtans de fteenen fomtyds met de tang, ter diepte van vier of vyf duimen ingeftoken, uit moeten trekken, dusdanige gevallen vind men (y) van de allerervarendfte Heelmeefters befchreven. aangezien dierhalve , de opening, daar de natuur de weg door de verettering wees , met het pennemes gemaakt is , langs welke de fteenen van zelf zyn uitgegaan, of door de Heelmeefter uitgehaald, daar uit is het denkbeeld ontftaan , dat men het fnyden van de nier konde beproeven , om de fteen uit te haaien ; offchoon 'er geen verzweering was die de weg wees, langs welke men by de fteen konde komen, de zeer vermaarde Freind tekent aan (z), dat men ten tyde der Arabieren het nierfnyden
be-
O) Acad. Royal. de Chirurg. Tom. II. pag. 233. & feq. Toi». ÏIÏ. pag. 266. & feq. (js) Hiftory of Pbyfick Part. II. pag. 183. & feq*
6ïS



6i<S DE 'STEEN, . 5.1427.
beproeft heeft; maar dat Scrapio en Avkenna, dezelve als hoogst, gevaarlyk veroordeeld hebben, en byna onvermydelyk dodeiyk, niet dan door een dolleman en kwakzalver ondernomen, hyhaald aldaar nochtans twee gevallen aan van de nierfnyding, waar aan de geene die dezelve ondergaan hadden, verfcheide jaaren overleeft hadden, zy is namentlyk in een man die ter dood veroordeeld was, en in de Raadsheer Hobfon, van Dominicus Marchetti, te Fadua, gedaan, die beide in 't leeven zyn gebleven.
Sommige heeft bet tocgefcheenen, dat ook Hippocrates het niet fnyden aangeraden heeft (a), ter plaatfe, waar van ik elders 5. 170. 3. gewag heb gemaakt, alwaar over de dodelykheid der wonden wierd gehandeld, dus fchryft hy: wanneer de pyn dringt, wast met veel zvarm zvater, en, ter plaatfe waar voornamentlyk de pyn is, legd aldaar laauwe ftovingen ; maar wanneer zy zwelt, , en uitpuilt, fnyd als dan volgens de nier, en de etter uitgehaald zynde, dry ft het zand weg met pisdryvende middelen, enz. edoch het blykt duideryk uit de voorftelling zelve, dat de zin vanllippocratcs niet geweest is, dat het fnyden in de zelfftandigheid van de nier zoude gefchieden om de fteen uit te halen ; maar dat hy alleenlyk gewild heeft, dat de zweer na buiten uitfteekende, 'met het pennemes zoude doorfneeden worden , om de etter uit te leiden, in tegendeel heeft hy duidelyk gewaarfchouwt, dat de fneede volgens de nier zou gedaan worden : ja zelfs heeft hy niet gewild, dat het zand langs de wond zoude worden uitgehaald , maar door pisdryvende middelen, ook fchynt de plaats van jëtius (b) bier op te zien, alwaar hy zegd: de fteenen zitten nevens de bekkens der zelve, zo wel groote als 'kleine ; en fomtyds in kleinder of grooter getal, en grootte, en maakzel, en couleur , en ruuzvheid, en menigte onder elkander snderfcheiden enz. de'zieken kiygeii pyn op de plaats , zonder dat zich uitwendig
eeni-
O) De Tntern. Affed. Cap XV. Charter. Tom. VII. pae. 6io. tt$ Serrnon. XI. Cap. IV. pag. 254, ?y



5-1427-
DE STEEN.
eenige dikte vertoont, ten zy de fteentjens een ontfteeking veroorzaken. *
Zekerlyk zitten de fteenen meestentyds verwydert; namentlyk in 't bekken • en, om een weg voor dezelve'te banen, zoude de geheele zelfftandigheid van de nier tot aan het bekken toe doorfneeden moeten worden ; de bekleedfelen , en de fpieren eerst doorfneden- zynde, welke in een man, die langen tyd met graveel pyn gekweld, daar naar van een hevige hoest aangetast aan de teering was gefturven, drie en een halve duim dik waren' daar het dierhalve gelooflyk is, dat de vleezigheid van het lichaam zeer afgenomen is geweest, 'er wierd zo diepe infnyding vereischt, dat de uitftekende Heelmeefter Douglas (c); die «t zien heeft, dat 'er een gedeelte van de kronkeldarm tusfchen'de penszak en de holle oppervlakte van de nier was gelegen, totde penszak heeft kunnen doordringen ; het welk verwydert zynde5, kwam een aanmerklyke zenuw te voorfchyn, die nootzaaklyk dwars door moest gemeden worden, zoude de zelfftandigheid der nier tot aan het bekken toe met het pennemes verdeelt worden (*> waar uit hy met regt befloten heeft, dat de nierfnyding by een levendig mensch geen plaats kan hebben; en dezelve als roekeloos veroordeeld.
Deeze verrichting gaat'van onoverkomelyke zwarigheden verzeld, want men vind de legging van de nieren onderfcheide, gelyk Euftachius in zyne tafels geleerd heeft, hoe zal een Heelmeefter, hoe behendig ook, in zo diepe wond de punt van het pennemes, zodanig kunnen beftieren, dat hy de zelfftandigheid van de nier tot het bekken toe verdeele ? hoe groot is het gevaar van een allergevaarlykfte, ja byna dodelyke bloedftorting? buiten
(O Medic. Eflays and obfervat. Tom.I. pag. 232. 233. (*) QNotandttm hic videtur, quod renes extra cavitatem abdonüna J>onantur.~)
Vyfde Deei. lüi
617



6.8
DE STEEN.
ten dat kan hy nimmer de legging , het maakzel, en de grootte van de fteen kennen, welke hy moet trachten uit te haaien, eer dat de fteen der blaas door het fnyden zal uitgehaald worden , kan een ervare Steenfnyder met de blaaspeilder de fteen zoeken; in de fteen der nieren zal hy niets diergelyks kunnen doen, waarom het ligtelyk zoude kunnen gebeuren, dat naar eene zo diepe en wreedaartige fneede, de fteen niet konde uitgehaald worden, want hoe zal een Heelmeefter langs zo diepe wond de tang tot aan de fteen toe infteeken? hoe zal hy de beenen van de ino-eftoke tang van elkander verwyderen om de fteen te vatten ? hoe zal hy verzekerd kunnen zyn , dat 'er tusfchen de tang en de fteen niet van de zelfftandigheid van de nier of het bekken is geleegen? hoe wreed is de verfcheuring , zo zulks gebeurt? wanneer Tulp (d) in het lyk van een man door gebreken in de nieren en de borst gefturven, in beide de nieren een aanmerklyke groote fteen, zich met vier takken als een kruis door de geheele nier heen verfpreidende, vind, roept hy uit: laten dierhalve die geene, die vry ftellig leeren, dat de fteenen uit de ingefneeden nieren moeten gehaald worden, zien, aan wat fmaad zy hun zelve en haare kunst bloot geeven , zo zy immer in de fteen fneeden, zo vast in de nieren gegroeit.
Voor 't overige heeft de uitmuntende Hevin (e) , alles wat tot nu toe van het fnyden der nieren bekend is , met een gegronde geleerdheid byeen vergaderd, alles afzonderlyk naauwkeurig overwogen, het overige met een groot oordeel vergeleeken, en eindelyk befloten , dat de nierfnyding niet moest te werk geftelt worden, ten zy een outftane zweer de weg heeft geweezen; welke, zekerheid gevende, haastig aanraad te openen, dit gevoelen omhels ik volkome.
Edoch
00 Obfervat. Medic. Lib. II. Cap. XLIV. pag. 16c \66 CO Acad. Royal. de Chirurg. Tom. III, pag. 238-~33.2. *



S M27. DE STEEN. 619
Edoch het blykt duidelyk, dat foortgelyke zweeren moeilijk te geneezen zijn, dewijl derzelver oorfprong zo diep zit, dat een Heelmeefter naauwlijks door het fnyden tot dezelve kan doordringen, waarom Aretaus, gelijk ik by een andere gelegenheid
1002. heb ge waarfchouwt, gezegd heeft, dat de zweeren der nieren wel niet dodeiyk zijn, maar ongeneeslijk , en de zieke tot de dood toe byblyven. Hobfon, van welke menzegd een fteen der nieren uitgefneeden te zijn, had tien jaaren naderhand noch een pijpzweer in de lendenen, offchoon hy zich zo wel bevond, dat hy veertig of vijftig engelfche mylen te paard durfde ryden. 'er worden eenige gevallen in de geneeskundige befchryving verhaald (ƒ), in welke de volkome geneezing gevolgd is^ wanneer al bet fteenachtige, dat in de nier verborgen was , langs deeze weg is uitgedreven geweest , en geen nieuwe fteenen ontftonden (g). word zeer wel gewaarfchouwt, dat dusdanige zweeren fomtijds uit twee plaatfen haar voedzel trekken ; de eene in de zelfftandigheid van de nier zelve , de andere in het vet dat de nier omringd, het geene gewoonlijk vry dik is. waarom het geboden word, dat men met de vinger in de holte geftokenbeproeve, of men eenig beletzei vind, dat tot verhindering ftrekt, dat de weg vry zy tot aan de grond van de zweer: maar zo dit gevonden word, moet het doorfneeden worden.
Men leesd (h) een verhaal van een aanmerklyke pijpzweer, uit het vet zelye, de rechter nier bekleedende, welke leerd; hoe veel men vermag te hoopen, zelfs in deallermoeilijkfte gevallen, van ervare en kloekmoedige Heelmeefters, die dat geene, dat
door
00 Ibid. pag. 304. tg) Ibid. pag. 329.
(fi) Haarlemfche Maatfchappy, V. Deel, pag. 170. enz. Iiii 2



<52G
dooreen voorzigtige raadgeeving bepaald is, durven beproeven, en met groote bei endigheid volbrengen.
Een agt-en-twintig jaarige maagd, kreeg een pijnlijk gezwel in de rechter zyde van de lendenen , welk veretterde, en aan de gevormde etter, door met een lancet te doorfteeken, was een weg gebaant, en naar eenige wecken geloofde men de kwaal geheel geneezen.
Maar naar eenige maanden ontftond 'er een klein gezwel r onmiddelijk boven de rand van het rechter darmbeen, op de afftand van omtrent vijf vingeren breed van de rugltreng; dit klein gezwel brak van zelf door , en 'er is een groote hoeveelheid bloederig water voor den dag gekomen, de hoeveelheid van het uitvloeijende vogt was nu grooter, nu kleinder; maar meestentyds zeer groot, zo dat verfcheide fervetten niet genoegzaam waren om het uitvloeijende vogt te verzwelgen , dat fomtyds op de aarde drupte , zy had deeze lastige kwaal reeds drie jaaren gehad , eer dat de zeer ervare Heelmeefter tm Haaf om hulp verzogt; die , de kwaal aandagtig onderzoekende, het volgende heeft gevonden.
De opening van de pypzweer was zo naauw , dat zy naauwlyks de bol van een dun tenteer yzer konde ontfangen: deeze kleine opening ging voort in een ruimer holte , waarin het tenteer yzer tot negen duimen diep ingeftoken wierd ,. eer het op de grond kwam; welke hy meende te zyn in het
vet de nier omnngenae ; net geene ny geioorae overvloedig te zyn, om dat de zieke vet was.
Hy heeft op het holle tenteer yzer de geheele pijp van de opening tot aan het einde toe met een fneede doorgefneeden; en door de vettigheid van het lichaam , was de wond vry diep 'r zo dat de lippen de dikte van drie duimen hadden ;
noch-
DE STEEN.



j.I427. DE STEEN. 621
nochte de bloedftorting was veel beduidende, hy heeft de hob ïigfieid van de wond met fpongien gevult, van rondom met pfukzel bekleed, en heefc dit geheele beflag volgens de kunst vast gemaakt j het geene hy tot de derde dag heefc laten zitten.
■ Het beflag toen afgenomen zynde, het geene gemakkelyk gefchiede, aangezien alles nu vogtig wierd, vertoonde zich de «rond van de pypzweer geheel voor 't oog: het was een opene buis, die in deszelfs holte een vinger konde bevatten; nochtans omtrent de opening naauwer, de oppervlakte vertoonde zich effen en glad,, wierd door een dik vlies gedekt; voornamentlyk, omtrent de opening van de pyp; want dit was na de bodem opklimmende dunner.
Omtrent de grond van de pyp eindigt die buik in een zodanig uit»efpanne zak, dat deszelfs einde naauvvlyks met de voorfte vinder konde bereikt worden; waar uit de kennis bevestigt wierd, waar door hy vast geftelt had, dat de grond van de pyp in het vet dat de regter nier omringt gelegen was. intusfehen wierd de wond volgens de kunst behandelt; en, naar eenige dagen, de lippen Hinkende en verzagt zynde, de ettering nu plaats hebbende wierd de bodem van de pyp op nieuw onderzogt; de regter'nier konde met het voorfte van de voorfte vinger geraakt worden; maar 'er wierd in dezelve geen gebrek ontdekt; edoch in die groote zak, die de bodem van de pyp uitmaakte; vond hy een kleinder holligheid, welkers opening als door een omfpanne koord vernaauwt wierd. met reede vreesde men, dat de kwaal niet grondig konde genezen worden, ten zy die koord doorfneden wierd; het geene eventwel zo veilig niet konde gefchieden; dewyl dezelve een aanmerklyke zenuw fcheen te zyn;; welke afgefneden zynde, men voor veele en zware toevallen te
vreezen had. , , .
Alles wel overwogen, heeft men befloten, dat het koord m
l i i ï 3 eet1-



622 DE STEEN. 5, H^
een fnede moest doorfneden worden, het geene volbragt.wordende, heeft de zieke een onverdraaglyke pyn gevoelt van het heupen been tot aan de voet toe: 'er volgde nochtans geen bloedftorting; waar uit het bevestigt wierd, dat die koord een zenuw was geweest, die allerfcherpfte pyn duurde niet lang; maar 'er bleef een alleronaangenaamst gevoel als van eenige mierkruiprag, te gelyk met koude en ongevoeligheid van bet deel, vooral in bet dikfte gedeelte van dedye: alle deeze toevallen verminderden geduurende eenige dagen langzamerhand, eindelyk hielden zy alle op. naderhand heeft men naauwkeuriger de regter nier kunnen voelen; die zich eventwel niet bloot vertoonde maar gedekt: en aangezien men geene zydelingfche boezemholtens ontdekte, wierd hef geheele einde daar toe geftiert om de pijpte geneezen; het geen ook volgens de kunst behandeld gelukkiglyk omtrent twee maanden daar naar gevolgd is een diep hol lidteeken agter latende; het geene van de geene die ervaren zijn, voor een goed teken word gehouden ; waar uit zy befluiten dat de wanden der boezems en pypen, tot elkander gedrukt, geheel te zamen gegroeit zijn, zo dat 'er geen holligheid overgebleven is, waarin de vogten zich op nieuw kunnen vergaderen, waar uit de wederkeering van de kwaal zoude volgen die men geloofde geneezen te zijn. die uitmuntende Heelmeefter heeft uit deeze gelukkige geneezing befloten, dat het fnyden van de nieren zo moeilijk niet is, als wel van te voren gelooft wierd hy bekend nochtans, dat niemand die ondervinding heeft het zelve zal beproeven, ten zy hy zeker is, dat 'er een fteen'inde nieren zit, die reeds de verzweering heeft veroorzaakt en die de plaats in de nier, waar de fteen zit, naauwkeurig zal kun nen aanwyzen. maar dit alles bevestigd eerder het geene tot nu toe van het fnyden der nieren is gezegd.
5.1428.



5.1428.
D E STEE N.
(j. "14.28. IVJochte tot nu toe kan men zich vast bei ^ trouwen op de eigen byzondere fteenbreekende middelen.
Dewyl de fleen zo wreede kwaal is, en die vry dikwervig voorkomt, is het niet te verwonderen, dat men veele proeven ondernomen heeft , om een ontbind middel voor de fteen te vinden.
Van te voren is bewezen geweest, dat die eerfte beginfelen in de gezonde fappen gevloeit hebben, welke naderhand, met elkander vereenigt, een harde fteen vormen, zo lang deeze beginfelen van elkander afgezondert blyven, kwetfen zy in geenerlei wyze de gezondheid, nochtans worden zy nadeelig, wanneer zy vereenigt worden, men zoude dierhalve de volkomenfte genezing hebben , indien zodanig middel bekend was, dat bekwaam was, de te famengegroeide eerfte beginfelen van de fteen zodanig van elkander los te maken, dat zy in het vogt, waar van zy befpoelt worden, en waar in zy te famen zyn gegroeit, wederom geheel ontbonden wierden, en dus zonder moeite uit de plaats zouden kunnen gaan, alwaar zy te famen gegroeit de fteen voortgebragt hadden.
Dus b: v: verlangt men, om de fteen in de blaas te geneezen, zodanig middel, dat met depis, in de blaas vergadert, vermengd, bekwaam was, de te zamengegroeide deelen van de fteen zodanig te ontbinden, dat, de aaneenhouding weggenomen zijnde, zy door de pis heen verfpreid, te gelyk met dezelve zouden kunnen uitgedreven worden, men heeft veele middelen beproeft, op de uitgeworpe of uitgefnede fteenen, maar, voor zo veelmy bekend is, heeft het eenige flerk zvater de fteen geheel kunnen ontbinden, en wel met een fterke opbruifeling, gelyk uit de waarnemingen van de zeer vermaarde Hofman %. 1414. is gezegt geweest, maar 'er wierd driemaal de zwaarte van goed fterk water vereischt voor fteenen niet grooter dan coriander zaad. de ontbinding
was
623



f524
DE STEEN.
§. 1428.
was troebel, witagtig, en een weinig dik; daar by voegende de olie van wynfteen door fmelting bereid, tot de volle doortrekking , kwam 'er wel een opbruifching, maar geene de minfte nederftoting by.: dit mengzel is wel geelagtig en dooifchynende geweest, van een falpeteragtige fmaak, dewyl de falpeter dus ■wederom herboren is geweest, gelyk uit de fcheikunde is bekend.
Maar het is genoeg bekend , dat dit fcherpe fcheimiddel de ■fteen niet kan toegevoegd worden; want het zoude de lichaams(deelen vernielen, waar in de fleen zit. van Helmont heeft zeer wel (i) de hoedanigheden van het middel dat de fteen kan ontbinden , bepaald: het moet bekwaam zyn om in pis veranderd te tv orden., namentlyk op dat het de aangedane plaats aanrake. het moet in zich de kracht bevatten, te verbreeken het geen de fteen in fluit, want het is een gave Gods, het geen de kunst niet uitwerkt, .maar alleenlyk affcheid en uithaald. het moet dit in een eige byzondere en toegeëigende hoedanigheid bezitten; maar niet in aangebragt e hoedanigheden; want zy zyn meestentyds ft egt , of door haare wreede hoedanigheden kwaad, het moet vlug zyn , op dat het zich overal kan heen verfpreiden , en zyn voorwerp alleenlyk aantast, het moetgoedaartig jegens de natuur zyn, op dat het namentlyk niet alles omkeer e enz. dierhalve dwaalen zy, die deeze byzondere eigenfchap alleen aan bytende middelen toefchryven : te veel zich op de toegevoegde hoedanigheden betrouwende , berusten zy zich zeer kwalyk op dezelve, en de eige byzondere eigenfchappen verwaarlozende , en agter de aangebragte ftellende, alleen maar op het eige voorvoerp gerigt, zyn zy in 't duifter voort gedwaalt, want de ftruisvogel verteert nochte het yzer , nochte de vogelen de keijen , de paarlen, de fteentjens, door een bytende hoedanigheid, het is de kracht om de befluitingen los te maaken , .en de wynfteenachtige beletzelen, deeze moet men overweegen , deeze moet men navolgen, nochte het is te verwonderen , dat hy
gC.
(D In Capitulo; Supplementorum Peradoxum Numero criticum, $6, pag- 560.



$.1423. DE STEEN. 62$
gelooft heeft dat de fteen konde ontbonden worden, dewyl hy voorgaf dat hy bet algemeen fchei- of ontbindmiddel bezat, door het welke alles zodanig gezegd wierd ontbonden te worden, dat het als water wegvloeide, maar ook fchtyft Cardanus, dottert zynen tyde onder de Longobarden een man omgereist heeft, die, door een drank nu en dan te gebruiken, veiliglyk en zeker, en in korten tyd, binnen weinige dagen genas: en hy voegd 'er zyn gevoelen by, dat hy niet txvyffelt, dat deeze man voor eeuwig verloren is, om dat hy , ftervende , zyn kunst niet geopenbaard heeft (k).
Aangezien wy dierhalve tot nog toe niet zeker weeten dat 'er zodanig middel is, dat de menfchelyke fteen volkome ontbind, en dat tevens zo zagt is, dat het de deelen die de fteen in zich bevatten niet kwetst, is het by de geleerdfte mannen in de gedachten gekomen , of de fteen niet zodanig zoude kunnen verandert worden, dat zy tot kleindere deelen verviel, en dus met minder moeite uit het lichaam gedreven worden, want men vind verfcheide voorbeelden in de Geneeskundige befchryving, die ons leeren , dat de fteen in de blaas, wanneer zy met de blaaspeilder getoetst wierd, in ftukken is gefprongen , welke naderhand met de pis uitgedreeven zynde , volgde 'er een volkome geneezing op edoch dit gebeurt zeldzaam, en alleen maar wanneer de fteen brosch is; want zy zyn meestentyds hard, ja fomtyds zeer hard. Aretceus fchynt hier van byna gewanhoopt te hebben (/) : want hy zegt: een groote fteen kan niet weggenomen worden ; want zy word nochte door drank, nochte door eenig geneesmiddel verbroken, of in de rondte afgewreevén: waarom'hy ook in de geneeswyze van de nierfteen voornamentlyk die middelen aanbeveelt, welke de fteen jaagen (in), maar'dat Hoofddeel is gebrekkig, en mooglyk zyn 'er op de plaatfen die 'er aan
OO Idem de Lithiafi Cap. VII. pag. 697. Col. 2. CO De cauf. & fign. Morbor. dintiirnor. Lib. II. Cap. 4.pa? <s 00 De curat. Morb. Dinturn. Lib. I. Cap. 7. pag. 130. 131. Vyfde Deel. Kkkk



6a6 B-E STEEN. N 5.7428,
ontbreken eenige fteen ftuk wryven de middelen aangehaald geweest:, want elders (») leest men het volgende; maar de fteenen. moeten, met geneesdranken ftukgewreven worden, daar op naald hy eenige middelen aan die tot dit einde dienen (maar hy noemt yerfehjeide enkelvoudige middelen op de aangehaalde plaats op;, edoch, dat hy in dezelve geen volkome vertrouwen in deeze gehad heeft , blykt daar uit, dat hy naar dezelve opgenoemt te hebben 'ér terftond byvoegd ; en alk die door de beste ondervingoedgekeurd zijn. de middelen nu, die de fteen, als door dezelve af te wryven , kleinder maaken, worden gewoonlyk van de Geneesheeren fteenbrekende middelen genoemt; welk woord , voor zo veel my bekend is, zelfs niet eens by Aretceus is te vinden, de fteen van den mensch is geen eendaantig lichaam en enkelvoudig,, waar van alle de deelen aan elkander, en aan het geheel ,. dat uit dezelve te famengegroeit is, geiyk zyn; maar doorde fcheikunde onderzogt, geeft het foortgelyke voortbrengfels als uit de andere dierlyke deelen door het vuur uitgeparst worden; vlugzout, water, oliën; een zwarte, wryfbaare doodekop agterlatende, welke, door een ope vuur, alle depikkleverige olie uitgejaagt, of verteert zynde, een aarde agterlaat, dieniet meer aan elkander vast houd.
Daarom geloofde men niet zonder reede, dat, zo men een,, of meer deelen, die de fteen uitmaaken, van de overige konde affcheiden, de aaneenhouding der overige alsdan moest verminderen ;. en dus de fteen, die van te voren hard was, wryfbaar konde gemaakt worden, en ligt om af te wryven. maar aangezien) het vlug zout door het vuur uit de fteen wierd gejaagt; en het zelve allervlugst was, verhoopten zy dit voornamentlyk van de overige deelen af te fcheiden ; en aangezien de levendige kalk met ammoniac zout, terftond een 'allervervliegendfte vlugge geest.
langs
(n) De Curatt Morbor. Acut. Lib, 2. Cap, VIII. pag. 109, no».
1



5.1428. DE STEEN. for
langs alle kanten door de lucht heen verfpreid, en het zelfde plaats heeft, zo het met de pis vermengd word (0), daarom fchynt men reeds Jangen tyd op de levendige kalk bedagt te zyn geweest, als zynde een middel voorde fteen.
Thomas Bartholinus -Kp) heeft gezegd : het is zeker doordeagthaarheid van Bafilius Falentinus , en andere, dat 'er niets zo nuttig is om de fteen te breeken als de geeet van levendige kalk, en ik heb meer dan eens ondervonden, dat het zvater van de leven dige kalk van oefter en mosftelfchelpen, gemeenlijk de fteenen, uit de zieken geftneeden , tot flijm ontbinden, zo zy eenige dagen in een zagte en tevens warme koestering worden gehouden, hy vermaant nochtans , dat het kalkwater wel doortrokken moet zyn. elders (q) verhaalt hy, dat Dickinfton, een vermaarde fcheikundige , in de vorige Eeuw, in Engeland, in de fteen als een allerbest middel, de zvateren van kruiden tegen het graveel, eenige tijd met kalk van wel gecalcineerde eijerfchaalen gekookt, aanprijst.
Andere zyn van gevoelen geweest, dat men de fteen konde ontbinden , zo men de aarde, de fteen mede te famenftellende, van de overige deelen af konde fcheiden ; dewyl de aarde de voornaamfte vastigheid der lichaamen is, ja zelfs zeer fterk aan het hevigfte vuur weerftaat.
Edoch heeft de zeer vermaarde Hales door allerfraaifte proeveri bewezen , dat de lucht zich vast in de zelfftandigheid der planten , dieren, en mineralen vestigt, en een aanmerklyk gedeelte van het geheele famenftel van deeze lichamen uitmaakt, dewyl zy aan de overige deelen zo vast zit, dat zy fomtyds een hevig
vuur
(0) H. Boerhaave Elem. chem. proceft. 97- pag. 315. (p) Epiftolar. Medic. Cent. IV. Epift. LXXVI. pag. 395. <#) Ibid. Epift. XCII. pag. 470.
Kkkk 2



€*B DE STEEN. 5. *4JaC
vuur vereischt, eer zy zich los laat r». maar wanneer de lucht lil oe lichamen zit, is zy van veerkracht ontbloot: zo dra zy van de hechting met de overige deelen van het lichaam waar in zy zit, los word gemaakt, als dan krygt zy haare vorige veerkracht wederom, en ipreid zich langs alle kanten uit; maar hier over is reeds 1414. gefproken geweest. Hales verwonderde zich (f) dat meer dan de helft van de fteen zuiver lucht was: maarzo grote menigte luchts had hy nimmer uit eenig ander lichaam, zo dierlyk , als uit het ryk der planten en mineralen, zien haaien, het was nog meer te verwonderen, dat de onveerkrachtige (vvte lucht genoemO, in een fteen zittende, welkers beflag nog geen drie quart teerhngfche duimen groot was, terftond,wanneer zy door het vuur wierd uitgedreven , veerkrachtig geworden, de plaats van vyf honderd.en zestien teerlingfche duimen befloeeen dus de omflag van de veerkrachtige lucht tot die van de vaste, in de fteen fchuilende, als 645. tot r. wat vreeslyk onderfcheid!
Elders (t) heeft hy een kleine roode nierfteen in een Florentynfche vies gedaan , die vol water was- hy heeft 'er een ftuk van een andere fteen by gedaan, die heel hard was. deeze vies(die zonder gevaar van te barften de hitte van kokend water verduurt) heeft hy boven 't vuur gehangen : wanneer het waterover kookte, kwam 'er veel lucht uit de nierfteen, onder de gedaante van blaasjens en de fteen wierd van de bodem opgeheven, en wierd fterk heen en weergegooit; waarom hy de fteen vergeleek by de kern van een comeet, welkers ftaart luchtblaasiens vertoonde uit. de fteen opkomende, maar wanneer , door op
nieuw
00 Vegetab. Staticks Cap, VI. pag, 155. & feq, CO Vegetable Staticks pag. 188.
CO Hamaftaticks on the animal calculus Experim. IX. pag.-aaö.



§.i4fi8. DE STEEN. 6z9
nieuw water by te gieten, het overkoken maar een minuut op. hield kwam 'er op dien tyd geen lucht uit de fteen op. naar dat die nierfteen geduurende drie uuren in 't water gekookt was, was de fteen twee derden kleinder geworden, maar de hardere fteen die even lang gekookt had, was niet merkbaar kleinder geworden ; offchoon ook onder !t kooken eenige hoeveelheid luchts uit dezelve was te voorfchyn gekomen, hy heeft tevens waargenomen , dat, wanneer hy het verlies van het overkokende water door het bygiéten van kóud"Water herftélde, alle uitdryving van de lucht opgehouden l eeft, en niet wederom is gekomen, dan naar dat het water op nieuw een aanmerkeJVke tyd had over gekookt.
Indien men dierhalve de lucht uit de fteen konde dryven ,is het zeker, dat zy aanmerklyk kleinder zal worden, edoch het fchynt ook te geloven , dat de vaste lucht, door de ge* heele zelfftandigheid van de fteen heen verfpreid, wanneer zy, haare veerkracht wederom krygende , uit de fteen komt, de overige deelen van derzelver aaneenhouding losmaakt, welke de fteen uitmaaken aangezien haar beflag fehielyk grooter word, en dus alle de nabuurige deelen uit haare vorige plaatfing verwydert. waar uit volgd, dat de fteen niet alleen klein-der word , wanneer de lucht uit dezelve komt; maar dat de aaneenhouding der deelen van de fteen aan elkander, zwakker word; en zy dus wryfbaar kan gemaakt worden.
Het blykt ook tevens , dat alle fteenen deeze vaste lucht niet even gemakkelyk los laaten , gelyk in de reeds aangehaalde proeve van Hales heeft gebleeken. het zelfde blykt ook uit verfcheide proefnemingen van de zeer vermaarde Lobb f»
aan-
O) De Calculo & Podagra pag. 169. & feq.
Kkkk 3



5.1428
aangaande de ontbindmiddelen van de fteen gedaan, want hy getuigt , dat hem bekend is, dat de fteen door alles kan ontbonden worden, dat de luchtdeeltjens van elkander af kan fchei. den, en dat vloeibare uit die jagen kan enz. zvant voor zo veel de luchtdeeltjens met de overige deelen , dat te famengegroeide uitmaakende , vermengd zyn , moeten 'er doorgangen en ledige ruimt'ens ontftaan,, door het ontbreeken, en uitgaan van dezelve ,uit de fteen, als ook tusfchenwydtens tusfchen de overige te famenftellende deelen, het geene te zeggen is, de fteen moet ontbonden worden, hy heeft harde keijen en marmor in citroenfap gedrenkt (w), kort daar op zyn 'er luchtblaasjens, onder de gedaante van fchuim , uit dezelve te voorfchyn gekomen op de oppervlakte van het vocht vergadert, geduuring in hoe' veelheid toenemende , geduurende verfcheide uuren. maar ter zeiver tyd zonk op de bodem van het vat een allerfynfte witte ftof. waar uit hy befloten heeft , dat de ontbinding van de marmorfteenen veroorzaakt is gezveest, door de zuure deeltjens van de citroeiifap , de vereeniging, zvelke plaats had tusfchen die luchtdeeltjens en de overige deelen , die onderfcheide fteenen ■uitmaakende, vernietigende, waar uit het waarfchynlyk is, dat die luchtdeeltjens gelyk banden zyn gezveest, die de overige deelen de onderjcheide fteenen te famenftellende, te famen vast dceden houden, de _ uitmuntende Geneesheer Stcechelin te Bafel heeft zeer fraaije proeven genomen , om de natuur van de keijen, en van de fteenen van menfchen en andere dieren te onderzoeken ; gelyk van te voren §. 14.14. 1423.. 1425. is gezegd geweest, uit deeze alle heeft hy, naar dezelve naarftiglyk overwogen te hebben, befloten dat de fteenen der die¬
ren het meest van al met een veerkrachtige lymachtige ftof vervult
O) Ibid. pag. 4. & 5. & 6. r>j Ibid. pag. 33.
DE STEEN.



$.1428.
DE STEEN.
vult zyn , welke eenige overeenkomst heeft met die , welke gewoonlyk door bet water uit het zaad van queepeeren haald; en dat alles wat in deeze de verhor ge veerkrachtige lucht werkzaam kan maaken; entbindmiddelen van de fleen zyn,
Maar dat die vaste lucht, ten minfte in de planten en dieren, zeer veel toebrengt tot de aaneenhouding, beeft de uitmuntende Heelmeefter Mtcbride met verfcüeide zeer fraaijeproeven beweezen ja hy heeft gelooft, dat die lucht de voornaamfte band was van de eerde beginfelen ; dew;l de eerfte beginfelen niet eerder van elkander wyken , dan naar dat die lucht uitgedreven is.
Die hechting van de vaste lucht met de overige deelen, de zelfftandigheid der planten of dieren uitmaakende, is fomtydü zo fterk , dat 'er een fterk vuur vereischt word, eer zy kan los gemaakt worden; en zodanige lichamen kunnen Ecuwen lang bewaart worden, de zeer vermaarde Hales (y) heefc door bet vuur een groote hoeveelheid luchts uit de hartshoornen gedreven; maar de hechting der lucht met de overige deelen wierd niet ontbonden , dan door een fterker vuur ; wanneer uit de ontfanger witte rook begon voor den dag te komen,. als dan fcheide zich veel lucht af; gelyk ook, wanneer door het fterkfte vuur -de laatfte ftinkende olie uitgeparst wierd. maar ook is het bekend, dat de Natieeven in hunne Paleizen' hartshoornen vertonen, van harten door hunne overgrootvader gevangen, in tegendeel, wanneer de vaste lucht zich door de gesting , of verrotting , afzondert, ondergaat de vereeniging verandering, ja word" fomtyds geheel weggenomen, maarzodevaste lucht aan de lichamen wederom gegeven kan worden,, uit welke zy gegaan was, word de hechting-wederom herfteld..
Mac-
(*) Expcrimental Effays pag. 28. & feq. & pag. 254» & feq.. O) Vegetable Staticks Chap. VI. Experim. 51. pag. 167,;
631



632 D E STEE N. 5.1428.
Machride heeft bedurve en byna wegvloeijend vleesch van een onverdraaglyke ftank, in een gestend vocht geworpen\zY m een uur tyds was de ftank reeds veel vermindert, naar vyf uuren geheel weggenomen, en tevens is het vleesch, dat van te voren naauwlyks aan een hield , wederom vast geworden ■ het zelfde gebeurde , wanneer zeer ftinkend vleesch zo boven de damp van gestend vocht wierd gehangen, dat uit de gestende vochten veel lucht komt, die van tevoren vast was: dat is die wilde gest van van Helmont; welke in groote hoeveelheid door de inademing ingedronken wordende , de menfchen en dieren fchie yk dood : en dit zelfde temt a'le verrotting, en, vestigt fcnielyk de dooi' dezelve ontftane verzwakking, wanneer de lucht, gelyk het fchynt, herfteld word, die, wanneer het vleesch venotre, van de vereeniging met de overige deelen afgefcheiden was weggevlogen, alle deeze proeven verdienen de hooofte aandagt , in de geneezing van veele ziektens; waarom zy*van alle Geneesheeren aandagtiglyk fchynen opgemerkt te moeten worden, deeze hier breeder uitteleggen komt hier ter plaatfe niet te pas._ de lichamen fchynen, wanneer de vaste lucht uitseiWt is als indrinkende te worden , en zeer greetig diergelyke lucht na zich te nemen, en op nieuw vast te maaken : want het blvkt uit de proefondervindingen van Hales, en verfcheide anderen die 111 de reeds gepreeze verhandeling gevonden worden, dat die vaste lucht nu vlug geworden, fomtyds in korten tyd haare veerkracht verliest , en in andere lichamen, die de vaste lucht ontbeeren , op nieuw vast word.
De kalkachtige aarde heeft veel overeenkomst met deeze vasre lucht en heeft overvloed van dezelve: maar wanneer zy door een fterke kakbrandmg van dezelve berooft word, bekomt zy
eea
Cs) Experimental. Effays pag. j31. & feq.



$.14*8. DE STEEN. 633
een brandende kracht, en kan in 't water ontbonden worden : zo dra die vaste lugt herfteld word, verliest zy die brandende kracht, en zy "kan wederom in 't water niet ontbonden worden (a). dit word met een allerfraaifte proefondervinding beweezen, weikers geheele toeftel (b) in plaat word uitgedrukt, hy goot het water van levendige kalk, door doorzyging allerhelderst gemaakt, in een zuiver glas: in een ander glas deed hy potasch: deeze twee glafen wierden door een kromme glafe pyp met elkander vereenigt, welkers twee einden aan de halzen van de twee glafe vaten zo vast gemaakt wierden , dat 'er door de fpleet niets konde uitgaan, in 't bovenfte van het glafe vat, waar in de potasch was , was een gat geboort , waar in een kleine trechter wierd geftoken , langs welke de geest van vitriool, of eenig ander zuur allengskens ingedrupt konde worden, om gesting te verwekken; welke beginnende, en deeze trechter terftond weggenomen zijnde, wierd het gat toegeftopt, op dat de lugt, ten tyde der gesting uitgehaald , gedwongen zoude worden, door de tusfchen beide zynde pyp heen te gaan in het andere glafen vat, dat het water van levendige kalk inhield, wanneer dit gefchiede , wierd het kalkwater, tot noch toe helder, binnen weinige minuuten troebel, en de kalk in dit water verborgen, viel op den grond; welke, naar dat het bovendryvende vocht afgegoten was, vergadert zynde , een fterke gesting veroorzaakte , door 'er geest van vitriool op te gieten.
Hier uit begrypt men fommige verfchynfelen, welke de geest der grootfte fcheikundigen zeer gepynigt hebben, men heeft,
wan-
00 Ibid. pag. 50. & 214. Q) Ibid. pag. 215.
Vyfde Deel. Llll



«34 DE STEEN.
wanneer de vlugge aicalifche zouten, met de levendige kalk nedergedrupt zyn-geweest, nimmer het vlug alcalisch zout onder een vaste form uit dezelve kunnen haaien, om dat zy door de vaste lugt niet gebonden waren, die de deelen vereenigt nochte die vlugge alcahfche geesten, met levendige kalk bereid, gesten door de zuuren; het geen de fcheikundigen nog meer verwonderde, maar de reede is deeze: de levendige kalk , trekt, wanneer zy met ammomac zout vereenigt word, niet alleen het zuur in zich, maar ook de vaste lugt, die in bet ammoniac zout is; en dus klimt het vlugge zout alleen met het flymig zetfel, van de vaste lugt berooft, onder het nederdruppen op, maar om dat de opgesting daar uit ontftaat, om dat de vaste lugt, wanneer het alcah met het zuur vereenigt word, afgezondert word en haare veerkracht wederom krygt, daar door kan het alcalisch zout, door de kalk van alle vaste lugt ontbloot, met de zuuren niet opgesten (c). maar daar uit zoude volgen, dat zodanige vlugge alcahfche geesten, zo de vaste lugt, die weg genomen is, hun wederom wierd gegeven, op nieuw wederom met het bygegote zuur zouden moeten gesten. maar het word door onmiddelyke proeven bewezen, dat dit waarlyk' zo gefchied, want wanneer m het reeds befchreeve beflag de lugt door de gesting van het zuur met de alcali uitgejaagt, door de kromme pvp gedwongen word m het vat te gaan, dat de vlugge alcalifche^eest met levendige kalk bereid, inhoud, word die geest in tien minuuten zodanig met lugt doortrokken, welke zy met zich vereenigt, dat zy naderhand door het bygieten van zuuren fterk op» gest Cd), men neemt ten eenemaal een gelyke uitwerking waar,
(c) Experimental Effays pag. 49. 50» 09 Ibid. pag. 52. 53.



§. 1428.
D E
wanneer de lugt, uit de gestende lichaamen uitgehaald, doorgelyke kunstgreep in de vies gebragt word, die de alcahfche geest met levendige kalk bereid, inhoud (e"). maar ook floot die lugt, door de gesting afgezondert, in het water van de levendige kalk ontfangen, de ontbonde kalk op den grond (ƒ), zo dat men in vyf dagen uit zes oneen kalk water drie greinen kalkagtige aarde vergadert wierden.
Maar hoewel die vaste lugt, wanneer zy van de hegting met de andere deelen van de lichaamen word losgemaakt, veerkrachtig word, fchynt zy nochtans in eigenfehappen van de lugt der dampkring te verfchillen, en voornamentlyk, fchielyker en gemakkelyker met de lichaamen vereenigt te worden, die de vaste lugt ontbeeren. want de vaste lugt, door de gesting afgezondert, heeft in tien minuuten tyds de vlugge alcahfche geest door het zuur by dezelve gegooten, opgesten: die zelfde lugt door de gesting afgezondert, heeft in vyf dagen de kalkaarde uit het kalkwater nedergefloten ; welk nochtans in een ope vies gelaten daar de vrye lugt van de dampkring zich by hetzelve konde voegen , geduurende de veertien dagen, niet het minfte deeltje kalkaarde heeft afgelegt (g). niet te min fchynt in de dampkring een vaste lugt te zitten," of dat die lugt, die ons omringt, vast gemaakt kan worden, want wy zien, dat het kalkwater, zo het lang bewaart word, in haare bovenfte oppervlakte, een korst verzamelt; die niets anders is, als kalkaarde, welke door de werking van het vuur wederom in levendige kalk kan verandert worden, maar ook verliest de levendige kalk, langen tyd aan de lugt bloot geftelt, haare brandende kracht, en ontbindbaarheid in het water (V). Neuman heeft waargenomen, dathy tien jaaren
Cc) Ibid. pag. 48. latlg C/) Ibid. pag. 117. (g) Ibid. pag. 226. (70 Ibid. pag. 258. 259.
LIII 2
«35
STEEN,



636 DE STEEN. f:428...
lang de geest van ammoniac zout met levendige kalk bereid, bewaart heeft, die in dien tyd byna haare geheele vlug en fynheid had verloren , en fterk met zuuren opgeste (i). dit fchynt veroorzaakt te zyn geweest, om dat die geest in die tyd, die vry lang was, op nieuw met vaste lugt doortrokken is geweest, welkers aanweezen tot het gesten vereischt word.
De wydberoemde Boerhaave (k), die niet fehielyk was in *"t bepalen, wanneer 'fer nog eenige twyffeling overig bleef, fchryft het volgende : men heeft fomtyds getwyffclt, of al het geene, dat aldus geboren zuierd, wel zodanig van de zelfde natuur was, dat het met de zelfde naam van veerkrachtige lugt beftempelt moet worden, dan of de lichaamen, volgens'een zekere regel tot zeer kleine deelen entbonden, hunne eerfte natuur verloren hebbende, mooglyk door een zvaare verandering, in deeze veerkrachtige lugf verandert zwierden, die, naderhand wederom aan andere gehegt, de nieuzve lichaamen zuederom vast maakte P of dat 'er buiten en behalve de gezvoone veerkrachtige lugt, iet diergelyk, niet dezelfde in de natuur zvas ?
De proeven die Jofephus Black, M: D: over de vaste lugt in de lichaamen verborgen heeft genomen, verdienen vooral wel gelezen te worden (/). want zy zyn allerfraaist, en met de grootfte vindingrykheid gedaan , deeze veroudert de reeds gepreeze Macbride als bekend, om zyne proeven beter te verftaan.
Maar aangezien 'er zo veel vaste lugt in de fteen zit, dat zy meer dan de helft van het lichaam uitmaakt, is 'èr groote hoop, dat de fteen niet alleen kleinder zal worden, wanneer dezelve uitgedreven is, maar ook wryfbaar kan worden gemaakt; aangezien het door de te voren aangehaalde proeven , bewezen word, dat die zelfde vaste lugt veel toebrengt.tot de aaneenhouding
CO Experimental Effays pag. gr. p) Chem. Tom. I. pag. 532.
CO Effays and obfervat.. Phyf. and liter. Tom. II. pag. 157-225..



§,1428.
de steen.
ding der lichaamen. het is bekend dat de lugt door het vuur, en fcherpe knagende middelen uit de fleen word gedreven; maar deeze kunnen de fteen in 't lichaam zittende niettoegevoegt worden, waarom deeze hoop alleenlyk overig fchynt gebleven, om zodanige middelen te vinden, die de vaste lugt uit de fleen tot zich kunnen nemen, en tevens zo zagt zyn, dat zy de deelen die de fteen influiten niet zeer kwetfen. maar aangezien deeze eigenfcbappen in de levendige kalk fchynen te zyn, daar uit blykt de reede , waarom de fteenbrekende middelen die een groote naam hebben verkregen uit kalk zyn bereid geweest.
Het fchynt der moeite waardig, dat fteenbrekend middel van Anna Stephens in aanmerking te nemen, het geene de openbare goedkeuring en ruime beloning van de opperfte Hofraad heeft verkregen, wanneer hy geopenbaart wierd, om voor een iege]yk nuttig te kunnen zyn.
De oorfprong van dit middel word aldus befchreven (m) Jo~ hanna Stephens, uit een deftig geflagt gefproten, van een allerbeste inborst, en van een niet middelmatig vernuft, heeft omtrent het jaar twintig van deeze eeuw eijerfchalen in de oven gekookt, en daar op tot poeder gefiampt, beginnen toe te dienen, om de Heen te ontbinden, naar eenigen tyd, heeft zy de eijerfchalen met het gewoone keukenvuur te branden, eerst tot zwart wordens toe, daar naar tot dat zy wederom wit wierden, en heeft gelooft, waargenomen te hebben, dat zy zo veel te krachtdadiger wierden , hoe zy meer aan 't vuur waren bloot geftelt geweest: zy diende dezelve toe ter zwaarte van een fcrupul, driemaal daagsch in witte wyn. maar aangezien een hartnekkig verftopte afgang zeer dikwils op het gebruik van deeze poeders
volgt,
O) David Hartley de Lithontriptico 3 Joanna Stephens invento &c. pag. 63. 64*
lui 3
637



*3* DE STEEN. $. r428.
volgt, heeft zy 'er een weinig zeep by gevoegt; welke men ook geloofde iets tot het ontbinden van de fteen toe te brengen, zy heeft eenige jaaren met deeze wyze voortgegaan, welke zy krachtig genoeg heeft bevonden om het graveelzand te verdryven, of ook fomtyds de fteenen van de blaas te ontbinden, naar twaalf jaaren heeft zy begonnen de gecalcineerde eijerfchalen in ruimer gifte toe te dienen; dikwerf ook by dit middel een half once zeep tot een drank gemaakt, voegende, maar aangezien dat middel zeer nuttig was'geweest voor een man van byna tachtig jaaren, die geduurende eenigen tyd met toevallen'van de fteen in de blaas gekweld was, en die onder het gebruik van dit middel zeer veele plaatjens of ftukjens van de fteen met de pis uitloosde, was dit een voorbeeld van een ontbonde fteen, dat alle andere overtrof; waarom zy naderhand ook de poeder van gecalcineerde eijerfchalen en zeep nog in grooter gifte heeft toegedient; van gelyken met een gelukkige uitflag. waar uit blykt, dat de kracht van dit middel van de "kalk der eijerfchalen en de zeep afhangt.
Dewyl het geroep van dit middel toenam, en het zelve ligtelyk zoude hebben kunnen ontdekt worden, heeft Anna Stephens andere dingen met het zelve beginnen te vermengen; tuinflakken, naar eerst dezelve van vuiligheden gezuivert te hebben, in een gefloote fmeltkroes gebrand, en dat tot een fyn poeder geftampt , by zes deelen kalk van eijerfchalen , heeft zy een deel gebrande tuinfiakken fchelpen gedaan , cn dit mengfel heeft zy geboden in wel gefloote vlesfen te bewaren, ook heeft zy het kraaijevoet kruid tot een kool gebrand in kleine hoeveelheid by gedaan; welke zy ook met het afkookzel waar in venetiaanfche zeep ontbonden wierd , vermengt heeft: ook heeft zy 'er de kermil, venkel, klitfen, peterfelie, of de wortelen van deeze planten, wanneer zy de verfche kruiden niet konde krygen , 'er by gevoegt; en voor deeze opgenoemde planten heeft zy fomtyds



DE STEE N.
'fyds andere in de plaats genomen, de kaasjensbladen, heemst, enz. zonder onderfcheid in de uitwerking van het middel waar te nemen («\ edoch zy bekend, dat zy deeze en.diergelyke 'er maar by gedaan heeft, op dat het middel niet zoude bekend geraken
Waarom men met agterlating van die middelen, welke men geloofde naauwlijks van eenig nut te zijn, dit middel tot meer eenvouwdigheid gebragt heeft, door alleen maar het poeder van gecalcineerde eijerfchalen driemaal daagsch in eenig bekwaam vogt, tot twee, twee en een halve fcrupul, of een geheel drachma, toe te dienen, daarop alle keeren een derde part van het afkookzel drinkende, dat twee, twee en een half, of drie oneen alicantifche zeep was bevat; zo dat de zeep in agttien oneen zuiver water ontbonden was. dit afkookzel wierd met ftiiker of honig , na welgevallen verzoet (o). waar door de hoeveelheid van het poeder, ten aanzien van de zeep, als één tegen agtwas; dus gebeurde het meestentyds, dat de afgang nochte te zeer opgeftopt, nochte te vloeibaar was: maar aangezien het poeder de afgang flopte, de zeep dezelve losmaakte, en beide de pis met een fteenbreekende kracht doortrokken, wierd de gifte van beide vermeerdert of vermindert, na mate de onderfcheide gefteldheid waar in de darmen zich bevonden, zp, deeze niet tegenftaande , 'er een buikloop op volgde, moest men terftond tot de opiaten toevlugt nemen , op dat de fteenbrekende kracht der middelen niet uit het lichaam wierd gedreven, voor de geene die fterk zyn en een kloeke maag hebben , komt de grootfte gifte van beide de middelen te pas; voor de meefte is de middelfte gifte genoegzaam, maar die een zwakker maag hebben , of een fcherper pyn in de piswegen, zal het best zyn, de kleinfte gifte toe te
die-
O) d'Efcherny Brother in law to Mrs. Stephens pag, 14. & feq;. 00 Hartley de Lithontriptico &c. pag. j, 61 7.
«39



'Ó4ó
DE STEEN.
5-1428.
dienen, en het poeder zagtaartiger te maaken; wanneer het of korter aan de kracht van het vuur, of langer aan de lugt bloot is geftelt geweest; want het is bekend dat dus de brandende kracht van alle kalk verzagt word. zy waarfchouwt, dat de kleinfte gifte genoegzaam is voor de geene die hoog bejaard zyn, dewyl derzelver fteenen gemakkelyker ontbonden worden, maar die jonger zyn moeten 'er alleenlyk zo veel van neemen, als de maag kan verdragen : want de vermaarde Schryver verzekert dat hy door veele proefondervindingen zeker is, dat deeze middelen fchielyker by deeze werken; en dat 'er nochtans, zoveel hem bekend is, geen exempel is, dat het nadeel aan de gezondheid gedaan heeft, het zy door de hoeveelheid, of door het langduurig gebruik van dezelve, waaromtrent hy voor een algemeene regel ftelt, dat ieder zo veer er van moet gebruiken, ah hy met gemak kan verdragen; want, hoe 'er meer van gebruikt word, zo veel te fchielyker zal de fteen als verrotten en ontbonden worden, en zo veel te meer zullen de plaatjens en /lukken van de fteenen doorweekt voorden, en verrotten, welke meestentyds met de pis naar eenigen tyd door het gebruik van de middelen, uitgeloost worden.
Want dat de pis verandert, wanneer deeze fteenbrekendemiddelen gebruikt worden, heeft de vermaarde Schryver in zich zelve ondervonden (p), wanneer hy toevallen van de fteen der blaas had. want op 't eerfte gebruik van deeze middelen ondervond hy, dat de pis vlugger van natuur wierd, en de reuk had ■ van oude verrottende pis, en zeer alcalisch wierd: want zy geste met de olie van vitriool, olie van zwavel onder de klok vergadert, fterk zvater , geest van zee zout, azyn en limoen fap. welke eventwel allé aan andere die deeze middelen gebruiken , gemeen zvn.
Edoch
O) Hartley de Lithontriptico &c. pag. 29.



$.1428.
6aï
Edoch hy heeft door regtftreekfcbe proeven beweezen (V) dat de p.s dat:de menfchelyke fteenen, in zyn water, wanneer hy deeze fteenbrekende middelen gebruikte, doorbreekt, lieter zyn geworden; daar de zelfde, in natuurlyke pis geweekt ter zeiver tyd zwaarder wierden.
Daar uit heeft hy befloten, dat de pis door het ruim gebruik van kalk en venetiaanfche zeep, kracht verkrygt om de fteen te ontbinden maar ook tevens verrot en alcalisch word. maar aangezien de Geneesheeren in de ziektens uit de onderfcheide veranderingen van de pis over de hoedanigheid van het bloed, waaruit de p.s afgezondert is geweest, oordeelen , waren vermaarde Geneesheeren bevreest, dat de verrotting, en de alcahfche fcherpheid de gezonde fappen zouden bederven , van de geene die deeze middelen gebruikten, de zeer vermaarde Mead (r\ laat zich vry fcherp tegen het middel van Anna Stephens uit en veroordeelt fommige Geneesheeren , dat zy door, voor een hooZe pryseen oude wyven geneesmiddel te koopen, by de grooten veroorzaakt hebben; dat zy door ydele hoop bedrogen , vertrouwden , dat zelfs de fteenen w de blaas daar door in kleine ftukken gebroken, en vervolgens met de pis konden uitgedreven worden. want hy was voor de hevige brandende kracht van dit middel bedufft het geen eenige kracht heeft om de zandjens na buiten te draven ' maar nimmer zal het de fteenen der menfchen, zo hard als andere fteenen, kunnen breeken, ja zelfs zal het langduuris gebruik van het zelve niet buiten groot gevaar zyn. hy bekend nochtans met zyne gewoone oprechtheid , dat het kalkwater , zonder de zeep, zeer nuttig is geweest; namentlyk dat, het eeene uit de gecalcineerde oefter en andere fchelpen bereid was en welke hy van de levende kalk onderfcheide geloofde, het blykt
f» Ibid. pag. 33- & feq. "iet CO Monit. & Pra;cept. Medic. pag. 175. & feq, Vyfde Deel. Mmmm
DE ST E E N.



Zift
$. 1428.
niet te min uit de proefondervindingen van de zeer vermaarde JVhytt (s) , die hy geduurende tien jaaren heeft gedaan, dat het kalkwater, uit oefter fchelpen bereid, krachtdadiger is als dat, het geene uit gecalcineerde fteenen bereid word. by de Hollanders word uit fchelpen een levendige kalk bereid om de huizen te metzelen : uit deeze kalk word kalkwater gemaakt, zo deeze levendige kalk, in zo eerst geloosde pis word geworpen, ontftaat oogenblikkelyk een fterke opbruifching, en gesting, en zy dampt tevens een zeer fcherpe, allervlugfte geest uit, die de neus als met een vuurige blixemflag treft (t). het is wel waar dat de vermaarde Schryver zegt: maar dit alles heeft meer plaats in de kalk uit fteenen , dan uit fchelpen bereid welke laatfte hy nochtans in zyne fcheikundige proeven gebruikte, maarditblykt ten minfte duidelijk, dat de gecalcineerde oefier fchelpen waarlyk levendige kalk geeven, en die zelfs krachtdadig is. waarom dat geene dat van het middel van Anna Stephens te vreezen fcheen, even eens plaats heeft in de levendige kalk, en het kalk water, het geene de voornaamfte kracht fchynt te bezitfen van ,dit fteenbrekend middel; waar over naderhand zal gefproken worden.
De uitmuntende Geneesheer Haxham (u) kend deeze middelen een ontwyfFelbare fteenbrekende kracht toe; maar ook tevens geeft de pis, naar het overvloedig gebruik van deez*e klaarblykelyk alcalisch geworden , agterdenken, of de wei en het bloed niet van gelyken aangedaan worden; het geene hy met regt voor gevaarlyk heeft gehouden in menfchen van een teder geftel. want hy had een Edelman gezien, die geduurende verfcheide
jaa-
(0 Effays and obfervat. Phyfic. and Literar. Artic. XIII. pag. 3 85. (Ó Herm. Boerhaave Chem. Tom. II. Proc. 97, pag. 315. 316. QO An Effay on fevers &c pag. 49. & feq.
DE STEEN.



$.14*8. DE STEEN. 64 $
jaaren een fteen in de blaas had gehad, en geduurende eenige vveeken zeep loog had gebruikt; waar door hy in een verrot fcheurbuik is vervallen ; waar van hy wel herfteld is , nochtans door de vermenging der ziektens en een volflage teering, naar weinige weeken geheel uitgeteeir, gefturven. men heeft in de blaas een fteen van over de acht oneen gevonden, edoch de dood fchynt in een zo tenger mensch, zo veele jaaren met de fteen gekweld, van een iamengeftelde ziekte aangetast, en teeringagtig, niet alleen aan dit middel te moeten _ toegefchreven worden ; offchoon het onvoorzigtiglyk toegedient fchynt te zyn geweest, dewyl 'er behalve een zeer groote fteen, zo veele kwalen plaats hadden.
Maar of het gebruik van deeze middelen in een mensch voor 't overige gezond, maar met de fteen bezet, zo gevaarlyk zoude zyn, fchynt met reede in twyffel getrokken te kunnen worden, want wy weeten uit onvervalschte en vry talryke waarnemingen , dat veele langen tyd agter een de middelen van Anna Stephens gebruikt hebben, zonder aanmerklyk nadeel aan de gezondheid te lyden ; zy zyn walgagtig, en een iegelyk kan dezelve niet lang in de maag verdragen ; maar 'er zyn verfcheide geweest, die op verligting van de fmerten der fteen, die fomtyds alle menfchelyk geduld te boven gaan, hopende, deeze walging kloekmoedig hebben doorgeftaan. Je pis van de geene, die deeze middelen gebruiken word fcherp, alcalisch, met zuuren opgestende ; maar daar uit volgt niet, dat het bloed, en deszelfs wei, even eens van dezelve word aangedaan, want de pis houd een veel grooter hoeveelheid zouten in , en die veel fcherper zyn , ais in het bloed , of deszelfs wei word waargenomen ; welke door het bygieten van kalkwater, terftond. een allerfcherpfte vlugge damp uitgegaan, maar wanneer het water van levendige kalk by het bloed
Mmmm 2 wierd



'o44
DE STEEN.
5.1428.
wierd gegoten, wierd het bloed wel hoger van couleur; maar veranderde voor 't overige weinig (w): en 'er word geen gewag gemaakt van een fcherpe damp, die zich uit het bloed opgaf naar deeze vermenging, maar aangezien, natuurlyker wyze, de fcherpe zouten, die nadeelig zouden zyn, wanneer zy te lang in 't lichaam bleven, met de pis uitgeloost worden, zal deeze, fcherper dan na gewoonte geworden, de fteenen in de nieren, en de pisleiders zittende, befpoelen, en inde blaas vergadert, zal zy langduuriger en fterker op de fteen, die aldaar zit, kunnen werken; zo dat de buitenfie plaatjens in deeze loog doorweekt, week worden; van de onderleggende afgefcheiden, en naderhand met de pis worden uitgeloost: waar door de groote van de nog overig zynde fteen meer en meer afneemt, en dus eindelyk uitgedreven kan worden, de zeer vermaarde Mor and (xj, de beste beoordeelaar in deeze zaak, door bevel van de Hooge School onderzoek doende na het gebruik en uitwerking van deeze middelen, getuigt, dat verfcheide zonder nadeel dit langen tyd gebruikt hebben; ook fommige met verligting van alle de kwalen ; en wel zodanig, dat zy zich geheel van de fteen bevryd gelooft hebben, offchoon het uit zyne waarnemingen niet blykt, dat de fteen door deeze middelen geheel is ontbonden, hebben fommige eventwel ftukjens van de fteenen uitgeloost. maar aangezien de geene die met de fteen bezet zyn fomtyds dikwervige parsfingen krygen om de pis uit te loozen, heeft men deeze uitloozing van ftukjens niet waargenomen, dan naar dat zy de pis eenige tyd lang hadden kunnen wederhouden, eh de pis met de kracht van deeze middelen doortrokken duslangduuiiger op de blaasfteen konde werken, hy heeft waargenomen,
dat
O) Schwencke Haematolog. pag. 190.
<*) Academ. des Scienc. 1740. Mem. 251» &c.



.$.1428. DE STEEN. 645
dat de harde fteenen, welke hy maanfteenen noemt, die doorfneden zynde glad kunnen gemaakt worden, gelyk marmor of achaat fteen, door deeze middelen in geenen deelen verandert, of afgeknaagt worden : maar hy getuigt dat de zagtere fteenen, voornamentlyk in oude lieden, vervolgensin volwasfene, minder in kinderen, van deeze middelen aangegrepen worden, maar daar men naauwlyks immer van de mindere of meerdere hardigheid van de fteen in de blaas zeker kan zyn, raad hy alle volwasfene aan, dat zy eerst de krachtdadigheid van deeze middelen beproeven , eer dat zy zich van de fteen laaten fnyden, het geene, offchoon in onze dagen door groote mannen in deeze kunst, ved verbetert, nochtans niet zonder gevaar is. zo men geene verligting daar op gevoeld, zal het fnyden naar het gebruik van deeze middelen even veilig kunnen beproeft worden.
Hy heeft van gelyken waargenomen, dat, zo'er een zweer in de piswegen is, het uit het uitloozen van etteragtige pis gekend word, als dan de fmerten door 't gebruik van deeze middelen toenemen, en zy dus in dit geval niet te pas komen een man van vier-en-dertig jaaren, niet alleen van de fteen , maar ook van een zweer in de blaas aangetast (j), heeft liever de middelen van Anna Stephens willen beproeven, als het fnyden te ondergaan; en heeft dezelve geduurende drie maanden lang gebruikf: de fmerten vermeerderden; hy heeft opgehouden omtrent het einde van de maand Februarius dezelve te gebruiken; is in de volgende maand April gefturven. in het lyk vertoonde zich duidelyk, dat de fteenbrekende kracht van deeze middelen op de fteen gewerkt had, zo dat men hoop zoude gehad hebben, de fteen geheel te vernielen, zo hy langer deeze middelen had kunnen gebruiken, hy haalt nog verfcheide gevallen aan , die ons leeren , dat de fteenbrekende middelen van Anna Stephens op de fteen gewerkt hebben, en dezelve verkleint; dewyl
zich
GO Ibid. 1741. Mem. 166. &c.
v' Mmmm 3



6*4* DE STEEN. j.I4a8.
zich plaatjens van de geheele fteen afzonderden, die met de pis wierden uitgeloost: gelyk naderhand, door deftcenfnyding 0f door de ontleding van het lyk, gebleken heeft, de werking van deeze middelen was nochtans langzaam ; waarom het ^ebruik van dezelve langen tyd moet voortgezet worden.
Andere waarnemingen hebben geleerd, dat deeze middelen een groote verligting aangebragt hebben door het Jangduuriggebruik aan de geene die met de fteen bezet waren • ook in zodanig geval, wanneer zich in de fteen, naderhand uitgefneden, geene voetftappen vertoond hebben, dat die fteenbrekende middelen op de fteen gewerkt hebben, of deszelfs grootte vermindert hebben (z\ een man die een fteen in de blaas had, had geduurende zes maanden deeze middelen onder de gedaante van vogt gebruikt; en dat wel met het beste gevolg : want hy was van alle pyn bevryd, wandelde, reed te paard, op een rytuig, ftond allerlei oeffeningen en vermoeijingen door, zonder eenige het minfte ongemak : die verligting heeft een geheel jbr lang geduurt daar naar heeft hy een hitte in de blaas, van een druppel pis en dikwervige parsfing tot de pisloozing, beginnen te gevoelen, door de aderlating, en het gebruik van verkoelende middelen wierden deeze kwalen geduurende twee of drie maanden geftilt naderhand kwamen zy dikwerf wederom, de zieke over deeze' kwalen verdrietig, heeft kloekmoedig de fteenfnyding ondergaan ; men heeft uit de blaas een fteen gehaald, die tien drachmaas en een fcrupul woog , van een dïgt famenftel, roestagW. van couleur, en hard 'er was geen teken, dat te kennen gaf , dat de fteenbrekende middelen op de fteen hadden gewerkt, onder het gebruik van deeze middelen had de pis altyd veel wit , zeer dun grondzetzel gehad, naar dat dezelve met meer gebruikte, kwam,'er met de pis een zeer fvn roodrgng , van de zelfde couleur , als de fteen zelfs naderhand
CO Acad. des Scienc. 1743- Hift. pag. 136. & feq.



$.1428. DE STEEN. &V
uitgefneden was, te voorfchyn. voor'r overige, is hy zeerwel naar het fteenfnyden herfteld , een volmaakte gezondheid genietende.
Een ander, met de fteen gekweld, had de zelfde middelen geduurende drie geheele jaaren gebruikt; daar naar by tusfchenpoofen, zo dra hy maar de minfte pyn gewaar wierd; en altyd met verlichting : edoch hy heeft door zo langduurig gebruik geen vermindering van gezondheid waargenomen , ja is zelfs vetter geworden.
Uit dit alles fchijnt men te mogen befluiten, dat deeze middelen, zonder nadeel aan de gezondheid te lyden, kunnen gebruikt worden; dat de blaas geen nadeel krygt door dien de pis door het gebruik van deeze middelen fcherper word ; en dat naar het langduurig gebruik van deeze middelen , het fteenfnyden veiliglyk en met een gelukkig gevolg , kan verrigt worden; het geen zeker van groot gewigt is. want hoe wel deeze middelen de harde fteenen niet fchynen aan te tasten, hebben nochtans veele door 't gebruik van deeze verligting geen pyn gevoelt, en zelfs geduurende vry langen tyd: waarom het fchynt, dat men het fteenfnyden zonder gevaar kan uitftellen, zo lang de zieken van de fmarten der fteen bevryd blyven. edoch de waarnemingen van Hartley O), met croote opregtheid gefchreven, bevestigen, dat deeze middelen op de fteen gewerkt hebben ; en hy heeft verfcheide fteenen uitgeteekent, welkers oppervlakte uitgeëeten en brosch is geworden naar het gebruik-van deeze middelen; hy verhaald {b) verfcheide gevallen van zieken , in welkers blaas , men met de blaaspeilder de fteen voelde , en die onder het gebruiken van deeze middelen, met de pis verfcheide plaatjens van de fteen hebben uitgeloost, en eindelyk de kern, met verlichting van alle de kwalen: by fommige heeft men tot drie maal toe,
naar
(V) De Lithontript. a Joann. Stephens &c, pag. .4. & feq. CO Ibid. pag. 18.



f48
BE STEE N.
5.1428.
naar dat deeze uitgeloost waren, onderzoek met de blaaspeilder gedaan, en de fleen wierd niet meer gevonden.
Hy ontveinst nochtans niet, dat het in "twee menfchen gebeurt is, dat , Offchoon -zy veele brokken van de fleen uirgcwatert hadden, ja de eene geloofde , dat de kern van de fleen , naar, een onverwagte, maar niet pynlyke pisöpflopping, te voorfchyn was gekomen, men door het onderzoek met de blaaspeilder, de fteen, die mefi geloofde weg te zyn , gevonden heeft, by de eene wierden niet te min geduurende twee en een half jaar , by de andere byna geduurende drie geheele jaaren , wanneer hy deeze waarnemingen fchreef, geene ongemakken van de fteen waargenomen; nochte door eenige hoegenoemde lichaamsbeweging; zelfs niet door het ryden op een rytuig over fteenen; door welk fchokken de fmerten der geene die met de fteen bezet zyn, gewoonlyk zo zeer verergeren.
Maar aangezien de middelen van Anna Stephens veel kalkftof bevatten, heeft men getwyfïelt, of die plaatjens, die onder 't gebruik van deeze uitgeworpen worden, en men gelooft van de fteen afgezondert, geen kalkachtige te zamengroeijingen waren, zich aan de fteen voegende, losjens aan dezelve vastzittende, en daarom gemakkelyk afvallende; en dus zoude de grootte van de fteen , door 't gebruik van deeze middelen , eerder toe, dan afneemen; ten minfte zoude men onzeker zyn of de fteen kleinder wierd; om dat de plaatjens, met de pis uitgeloost, uit de kalkftof, in de pis verborge, zoude kunnen beftaan, en die zich aan de fteen gehegt hadden (c). uit de allerfraaifte proefondervindingen van Macbride , van te voren aangehaald, .heeft het gebleken, dat het kalkwater, al is het noch zo helder, kalkaarde inhoud ; welke terftond op de bodem valt, zo dra zy de vaste lugt, van welke zy door het
vuur
' (c) de Haen Rat. Medend. part. V. cap. 5. pag. 164. & feq, & parte VI. Cap. 5. pag. 233, & feq.



§.1428. DE STEEN. 0*49
vuur beroofd is, wederom krygt: hierom zoude, zo dra deeze middelen de vaste lugt, die in zo groote hoeveelheid in de fteen is, van de hegting met de overige deelen losmaaken , en met zich vereenigen, de kalkaarde herboren worden, om de zelfde reede die de fteen wryf baar maakt, maar daar uit zoude nochtans niet volgen , dat die plaatjens, die met de pis uitgeloost worden, alleen uit deeze kalkaarde beftaan. zekerlyk die man, waar van de zeer vermaarde de Haen (d) gewag maakt, en die nimmer iets had ingenomen, dat met het middel van Anna Stephens eenige overeenkomst had , heeft meer dan eens zeer veel witte lymachtige ftof geloost, welke een zveinig tyd aan zich zelve overgelaten, wryf bare en witte fteentjens vormde.
Maar naar het gebruik van de middelen van Anna Stephens , komen niet alleen zodanige kalkachtige plaatjens voor den dagl want in een man, die men op zyn tiende jaar van de fteen had gefneden, kwamen de toevallen van de fteen in de blaas wederom; welke hy zes jaaren lang heeft geleden; een vermaard Heelmeefter, heeft tweemaal de vinger in 't fondament geftoken, en heeft beide de keer en de fteen in de blaas, van de groote van een hoender ei, allerduidelykst gevoeld, naar het gebruik van deeze middelen, heeft hy in korten tyd een groote menigte ros, en /tinkend zand met de pis uitgeloost, gelyk ook zeer veele witte plaatjens van de fteen deeze allengskens ophoudende uitgeloost te worden , zyn 'er, om zo te fpreken, fteenachtige basten te voorfchyn gekomen; als zynde dik, en uit verfcheide plaatjens beftaan'de. ook zyn de meeste van deeze breed, van een onregelmatig maakzel, oppervlakkig wit, dit afgeveegt zynde, ros geweest, eindelyk zyn ''er brooze deelen van de kern zelf te voorfchyn gekomen,
die
00 Ibid. Tom. V. Cap, V. pag. T62. & feq. Vyfde Deel. Nnnn



650 DE STEEN. §. i4a8.
die vol gaten zvaren, toen eindelyk alle de toevallen verdreven zynde de zelfde Heelmeefter beeft ook de vinger voor de derde maal in bet fondament van de zieke geftoken; maar hy heeft geen fteen gevonden (e). het fchynt niet, dat alles wat deeze zieke tevens met de pis heeft uitgeloost, enkel kalk was, of eenige andere aardftof; maar dat 'er ook tevens deelen van de afgewreve fteenen by zyn geweest.
Die opregte Schryver heeft niet ontkent, dat de kalk van de geneesmiddelen in depistvegen gevoerd zvorden (ƒ). want aangezien de pis, door 't gebruik van deeze middelen tot een geneesmiddel gemaakt, gewoonlyk troebel is, en als melkachtig, en tevens binnen eenige minuuten een wit zwaar grondzetzel zet, heeft hy met Hales over dit grondzetzel gefproken , op dat hy deszelfs aart zoude nazoeken, gelyk ook die van de ftukjens, die ten tyde dat men deeze middelen gebruikt, met de pis te voorfchyn komen, hy heeft in een tabakspyp ftukjens gelegt van een zieke die deeze middelen gebruikte, ontlast; in een andere de ftukken van een opregte fteen; in de derde heeft hy eindelyk het uitgedroogde grondzetzel van de pis van een andere zieke gedaan, deeze drie zyn aan het vuur bloot gegeven: de twee eerfte zyn door het vuur byna geheel vervlogen; terwyl 'er van de tien greinen van het uitgedroogde grondzetzel zeyen overig bleven, waar uit men kan befluiten, dat dit zwaare en aardachtige grondzetzel van de pis van de natuur der fteen onderfcheiden is; en de ftukken, die met de pis ten tyde van het gebruik deezer middelen uitgeloost zyn, met de natuur van de fteen over een komen.
Maar ook heeft Staechelin (g), uit zyne eigene proefonder-
vin-
(<0 de Lithontriptic. a Joan. Stephens &c. pag. 24. rf) Ibid. pag. 56.
(&) Epift. Euchar. ad Hartleyum pag. 34,



5.1428. DE STEEN. 6£
vindingen, die nooit genoeg kunnen gelezen worden, befloten; dat de kelk ftof onver andert in de pis over gaat; bet geene hy ook in de grondzetzels van de pis heeft waargenomen, (wanneer hy vergrootglazen gebruikte, heeft hy de kalkdeelen zeer wel kunnen onderfcheiden; welke hy ook uitgetekent heeft;, want de fteen van een mensch in het kalkachtig fcheivogt doorweekt, heeft eerst deszelfs bekleedzel verloren, welk hy nevelachtig noemt; om dat zy, door't vergrootglas befchouwt, zich onder zodanige gedaante vertoonde; naderhand wierd de fteen met een melkachtige ftof gedekt, dje hard en kalkachtig was; naardeeze volgde een zeer dun plaatje, in deszelfs inwendige oppervlakte met allerkleinfte onderkenlyke gaatjens doorboort; onder deeze lag een ander dikker, van grooter gaten voorzien; deeze bevonden zich voorts aldus door alle de volgende plaatjens, tot aan de kern toe; zo dat zy van binnen de grootfte gaten hadden (_b). deeze fchynen vry wel over een te komen, met de geene die Macbride gedaan heeft, de kalk in 't kalkwater verborgen, word zigtbaar, wanneer zy de vaste lugt uit andere lichaamen tot zich trekt; dat de fteen van een mensch veel van zodanige lugt in zich bevat, blykt uit de proeven van de zeer vermaarde Hales, Stcechelin heeft bewezen, dat die lugt in een zekere lym ingewikkelt is, welke hy aan het merg van het zand van queën vergelykt; welke hy ook in de keijen en in de menfchelyke fteen bevonden heeft; wanneer de fteen in kalkwater geweekt word , komt de kalk te voorfchyn, reeds van de vaste lugt doortrokken , en de plaatjens die de fteen uitmaaken worden vol gaatjens, tot aan de kern van de fteen toe, zoude het ten minfte niet waarfchynlyk zyn, dat het verlies van de vaste lugt de plaatjens van de fteen vol gaatjens heeft gemaakt? en aangezien die lugt in de lym ingewikkelt, een gedeelte van dezelve weg neemt, wanneer
zy
('/O Ibid. pag. 31.
Nnnn s



6^ DE STEEN. $,r42S.
zy uitgaat, en de gaaten van de bnitcnfte plaatjens daarom door de tegenleggende lym naauwer maakt, wanneer zy tegen de wanden vast zit, zouden daarom de plaatjens die het naast aan de kern zyn geen grooter gaten vertoonen? ik beken, dat dit alles tot nog toe onder de gisfingen moet gerekent worden ; maar die nochtans uit proefondervindingen gefproten zyn; en niet aan de ongemeete vryheid vau verdigten van een iegelyk moeten toegefchreven worden, indien de Roomlche Raad die geene die&in een aljerverontrustende famenloop van zaaken ftandvastiggenoeg van zich waren, dat zy nog van 't behoud des gemeene best niet wanhoopten, lof toegezwaait hebben, zo verdienen die uitmuntende mannen, die nog op het oplosfen van een allermoeilykfte vraagftuk, het ontbinden van de fteen, hoopten, ook ten hoogfte geprezen te worden.
Men kan niet ontkennen, dat de kunst reeds eenige vorderinge in die middelen, die men fteenbrekende noemt,gedaan heeft, om dat zy de fteen kleinder maaken, en dus bekwamer om uitgedreven te worden, men moet nochtans bekennen, dat zelfs de allervoornaamfte van goed gevolg zyn ontbloot geweest.- want fommige fteenen zyn zo hard, dat zy de kracht van alle tot nog toe bekende middelen verydelt hebben, maar ook vind men 'er, die min vast zyn, en voor de middelen plaats hebben gemaakt, daar en boven heeft het uit verfcheide proeven gebleken dat de allerwoedenfte pynen der fteen niet alleen verzagt zyn geweest, maar ook geduurende verfcheide maanden, jaaren, geheel hebben opgehouden, offchoon de fteen overig bleef, maar ook dit is voor de ellendige zieken een overgroote weldaad
Edoch dewyl wy door getrouwe getuigenisfen zeker zyn, dat de middelen van Anna Stephens voordelig zyn geweest • het nochtans zo dikwerf gebeurt, dat de zieken het langduurig gebruik van dezelve niet kunnen verdragen; dewyl zy de maag ftjratyds een onoverkomelyke walging aanbrengen; daarom hebben



5.1428.
DE STEEN.
«53
ben vermaarde Geneesheeren alle vlyt aangewend, om dit ongemak te boven te komen.
^ekerlyk blykt het uit de befchryving en het verhaal van de middelen van Anna Stephens, genoegzaam, dat'er veele dingen by zyn gedaan geweest, die de hoeveelheid, niet de krachtdadigheid vermeerderen, en alleen maar tot dat einde fchynen by gevoegt te zyn, op dat het geneesmiddelen, dat bedekt wierd, niet bekend zoude worden, maar naar dat het openbaar gemaakt is , zullen deeze alle veiliglyk agter kunnen gelaten worden, waarom Hartley (t) alle de overige daar latende, alleen maar de fpaanfche zeep, en de kalk uit de eijerfchaalen bereid heeft wederhouden, en heeft dus de omflag van deeze middelen veel vermindert.
Deeze nochtans weg genomen zynde, hield de middelmatige gifte (want zy wierden na mate de jaaren cn krachten in onderfcheide hoeveelheid toegedient,) die een volwasfe mensch daaglyks moest gebruiken, nog twee en een half once zeep, en zeven en een half fcrupul kalk van eijerfchaalen in. maar aangezien die poeder vry walglyk is, en de hoeveelheid van de zeep vry aanmerklyk, konden deeze middelen zelfs aldus verbetert niet lang agter een van weinige gebruikt worden, zonder dat 'er een onoverkomelyke walging op volgde.
Daarom is de zeer vermaarde Whytt van gedagten geworden, deeze middelen nog verder te verbeteren, door de proefondervindingen van de zeer vermaarde Hales, omtrent de zelfde middelen genomen, geleerd, heeft hy beginnen te denken, dat haare krachtdadigheid voornamentlyk van de levendige kalk afhong;. en dus dat men in de plaats van deeze walglykefamenftellinghet zo genoemde kalkwater dat men in de winkels vind , in de plaats flellen, hy wierd in dit gevoelen bevestigt, om dat Anna Stephens in haare eerfte pogingen om de fteen te ontbinden, alleen-
lyk
CO Medic. ElTays Tom. V. part. 2. pag. 667. & feq.
Nnnn 3



54 DE STEEN. §. 1428.
lyk gebrande eijerfchaalen heeft gebruikt; heeft 'er naderhand zeep begonnen by te doen, om de verftopping der afgang; welke menigmaal het gebruik van deeze verzeld, te verbeteren, maar aangezien het overige, dat in de famenftelling van de zeep plaats heeft, de olie namentlyk, en het alcali der potasfche, uit de ondervindingen van Hales, niets tot het ontbinden der fteen by brengen, fcheen deszelfs geheele krachtdadigheid van de kalk, of het kalkwater, dat tot de famenftelling van de zeep gebruikt word, alleenlyk maar af te hangen, waarom hy vast geftelt heeft, het kalkwater, met agterlating van de zeep en de kalk van de eijerfchaalen, alleen te gebruiken: want dus konde de krachtdadigheid van de levendige kalk, in grooter hoeveelheid en met minder ongemak; in het lichaam gebragt worden, want de poeder van de gebrande eijerfchaalen is een kalk, die geduurende festig dagen aan de lugt bloot geftelt, veel van haare krachten verloren heeft; als zynde reeds half gebluscht; en daarom konde men meer weii?dadigheid van het nieuwlings bereide kalkwater verwagten. het is daar en boven bekend, dat 'er een groote hitte ontftaat, wanneer men op de kalkwater giet: waarom, zo die kalk met een weinig vogt ingenomen word , 'er kwalen zouden kunuen volgen; want men heeft waargenomen, dat de zieken, naar deeze poeders ingenomen te hebben, over groote hitte der maag, met benaauwtheid geklaagt hebben, maar zo deeze poeders met genoegzaam vogt in de maag afgefpoelt worden, fchynt 'er naauwlyks eenige andere uitwerking te kunnen volgen, als door het drinken van kalkwater; het geene, gelyk met de proefondervindingen gebleken heeft, de fteen ontbind, die in het zelve doorweekt word. 'er fcheen dierhalve hoop te zyn, dat de kalkwater, door het zelve in groote hoeveelheid te drinken , de pis met een kracht om de fteen te ontbinden kan doortrekken.
De



5.1428.
DE STEEN.
De zeer vermaarde Whytt waarfchouwt met r?gt (k) , dat de uitgezogtfte beredeneringen niet genoeg doende zyn om de krachten van de geneesmiddelen te bepalen , ten zy dat zy door de proefondervindingen bevestigt worden ; waarom ,«by, by de eerst voorkomende gelegentheid , hec gebruik van het water van levendige kalk in een festigjaarig man beproeft heeft, die meermalen de nierfteenen in de blaas neder gevallen, uitgeloost had, met voor af gaan van hevige graveelpynen,'geduurende twee, drie, vier, agt, ja zelfs veertien agter een volgende dagen, nochtans was hy altyd hier in gelukkig geweest, dat hy weinige dagen naar ieder aanval van het graveel een, of meer fteenen uitloosde, wanneer hy door het 'te paard ryden, fehielyk gaan, of fpringen, tevens met veel te drinken, de uitgang van de fteea voortzette, maar naar dat hy deeze kwalen zes- en- dertig jaaren lang had geleden, leed hy geduurende twee dagen hevige fmerten van 't graveel, en voelde, dat de fteen in de blaas was gekomen: maar offchoon hy alle de gewoone hulpmiddelen , welke zo menigmaal van goed gevolg waren geweest, beproefde, bleef de fteen in de blaas; en naar daar zes maanden te hebben gezeeten , wierd de uitloozing der pis menigwerf tegen gehouden ; maar zonder zwaare pyn , dan alleen als hy de laatfte druppelen uitparste. hy wierd het toeneemen van de fteen gewaar, als ook derzelver grooter zwaarte , en naar het te paard ryden kwam 'er bloederige pis te voorfchyn : te gelyk was het hem onmooglyk zyn water te houden; het geene alle agt of tien minuuten voort kwam, met een hevige en prikkelende pyn. fomtyds eventwel had hy een dag of wat verligting van deeze kwalen; namentlyk wanneer hy gezweet had, en wanneer hy in een warme lugt was.
Hy
CO Medic. Effays Tom. V. part. a. pag. 670*
«55



«5<S DE STEE N. §. i428.
; Hy gebruikte voor zyn drank water melk; de elfde maand naar de laatfle aanval heeft hy daaglyks een half once zeep beginnen te gebruiken; deeze hoeveelheid allengskens vermeerderende; zo dat hy omtrent het einde van de dertiende maand een once, en in den beginne van de vyftiende maand anderhalf once, daaglyks innam, maar daar door heeft hy geene verligting gevoeld; de fmerten, de bloederige pis, en deszelfs onwillige uitloozing, bleven aanhouden.
Omtrent het einde van de vyftiende maand, heeft hy te gelyk met de zeep kalkwater beginnen te drinken, op dien voet, dat hy daaglyks een pond van het zelve dronk, allengskens deeze hoeveelheid vermeerderende, totdat hy alle dagen drie ponden kalkwater dronk, hy dronk niets anders, dan het geene tot het {tillen van'de dorst nootwendig vereischt wierd. want aldus kwam de pis meer doortrokken met de kracht van de kalk in de blaas, naar vier of vyf dagen verminderde de pyn door het drinken van kalkwater; hy konde zyn water beter houden; welke min bloederig voorkwam: deeze gingen alle voort zodanig verbetert te worden , dat hy omtrent het midden van de zeventiende maand, offchoon vry fehielyk zes engelfche mylen te voet afgelegt hebbende, het water negen of tien uuren lang heeft kunnen ophouden, en hy het wederhoude water met weinig zelfs byna zonder pyn heeft uitgeloost ; en niet meer met' bloed geverwt.
Wanneer hy twee dagen naderhand zich na bedde begaf, heeft hy de fteen in de fchaft voelen komen, welke hy de volsende morgen door een hevige parsfirfg uitgeloost heeft: de fteen had de grootte van een Turkfche boon, was glad, wit. edoch maar alle de fteenen, welke hy van te voren uitgeloost had, waaren ruuw en bruincouleurig. tevens bleek het duidelyk, dat deeze uitgeloosde fleen een deel was van een grooter fleen, welke
noch



§.1423.
DE STEEN.
noch in de blaas verborgen was. intusfehen heeft hy daar uit groote verligting gevoeld.
Hy voelde nochtans, dat de fteen in de blaas zat, en de pis zette veel grondzetzel, met fommige vlokken van een rosfe couleur : hy heeft zich de geheele agttiende maand zo wel niet bevonden, dewyl de fteen verfcheide maaien in de fchaft kwam, en dan wederom in de blaas viel; maar eventwel gevoelde hy zo fcherpe fmerten niet, en hy konde zyn water een halve dag ophouden , welk hy als dan zonder pyn uitloosde, zo dra de blaas geheel geledigt was, voelde hy duidelyk de zwaarte en drukking van de fteen, zo dra hy maar een weinig wandelde ; maar wanneer de pis zich wederom in de blaas begon te verzamelen, verminderde dit ongemak, door dit gevolg kloekmoediger geworden, ging de ziekeniet alleen met zijn gewoon gebruik van zeep en kalkwater, voort, maar gebruikte het zelve ook over tafel voor zyne gewoone drank; en hy geloofde, dat hy ontwaar was geworden , dat de pis eenigermate de fmaak van het kalkwater had.
Eindelyk heeft hy in 't begin der negentiende maand gevoeld, dat des nagts de fteen in 't begin van de fchaft wierd gedreven , en dat zy de doorgang van de pis grootendeels belemmerde : naar een goede flaap is 'er de volgende morgen een fteen voor den dag gekomen, grooter dan de vorige, en men zag duidelyk, dat deeze twee fteenen, eerst vereenigt, een grooter fteen uitgemaakt hadden, naar het doorgaan van deeze laatfte fteen , gevoelde hy een ligte pyn in de fchaft , en hy wierd dikwerviger genoodzaakt zyn water te loozen; maar deeze ongemakken hielden in korten tyd op, en hy is naderhand geduurende zyn ovei-ige leeftijd van aile kwaaien bevryd gebleven: maar dit geheele geluk fchreef hy voornamentlijk aan het gebruik van het water van levendige kalk , dewyl hy geene de minfte verligting door het langduurig gebruik van de zeep was gewaar geworden, twee en een halfjaar naar dat de laatfte fteen was uitgedreven ,■ heeft hy getuigenis der waarheid van het befchreve verhaal gegeven ,
Vyfde Deel. Oooo en



658
§.1423.
en tevens verzeekert, dat hy van alle toeval van graveel bevryd was (/).
i Daarop worden 'er proefondêrVindlngen aangehaald , welke ons leeren, dat het kalkwater, voornamentlyk uit fchelpen bereid, op de in het zelve geworpe fleenen werkt , zo dat haare buitenfle oppervlakte afvelt, wit eh zagt word ; waar naar het • kalkwater op gelyke wyze op de ondergelege plaatjens werkt; en aldus de fteen kleinder maakt, de evenredigheid van de kalk .tot het bygegoote water, is, als zeven of agt tot één, by één pond versch bereide kalk worden zeven of agt ponden water gedaan , en door het zelve na verloop van vijf of zes uuren af te gieten, of door te zygen , word het van dezelve afgezondert , en in geflote vlesfen bewaart, edoch hy zegd, dat het zelve veiliglijk daaglijksch tot verfcheide ponden kan gedronken worden, zelfs van kinderen, ook heeft hy gezien, dat het kalkwater met de pis vermengd, belet dat de eerfte beginzelen van de fteen met elkander te zamen groeijen (tn).
Daar en boven heeft men verfcheide middelen beproeft , welke men voor de gewone fpyzen gebruikt, of zy Ook de kracht van het kalkwater in het ontbinden van de fteen zouden verminderen? en het heeft gebleken, dat de gegeste dranken, zuure tuinvrugten, en de honig, van die geene moeten vermyd worden, die het kalkwater gebruiken om de fteen te ontbinden (»\ het drinken van kalkwater geeft de pis geene alcahfche hoedanigheid; gelijk by die geene gebeurt, die de middelen van A#r na Stephens gebruiken; het geene dus eerder fchijnt te gebeuren door de hoeveelheid van het alcalisch zout, dat in de zeep bevat word. Hales heeft beweezen , dat de potasch de fteen niet Ontbind (0). de zeeploog eventwel werkt op de fteen ; welke kracht der zeep voornamentlyk van de kalk fchijnt af te hangen
(O Medic. Effays Tom. V. part. 2. pag. 675. 676. (m) Ibid. 681—695. (n) Ibid. 695 — 705. (Ó Ibid. pag. 714-
DE STEE N.



§.i4a8. DE STEEN. 6$9
gen (p). mooglyk werkt ook de zeep, wanneer zy dat taaije lymagtige , dat Stachelinm in de fteenen en keijen gevonden heeft, gelyk van te voren is gezegt geweest, ontbind, waarom het gebruik van de zeep aangepreezen word, om van dezelve daaglyks een once te gebruiken, te gelyk met veel kalkwater , met een kleine hoeveelheid te beginnen, en dezelve allengskens te vermeerderen, ja, zo de maag, gelyk fomtyds gebeurd, de zeep niet gemakkelyk kan verdragen, mag men de zelfde uitwerking van het geduurig overvloedig drinken van kalkwater uit fchelpen bereid , verwagten. zo de zieken onder het drinken van het kalkwater verligting gevoelen, moet men ftoutmoedig, volgens de wil des Schryvers, geduurende verfcheide maanden met het zelve voortgaan , ja zelfs verfcheide jaaren , zo de fteen groot is (£). van te voren $. 605 7. heb ik van't gebruik van't kalkwater gewag gemaakt, om de pekelachtige fcherpte uit het bloed te halen; en ik heb deszelfs gebruik veel fpaarzamer aangeprezen; vrezende dat'er door eene groote hoeveelheid eenig kwaad zoude kunnen ontftaan , om de redenen daar ter plaatfe aangehaald, maar naderhand heb ik uit vry talryke waarnemingen geleerd , dat het menfchelyk lichaam gemakkelyk het overvloedig gebruik van kalkwater kan verdragen, en zelfs langen tyd agter een, met fchoone verligting van de fmerten der fteen. de zeer vermaar* de de Haen (r) haalt een aanmerklyk geval aan van eenfehoenmaker, die geduurende zeven jaaren de fmerten van de fteen in de blaas had doorgeftaan, deeze van weinige oneen af beginnende, dronk naderhand daaglyks vier ponden kalkwater, en zo veele ponden melk ; tevens gaf men hem ook alle dagen een once zeep ; zo dat hy binnen zeven maanden , zeventien ponden zeep gebruikt heeft; maar vyftienhonderd
pon-
00 Ibid. pag. 727.
(?) Ibid. pag. 731. tr ■
(r) Rat. Medend. part. 2, pag. 200.
Oooo 2



66o
§. 1428,
ponden kalkwater, en even zo veel melk gedronken, na dit omtrent drie maanden gedaan te hebben, hielden ade de fmerten op, hy konde zyn water gemakkelyk ophouden , en offchoon hy door verdriet van 't langduurig gebruik heeft opgehouden , en uit het gasthuis gezonden , zoute en fcherpe dingen, die hy zeer gaarne at, in menigte gebruikt heeft, is hy zeer gezond gebleven, de fleen nochtans word mei de blaas-, peilder in de blaas gevoelt, en 'er komt een flymachtige pis voor den dag : wanneer , door de bloedrykheid gedrongen , deeze man adergelaren wierd , was het bloed in allen deele zeer goed ; waar uit te regt word befloten , dat het gebruik ' van deeze middelen redelyk veilig is. ik heb aan een bejaard Hoofdman het enkel gebruik van het kalkwater met melk te drinken aangeraden, zonder zeep; en hy heeft zichten eenemaal van alle de fmerten van de fleen in de blaas verligt gevonden (O- het is zeker veel, deeze fmerten te verligten ; vooral zo het fteenfnyden geen plaats heeft; het geene op de aangehaalde plaats breder word uitgelegt.
Ik heb naderhand zieken gehad , die van de melk walgden , deeze hebben enkel kalkwater gedronken , en dat wel j met goed gevolg , namentlyk met groote verligting der kwa-,.. len , zelfs in die, die alle de tekenen van een fteen in de nieren hadden, men zal mooglyk meer werkdadigheid om de fteen kleinder te maken kunnen verhopen , zo het zonder melk word gedronken.
De uitmuntende Macbride (t) leide de krachtdadigheid op de fteen door het kalkwater voornamentlyk van die kracht af, waar mede de kalk , in het kalkwater verborgen , die vaste lugt tot zich trekt, die zo aanmerklyk deel van de geheele
fteen
CO Rat. Medend. part. 3. pag 172. CO Experimental EiTays pag. 353.
DÉ STEEN.



$. i4a8. D E STEEN. 66z
fteen uitmaakt; edoch hy heeft bevonden, dat zo een derde deel melk bv bet kalkwater gedaan word, een groot deel van deszelfs kracht vernietigt; dewyl de melk zelve, de kalk met de vaste lugt welke zy bevat, de kalk doortrekt, en de kalk uit bet kalkwater ntderfloot, en dus dezelve krachteloos maakt, orn de fteen te kunnen ontbinden, ja de zeer vermaarde Alflon tekent aan, waargenomen te hebben, dat alles wat by het kalkwater gedaan word, deszelfs kracht min of meer ontzenuwt, en dat hy daarom aangeraden heeft, dat het enkel zonder andere dingen 'er mede te vermengen, zoude gedronken worden.
Deeze gelooft hy ook de rede te zyn Cu), waarom het gedronke kalkwater dikwils geen aanmerkelyke uitwerking doet in 't ombinden van de fteen. want de damp van het gestende genuttigde doorlbopt de eerfte wegen, welke, gelyk van te voren is gezegt geweest, de kalk uit het kalkwater nederftoor. ja, zo het kalkwater roet volle krachten in de blaas kwam, zoude het aldaar de pis te gemoet komen, welke vaste lugt bezit, waar mede zy ten minfte een gedeelte van het kalkwater zal doortrekken en dus deszelfs fteenbrekende kracht verminderen, daar uit l'eid hy ook de menigte aardftoffe af, die in de pis der geene die het kalkwater drinken, gewoonlyk zinkt, en welke hy ten minfte voor het grootfte gedeelte uit het kalkwater gelooft nedergeftoten te zyn.
Want hier in is de voornaamfte hoop der fteenbrekende middelen gelegen, dat de pis met derzelver krachten doortrokken, op de fteen in de blaas werke, welke in zodanige pis als doorweekt word: en daarom worden de zieken gewaarfchouwt, dat
zy
(«) Ibid. pag. 234.
Oooo 3



m DE STEEN.
zy tragten hun water lang op te houden; namentlyk zo lang zulks zonder veel ongemak zal kunnen gefchieden (zv)
Hier uit ziet men, dat de_zieken door 't gebruik van deeze middelen dikwils groote verngting bekomen, en dat 'er tevens geene hoop ontbreekt de fteen door dezelve kleinder te maken _ Maar aangezien alle de fteenbrekende middelen, langs de mond ingenomen, te regt gelooft worden iets van haare krachten te verhezen, zo in de eerfte wegen, als wel wanneer zy met onze fappen vloenen* eer dat zy in de blaas komen, en op de fteen kunnen werken; daarom hebben de Geneesheeren met redenbe ginnen te denken om in de blaas zelve fteenbrekende middelen in de blaas te fpuiten; zodanige middelen namentlyk, welke men konde verhopen, dat de blaas dezelve zonder nadee zoude kunnen lycen. 41,11
De oude Geneesheeren hebben gebruik gemaakt vandeinfpuit.ngen m de blaas; met wel op hoop van de fteen kleinder te maken , maar om de Verzwering der blaas te zuiveren tx\ alwaar de manier om de blaaspeilder in de blaas te brengen vry wel word befchreven. het verdient aangetekent te worden, dat zy om de pis m de opfchörtihg van dezelve met de blaaspeilder Uit te leiden, een byzondere handgreep gebruikten; want zy bonden fyne wo le met een draad om het midden, en het uiterfte van de draad, bragten zy met een fpits rietje door de geheele holte van de blaaspeilder, tot aan deszelfs ander einde^ opdat zy uit dezelve zoude nulteken : clan trokken zy de draad? tot dat de wol de fpleet of het p,t, dat «an de punt van de blaaspeilder is, bereikte , als dan konde de wol gemakkelyk op deeze fpleet gepast worden, zo dat zy dezelve geheel en vast floot:
het
O) Medic. EfTays and obfervat. vol. V. part i ftsSi iLi OO Aeginet. Lib. VI, Cap. Q>. pag. po. P ' ' pa& 7^



S1428.
DE STEEN.
het geene dat van de wol buiten de gelyke oppervlakte van de blaaspeilder ftak, wierd met een fchaar afgeknipt, op dat hetde gemakkelyke inbrenging van de blaaspeilder niet zoude verhinderen, naar dat de blaaspeilder in de blaas was gebragt, als dan kwam de wol, door aan de draad te trekken, uit de fpleet, waar in zy zat, kwam in de holte van de blaaspeilder, en zich uitfpreidende, vervulde het deszelfs geheele holligheid (want de wolle is veerkrachtig), en dus deed zyde werking van een pompzuiger, zo zy verder voortgetrokken wierd, en de pis volgde de steiger op gelyke wyze, als wy het zelfde in de pompen zien gefchieden : en dit zoude van nut kunnen zyn , wanneer de blaas, naar de pis langen tyd wederhouden te hebben, de kracht verloren heeft van zich te famen te trekken, en dat de oude derze uitwerking daar van verwagt hebben, blykt duidelyk uit de voorftelling : volgens dit, trekken wy de draad in de 'blaaspeilder ge/loken, te rug, waar door de pis tevens met de wolle aangetrokken volge, gelyk men in de /puiten ziet. edoch zy beproefden de vochten met kleine fpuitjens in de blaas tefpuiten; het geene zonder gevolg zynde, bragten zy de blaaspeilder in'de blaas, en maakten aan het ander einde een vel, of osfeblaas vast jenfpoelde in dezelve aldus uit.
De zeer vermaarde Whytt (y) heeft voorgeftelt, dat men de geene die met de fteen bezet zyn, te gelyk met het inwendig gebruik van fteenbrekende middelen, welke aangeprezen zyn geweest , daaglyks vyf, of meer oneen kalkwater uit fchelpen bereid, in zoude fpuïten, en dat zy dezelve zouden by zich houden , zo lang zy zonder pyn zulks konden doen : maarzy moesten deeze infpuiting onmiddelyk naar dat zy al haar water gebost hadden, te werk ftellen. ja men zoude dit meermalen op een dag kunnen beproeventen zy de herhaalde inbrenging van de blaaspeilder ongemak veroorzaakte: waarom men, zo men een
buig-
OO Medic. Effays and obferv. vol. V. part. r. pag. 733.
663



664
$.1428-
buigzame blaaspeilder in de blaas liet, zonde men dit ongemak vermyden, en men zoude zodanige infpuiting na welgevallen kunnen herhalen.
Het gebeurt nochtans, dat de blaas het kalkwater niet kan verdragen, offchoon het door de melk verzagt woid : de zeer vermaarde de Haen heeft dit in die fchoeumaker die met de fteen bezet was (z), aangetekent, van welke een weinig van te voren melding is gemaakt, want offchoon hy kloekmoedig de fteenbrekende middelen innam, heeft hy eventwel het infpuiten van het kalkwater met melk niet kunnen verdragen, welk met een tot dit einde gemaakt werktuig , eens of tweemaal daags gedaan wierd. hy heeft de infpuitingen, met wat voorzigtigheid, kunst, verandering van hoeveelheid,. of ftoffe, dezelve zvierden toegedient, niet kunnen verdragen.
Waar uit het fchynt dat Whytt (a) zeer wel gewaarfchouwt heeft, dat men geen infpuitingen zoude doen, ten zy de zieke eerst eenige weeken met verligting het kalkwater heeft gedronken: want aldus zal de inwendige oppervlakte van de blaas, welke van te voren al te gevoelig was, gemakkelyker de ingefpote middelen kunnen verdragen, en dezelve langer inhouden, op dat zy zo veel te fterker op de fteen werken.
Maar dewyl de maag en de darmen het kalkwaterligtelyk kunnen verdragen; ja het oog het ingedrupte kalkwater zonderaanmerklyk ongemak leid; en de Heelmeefters de moeilykfte genezene zweeren met kalkwater ftovcn en affpoelen, zonder dat de pyn zich verheft, fchynt het kalkwater zo fcherp niet te zyn, dat het de blaas nadeel kan toebrengen, zo nochtans de inwendige oppervlakte van de blaas zo gevoelig was , dat zy door het kalkwater te zeer zoude geprikkelt worden; zal in dit geval, wanneer men een half pond kalkwater een oogenblik laat
over-
(z) Rat. Medend. part. 2. pag. 225. QÓ In loco modo citato.
DE STEEN.



§.1428.
DE STEEN.
66$
overkooken, niet een drachma ftyfzel, of dat een vierde part van een eijerdoijer in de zelfde hoeveelheid kalkwater verdunt word, de gedaane infpuiting ligtelyker kunnen worden verdragen ; hoewel de fteenbrekende kracht "van het kalkwater door deeze met het zelve vermengt, niet vermindert; jrelyk het uit de proefondervindingen heeft, gebleken (b). men heeft ook de flym van de arabifche gom en het lynzaad beproeft; maar zy ontzenuwden meer de krachtdadigheid van het kalkwater.
Maar dewyl deeze infpuitingen dikwerf moeten herhaald worden, zullen zy ten nutte ftrekken, fchynt het moeilyk, dit met de blaaspeilder in de blaas te fteeken, te beproeven; want de geene die met de fteen gekweld zyn, gevoelen menigwerf pyn, offchoon de blaaspeilder behendig in de blaas gebragt word: ja ik heb 'er verfcheide gezien, die eens het inbrengen van de blaaspeilder hadden ondergaan, in 't geheel niet wilden toeftaan om naar eenige weeken deeze proeve op nieuw te ondergaan, maar aangezien de infpuiting ten minfte eens of tweemaal daags moet herhaald worden, vooral by het mannelyk geflacht, zullen'er weinig zyn, die de infpuiting op deeze wyze willen, ofkunnen toelaaten. waarom men op een andere wyze bedagt is geweest, op welke namentlyk het kalkwater langs de fchaft met zo veel kracht in de blaas konde ingefpoten worden, dat de wederftand van de hals der blaas en van de fluitfpieren overwonnen zoude kunnen worden, zonder de deelen te kwetfen. de uitmuntende WtUi'dm Butter heeft zodanig werktuig, waar meede dit konde volbragt worden . befchreven en uitgetekent (O; ja hy hoopte, dat dè zieke zelfs dit zoude kunnen verrigteu, zonder andere
hulp;
G) Ibid. pag. 73.4- 735-
Cc) A method of cure for the ftone chiefly by inje&ions. Vyfde Deel. Pppp



666 DE STEEN. 5.1428.
hulp; bet geene zekerlyk gemakkelyk zyn zoude, het kalkwater moet langs een pyp diep genoeg an de fchaft gcftoken, op dat het vogt dat ingefpoten moet worden niet wederom keere, en nochtans niet in de holligheid van de blaas doordringende, metvry groote kracht gedrongen worden, op dat de wederlland van de fiukfpier der blaas kan overwonnen worden, om dit te verkrygen , giet men het kalkwater in een fchaapeblaas, welkers hals met twee pypen , waar van de tweede een beweegbare kraan heeft, zodanig op de pyp in de fchaft zittende gepast word, dat de fehaapsblaas gedrukt zynde, het bevatte vogt met groote aandrang , die nochtans na welgevalle gemakkelyk kan gematigc worden , door de pyp gaa. deeze blaas word in een hol werktuig van hout gemaakt, gezet, dat uitwendig het maakfel van een blaasbalk vertoont , welkers bovenfte gedeelte nederwaarts gedrukt zynde, word de blaas gedrukt, en het vogt in dezelve bevat uitgeparst. de Schryver heeft zorgvuldiglyk alle de voorzorgen in 't gebruik van dit werktuig waar te nemen, aangetekent. aangezien het min moeilyk is by het uitgevondene bytevoegen, dan iet nieuw uit te vinden, fchynt het bewysbaar, dat dit werktuig tot grooter eenvoudigheid kan gebragt worden, te gelyk word een verhaal van een zieke befchreven (d), die de zeep en het kalkwater gebruikte; en tevens tweemaal daags vier of vyf oneen kalkwater, door middel van dit werktuig wierden jn de blaas ingefpoten. deeze zieke had langer dan vier jaaren defmerten van de fteen doorgeftaan, en men voelde met de blaaspeilder de fteen, die vry groot fcheen,- maar dat hy geduurende drie maanden op deeze wyze was behandelt geweest, heeft men met -de blaaspeilder niets van de fteen kunnen gewaar worden, hy gevoelde, hoewel zeldzaam, nu en dan nog eenige pyn; maar
van
Cd)' A method of cure for the ftone chiefly by inje&ions pag. 61.



§.1428. DE STEEN. U7
van weinig aanbelang; en fomtyds eenige verhindering in de waterlozing, hy is na huis gekeerd, met waarfchouwing, dat hy met deeze middelen zoude voortgaan, tot dat deeze toevallen geheel ophielden.
De zeer vermaarde Hales heeft verfcheide andere proeven gedaan om de Heen te ontbinden (e), voornamentlyk , wanneer hy zuure vogten met alcalisch zout vermengd, en de menfchen fteenen, wanneer zy opbruischten, wierp hy in dezelve, want hy had hoop opgevat, dat de vaste lugt, die in zo groote menigte in de fteen verborgen is, door die haastige fchuddingen van die gestende vogten, afgezondert zoude worden, en veerkrachtig worden gemaakt, en dat de vereeniging van de deelen der fteen uitmaakende, op deeze wyze konde ontbonden worden, maar wanneer hy dit verfcheide maaien herhaalde, heeft hy gezien, dat verfcheide fteenen zeer veele lugt blaasjens opgaven , en tevens wryf baar wierden; maar deeze proefondervinding was in de harde fteenen van geen gevolg, edoch het vogt uit de vereeniging van het zuur met het alcaü ontdaan, ontbond in geenerlei maniere de fteen in 't zelve geworpen. Hales (f) bekend eventwel, dat deeze proeven hem geenfints aangefpoort hebben, om deeze manier in het menfchelyk lichaam te beproeven; dewyl het toevoegen van de te famen opgestende vogten aan de fteen te dik werf moet herhaald worden, eer dat men een aanmerklyke uitwerking gewaar word, en de zuure en alcahfche vogten, zouden een voor een moeten ingegoten worden, om in deblaas eenige opgesting te verwekken: maar elk van deeze vogten fchynen te fcherp, dan dat zy de blaas niet zouden kwetfen.
Men "fchynt uit deeze alle te kunnen beiluiten, dathetgebruik van het kalkwater, het zy alleen, of met de venetiaanfehc zeep, vry veilig is. en het kan niet ontkend worden, dat het veele nuttig
• (V) Hasmaftaticks on the animal calculuspag. 191. & feq. (ƒ) Ibid. pag. 509.
Pppp 2



66* DE STEEN. $. I428.
tig geweest is dewyl het de fmerten van de fteen grootelyks verzagte, jafomrydsweg nam, zo dat zy zich gezond geloofden , ofichoon de fteen nog in de blaas was. veele van de aangehaalde waarnemingen fchynen nochtans te-leeren , dat het kalk water ook een fteenbrekende kracht bezit; ten minfte zo de fteen niet zeer hard is; welke uitwerking men voornamentlvk zal kunnen verwagten, zo het kalkwater met gemak ingefpoten word; want als dan word het daaglyks verfcheide uuren in deszelfs volle kracht door de warmte van het menfchelyk lichaam, te gelyk met de fteen verteert; en dus word 'er hoop geboren de fteên zodanig te verminderen, of zo wryf baar te maaken, dat deszelfs geheele lichaam met de pis kan uitgaan, en de zieke aldus geheel bevryd worden, het fchynt daar en boven zeer bewysbaar, dat het gebruik van het kalkwater belet, dat zich uit de pis nieuwe fteenachtige deeltjens afzonderen , die de fteen in grootte zouden doen toeneemen: dit heeft de zeer beroemde tVhpt(g) door fraaije proeven bewezen; namentlyk dat de afzondering van deeze deelen uit de pis niet alleen verhindert word, wanneer zy met het kalkwater vermengt word , maar dat ook de fteenachtige korst; in de pis, geduurende acht-en-veertig uuren ftaan gebleven, ontftaan, aan de bodem en de wanden van het vat vast zittende, volkome ontbonden is geweest, wanneer 'er kalkwater by wierd gegoten; en offchoon dit vat geduurende dertig uuren onbewogen wierd gelaten, heeft zich eventwel nochte op de bodem, nochte aan de wanden van het glas op nieuw vast gehegt.
Maar wanneer zich geen nieuwe fteenftof aan de fteen voegt die in de blaas zit, moet deszelfs oppervlakte allengskens door de pis, en door de drukking van de te famen getrokke blaas wanneer de pis ontlast word, afgewreven worden; gelyk ook door de ronddraaijing van de fteen in de holte van de blaas, wan-
fe) Medic, ElTays Vol. V. part. 2. pag. 685.
neer



$.1428.
DE STEEN.
669
neer zy agtervolgens met pis vervult word, en de zieke, door te wandelen of op eenige andere wyze het lichaam beweegt, het is wel waar, dat ook de wanden van de blaas eveneens van de fteen worden gewreven, de vliezen nochtans geheel blyvende; welke in de geene die met de fteen gekweld zyn, fomtyds dikker.worden; gelyk van te voren is gezegt geweest, maar de blaas is een deel van een levendig lichaam, waar aan door het voedzel daaglyks dat geene herfteld word, dat afgewreven word: maaide fteen is een dood lichaam, dat niet gevoed kan worden ;d-tarom moet zy nootwendig allengskens kleinder worden, ten zy zich nieuwe fteenachtige beginfelen aan dezelve zetten.
Maar die groote verligting, die in de fteen door'tgebruik van 't kalkwater word waargenomen, gelyk ik zelfs in verfcheide zieken heb opgemerkt, en het reeds'verhaalde getuigt, zoude genoegzaam zyn, om dit middel te gebruiken, offchoon geen de minfte fteenbrekende kracht bezar. mooglyk zyn 'er verfcheide dusdanige, die de fmerten van de fteen wel verligten , maar nochtans de fteen niet ontbinden, in de voorrede, welke de zeer vermaarde Linnaus voor de redevoering over de aanwas van de bevooonbaare waereld geftelt heeft, welke hy gedaan heeft by een gelegentheid van een promotie na de wyze der ouden, den ia April 1743. op de Koninglyke Hooge School van Upfal gehouden , word gewag gemaakt van de uva urfi, welke een foort van een haag appelboompje is, een gemeen gewas in Zweeden. het gebruik van dit gewas had toen in die jaaren zeer toegenomen by de Geneesheeren te Montpeillier; zy gaven geduurende iien dagen een half drachma van de bladen deezes plants, en lieten daar hoender foep op drinken; op hoop, dat de fteenen afgewreven zouden worden, deeze bladen bezitten een ten hoogfte te famen trekkende kracht; waarom zy in Zweeden onder de voornaamfte planten voor de leertouwers word gerekent. het is bekend , dat de huiden der dieren, zullen zy voor ons gebruik
Pppp 3 bc-



6?o
$. 1428.
bekwaam worden , een langduurige doorweeking vereisfchen • waar door zy zodanig verzagt worden, en flap, dat zy byna weg vloeijen , of ten minfte met weinig moeite van een gefcheurt worden, waarom de leertouwers akyd te famen trekkende planten gebruiken, om de huiden de veriore vastigheid wederom te geven, edoch in onderlcheide landfchappen worden rot dit gebruik onderfcheide planten gebezigt; vooral zulke, die goedkoop zyn. en daarom word de uva urftna, dewyl zy een fterk te famen trekkende kracht heeft, en overal in Zweeden te vinden is, daar tot het bereiden van het leder gebezigt.
liet is gemakkelyk geweest, veel van deeze plant te verzamelen % dewyl zy in Oostenryk en Styrien op fommige berden weelig groeit, verfcheide maanden in het jaar onder dikke fneeuw begraven, men heeft de geene die met de fleen bezet waren het "poeder, zelfs in groote gifte, van de bladen deezer plant toegedient met een aanmerkelyke verligting, zo flat de zieken geloofden geheel van de fteen bevryd te zyn , offchoon men door het onderzoek met de blaaspeilder duidelyk de fteen in de blaas overgebleven , gewaar wierd ; gelyk uit de genomene proeven , van de zee)- vermaarde de Haen befchreven , blykt (hj. fommige gevoelden vroeger, andere laater , verligting van finerten'; welke, wanneer zy zeer woedden , hy door opiaaren ftilde , wanneer de zieken de uva urfina gebruikten, nochtans moet men de verligting der kwalen ook niet alleen aan de opiaaten toefchryven , gelyk daar uit blykt, dat men dezelve naderhand niet nodig heeft o-ehad , offchotfn de fteen overig was gebleven, maar de pis ,b welke een allerergfte ftank van zich gaf, en zo alcalisch waren, dat zy zo dra zy uitgeloost was, met de bygegote zuuren opges/ i te
(70 Rat. Medend. part. 2. pag. 192 part. 3. pag. 150'.
DE STEEN.



D E
STEEN.
671
te en de couleur van de fyroop van viookn in groen veranderde', wierd. beter, en aan de naruurlyke pis zeer gelyk ; de etter en lymagtige zw.are flym, welke zo menigmaal met de pis van de geene"" die de fteen hebben, gewoon is te vooilchyn te komen, hiftden èindelyk geheel op; de fteen nochtans over biyvende. en deeze verligting van kwalen is ook niet voor een korte tyd geweest, maar'geduurende veele maanden, men heefc daar en boven waargenomen, dat by fommige, wanneer zy het mijdel niet meer wilden gebruiken, de pyn en de overige moeilykhedens op nieuw hebben begonnen ; welke nochtans door't herhaalde gebruik van de uva urfina fehielyk verligt wierden. ik bendoor 'herhaalde proeven verzekert', dat wanneer ik dit middel in verzweeringen van de piswegen alwaar geene tekenen van de fteen 'waren, te baat nam, en wel geduurende vry langen tyd, zonder eenige andere met het zeivete vermengen, behalve een ruim o-ebruik van het afkookzel van de wortel van heemst en zoethout, om de fcherpte van de pis die geduurig de verzwore plaatfen befpoelt, af te fpoelen, en in te winden, dit middel zeer nuttig is geweest.
Waarom dit middel verdient geprezen te worden; offchoon ons niets omtrent deszelfs fteenbrekende kracht bekend is.
Van Helmont heeft het vogt, dat in de lente uit de gekwetfle berkeboom in zo groote menigte voortvloeit, dat uit een gekwetfle tak, op een dag, acht of tien ponden, voortvloeijen, uitvloeit, 'als het nuttigfte middel voor de fteen geprezen *\; voor. namentlyk, wanneer het uit de gekwetlle takken voortkwam; want als dan heeft hy dit vogt voor zuiverder gehouden, dan wel wanneer het uit de afgefchelde 'bast drupte; dat ten eenemaal wateragtig is, zo men de bast van de fteen omtrent-.de aarde kwetfte. vooral had hy groote verwagting van het vogt der berkenboom om de fteen voor te komen; als ook tot verligting
van
Q) De Lithiaü Cap. VIII. pag. 708. 709. §• 34»



67* DE STEEN. 5.14a8.
van de pyn. dit fap van de berkeboom is dierhalve een geneesmiddel van de natuur belooft door de wonden uitgelokt; en dus is het de natuur dringen, om eene zich eige balfem voort te brengen welke zy anders nimmer zoude te voorfchyn brengen. Boyl (ft) getuigt van dit zelfde berkenlap, dat veele groote verligting in de fleen daar door gevoelt hebben; onder deeze een van zyne bloedvrienden, die een ongeloorlyke menigte middelen zonder goed gevolg beproeft- had, heeft door het gebruiken van het berkenfap verligting van fmerten bekomen, zo lang hy het zelve konde gebruiken : daarom vergaderde Bsyl in de lente zeer veel van dit vogt, en bewaarde het onverandert, met 'er olyfolie op te gieten, om de lugt 'er af te keeren, of doortrok het vat, waar in hy het vogt wilde gieten, met de damp van brandende zwavel , om de gesting te verhinderen, dus verkreeg hy, dat zyn bloedverwant lang agter een verzagting van de'kwalen konde hebben, maar dat vogt fchynt de fteenbrekende kracht niet bezeten te hebben; want die zieke naderhand aan een andere ziekte gefturven zynde, heefc men by 't open fnyden van de blaas een fteen van eenige oneen gevonden: en 'er word geen melding gemaakt, dat de fteen van dit vogt, langen tyd in menigtegebruikt geknaagt is geweest, het fchynt gelooflyk, dat de toeneemende groote van de fteen zodanige middelen in de weg is; ten minfte op dien tyd, wanneer zy gebruikt worden; het is zeker, dat zyde fmerten verzagten,en het leven voorde ellendige die met de fteen bezet zyn, verdraaglyk maaken: edoch dit is veel. by van Helmont, die in nieuwe benamingen vermaak fcheppende, de fteen duclech noemde (ƒ), leest men zodanige dingen, die'duidelyk leeren, dat hy deeze twee in de genezing onderfcheiden heeft; de vergroting der fteen te verhinderen, en dezelve te vernietigen'.
aan-
CO de utilir. Philofoph. Experim. Exercit. IV. Si 17. nas 1^0. Q) DeLith. Cap. VII. §, 6. pag. Ó9f. * : P S" 79



5.1438. DE STEEN. 6?l
aangezien 'er zodanig middel vereischt wierd , het geene de aangroeijing der Jteen verhinderde, door de pis zelve te bereiden enz. de Jchoolen zyn alle bedagt geweest om de fteen voort te dryven ' en de piswegen te verwyden, en dus heeft men twee dingen in de geneeztng van de fteen te bezorgen, de eene namentlyk, die de geneigtheid en de vrees voor de wederkeering wegneemt, maar de andere die de reeds gevormde fteen vernietigt, het is niet °-emakkelyk deeze beide uittewerken, want de geneeskundige befchryving leerd ons, dat fommige zo ongelukkig zyn geweest, dat zy meer dan eenmaal de fteenfnyding hebben moeten ondergaan door dien 'er op nieuw wederom fteenen in de blaas ontftaan waren, maar ook is het van geen minder moeilykheid verzeld , de reeds in het lichaam ontftane fteen te ontbinden, of zodanig'ftuk te vry ven, dat zy, allengskens kleinder geworden , of in ftukjens verdeelt, met de pis kan uitgaan, ons is tot heden toe maar een enkel fcheivogt bekend, dat de menfchelyke fteen ontbind, namentlyk het fterk water, edoch dat is zo fcherp , dat het de blaas eerder zou vernielen, dan de fteen , zo zy in het zelve wierd geworpen, zo het inwendig gebruikt wierd , moest het zodanig met water vermengd worden, dat de maag en de darmen het zelve zouden kunnen verdragen, maar dan verliest het * zyne krachtdadigheid om te ontbinden , en eer het uit de maag en de darmen in de blaas kan komen, zal het met zo veele vogten van ons lichaam vermengd worden , dat het ten eenemaal krachteloos word. waarom een iegelyk gewanhoopt heeft dit middel, als een fteenbrekend middel, uit te vinden.
Pechlin verhaalt (m) , dat 'er een Fransch proefkundiV Geneesheer geweest is , die by de Hollanders een eige byzonder
fteen-
C«0 Obfervat. Pbyfic. Medic. No. XIV. pag. 3 r. Vyfde Deel. Qqqq



674
DE STEEN.
§.1428.
fteenbreekend middel aanprees, hy vertoonde duidelyk voor 'r gezigt een fteen, door een zeker vogt ontbonden * welke terftond door een zeker loog, of wynfteen-olie, .wierd ned tgefkïten. wanneer men als dan dat vogt proefde , dat naar de nederftorting boven dreef, fcheen het vry zagt. dus tragte hy. zelfs voor 't oog de menfchen te bedsiegen.
Edoch hy wilde het vogt, waar in de fteen ontbonden was , niet'laten proeven, voor hy 'er olie van wynfteen by .gedaaa had; zeggende dat hy met eede: verbonden was , het zelve geheim te houden, het is eindelyk gebeurt, dat het tot noch toe verborge vogt voor een geheele vergadering van Studenten vertoont Ts geweest, en bevonden fcherp en zuur re zyn. een van de Studenden heeft de volgende dag de zoete geest van falpeter - meede gebragt, waarin zy terftond de fteen hebben geworpen , r?> wy hebben gezien, dat zy met even weinig moeite ontbonden wierd; daarnaar ook, dat zy, naar dat de wynfteen-olie uit het vogt gelokt zuas, op den grond wierd neder gefloten ; en dewyl de couleur en reuk van de geest niet ten eenemaal ongelyk waren, hebben wy geoordeeld, 'dat het *t zelfde was. op welk gezigt de Kzvakzalver al morrende befchaamt vertrokken is. maar ook zoude de blaas de zoete geest van falpeeter niet kunnen verdragen, ten zy men met dezelve veel water vermenge , en zy dus krachteloos wierd. het geene van gelyken, zo men dit middel inwendig toedient, om dezelfde reede zal gefchieden.
Uit het geene tot nu toe gezegd is, blykt het , dat men van de zeep en de levende kalk , op verfcheide wyze met elkander -vereenigt, of elk afzonderlyk toegedient , menigmaal veel verligting heeft gehad, edoch de zeep bevat veel alcalisch zout, dat door de bygevoegde kalk fcherper is gemaakt (n); waar by een
olie
(ft) H. Boerhaave Chem. Tom. II. pag. 60. proceiT. XIIL



5,x 42S. DE STEEN. 6?5
olie uit het plant of diere» ryk word gevoegd; en dus word de zeep gemaakt (c). want het vaste alcahfche zout, zo heet als vuur, met de levende kalk bereid, fpoelen de Zeepzieders, af in zo veel zuiver warm water, dat, de loog daar van bereid, een versch ei kan houden zonder het te laten zinken, deeze loog word by de Zeepzieders meesteres, en by andere voornaam zeeploog genoemt; waar van zy een gedeelte met water zodanig verdunnen , dat in deeze tweede loog een versch ei op den grond zinkt, met deeze verfiapte loog word evenveel olie vermengd; zy worden te zamen met een zagt vuur gekookt, tot dat, het water vervlogen zynde, zy met elkander beginnen te ftollen. dit gedaan zynde, doet men 'er driemaal zo veel van de voorname loog by als 'er olie is ; en zy 'worden zo lang te zamen gekookt , tot dat het een dik vast lichaam word; het geene men gewoon is zeep te noemen; welke een fcherpe alcahfche fmaak hebbende , moet 'er noch wat clie by gedaan worden ; in tegendeel, zo de olie zich eenigzints te kennen geeft , niet wel met het zout vereenigd zynde, word 'er noch wat van de voorname loog by gedaan ; welke door het kooken zo met elkander vereenigt worden , dat het een fnydbaar lichaam word , volmaaktelyk ! in water ontbonden kunnende worden, niet fcherp in fmaak, in de lugt niet fmeltende.
Uit deeze te zamenflelling van zeep blykt, dat de kracht van de fteen te ontbinden, in die voorname loog beftaat, welke een alcalisch zout, fcherper dan de kalk gemaakt, bevat; waarom het voorname Geneeskundige behaagt heeft te beproeven, met wat kracht die loog op de fteen werkte, by Hartly (p) worden
verCo) Ibid. proces. LXXIII. pag. a57lp) Hartley de Lithontriptico &c. pag. 53.
Qqqq a



676 DE STEEN. 5. r425.
verfcheide proeven aangehaald, welke de zeer vermaarde Hales met deeze loog op twee fteenen heeft genomen , waar van de eene zeer groot was, bleek uit den bruine , de andere als een moerbezie, donker bruin , en zeer hard , en die doorgezaagt zynde, als glad marmor blonk, hy heeft een gedeelte van de eerfte fteen in de voorname loog geduurende een en een half uur gekookt, en zy is geheel ontbonden : maar onder het kooken kwamen 'er veel lugtbollen uit de fteen ; het geene hy te regt voor allerzekerfte tekenen van de te niet gaande fteen heeft gehouden, ja, door de doorweeking alleen, is een gedeelte van die zelfde fteen gefmolten, in langer of korter tyd , na mate hy een grooter of kleinder ftuk van de fteen beezigde, ja zelfs wierd de fteen, met dezelve in deeze koude loog te doorweeken , in de tyd van drie dagen ontbonden.
Een gedeelte van de hardere fteen, een uur lang in de zelfde loog gekookt, is wel niet ontbonden geweest, maar de buiten fte deelen waren zo zagt geworden , dat zy na gedroogde klei gekeken; maar inwendig verrot, en brosch. maar een ander gedeelte van dezelfde fleen is verrot en bresch geworden , door het zelve zeven dagen lang in het zelfde loog , warm zynde , te weeken. waar uit het blykt, dat dit middel de fteen, die van een middelmatige hardigheid was, geheel heeft ontbonden, de allerhardfte brosch heeft gemaakt, maar de enkele loog van het vast alcalisch zout, offchoon van de zelfde evenreedige zwaarte met de voorname loog, en dus even doortrokken, heeft de deeltjens van de fteenen die in dezelve waren geworpen, niet verandert.
Uit deeze proeven heeft Hartley her volgende befloten : dierhalve is de loog van de levende kalk en het vaste alcalifche zout , te zamen doorweekt, het krachtigst fcheivogt voor de fteenen , de loog van het enkele alcalifche zout onmeetbaar overtreffende , tn voor zo veel men tot noch toe weet, alleenlyk van het fterk. water kunnende overwonnen worden.
'Er



$.1428.
DE STEEN.
'Er worden tevens verfcheide proeven verhaalt (q), welke ons leeren , dat de pis door dit middel als een geneesmiddel word; zo dat een kleine hoeveelheid genoegzaam is, om te beletten, dat zich geen nieuwe beginzelen aan de fteen zetten die uit de toevloeijeude pis komen ; en dat zo men de hoeveelheid van deeze loog in gifte vermeerdert , de pis als dan de fteen, welke zy befpoelt, klemder maakt, voorts word beweezen, dat het kalkwater een vry groote kracht bezit om de fteen te ontbinden; welke zo veel te grooter is, hoe de kalk minder gebluscht is, of hoe minder water 'er by gegoten is. edoch men neemt gewoonlijk, om het kalkwater tot dit einde te bereiden , een pond levendige kalk tot agt ponden water; want het menfchelijk lichaam kan dusdanig zonder ongemak verdragen, en kan veilig genoeg in groote hoeveelheid gedronken worden, gelijk uit het vorige gezegde blijkt.
Maar die voorname loog bezit een vry groote fcherpte ; en uit dezelve verdikr zijnde, word een krachtdadig brandmiddel, of by de Heelmeefters breekmiddel genoemt, bereid; het geene op de huid gelegd, dezelve in korten tijd vernielt, en een heetvurige korst op de plaats waarop het gelegd word, verwekt: waar uit het blijkt, dat dit, niet dan met een beperkte gifte , en in een zagt vogt verdunt, kan toegedient worden.
De vermaarde Hartley is van gevoelen geweest (r) , dat men een half once van de voorname loog, in een half pond koemelk viermaal op een dag , zonder nadeel kan toedienen, edoch bekend hy oprechtelijk , dat men van deeze zaaken geen proefondervindingen genoeg heeft, en hy vermaant een iegelyk , dat zy hun uiterfte best doen op verfcheide proeven, het fchijnt vei-
li-
Cq) De Lithontript. a Joann. Stephens Sec. pag. 56. & feq. <0 Ibid. pag. 72.
Qqqq a
677



C7B DE STEEN. 5. ,4a8#
liger, met een'kleine gifte te beginnen; dewijl de fmerten- in 't begin van zodanige geneeswyze zich verheffen (j); gelijk Jurin in zich zelve heeft ondervonden, ik heb deezer dagen iemand met de fteen bezet aangeraden, dat hy 'smorgens een drachma zoude inneemen , in honderdvout kalffoep afgefpoelt, en de hoeveelheid in foortgelyke evenredigheid zoude vermeerderen : hy heeft my gefchreven, dat de fmerten der fteen, naar dat hy tot twee drachma was opgeklommen , zich verheften , en hy veel flym met de pis loosde. Jurin ^t) is trapsgewyz'e "opgeklommen, totdat hy daaglijkscH twaalf drachma van de voorname loog innam; maar van gelyken in een vogt verdunt, dat nochtans naauwlijks flymig was. nochte hy fchynt eenige verlichting gek reegen te hebben, dan naar dat hy vier maanden lang deeze j iog gebruikt had (u). omtrent xle vyfde maand is hy fteentjens kwyt geraakt; en naar een gebruik van zeven maanden, was hy noch niet-volkome geneezen. waarom de zeer vermaarde Whyt het gebruik van het kalkwater de voorkeur gaf; om dat men daar door eerder verlichting in de fteen gewaar word. de uitmuntende Macbride verhaald \iv) , dat een zeker Geneesheer een.geheim geneesmiddel heeft gegeven, dat door het geduurende eenige maanden agiervolgeud gebruik de fteen ontbond, de zieken deden daaglyksch hunne foep na den Geneesheer brengen die 'er zyn geheim onder vermengde; het geen naderhand geb'eeken hecft,niet anders geweest te zyn , als die zogenoemde voorname loog.
Dit middel bezit een fcherpe en als vuur brandende kracht • daarom kan het niet ingenomen worden, ten zy het fterk ver' .... du; t
CO Medic. Effays and Obferv. Tom. V. part. 1. pag. 739 (Ó Experimerual. Effays pag. 235. Macbride. * 00 Medic. Effays in locomodo citato. (w) la locomodo citato.



$.T4o8. DE STEEN. 6?$
dunt is en dus is het te geloven, dat liet zelve , wanneer bef ■met de pis tri de blaas is gekomen, reeds ten eenemaal krachteloos zal zyn; welke reede men zo menigmaal gewoon is tegen 'de eeroemde krachten van andere fteenbrekende middelen teoen'te werpen; en wel te regt. intusfehen kan men niet ontkennen, dat de alcalifche zomen, door de kalk fcherper gemaakt, nog een groote kracht bezitten om te ontbinden, offchoon zy met veel water afgefpoelt zyn. van te voren §. 1277., alwaar over de voeteuvelige kalkknobbels te ontbinden wierd gefproken , heeft men een' foortgelyk middel aangeprezen, het geen van wynfteen en een .drievouwdige hoeveelheid levendige kalk , te famen vermengt , en in een ftcene oven gebrand, gemaakt wierd, deeze zoutklomp wierd in 't water gefmolten ; en deeze door de doorzygjng gezuiverde loog wierd tot zout verdikt; het geene daar naar in die hoeveelheid waters ontbonden wierd, dat deeze ontbinding de finaak niet lastig viel. deeze nochtans zodanig gewaterde ontbinding genas dikwils binnen weinige dagen de voeteuvelige kalkknobbels. zo men nu bedenkt , dat vermaarde geneeskundige een groote overeenkomst erkend hebben tusfchen de fteenachtige te famengroeijingen, en de kalk, welke uit de gebarste voeteuvelige kalkknobbels te voorfchyn komt, zal het blyken, dat men alle hoop niet moet opgeven , dat diergelyke middelen, offchoon zeer gewatert, op de fteen zoude kunnen werken.
Men heeft/ waargenomen dat fommige geneesbronnen door de doorweking de fteenen van de menfchen hebben ontbonden (x~); maar het geene in-deeze bronnen bevat is, is, gelyk men weet, met veel water afgefpoelt. de carolinifche baden , offchoon zy de buizen waar door zy vloeijen , en de lichamen die men in de zelve werpt, met een hard fteenachtig te famengroeifel bekorsten , maaken nochtans de menfchelyke fteen, zo zy in deeze wateren worden doorweekt, aan-
merk-
OOVillersAnalyfe des EauxMiner. de Merimout. 143.& fuivantes*



68o
DE STEEN.
§.1428.
merklyk kleinder; dit heeft Springsfeld in de nier en blaasfteenen zien gebeuren (y), niet alleen in de wateren der baden , maar ook in de pis van die geene, die de badwateren dronken; daar de pis van een gezond mensch, die deeze of foortgelyke wateren niet drinkt, de fteen in dezelve geworpen grooter maakt, maar in de fteenen van de galblaas, deeden de carolienifche baden deeze uitwerking niet. hier uit blykt, dat zy geen ydele hoop hebben , die geloven dat de pis door de gebruikte geneesmiddelen zodanig kan veranderen, dat zy de oppervlakte van de fteen, welke zy befpoelt, kan week , wryf baar maaken , en dus allengskens kleinder maaken, of ook een ruuwe fteen zo glad maaken, dat zy minder nadeel doet.
Hartley (z), heeft uit de genome proeven befloten, dat het zuivere water de kracht heeft van de fteen te ontbinden, indien 'er dierhalve zuiver zvater daaglyks geduurende genoegzame langen tyd door de nieren en de blaas vloeide , zoude het alle de fteenen die daar zitten geheel ontbinden.
Maar hy heeft gewilt , dat de bekorstende kracht van de p-ezonde pis moest verhindert worden, welke door nieuwe aanzetting de fteen meer vergroot, als het voorby vloeijend water kan afnemen, dit heeft hy gelooft door het gebruik van een ftecnbrekend middel uit kalk en zeep bereid te kunnen verkregen worden, waarom deeze en andere foortgelyke, op tweederlei wyze werken ; voor eerst door te verhinderen dat de fteen grooter worde; ten tweede, door de pis een geneeskracht by te zetten , op dat zy op de fteen kan werken : want hy heeft door proeven bewezen, dat zyn eige pis, wanneer hy deeze middelen gebruikte , de fteen zeer verkleint heeft,'die in dezelve wierd geworpen. Staechelin (a) , die
met
OO De Pra;rogat. Therm. Carolin. in diiTolvendo Calculo veficae prae aqua calcis vivae. Lipfiae 1756. in 40. (x) de Lithontriptic. Joan. Stephens pag. 47. 00 Epift- Eucharift* ad Harüeyum pag. al.



$.14*8.
DE STEEN.
met zo groote vlyt de menfchelyke fteenen onderzogt heeft, als ook van andere dieren, heeft uit zyne waarnemingen befloten, dat de pis, de fteen voortbrengende, op onderfcheide tyden onderfcheide is, zo dat zy nu meer dan minde fteen voortbrengt; zo dat zy eindelyk in onderfcheide omftandigheden van het lichaam, uit fteen barende, geneeskrachtig kan worden, hy wierd in dat gevoelen bevestigt, om dat de osfeweiders verhaalden, dat de osfen, des winters langen tyd in de ftallen opgefloten, en droog hooi eetende, de fteen krygen en genezen worden, wanneer zy in de lente en de zomer weelderig gras in de weiden eeten. daar en boven had hy gezien, dat 'er in de inwendige oppervlakte van de buitenfte rok of plaat van een uitgeloosde, geheel en uitwendig ongefchonde fteen, tekenen van knaging waren, welke knaging op dien tyd fchynt gefchied te zyn, wanneer de pis geneeskrachtig was; waar op naderhand een nieuwe plaat gegroeit is wanneer de pis in ftaat was de fteen voort te brengen.
De zeer vermaarde Lobb (b) heeft zich van een andere wyze bedient, om de pis geneeskrachtig te maaken, zo dat zy met een ontbindende kracht op de fteen konde werken, maar aangezien de fteen zo veel vaste lugt in zich bevat, was hy niet gezet op een fchielyke ontbinding van de fteen; offchoon by zulks konde verkrygen; vrezende, dat door de fchielyke herftelling van de veerkracht aan de lugt, waar aan zy ontbrak, een onverwagte ontploffing, en andere nadeelen, in het lichaam zouden ontftaan. waarom hy liever gehad heeft, deeze zaak langzamer te volvoeren; en wel door zodanige dingen, die vry aan-
ge.
(70 De diffolvent. Calculos &c, ope Alimentorum pag. 6. Vyfde Deel. Er"
681



éfQ-flt BE STEEN. 5. r4as.
genaam voor het lichaam zyn; namentlyk het voedzel. hy ftel-' de dierhalve vast door proefondervindingen na tefpooren, of' 'er onder de fpyzen, dranken, en toemaakzels, welke de menfchen gebruiken, zodanige niet vvierden gevonden, die de fteen. konden ontbinden, wanneer zy buiten het lichaam van den mensch de fteen worden toegevoegd, zo men diergelyk voedzel door gedaaue proeven ontdekte, zoude men dit boven alles de voorkeur moeten geven; en in tegendeel moest men alles vermyden, dat men waar nam de fteen in groote of hardigheid te doen toeneemen; gelyk ook dat geene, dat in 't geheel op de fteen niet werkte, waar aan zy buiten het lichaam worden toegevoegd; niet dat deeze .nadeelig zouden zyn; maar om dat zy de plaatsvan nuttiger dingen inneemen , dewyl de maag maar 'eer. zekere hoeveelheid fpys en drank kan bevatten.
De uitmuntende man had zeer wel aangemerkt, dat het ingenomene zodanig in het menfchelyk lichaam word verandert dat het zyn eige natuur aflegt, en die van ons lichaam aanneemt: niet te min is het zeker, dat 'er zodanig voedzel is, het geene". nog in de maag zynde, de pis verandert, en dat wel vry fehielyk. de geëete afpergien, weinige greinen therebintyn, veranderen in korten tyd de reuk van de pis, gelyk bekend is: waarom: het niet onbewysbaar fchynt, dat ook de andere eigenfehappen. van de fpyzen en dranken, fehielyk in de nieren en de blaas kunnen komen; offchoon de klaarblykelyke hoedanigheden onverandert blyven. hy heeft veele proeven gedaan, wanneer hv de fteenen van menfchen met onderfcheide fappen, afkookzels of ingietzels van planten, die men gewoon is voor fpys'te gebruiken, heeft doen trekken, onder de voornaamfte, welke op■ de fteen gewerkt hebben , noemt hy, de citroenfap , de raap en 4ttztJsi.tr fap , en. misfehien: het: gekookte fap van moerbeziën l
aard*-



£*4«& DE STEEN. 683
aardbeziën, de azyn, het fap van vlier bezien, peer en , druiven, honing met water verdunt, het fap van afpergien, peterfelie, melk, chocolade, eppe, comcommers, het afkookzel van porei en ajuin, van corenten en vygen, zuuring, klaverzuuring, het afkookzel van haver, gerst, ryst, fap van oranjeappelen, hop, het ingiet zei van thee met kokend water, voornamentlyk, cor enten, vlier, appelwyn (c).
Maar deeze alle hebben zeer langzaam op de fleen gewerkt; zo dat zy niet alleen verfcheide dagen, maar zelfs maanden, hebben nodig gehad, om de fteen te ontbinden, of zo wryf baar te maaken, dat zy met weinig kracht konde ftuk gewreven worden, waarom de pis langen tyd, door deeze in groote hoeveelheid gebruikt , geneeskrachtig zal moeten gemaakt worden, zal 'er een aanmerklyke uitwerking op volgen, de zeer vermaarde Hales (d) heeft bevonden, dat de ajuin tot pap geftampt, gelyk ook derzelver fap met water vermengt, aanmerklyk op de fteen werken; en hy heeft daar uit befloten, dat men van derzelver gebruik, zo niet de vernietiging der fteen, ten minfte mag verhopen, deszelfs toeneemende grootte verder te verhinderen, de andere reede, waarom de uitwerking van deeze middelen trager moet zyn , is, dat zy met de pis moeten vermengt worden, welke de fteen befpoelt maar Hales heeft waargenomen (e), dat de menfchelyke fteenen, door dezelve geduurende verfcheide dagen in zuiver water te doorvveeken, ontbonden worden, terwyl zy tevens geheel met een witte flym overtrokken wierden ; maar wanneer by de wateren, waar in de fteenen wierden geworpen, maar een veertigfte gedeelte gezonde pis wierd gedaan, wierden zy gaaa-
wer
(f) De dhTolvent. Calculos &c. ope Alimentorum pag. 1 — 204. (jf) Ha;maftat. on the aniinal Calculus Exper. VIL pag. 215. 00 Ibid. Exper. VIII. pag, 216,
Rrrr a



684 D E STEEN. $.1428.1449.
wer ontbonden: offchoon de vies, waar in de fteenen met het water, met de pis vermengd was, in warme mest gezet wierd; waar over reeds §. 14.25. is gefproken geweest.
1429. Tn de naauwighedens van het bekken afgeA vocrd, vereischt zy het zelfde (1425'. tot 1428.) 5 voornamentlyk klyfteeren , ftovingen , aderlating.
Van te voren is gezegd geweest, dat het nierbekken, vry wyd zynde, omtrent het onderfte gedeelte naauwer word, en met een voortduurende buis in de pisleider gaat: en dus blykt het ligtelyk , dat een groote fteen, die in de holligheid van 'het bekken zit te famen gegroeit, tegen moet gehouden worden, wanneer zy aan 't naauwere gedeelte, dat het begin van de pisleider is, gekomen is: het zelfde heeft plaats, wanneer verfcheide kleine fteenen in de zelfde naauwigheden ingedrongen zitten, maar indien zulks in beide de nieren plaats heeft, fterven de zieken weinige dagen naar dat de pis tegen gehouden word en de plaatfen uitgezet zyn (ƒ). waar uit blykt, dat hier al het zelfde vereischt word, dat in de getallen van de voorftelling aangetekent, aangeprezen is geweest, om de fteen uit de nieren te verdryven. hier zyn voornamentlyk de klyfteeren van nut; om dat de harde drek, de kronkeldarm, welke zeer naby de nieren legt, uitzettende, aldus ontlast word, en men voorkomt, dat deeze opgezette darm het bekken , en het begin van de pisleider drukken, tevens ook verfchaft de kronkeldarm, naar de ontlasting van de drek, wanneer zy met een verzagtend, olieachtig, warm vocht, vervult word, ten zagte ftoving voor
al-
C/0 Aretaei lib. 2. de cau£ & fign. morb. dinturn. cap. 3. pag. 53.



$. 1429.
D E
STEEN.
6*5
alle de nabuurige deelen. om de zelfde reede legt men uitwendig ■ op de lendenen foortgelyke ftovingen en pappen, op dat alle de deelen, zo wel in als uitwendige, gemakkelyk kunnen wyken, en de hevige fmerten verzagt worden, want offchoon de oorzaak der kwaal in het nierbekken zir, worden eventwel de darmen en andere deelen ook aangetast, daarom worden, gelyk van te voren is gezegt geweest, de kolykpynen, van de graveel kwalen fomtyds met moeite onderfcheiden. waarom Aretctüs (g) wanneer hy de kwalen opnoemt, welke'er volgen, wanneer een groote fteen in de holte van de nier zit ingedrongen, zegt: debuikpy 11 en veroorzaken zwaare fmerten, die aanhoudende zyn: want de darm is hogtig. wanneer 'er overvloed van pis is, en de uitzetting toeneemt, om te wateren, ontftaan 'erpynen als van een baarende vrouzu zy zyn met winden opgezet, maar kunnen de winden niet kwyt raaken, zo dra de fteen langs de pisleider in de blaas is ge-' vallen, loozen zy de pis overvloediger: krygen afgang: daar komen winden voort: de maag is opgezet: 'er komen opruspingen : Zy krygen verligting van de voorgaande kwalen.
Waar uit duidelyk blykt, dat de maag en de darmen aangedaan worden , wanneer de fteen in de naauwigheden van het bekken ingedrongen zit.
De aderlating komt als dan voornamentlyk te pas, om de uitgezette deelen, door de vaten toe te doen vallen, flap te maaken, de ontfteking die hier te vrezen is voor te komen > of te genezen, zo zy reetis plaats heeft.
G?) Ibidem pag. 53,.
Rrrr 3



CU DE STEEN. % T^
H30- TVfen weet dat zy uit de nier langs de pisleider in de blaas is gevallen, uit het voor af gegane graveel, pyn in de weg van de pisleider daar op gevolgt, het ophouden yan deeze met de tekenen (14.23.)
De voornaamfte hoop is, dat de fleen, in de pisleiders eekomen, door derzelver langte, tot in de blaas toe, doorga en dan met de pis worden uitgedreven, edoch gebeurt het fomtvds dat de fleen op deeze weg vertraagt word, en het is te vrezen dat de fleen door de voorby vloeijende pis, en door de verhindering van een gedeelte ten minfte van de weg , langer ftilftaande, in grootte toeneemen, en dus niet verder door kan gaan • waaruit fomtyds een volkome verftopping van de pisleider vol <*' dusdanig geval vind men by Tulp (h), en wy hebben 'er van te voren verfcheide diergelyke verhaald, daarom moet men alles beproeven, om de daaling der fteen te bevorderen, wanneer zy in .de holligheid van de pisleider is gekomen. Aretceus had °eze<rt Ci), wanneer hy over de genezing van de fteen in de nieren handelt; fomtyds ontbind een ligte kop de tegenftandbiedende fteenen ■ en het beste zal zyn, zo gy de ontfteking infnyd. naar dat Galenus zeer zagte ftovingen, klyfteeren, enz. had aanbevolen, seduurig tewerk te ftellen ik) om alles flap te maaken; zvant de onmatige verzagting en ontfpanning verzzvakt de fterkte van de krachten, zvaar door alle pyn verzagt zvord, en volmaakt Pene-en ■ daar naar zegt hy; maar naar deeze helpen ook de koppen, welke dikzvils de fteen Jchielyk vervoeren , zo dat zy een fchielyke verlig.
C/O Obfervat. Medic. Lib. 2. Cap. 47. pag r7r CO L>e curat. Morb. Dinturn. Lib. 1. Cap. 3 pacr 'ro0
JPSï IS* ren' dign0t* & CUm* Ca^ ÏV- Tom. X.



5.1430.
DE STEEN.
ting aanbrengen, de fteen na een ruimer plaats gebragt zynde. waarom men boven van de nieren af moet beginnen , en tot aan de liesfen voort gaan, volgens die fchuinfe weg, langs welke de pynen dikwils gaan. maar het is beter, de deelt n eerst met ftovingen te verwarmen, en dan de koppen zodanig te plaatfen. dewyl fomtyds een groote fteen zo lievig ingebeitelt zit, dat zy met geweld gelrokken wordende, het gevaar zicb fomtyds by de pynen voegt. Aretceus heeft de zelfde behandeling aangeprezen (/j , wanneer namentlyk de pynen naar het gebruik van zeer verzagtende middelen , de pyn eenigfints verzagt was en de ontfteking niet in den weg zat. want het is bekend , dat het gedeelte van het lichaam, waar aan de kop gehegt word, terftond opzwelt, en rood word, door de verminderde drukking van de dampkring op de plaars , waar de kop aan vast zit. daarom zwellen alle dc meer opgevulde vaten , zo dat de ontfteking 'er op volgt, zo de kop al te lang blyft zitten, waarom het: een voorzigtige waarfchouwing van Aè'tius fchynt te zyn, dat men dit niet doen zoude, wanneer de ontfteking plaats heeft.
Mauricius Cordceus Rhemus heeft verklaringen gefchreven over het eerfte boek van Hippocrates Cous over de vrouwen ; en aldaar verhaalt hy (m) , dat hy in neder Duitschland een> Spaansch Geneesheer heeft gezien, die dikwervige en zwaare fmerten door de fteen in de nieren heeft uitgeftaan. zvaar door hy, zo menigmaal hy gekweld wierd, gebood dat men hem volgens het beloop van de pisleider koppen zoude zetten, eerst van de plaats die het naaste by de pyn zvas, beginnende, en dan dezelve iveg ge--
tioCl) Sermone Undecifno Cap. V. pag. 256 (;«) Comment. V. Cap.' V. Ifraè'1. Spachii Gynaec pag. 653..
687



688
S. 1430.
nomen zynde, en van gelyken na beneden trapsgewyze zo menig' maal herzet, dat hy eindelyk het langst van al de kop aan de onderbuik liet, ahvaar' de blaas legt, als op eenige andere plaats. die Geneesheer getuigt, dat deeze wyze voor hem en voor andere van goed gevolg is geweest: Córdceus voegt 'er by: en dat het van goed gevolg is geweest, hebben wy gezien, waar van ook een iegelyk de proef zonder eenig gevaar kan neemen. daar en boven verzekert Beverwyk, dat hy het zetten van koppen volgens het geheele beloop van de pisleider meermaalen met groot nut beproeft heeft (n).
Hedendaagsch kunnen wy dezelve zeer gemakkelyk zetten door een klein lugtpompje, dooreen fchroef met de kop vereenigt; welk voornamentlyk dit gemak heeft, dat men na welgevallen, en trapsgewyze de lugt uit de holligheid van de kop pompen , en door het opligten van een klep, wanneer de kop moet weg genomen worden, dezelve kan toelaaten; en zy dus oogenbliklyk kan worden weg genomen; het geene menigmaal zeer moeilyk was, wanneer de koppen door de warmte verdunde lugt, gezet wierden.
Wanneer een grooteen ruuwe fteen door de pisleider gaat, is het geen wonder,dat de pyn agtervolgens door de geheele pisleider heen 'gevoelt word; zo dat de zieken de plaats fomtyds met de vinger aanwyzen, alwaar de fteen zit. maar zo de fteen uit het nierbekken in de pisleider komt, als dan ontftaan 'er meestentyds groote ontroeringen; het geene Aretceus fraai gewaarfcbouwt heeft (0); zo de fteen in de pisleider is gevallen, zvord het lichaam gefcbud, als door koude, men voelt de fteen voortgaan met een hevige arbeid.
men
O) Steenftuck Cap. XI. pag. 168.
C<0 De-cauf» & fign. morbor. dinturnor. Lib. II. Cap. 3.pag.53.
DE STEEN.



5.i 43C DE STEEN. é8p
men leest in de voorftelling gw« èpaGietlu, maar 'Petit heeft liever gewilt, dat men zoude leezen ^ tqvoi fiixiu, en hy fchijnt de verminkte voorfteliing aldus vry gelukkighjk verbeetert te hebben.
Naar dat de fteen, de geheele pisleider doorlopen hebbende , in de vlaas valt, houden alle moeilykheden op, zo dat zy zelfs niet van de pyn fchynen gedroomt te hebben (p). te regt word die wegneeming van pyn voor een teken gehouden, dat de fteen in de blaas is gevallen, het gebeurt nochtans fomtijds, dat zy , wanneer de fteen langen tyd in de pisleider heeft gezeten , noch geduurende verfcheide dagen eenige last gewaar worden door het beloop van de pisleider heen; maar deeze kwaal is gewoonlyk van zo weinig aanbelang, zomen die met die fmerten vergelijkt, welke de ellendige van te voren hebben uitgeftaan, dat zy naauwlijks daar over klaagen. het gebeurt fomtyds , dat naar de tekenen, dat de fteen uit de nieren langs de pisleiders gaat, 'er niets met de pis word uitgeloost; om dat de fteen in de pisleider is gebleven, en niet tot in de blaas gekomen is. als dan blijft zy aldaar, en word grooter, of'er volgd naar de ontftane ontfteeking een verettering, waar door fomtijds nieuwe wegen ontftaan, langs welke de fteen een uitgang vind. zo het eerfte gebeurt, word de plaats , alwaar de fteen zit, fteenachtig, en men word in de plaats van pijn, een gevoel van zwaarte gewaar; de fteen grooter wordende, word de pisleider allenskens uitgezet; en men heeft fomtijds naar de dood groote fteenen tn de pisleiders gevonden , gelyk het uit verfcheide waarnemingen , waar van ik van te voren gewag gemaakt heb , gebleken heeft, zo het tweede plaats heeft, zal de fteen door de ontftane. verettering een weg vinden ■, en eindelyk te voorfchijn komen , op een plaats die fomtijds vry ver afgeleegen is, wanneer zy door
de
O) Idem de Curat. morbor. acut. Lib. II. Cap, VIII. pag. ïi<», Vypde Deel. Ssss



69°
$. 143°.
de beweeging van het lichaam en de werking van de nabygelege fpieren, door het.celachtig weefzel heen, waar in de pisleiders agter de penszak geplaats zyn, allengskens word voortgefluuwt.
Een man, die langen tyd een hevige pyn in de lendenen had gevoeld, gelijk ook in de zyde, kreeg een dikte in de lies, die lang daar naar doorbrak , en te gelyk kwam 'er met die etter , binnen weinige dagen een menigte fteenen voor den dag , van onderfcheide grootte, zo dat de grootfte als een lid van een duim, de kleinfte als een erwt was. dat zy in de langte tegen elkander waren geleegen geweest, bleek daar uit, dat de eerfte als een holligheid had , waar in de uitfteekende knobbel van de tweede volmaaktelyk als een gewrigt, floot; die in haar ander einde een holligheid had, welke een foortgelyk uitfteekzel van de derde ontfong; en zo vervolgens, tot aan de laatfte en kleinfte fteen toe. waar uit het zeer waarfchijnlijk is, dat deeze fteenen in de pisleiders hadden gezeeten, en niet in de blaas hadden kunnen komen; en dat zy naderhand door de ontftane verzweering, een weg hadden gevonden , waar langs zy te voorfchyn kwamen, de zieke is nochtans allengskens van zo zwaare ziekte herfteld (q). by een ander man, by wien tekenen waren van een fteen in de linker nier , ontftond pyn van de lies af tot aan dp knie toe, geduurende een geheel jaar lastig vallende ; eindelijk volgde 'er een dikte in het inwendige gedeelte van de dye , ter afftand van vier vingeren breed van het gewrigt der knie; deeze dikte nam allengskens toe, zo dat zy zo groot wierd als twee vuiften; in 't midden van de punt van het gezwel was een roode vlak, van de grootte van een ftuiver. het gezwel doorftoken zynde, kwam 'er veel witachtig water met etter uit 4 en deeze gaven een allerfcherpfte verrotte pis van zich; en tevens voelde
men
Xq) Denys over de Steen der Nieren, Blaaze &c» Cap. I. pag. aa. &c.
DE STEEN.



$. i43o. DE STEEN. <?oi
men met de zonde een hard lichaam , dat vry groot en glad was: de opening van de zweer verwyd zynde* wierd 'er een groote harde , gladde fteen uitgehaald, de eerfte dagen naar het uithaalen van de fteen , nam de ftank van de etter toe > naderhand allengskens afnemende, is die zieke geheel herfteld O), men vind verfcheide andere gevallen in de geneeskundige befchryving, welke ons leeren, dat de fteenen inde pisleiders ingedrongen , door de verettering te voorfchyn zyn gekomen ff)• ik heb bv-een Apothecar , die menigmaal naar allerlastigfte graveelpyncn, fteenen had uitgeloost, een nieuwe aanval zich zien verheffen , zonder dat 'er fteenen zyn voor den dag gekomen, de pyn verminderde wel allengskens, maar 'er bleef nochtans langen tyd een gevoel van dezelve omtrent het midden van de langte der linker pisleider, aangezien hy bevreesd was, dat de fteen, in de blaas zittende, grooter zonde worden, beproefde hy veele middelen, om dezelve mt te dryven. naar eenige maanden, vertoonde zich ter zyde de onderbuik, op vier vingeren afftand van de navel, een pijnlijk heuveltje , het geene verzworen en doorgebroken zijnde , is 'er een kleine, maar ruuwe fteen uit gekomen , ten eenemaal gelyk aan die welke hy van te voren met de pis had uitgeloost.
Edoch men fchijnt te moeten aanmerken, dat, zo de pijn haar de hier opgenoemde tekenen onverwagt ophoud , men te recht gelooft, dat de fteen reeds door de pisleider voortgedreven is, en in de blaas zit; maar dat 'er niet terftond de tekenen §. 1423. opgenoemd, op volgen, welke te kennen geeven, dat de fteen in de blaas zit: want deeze geven zich maar te kennen , naar dat zodanige fteen grooter is geworden.
Cr) Ibid. pag. fcf, & feq. ^ vi
CO Stalpart van der Wiel Obfervat. &c. Tom.I. pag. 370. «feq»
Ssss 2.



Óp 2
% 143l- l\ 1s ^an vereischt zy hier fehielyk nitge-T\ dreven te worden, op dat zy grooter wordende niet nadeelig zy..
Van te voren §: 14.14.. is breedër bewezen, dar alle *en eenemaal onontbindbaar lichaam, ergens vastzittende , het voetftulc kan verfchaffen, waar aan de fteen vastgroeit; maar dat zulk» voornamentlijk op die plaatfen te vreezen is , welke van de pis befpoelt worden, of in welke de pis, gelyk als in de blaas, lang vergaderd blijft, tevens is daar ter plaatfe beweezen , dat aan de reeds gevormde fteen het gemakkelykst de eerfte beginzelen vande fteen, welke altijd in de gezondfte pis zelve plaats hebben,, zich vast hegteh. waar door bet zo menigmaal gebeurt, dat 'er in 't midden van een grootere fteen, een kleindere nierfteen zit, als 't pit van dezelve verbeeldende, welke pit voet heeft gegeven aan de grootere fteen, allengskens van rondsom aangegroeit.
Hier uit blijkt de reedë, waarom men terftond moet beproeven de fteen uittedryven, naar dat de tekenen te kennen hebben gegeven , dat zy langs de pisleiders nedergedaald, in de blaas zit: want zy zal naderhand zo veel te moeilyker uit kunnen gedreven worden, hoe zy langer daar ter plaatfe zal gezeeten hebben;
Het gebeurt menigmaal, dat de zieken, door die fchielyke verlichting verheugt, onhandelbaarder voor den Geneesheer worden , dewyl zy gelóven niets meer te vreezen te hebben; dusdanige moet men ernftig alle de kwaaien waarfchouwen, die 'er ftaan te volgen , zo zy de fchielyke uitdryving van de fteen verwaarloozenen de Geneesheer moet in zodanig geval even zeker zyn, als de Steenfnyder, dat 'er niets meer Van de fteen in de blaas overig is., want 'er daalen fomtijds verfcheide fteenen
te:
DE STEEN.



§,1431.1432. DE STEEN. 6-93
te gelvk o|t de nieren in de blaas , die alle moeten uitgedreven worden, maar wy weeten, dat 'er, naar dat 'er een fteen Uiigedreven is , noch andere overig zijn, zo 'er naar een herhaald ' aanval van het graveel, noch maar een enkele fteen uitgeloost is Geweest, daarenboven , dewyl zodanige fteenen klein zyn , rollen zy «rewoonlyk dikwils na de hals van de blaas, en prikkelen dezelve, veroorzaken een druppelpis, ja zelfs fumtijds een opÖyging van de pis, tot dat zy uit haar plaats worden gedreven.
Maar op wat wyze men de doorgang van de fteen uit de blaas langs de fchaft kan te hulp komen, zal in 't volgende Hoofddeel gezegd worden..
& 1432. T^vit gefchied door dezelfde middelen (142 V' YJ tot 1428.), maar plaatfelyk opgelegd:-
een olieachtig bad, foortgelyk klyfteer, infpuiting van
olie in de blaas, aanwryving deezes.
Alles wat by de getallen in dë voorftelling aangehaald en aam aepreezen is geweest, om de wegen glad te maaken , te ont> fpannen , en doorgankelyk te maaken , en de hoeveelheid van zagte pis te vermeerderen, heeft hier van gelyken plaats, prikkelende pisdryvende middelen komen hier weinig te pas j maar een waterige zagte drank verfchafthet beste pisdryvende middel, men zal de lichaamsbeweeging zonder gevaar te werk kunnen ftellen dewii'1 een kleine fteen zonder nadeel m de holligheid' van de blaas kan ronddraaijen; want zy zal geen moeite veroorzaken ten zy dat zy in de mond van de blaas komt; het geene in dit geval zal te wenfchen zijn, daarom word de bilnaad badingen en ftovingen toegevoegd; zy word met oliën, en zagte zalven befmeert; men fpuit dikwerf een olieachtig klyfteer maar in kleine hoeveelheid tevens, in , opdat het namenthjt langer in de rechte darm blyven, en dus de nabuurige hals van de blaas ontfpannen kan; ook zal het van nut zyn, een weinig, olie met r Ssss 3, een'



694 DE STEEN.
een fpuitje in de fchaft te fpuiten, eer dat de pis zal geloost wor. den; maar het word zagt gedaan, om dat het niet nodig is, dat de olie tot in de blaas kome, maar alleenlyk , op dat zy de geheele oppervlakte van de fchaft zalve, en glad maake.
Het is bekend, dat zo iemand zyn water langen tyd ophoud het zelve als dan met kracht voortkomt, en met een veel dikker flraal voortfpringt; waar uit blykt, dat de mond van de blaas fchielijk en veel verwyd word, en dus de weg ruimer voor de fleen word.
.Want men moet aanmerken, dat de fleen byna altijd met de eerfte aandoening der uitgaande pis uit de blaas word gedreven niet wanneer de uitloozing een einde neemt: de waarheid deezer zaak, heb ik uit de verfraaien der zieken geleerd , en tweemaal zien gebeuren, ik had een groote gifte van het afkookzel van heèmstzvortel met zoethout toegedient, op dat de pis zagt gemaakt, gemakkelyker zoude kunnen wederhouden worden - ik had olie in de fchaft gefpoten; heb de zieke aangeraden, dat hy vlug door de kamer zoude loopen ; en wanneer hy naauwlijks zijn water langer konde houden, was 'er een wijd bekken voor handen, waar in hy zeer vryelyk en mer groote kracht zijn water loosde; met het eerfte geweld der uitfpringende pis , heb ik met blijdfehap de klank van de fteen op de grond van het bekken vallende, gehoord: en de fteen was niet zeer klein, dewyl zyde grootte van de karsfenpit hadden ; nochtans was zy eenigzints langwerpiger van maakzel. Aëtius (t) heeft een diergelyke kunst, greep te werk gefteld, wanneer de fteen wel uit de blaas was gegaan, maar midden in de fchaft bleef zitten; want hy zeo-d : men moet veel van een zeker afkookzel van de voorzeide %'s'dryvende middelen toedienen, en de zieke gebieden , dat by zyn water lang opboude, en het zelve naderhand uitkozen en met kracht uit dry ven: zvant aldus valt de afgetrokke fleen 'gewoonlyk fehielyk uit.
O) Sermone un decimo Cap. V. pnr;. 257. Zou-



S. 1432.1433. DE STEEN. 695
Zoude een zekere lichaamshouding het uitloozen van de blaasfteenen langs de fchaft niet begunftigen ? de zeer vermaarde de la Hire (u) verhaalt, dat een' man , van een hevige graveelpijn aangetast, wanneer hy het lichaam voorover boog , om op de aarde te fchryven, tot zyn vermaak, in deeze houding een fteen zo groot als een olyf uitgeloost heeft, op dit voorbeeld heeft een ander, van dezelfde ziekte aangetast, het zelfde beproeft ; en wel met een diergelijk gevolg, de uitmuntende Mery heeft aangetekent, dat in deeze lichaamshouding de wanden van de blaas zeer na by elkander komen 5 waar door , de holligheid van de blaas kleinder geworden , de pis met groote kracht voortfpringt, en de fteen met zich uitvoerd, die zo dik was als de holte van de fchaft, die een weinig vermyd was.
§• H33- T^>an móet men aIle de toevallen fe ,lulP jLJ komen, voor zo veel zy nu deeze of
die ziekte nabootfen.
Het is wel waar, dat de oorzaak van de kwaal weggenomen zynde, de fteen namentlijk, de ziekte word weggenomen: edoch dit valt menigmaal moeilijk, ja fomtijds onmooglyk : maar de fteen heeft fomtijds, eer zy uitgehaald kan worden , de blaas gekwetst, de hals van de blaas vervelt enz.: waar uit ontftekingen , verzweeringen , en verfcheide andere kwaaien kunnen volgen, welke een byzondere geneezing, gelijk het ligt te zien is, vereisfchen.
00 Academ. Royal des Scienc Fan 1701. Hift. pag. 65.
S- M34.



(6y6
S-I434-
§. 1434. 'ifo zy in de pisbuis onbeweeglyk ingeJlu drongen zit, vereischt zy infpuiting , ftoving, zuiging, het oorlepelsgewyze proefyzer, een zagte drukking, of ook infnyding, te werk te ftellen , ofde -fteek van de bilnaad.
Hoe wel 'er dikwils fteenen uit de blaas in de fchaft gedreven,, uitgeloost worden, verwekken zy nochtans, groot zynde, of met ruuwe uitfteekzels bezet, fomtijds in het doorgaan groote moeilijkheid, of blyven ten eenemaal onbeweeglijk zitten, niet zonder vrees voor een opftopping der pis, ten zy dat zy uit de plaats, welke zy bezetten , kunnen verdreven worden, waarom Aretceus met regt gezegd heeft (w), naar dat hy over de riièr■fteenen in de,blaas nedergedaald, heeft gehandeld : voorts is de tweede ellende, tuanneer de fteen door de roede gaat: want zo zy zo groot is, dat de fchafthaar niet kan bevatten, blyft zy in de zelve langen tyd zitten, en 'er vergadert zich veel pis in de blaas9 en als dan is derzelver opftopping veel pynlyker. hy heeft geen gewag van het vrouwlijk geflacht gemaakt , aangaande deeze moeilijkhedens; om dat by de vrouwen de pisgang veel korter en regter is; daarom raaken zyde fteen gemakkelyker kwyt, en •zo zy onbeweeglyk in de pisgang blijft zitten, zoude zy wederom terug na de blaas kunnen gedrukt worden, om een weg voor de pis tebaanen; het geene by de mannen veel moeilyker is, -dewijl de pisgang langer is , en een gekromt beloop heeft, de fteen kan dierhalve Jn 't geheele beloop van de fchaft blyven zitten, van de hals van de blaas af, tot aan deszelrs uiteinde in het hoofd der roede, een jongeling van agttie.n jaaren, heeft van
de
jQv) De cauf. & fign. Morbor. dint. Lib. II. Cap. 3. pag. 53.
DE STEEN.



S-H34-
DE STEEN.
de wieg byna af een harde dikte gehad omtrent de wortel der roede, welke allengskens grooter wordende, eindelyk de fchaft ten eenemaal verftopt heeft; de pis met pyn en moeite uiteen bogtachtige opening komende, in de zelfftandigheid van de fteen uitgeholt: naderhand de bekleedfelen van de roede onder by de wortel gebarsten zynde, is 'er een nieuwe weg voor de pis ontftaan, welke daar naar gedeeltelyk langs de roede, gedeeltelyk langs de zweer te voorfchyn kwam. een zeer behendig Heelmeefter, een langwerpige fneede onder in de roede omtrent de zoor tel gedaan hebbende, welke ook voor een gedeelte de balzak raakte, heeft een langzverpige, bogtachtig doorgankelyke fteen, een duive ei en de dikte van een duim verre overtreffende, en een half once voegende, en met een eeltachtig vlies van alle kanten omringt, gelukkiglyk uitgehaald (x). Segerus had dit geval aan Bartholinus gefchreven; die naderhand in zyn antwoord (y) verfcheide waarnemingen by een heeft verzamelt, welke ons leeren, datmende fteenen in het geheele beloop van de fchaft fomtyds heeft gevonden , welke derzelver holligheid verftopren.
De fteenen, naar de geheele langte van de fchaft doorlopen te hebben, blyven fomtyds hardnekkiglyk, omtrent het einde van de pisgang zitten in het hoofd van de roede zelve, want de holte vau de pisgang word omtrent het hoofd van de roede ruimer; maar dan worden deszelfs wanden als plat tegen elkander aangedrukt, en vormen langwerpige opening van de fchaft, gelyk als een fpleet, en veel kleinder dan de holligheid van de fchaft was. ik heb in een kind van zeven jaaren een fteen gezien, welke met haar eene einde reeds buiten de opening der fchaft ftak, zo dat zy wel met de tang konde gegrepen, maar niet zonder verfcheuring der deelen voortgetrokken worden; daarom heb
.^Ith-.-mm tAs ik
00 Thom. Barthol. Epift. Medicin.Centur.IV. Epift. V.p.ai. 22.
00 Ibid. Epift. VI. pag. 25.
Vyfde Deel. Tttt
697



to8 DE STEE N. . 5. HUm
ik de Heelmeefter geraden, om met een kleine wond een weg te baanen; het geene gedaan zynde, is de fteen voor den dag gekomen, die vry hard was, en met zwarte punten, die nog harder waren, bezet, maar dit wondje is in korten tyd toe gegaan.
Het is ook gebeurt, dat, wanneer de voorhuid al te eng was,' zo dat de pis maar druppelings voort kwam; waar door zy tus* fchen het hoofd der roede en de voorhuid bleef ftil ftaan; en'er dus gelegentheid was, dat aldaar fteenachtige te fameno-'roeijingen zouden ontftaan, of de kleine fteentjens, of ook het"graveel zand, welk uit de fchaft voort waren gekomen, door de naauwigheid van de voorhuid wederhouden , allengskens grooter wierden. dit heeft de zeer uitmuntende Littre in een driejaari* kind gezien f», by welk de opening van de voorhuid zo eng was, datzy naauwlyks de fpit-s van een zeer dun ftiiet konde toe laaten. aangezien nu dat het heet vuur aanftaande was, en het ellendig kindje met allerhevigfte parsfingen naauwlyks druppelsgewyze de pis konde uitparsfen, heeft men de voorhuid aan de zyde gefpleten, en naderhand het deel dat over het hoofd der roede voor uit ftak, afgefneden; met een weinig pis is een ongelooflyke menigte fteenen voor den dag gekomen, welke van onderfcheide grootte waren; de kleinfte waren als een fpeldekop, de grootfte als een erwt, van een gryze couleur, glad, die met weinig kracht in kleinder ftukjens verdeelt wierden, die byna rond waren, het fchynt geloofwaardig, dat deeze fteenen uit de pis in de voorhuid tegen gehouden, te famen zyn gegroeit; dewyl het kind naderhand geene fteenen uitgewatert heeft, de gemaakte wond wierd binnen drie weeken tyds geheel genezen, het zal der moeite waardig zyn, die hulpmiddelen in overweging te neemen , welke men beproeft heeft, om de fteenen in de ichaft, namentlyk van de mannen, ingedrongen, uitte haaien;
want
CO Academ» des Scienc, 1'an 170Ö. pag.. 3c*



S-1434*
D E STEE N.
want naderhand, §. 1438. zullen wy overdieiuidtltienfpreken, welke men gewoonlyk voor het vrouwlyk geflacht gebruikt.
Infpuiting, Hoving. De fchaftgeprikkeltwordende,voornamentlyk door een ruuwe fleen, nekt zich toe, en dus word de weg naauwer; op gelyke wyze, als van te voren van de op deeze wyze aangedaane pisleiders, wanneer de nierlleenen door dezelve gaan, is gezegt geweest, waarom men de infpuitingen, uit zeer verzagtende middelen bereid, foortgelyke ftovingen en pappingen aangeprezen worden, water, langen tyd met oiie gefchud, laauw ingefpoten, is ten uiterfte verzagtende, en flibberig maakende. dit gedaan zynde, drukt men de fchaft zagtjens met de vingers, agter de plaats, waar de fteen zit, ophoop, de fteen allengskens door de holligheid van de fchaft, die dus glibberig is gemaakt, heen te ftutivven.
Zuiging. Deeze heeft Tulp aangeprezen (V), als eenallerzekerfte geneeswyze. maar door het zuigen word de lugt uit de holligheid van de fchaft gehaald; welke dierhalve door de drukking'"van de opleggende dampkring plat zal gemaakt worden; en dus'zal de weg eerder vernaauwt worden, indien de fteen de fchaft zo volkome verftopte, dat de lugt zelfs 'er niet doorzouifc kunnen gaan, als dan zoude de lugt die tusfchen de fteen en de opening van de fchaft zit, door het zuigen uitgehaald zynde, de lugt, die tusfchen de fteen en de blaas zit, onverwagt uitgezet, de fteen mooglyk kunnen voortftuuwen, en de te famen o-evailen wonden van de fchaft voor de fteen, vaneen verwyderèn , maar het is zeldzaam dat de fteen zo volmaakt in de holte van de fchaft fluit, dat 'er geen lugt kan uitkomen, maar zo al de lugt uit het geheele beloop der fchaft door het zuigen wierd gehaald, zoude het gewigt der opleggende dampkring de geheele holte der fchaft drukken, en dus zoude de weg voor de fteen tc naauw worden, de Egyptenaars beproefden de roede door de-
zel-
O) Obfervat. Medic. Lib. III. Cap. VIII. pag. 195.
Tut 2
699



7oo DE STEEN. ^434..
zelve op te blaazen, te verwyden; en dit gebruik fchynt plaats te kunnen hebben, wanneer de fteen in de fchaft zit; en Proper Jlpwus heeft Kb) op deeze wyze veifcheide kleine fteenen en een van de grootte van een olyf kern , en een andere zo grooe als een groote olyf, zien uitleiden, maar niet alleen bedoelden zy>dit, maar ook de blaasfleenen langs de opgeblaaze fchaft uit te leiden : want wanneer zy dezelve zeer uitgezet bevonden beproefden zy, door de vinger in het fondament te fteeken' de fteen der blaas in de uitgezette fchaft voort te ftuuwen; welke, nu naby de voorhuid komende, haalden zy het pypjen fterk en "Kt kracht, uit de fchaft; en dus volgde dikwils'de fteen een ander gebruikte pypjens van onderfcheide grootte, van dedunfie af beginnende, en door de inblaazing maakte hy niet alleen de fchaft wyder, maar ook de blaas zelve: wanneer hy de dikfte gebruikte, tragtte hy, door de vinger in 't fondament te fteken de fteen^zodanige rigting te geven, dat zy in de holligheid van het pypje kwam : als dan deed hy zyn best, door met de mond aan het einde van het rietje te zuigen, de fteen uit te leiden; welke, zo zy te dik was, dikwils brak, en dus in plukken aangetrokken wierd. gelyk aan de voorver baalde Copht gebeurt is, ''by welke een [luk en het overige van een zeer dikke en harde (leen, vanbinnen, zonder het zelve uit te baaien, is blyven zitten deeze laatfte manier, welke van de voorgaande onderfcheiden is, heeft O&avius Roveretus, een zeer geleerd Geneesheer en die naar het vertrek van Alpinus na Venetien, de geneeskunde met de grootfte lof in Egypren geoeffent heeft, aan Prosper Alpinus m zyne brieven kenbaar gemaakr.
Deeze manier van de uitgang der fteen gemakkelyk te maaken wanneer zy in de fchaft zit, fchynt van nut te kunnen zyn zo men door het mfpuiten van olie de holligheid van de fchaft glibberig maakr, en, men door met de vinger agter tegen de fteen
de Medic. Aegypt. Lib. III, Cap. XIV. pag. 224. &c.



§. 1434- D E STEEN. 701
te drukken verhindert, dat de ingeblaaze lugt niet in de blaas koome. want als dan zal door de vinger , die agter de fteen de fchaft drukt , zagtjens te bewegen , de fteen allengskens door de wyd en glibberig gemaakte fchaft voortgeftuuwt kunnen worden, voor het uitleiden der blaasfleenen fchynt op deeze wyze minder hoop ; dewyl zy meestentyds te groot zyn , en, het zo gemakkelyk niet. is de fteen door de vinger in het fondament te fteken, na de hals van de blaas terigten; voor al by volwasfene; gelyk naderhand zal gezegt worden, wanneer wy over de onderfcheide manieren van de fteen te fnyden zullen handelen.
Zo de fteen onbeweeglyk is, en op geenerlei wyze uitgehaald kan worden, moet men beproeven of zy met de blaaspeilder te rug in de blaas kan gedreven worden , en de pis dus worden uitgeloost, 'Volgens de raad van Aretceus (c). edoch hy waarfchouwt, dat men dit niet moet doen, wanneer 'er een ontfteking plaats heeft: want als dan laat de opening loet zuerkluig niet binnen, en word door de blaaspeilder gekwetst. in de overzetting ftaat een oorlepelsgewyze proefyzer, het geene van de blaaspeilder fchynt onderfcheiden te zyn. want naar dat Cel/as (d), de kopere pypjens, die blaaspeilders waren, befchreven heeft, welke hy gebied na mate de jaaren en het geflacht verfcheiden te zyn , zegt hy een weinig naderhand ; fomtyds ook. blyft de fteen , die daar door fomtyds verteert zvord, in de pyp zelve gevallen, niet ver van de uitgang vast zitten, deeze moet men, zo het mooglyk is , uit haaien, of met een oorlepelsgewyze proefyzer, of met het yzer, waar mede men de fteen in het fnyden voorttrekt, maar men leest in de vertah'ng van Aëtius (e), dat Philagrius, wanneer de fteen in
't
Cr) Aretauis de curat. Morbor. Ac t. Lib. II. Cap. IX. p, 110. uiCd) Lib- VII. Cap. XXVI. pag. 474. (e) Sermon. Undecim. Cap. V. pag. 257.
Tut a



702 DE STEE N. §HM,
't einde zat, en hy dezelve niet de nyptang niet konde vatten, dezelve allengskens en zagtjens met een zeer dun oorlepelsgewyze proefyzer heeft bewogen ; welke gelyk fchynt geweest te zyn aan het werktuig, dat men gewoon is te gebruiken om de ooren te zuiveren ; het geene aan het eene einde hol is; het geene aan de zyde van de fteen ingeftoken, zodanige zagte beweging kan te weeg brengen , dat men door deeze kunstgreep kan beproeven , of men de fteen van legging kan veranderen, de zeer vermaarde Hales (f), aanwic&n de geneeskunde zo veel verfchuldigt is , heeft 'de volgende manier om de fteenen die in de fchaft zitten uit te leiden voorgeftelt. hy heeft een tang laaten maaken , welkers uiterftens met een veer van elkander af gaan; zodanige, die met geene te groote kracht werkte, maar de fchaft alleenlyk maar matiglyk uitzette, hy ftak deeze tang m een zilvere pyp, zo dat de uiterftens van de tang niet van elkander konden 'wyken. deeze buis, die de tang" in zich bevatte, ftiet hy in de fchaft tot aan de fteen toe ; welke hy raakende, trok hy de pyp te rug , op dat de veerkracht onverhindert de uiterften van de tang van elkander konde verwyderen; welke een weinig na elkander toe wierden gekromt : op deeze wyze wierd de fchaft uitgezet; als dan moest de tang een weinig verder voortgeftoten worden , op dat de fteen tusfchen de van een gefpreide uiterften van de tang konde vallen, dit gedaan zynde, wierd het pypje op nieuw voortgeftoten, op dat de uiterften van tfc rang tot elkander zouden gaan , en dus de tusfcben dezelve gevatte Heen vast zouden houden , welke als dan konde uitgeleid worden.
Men heeft dat werktuig aan de vermaarde Heelmeefter Rauby gezonden, om deszelfs gebruik te beproeven; die getuigt
heeft,
00 Haimaftuicks on the am'mal Calcuius, in fine, pag. 251.



5.1434- DE STEEN. 703
heeft dat het door herhaalde proeven gebleken heeft, dat de fteenen op deeze vvvze fehielyk en gemakkelyk uit de fchaft wierden gehaalt. waar door het gefchied is, dat verfcheide andere Heelmeefters het gebruik van dit werktuig aangenomen hebben, tevens heeft Rattby geoordeelt, dat dit werktuig met groot nut kan gebruikt worden, wanneer de fchaft, in eenig gedeelte te zeer toegetrokken, verwyd moet worden : maar tot deeze uitwerking "zoude men de tang geduurende eenigen tyd daaglyks in de fchaft moeten laaten. ■ m
Wanneer de fteenen in dat gedeelte van de fchaft zitten , welke tusfchen het hoofd der roede en de kromte omtrent de fchaambeenderen gelegen is, fchynt het gebruik van dit werktuig viy zeker te zyn. maar, zo de fleen verder als deeze kromte van de fchaft zat, zoude deszelfs gebruik moeilyker zyn. maar dit werktuig zoude krom gemaakt kunnen worden, als een blaaspeilder; het geene gemakkelyk zal gefchieden zo het van zilver word
§eZo,k naar dit alles te vergeefs beproeft te hebben, de fteen de fchaft verftopt, blyft het eenige fnyden overig, om dezelve daar uit te kunnen haaien, als dan moet de fchaft op de plaats zelve, alwaar de fteen zit, gefneden worden. Aretceus en Aëtius ,hebben dit fnyden aangeraden, en is van Celfus befchreven (g); die dezelve nochtans maar fchynt aangeprezen te hebben, wanneer de fteen niet ver van de uitgang blyft zitten, want hy fchryft aldus: het uiterfte van de huid moet zeer veel aangetrokken worden , en het verkor ge hoofd van de roede met een draad binden: daar naar moet de roede van ter zyden regt uit in gefneden worden, en de fleen uitgehaald: als dan moet de-huid los gelaat en worden, want dies gebeurt het, dat het leele gedeelte der huid deingefnede
roe-
is) Lib. VII. Cap. XXVÏ. pag. 474.



T°4 DE STEEN. $.I4S4;
roede dekt, en de pis natuurlyker wyze voortvloeit, alwaar men aan moet tekenen, dat hy de plaats van de flappe huid, die de roede bedekt, verandert heeft, door de huid teTverlengen op dat de wond van de huid niet onmiddeb k aan de wond van de fchaft zoude beantwoorden, een ervare fteenfnyder (IA was <re. woon de huid van de fchaft zodanig om te keeren, dat het bovenfte gedeelte, na beneden gebragt, boven de fteen zat, en als dan deed hy de infnyding: waar naar, de huid los gelaaren zvn-
öic'-a °P-tk, fUg Van de roede zat> welke met een kleine
pleifter bedekt wierd en offchoon de zieke terftond naar het uit! haaien van de fteen door de ftad wandelde; is hy nochtans binnen zes dagen zonder eenig ander middel te gebruiken volmaakt genezen, hy droeg alleenlyk zorg de groote flagader niet te kweffen , welke digt by de fchaft heen loopt, maar zo het" e beurt was, dat de fteen op de plaats, alwaar zy zit, een dikte en ontfteking veroorzaakt had, als dan fneed hy" nimmer op die plaats; om dat hy als dan de huid niet konde omkeeren : edoch hy tragte de fteen agterwaards te ftooten, opdat de fnede op een plaats die met ontftoken was zoude kunnen gefchieden ■ anderfints gaat de genezing veel langzamer voort, hy tekent tevens
Sr H3tiy 10 f dC {f^é™% «P plaats gedaan heeft, daar de fteen zat zelfs in de bilnaad, maar wanneer de fteen in t begin van de fchaft zefts zat, als dan deed hy geene infbyding tot dat zy verder voortkwam'; of zo zy alle uitgang der pis verhip derde, ftiet hy met de blaaspeilder de fteen in de holligheid van de blaas te rug op hoop, dat zy naderhand, op nieuw in de hals van de blaas gevallen, verder in de fchaft zoude voortgedreven worden • hy verhaald zodanig geval van een te rug gedreeve fteen (i\
die
C/O Jacobus Denys over den Steen ckc. Cap. XII. pag. igP (/) Ibid. pag. 10 r. ^ *? JO'



j.I434-
DE STEEN.
die naar eenige dagen tot aan de opening van de fchaft voortgeworpen is geweest, zo dat zy met de tang heeft kunnen gevat en uitgenomen worden, edoch hy verzekert verfcheide foortgelyke gevallen gezien te hebben.
Maar wanneer de fteen in 't uiterfte einde van de fchaft zat, en niet konde uitgetrokken worden , als dan heeft hy het hoofd der roede zelve boven de fteen doorgefneeden, en naar de' fteen 'er uitgehaald te hebben, gelukkiglyk geneezen: hy verzekert, dat hem dikwerf zodanige gevallen zijn voorgekomen: in zodanig geval raad hy het af de roede in 't onderfte gedeelte te fnyden ; namentlijk om dat 'er een zwaare bloedftorting op volgd, en de geneezing moeilyker voortgaat; voornamenthjk in jongelingen, om de dikwervige öprechting der roede, want dewijl het hooft van de roede een voortduuring is van het fpongieufe lichaam van de fchaft zelve, word het niet opgefpannen , dan kort voor het uitfchieten van het zaad : waarom de roede opgeregt kan worden , wanneer haare fpongieufe lichamen zwellen , offchoon het fpongieufe lichaam dat de fchaft omvangt, noch niet opgezwollen is. dat men in kleine cn jonge kinderen voor deeze oprechting niet te vreezen hebbe, is genoeg bekend.
Men heeft waargenomen, dat de fteen de fchaft doorboort heeft, en haare zitplaats in het hoofd der roede zelve, ja zelfs in de fpongieufe lichamen, heeft gehad ; uit welke plaats zy niet dan door het fnyden zal kunnen gehaald worden (k); en als dan kan men de fteen met de blaaspeilder niet voelen, ook moet men aanmerken, dat, zo het hoofd van de roede doorgefneeden word, men in de geneezing zorg moet dragen, dat dezelve aan de voorhuid vastgroeije ; het geene voornamentlyk te vreezen is , wanneer de voorhuid tevens doorfneeden heeft moeten worden; welke gevallen' fomtijds gebeurt zyn ;
meest''
(T) Ibrd. pag. 190. iQ-(.
Vyfde Deel. Vvvv
TOS



70$ DE STEEN. 5. j434.
meest wanneer de inwendige oppervlakte van de voorhuid, door de fcherpe pis, of eenige andere oorzaak vervelt is.
Wy weeten uit de ontleedkunde (/) , dat de roede uit twee fpongieufe lichamen beftaat, welke deszelfs grootfte gedeelte uitmaaken : deeze zyn byna lang-rond ; en door deeze vorm , laten zy in 't bovenfte gedeelte, wanneer zy tegen elkander leggen , een voor, zo wel als in 't onderfte gedeelte van de roede : de onderfte voor die een weinig grooter is .als de bovenfte, word van de fchaft bezet; welke aan beide de fpongieufe lichamen , volgens de geheele langte, van de voor, waar in zy geplaatst is, zeer vast zit. de fpongieufe lichamen van de roede, maaken een middenfchot, uit de vereeniging van de dwars leggende vezelen van het eene, met fde dwarsleggende vezelen van het andere, wanneer zy tegen elkander komen te leggen : de vezelen nochtans, welke dit middenfchot uitmaaken, zyn by tusfchenpoozen van elkander verwydert, en laaten aldus^en gaping , waar door de gemeenfchap tusfchen beide de fpongieufe lichamen van de roede blijft; want zo men de wind in het eene fpongieufe lichaam drijft, zwelt ook het andere, maar aan dit middenfchot, waar meede de fpongieufe lichamen met elkander vereenigt worden, word de fchaft zeer vast gehegt: het blijkt dus , dat de fchaft niet door het midden van de zelfftandigheid der roede loopt, maar volgens deszelfs onderfte deel. waarom, zo de fteen in deeze langte van de fchaft zit, zal zy , door met de vinger het onderfte gedeelte van de roede te doorlopen , gemakkelyk kunnen gevoelt worden, ten zy 'er een hevige ontfteking plaats hebbe, welke een groote dikte verwekt, in de tafels van Ruyscb (tri) word de legging van de fchaft in de roede , en het maakzel van de fpongieufe lichamen fraai afgebeeld.
Of
(7) Winslow Expofit. Anatom. Traité du bas ventre No. 523, &c. pag. 563.
Cm) Obfervat. Anatom. Chirurg; Obferv» 100» pag. 09;



§.1434 DE STEE N« ft?
Of de fteek van de bilnaad. Namentlyk wanneer de pis ten eenemaal opgeftopt is, wanneer de fleen onbeweeglyk in de fchaft zittende, alle uitgang voor de pis fluit, en niet terug gedreven, of door het fnyden uitgehaald kan worden, zodanig geval heeft voornamentlyk plaats, wanneer'er door de prikkeling van een ruuwe of hoekige fleen, het inbrengen van de blaaspeilder door een onervare hand, of eenige andere oorzaak, een hevige ontfteking in de fchaft is ontftaan, en, de dikte, offchoon de beste middelen gebruikt worden , niet fehielyk flinkt. want ten zy men als dan een uitgang van de pis kan maaken , volgen 'er naar ondraaglyke benaauwtheden, en ylhoofdigheden , ftuipen, en de dood zelfs, als dan blyft 'er niets overig, dan de fteek der bilnaad op die plaats te doen , alwaar men gewoon is de fnyding der fteen te verrichten, in de zydelingfche manier, waar van naderhand §. 1436. zal gefproken worden, de zeer vermaardeRave (») volbragt deeze verrichting met het zelfde werktuig, dat hy bezigde, om het water uit de balzak af te tappen; maar dikker en langer; waar van te voren in 't Hoofddeel van de waterzugt is gefproken geweest; wanneer hy geloofde in de holligheid van de blaas gekomen te zyn, trok hy het ftilet terug, en dus volgde 'er een uitvloeijing van de pis. maar aangezien de pis in zodanig geval de geheele blaas overvloedig vult, is 'er geen gevaar, offchoon het ftilet dieper doordringt, maar in de andere foorten van pisopftopping, is 'er grooter voorzorg nodig: want ten zy de blaas uitgezet is , zoude de tegenovergeftelde zyde van de blaas met zo lang, en dieper ingedrongc werktuig , doorboort kunnen worden , en andere deelen gekwetst worden, zo men de vinger in het fondament fteekt,
zal
00 J. Denys over den Steen &c., Cap. II. pag. 185» Vvvv a



?o8 DE STEEN. 5.1434.
zal men ligtelyk kunnen onderfcheiden , of de blaas door de wederhoude pis gezwollen is.
Maar dewijl het uitvloeijen van de pis het allerzekerfte teeken is, dat het werktuig in de holligheid van de blaas is gekomen, daarom heefc Denys het zelve op de volgende wyze veranderd (0). de driekantige naald , welke men gebruikt om het water af te tappen , heefc de punt die buiten het rietje fteekt een piramidale vorm, deszelfs overige gedeelte, dat met het pypje bedekt is , is cylinder-rond : dit cylitfder maakzel heeft hy maar twee geometrique liniën behouden, op dat het pypje op een vast fteunzel konde zitten , en niet wankelen ; de overige langte van het ftilet was van een pyramiedaal maakzel; en dus bleeven 'er tusfchen de drie platte "zyden van de pyramiede en de ronde wanden van het pypje, drie ledige plaatfen, waar langs de pis vry konde doorgaan, want zo de geheele naald rond is, zo ver zy in het pypje zit, word de holte van het pypje geheel vervult, edoch hy heeft drie gaatjens in het rietje gemaakt, omtrent die plaats, alwaar het ftilet eerst rond, pyramiedaal begint te worden, wanneer dierhalve dit werktuig de blaas doorboort, zo dra het rietje in de holligheid van de blaas is gekomen, ter lengte alleenlyk van drie linien, welke een vierde deel langte van een duim uitmaaken, komt de pis in deeze gaatjens, en, dewyl het pypje niet met een vaste cylinder, maar met een pyramiede gevuld word, zal de pis, langs het uiterfte van het rietje uitvloeijende, een zeker teken voor de Heelmeefter zyn, dat het werktuig tot in de holligheid van de blaas is doorgedrongen, het geene genoeg is. als dan word het ftilet uitgehaald, en de
blaas
O) Aanmerkingen over den Steen &c. Cap. If. pag. 187.



§. i434-'H3o- D E STEEN. 709 '
blaas ontlast zich ten eenemaal langs het opene pypje: dit pypje moet in de blaas blyven ; het geene gemakkelyk zal kunnen gefchieden, gelyk uit de afbeelding blijkt (p). maar aangezien het moeilyk zoude zijn, dat de pis geduurig drupte, zal men een ftopje op het pypje kunnen doen; het geene by tusfchenpoozen weggenomen zijnde, zal de pis, die in de blaas bevat is, zich na welgevallen kunnen ontlasten, dus word het gevaar van de dood, welke door de opftopping der pis te vreezen is, weggenomen, en men wint tijd, om de ontfteking tot noch toe het uitnaaien van de fteen belettende , met bekwame middelen te kunnen geneezen. maar wanneer, de verhindering weggenomen zynde , de pis onverhinderd langs de fchaft uitgaat, word het pypje uitgehaald, en het wondje geneezen , het geene gewoonlijk vry fchielijk en gemakkelyk volgd.
Maar op wat wyze de fchaft in het vrouwlyk geflacht verwijd kan worden, om een weg voor de aldaar zittende fteen te maaken, zal naderhand §. 1438. gezegd worden.
§• 14-3 51- T7° ^e fteen te groot '1S om uitgeloost te *La kunnen worden, moet zy uitgefneeden
worden.
Wanneer de fteen zo groot is, dat, naar al het vorige gezegde beproeft te hebben , voor dezelve geen uitgang kan bereid worden, als dan moet de zieke aan zyn nootlot overgelaten, of de fteen uitgefneden worden, het is eventwel waar, dat de fteen,
vry
(ƒ>) Ibid. poft Indicem Tab. II.
Vvvv 3



D E
STEEN.
5-1435-
vry groot zynde, fomtijds zonder fnyden uit de blaas voor den dag is gekomen, dus leest men (q) van een zeventig jaarig oud man, die langen tyd met de fteen gekweld was geweest, by wien de bilnaad, zonder eenige voorafgaande verzweering, zich geopend heeft, en uit deeze opening de pis heeft beginnen te druppen, (edoch de randen van deeze fpleet waren witachtig en ruuw). deeze opening wierd allengskens wyder. wanneer deeze man op zekere dag met alle geweld de pis tragtte uitteloozen, is 'er uit de opening van de bilnaad een kromme fteen gekomen , die twee en een half once woog. daar uit is geene de minfte etter gekomen, maar alleenlyk een ftof, zeer gelyk aan gips , in water ontbonden, deeze opening is naar de uitgang van de fteen tot een pyp ontaart, en die oude man heeft noch eenige jaaren daar naar geleeft. men leest (r) een foortgelijk geval van eenvyfjaarig kind dat met de fteen bezet was , by welk uit de rechter boven zyde van de balzak een dun, wit, fcherp waterig bloed kwam, dat eindelyk een aanmerklyke gaping heeft gemaakt, ■waar uit men een keiachtige , langzverpige fteen heeft- gehaald, aan het eene einde /pits, en aan het andere ftomp, van de grootte van een hoon, en blaauw uit den geele; die opening is van gelyken tot een pyp ontaart, uit welke de pis is gevloeit, welke naderhand niet meer langs de roede uit is gegaan, maar zodanige uitgang van de fteen gebeurt zeer zelden, en laat naar zich een geduurige, en zeer lelyke druppelpis. waarom men de eenige hoop op de volkome geneezing alleenlyk van het fteenfnyden waar over wy nu zullen handelen, kan verhopen.
(q) Inftirut. Bonon. Tom. I. pag. 15?.
CO Afta Pbyfic. Medic. ckc. Katur. Curiof. Tom. I Obfetv XVII. pag. 60.
$. 143$.



S-143^-
DE STEEN.
§• Y?n voornamentlyk. met het groot beflag,
als het zekerfte , door de raviaanfche
kunst verbeterd.
Men heeft de fteen op onderfcheide wyzen trachten uittefnyden. maar de oudfte van alle fchijnt die geweest te zijn , welke boven de fteen zelve, door het aanraken ontwaar geworden, de opleggende deelen met het pennemes tot aan de fteen toe, doorfneed, en door de gemaakte wond, de fteen uithaalde, om dit te doen, bragt de Steenfnyder de voorfte vinger en duim van de linkerhand, eerst met de olie befmeert, in het fondament, terwyl hy tevens met de andere hand de plaats der fchaamdeelen drukte : aldus tragrte hy, de fteen na onder te drukken , en na de bilnaad te brengen, op dat zy daar eenigzints zoude uitfteeken; dan, het pennemes in de rechter hand genomen hebbende, fneed hy de huid en het vet door , met een vry breede wond ; het geene gedaan zynde, doorfneed hy het overige , en maakte zodanige wond, dat de fteen 'er gemakkelyk door konde, wanneer zy, met de vingers in het fondament zijnde , gedrukt wierd. zo dit geen goed gevolg had, wierd zy met een haak of tang uitgehaald, maar dewijl deeze verrichting dikwils alleen met het pennemes konde gedaan worden, of ten minfte zeer weinige werktuigen vereischte, wierd zy fteenfnyding van het klein beflag genoemt. deeze heeft Cel/as (s) befchreeven. het blijkt nochtans, dat hy de blaas niet heeft willen doorgeftieden hebben ; om dat de oude de wonden der blaas altijd voor dodeiyk hebben gehouden; en daarom heeft hy geboden de fteen, met de in het fondament geftoke vingers, tot aan de hals van de blaas te brengen. als zy nu zo ver is gekomen, dat zy boven de bals van de blaas zit, moet de huid naast de aars halve maant gezvyze doorfneeden
ivor-
CO Lib. VIL Cap. XXVI. pag. 477»
711



712.
§.143$.
ze orden, Ut aan de hals van de blaas toe, de hoornen der fneede eenigzints na de heupen gerigt: daar naar moet in dat gedeelte , waar de zvend het meest gefpannen is , zelfs onder de huid, een andere dzvarfe fneede gedaan worden, waar door de hals geopent word; tot dat 'er een weg voor de pis is, zo dat de zu.ond èen zvei* nig grooter is als de fleen. Celfus heeft gewild , dat men altyd zorg zou dragen, dat de fteen, door de deelen te fcheuren, niet langs een te naauwe wond worden uitgetrokken ; welke wondhy daarom geboden heeft een weinig grooter dan de fteen te moeten Zijn: om dat de fleen, zvanneer zy met kracht gedrukt zvord, een zveg maakt: en dit is zo veel te gevaarlyker, zo het maakzel of de ruuzvheid van de fleen hier iets toe bygebragt heef. zuaar uit een bloedvloeijing, en uitfpanning van de zenuwen kan ontflaan. zo elke iemand ontkomende, zal de wond eventzvel een veel zuy der pyp agter laaten, zo de hals van de blaas gebarflen is , dan zvel zo zy zoude gefnecden zyn geweest, hy heeft, om de fteen uit te haaien,, wanneer zy naar het fnyden niet van zelf volgde , een haak gebruikt; welke hy befchreven heeft; en tevens vermaant, op wat wyze, en met welke voorzorgen zy gebruikt moet worden : daarnaar zegdhy : dit is de allereenvoudig/Ie geneeswyze (t\ edoch naderhand voegd hy 'er de voorzorgen by, welke moeten waargenomen worden, wanneer de fteenen niet alleen ruuw, maar ook doornachtig zyn, op dat namentlyk de blaas niet gekwetst word, wanneer deeze met de in het fondament geftoke vinperen , na deszelfs hals worden gevoerd ; want wanneer dit gefchied, vervroegen zy door de uitfpanning der zenuzven, dedood : cn noch veel meer, zo 'er eenige doorn in de blaas blyft fleeken , en in dezelve zvanneer zy uitgeleid zvierd, een vouzv heeft gemaakt. ten laatfte befluit hy het geene hy over het fteenfnyden heeft gefchreeven , met deeze woorden : maar op wat zvyze de hals in dat gedeelte is gefnecden, moet het geene dat ruuw is, zagtjen s uitgehaald zvord en, zonder, door haast gezveld aan te doen (ju)..
.1 maar CO Celfus Ibid. pag. 479. • (ti) Ibidem pag. 480.
DE STEEN.



$.143*- D E STEE N. -13
maar aangezien in volwasfene de blaas hocger is gelegen, zal men de "fleen door de vingers in de aars te Heken, ofte geheel niet, ofte zeer moeilyk kunnen ontwaar worden, en na de hals o-eleid worden, dit erkend Celfus (.ti>) wanneer hy waarfchouwt, dat deeze manier van fteenfnyden alleenlyk maar in een lichaam kan verrigt worden, dat boven de negen jaaren, de veertien nog niet gcpasfeerd is. het is intusfehen zeker, dat deeze verrigtrng ook'in volwasfener lichaamen is beproeft geweest, een fmit, een man van ongehoorde ftoutmoedigheid, die reeds tweemaal het fteenfnyden had ondergaan , over deeze ellenden verdrietig , wanneer hy wederom voor de derde maal de fteen had, heeft vastWftelf, zich zelve van de fteen te fnyden. zyn huisvrouw van&de hand gezonden hebbende, heeft hy alleenlyk zyn broeder tot metgezel en helper gehad, die de balzak opgeligt heeft en onderfteunt, terwyl de zieke, de fteen met de linkerhand vast zettende,'met de regter, meteen mesje, dat hy heimelyk gemaakt had, de bilnaad doorfneden heeft, en drie fneden heeft moeten doen, eer dat de wond van genoegzame grootte was, om de fteen te kunnen doorlaaten; het geene niet zonder moeite Tcfehiedende, heeft hy met de vingeren de lippen van de wond van een gefcheurt, tot dat de fteen, de grootte van een hoender ei, vier oneen wegende, met een groot gekraak, voorden dag, fprong. dit gedaan zynde, heeft hy een Heelmeefter doen haaien om de wond te genezen, het geene ook van goed gevolg is geweest ; maar zy is niet volkome genezen; want 'er bleef een altyd druppende zweer (x).
Het is bekend, dat ook in de voorgaande eeuw, zo wel als in deeze, veele omzwervende Operateurs meer dan eens in menfchen van alle ouderdom deeze verrigting hebben gedaan: dit
flag
GtT) Ibid. pag. 475-
(>) Tulp. obfervat. Medic. Lib. IV. Cap, XXXI. pag. 32$; Vyfde Deel. Xx'xx



7i4 DE STEEN. $-'43&
flag van menfchen bekommert zich gewoonlyk zeer weinig over het gevolg van de genezing, om dat zy naar het geld te hebben ontfangen, in korten tyd verreizen, maar aangezien dusdanige ftoute daad die fmit wel gelukt is, en hy in 't leven is gebleven, zal het geen wonder zyn, dat zodanige kwalyk bedagte menfchen fomtyds, hoewel zeldzaam, een goed gevolg hebben gehad, edoch men heeft met regt meer geluk te vervvagten, zo deeze verrigting met een ervare hand word gedaan, de zeer vermaarde Hei/Ier (y) getuigt, dat hy deeze manier van fteenfnyden gelukkiglyk heeft geoeffent. ja, indien by volwasfene de fteen io vast'aan de hals van de blaas zit, dat de blaaspeilder dezelve niet wederom in de holligheid van de blaas kan te rug dryven, als dan raad hy dezelfde verrigting aan. het gebeurt fomtyds, dat de blaasfteenen op de bilnaad drukken, zo dat dezelve door de fteen is gezwollen, en men de fteen daar ter plaatfe kan voelen, dusdanige fteenen fchynen ook by volwasfene met het klein beflag te kunnen uitgefneden worden; gelyk by die fmit plaats heeft gehad, die door een ruuwe behandeling zich zelve van de fteen heeft gefneden. Sasbant, een by de Hollanders eertyds vermaarde fteenfnyder, heeft dikwerf het klein beflag gebezigt. en Denys (z) heeft hem verfcheide maaien zien fnyden, en voor de derdemaal in een jongman, by wien de fteen terftond uit de wond voor den dag fprong. men heeft nochtans voorzorg nodig, om de nabuurige deelen niet te kwetfen; want het is die zelfde fteenfnyder overkomen, dat hy, wanneer hy onder het fnyden het pennemes wat te fterk op de fteen drukte, de fteen brekende in zyn eige vinger, weike hy in de regte darm had geftoken, de darm doorfnydende, heeft gefneden. Maar dewyl de fteenfnyder met het klein beflag, voornamentlyk
(y) Inftitut. Chirurg. Cap. CXL. pag. 903.
(z) Over den Steen der Nieren, Blaze &c. Cap, VIII, pag. iao,



§.1436*.
DE STEEN.
lyk in volwasfene, niet altyd plaats kan hebben, hebben de Heelmeefters en Geneesheeren een andere wyze uitgedagt, welke zy hebben beginnen te gebruiken in 't begin van de zestiende eeuw; en dewyl tot deeze verrigting veel meer werktuigen vereischt wierden, wierd zy de flcenjhyding met het groot beflag genoemt,- welke men gemeenlyk tot aan 't begin van deeze eeuw gebruikt heeft, de uitvinding hier van word aan Franciscus Romanus toegefchreven ; welke zyn leerling Marianus San£tus naderhand volmaakt heeft, een in byzonder boekje befchreven; waarom zy ook de handekvyze van Marianus is genoemt.
De zeer vermaarde Heifler {a) heeft een zeer bewysbare gisfing omtrent de uitvinding van deeze manier." de lleenen, hoewel groot zynde, worden van de vrouwen uitgewatert, of uitgehaald door de fchaft te verwyden. waarom, zo men langs zo korte weg by de mannen in de holligheid van de blaas konde komen , als by de vrouwen, zoude men mogen verhopen, dat de fteenen aldaar even gemakkelyk voor den dag zouden kunnen komen, of uitgehaald worden, maar dit wierd met het groot be* lias verrigt, en niet meer. men bragt een gegroefde blaaspeilder in de blaas; men fueed met een ftevig pennemes, in de'groef van de blaaspeilder te brengen, de bekleedfelen en de fchaftzelve, door in de linker zyde van de bilnaad, of naby de zo genoemde hegting van de bilnaad; de langte van de wond was by de kinderen ten minfte van twee vingeren breed; by volwasfene drie of vier. edoch de wond wierd alleenlyk in de fchaft gemaakt, zonder de hals van de blaas te kwetfen. men bragt volgens de o-roef van de blaaspeilder een werktuig in de holligheid van de blaas, dat men de manlyke zvegzvyzer noemt; het geene gedaan zynde, wierd de blaaspeilder zagtjens uitgehaald; boven over
de
(a) Inftitut. Chirurg. Cap. CXLI. pag. 906*.
Xxxx 2
?i3



Tl* DE STEEN.
de manlyke wierd de zo genoemde vrouwlyke zvegwyzer heen geleid, welke in deszelfs groef de fcherpe rug van de manlyke ontfong en daalde dus veilig en zagtjens langs de hals van de blaas in deszelfs holligheid: wanneer die twee wegwy, zers in de holligheid van de blaas waren , wierden zvVet haare handvatten langzaam een weinig van elkander verwydert om de hals van de blaas uit te zetten , en zy dus gemakkelyker, de geflote tang zoude toelaaten; die met voorzietigheid tusfchen de beide wegwyzers in de blaas moet gebragt worden. Het ft er waarfchouwt (*), dat hy, eer dat hy de tan* na binnen drong, om de hals van de blaas wyder te maken de voorfte vinger van de regter hand met olie befmeerr, eerst zagtjens tusfchen de beide wegwyzers indrong, om de hals van de blaas wyder te maken , en de tang aldus gemakkelyker zoude na binnen kunnen gaan. andere gebruikten maar een wegwyzer die gegroeft was, over welke in de holligheid van de blaas gebragt, zy de geflote tang in de blaas bragten. maar zv wisten dat de tang in de holligheid van de blaas was, wanneer deszelfs lippen zich met gemak van elkander lieten verwyderen. wanneer zy hier zeker van waren,, wierden de wegwyzers uitgehaald, de tang wierd eenige maaien open en toe gedaan, om de hals van de blaas aldus ruimer te maaken.
Maar op dat het vlies der blaas, onder'deeze proeven niet zoude kunnen genepen worden , was de tang zodanig gemaakt,dat, offchoon zy gefloten wierd, 'er nochtans een tusfchenwydtetusfchen deszeis uiterfle lippen bleef, de tang gefloten zynde,zoot men na de fteen; gevonden zynde wierd zy tusfchen de vaneen verwyderde lippen van de tang gevat, en.daar naar, de tang na de regte darm neder gedrukt zynde, alwaar meer plaats is, voorzigtiglyk uitgehaald. '
Op deeze wyze geloofde men, door de hals van de blaas rui-
(0 Inftitut. Chirurg. Cap. CXLI, pag. 9r2, 913.



DE STEEN.
mer te maaken, terwyl zy ongekwetst bleef, een weg voor de fleen te kunnen baanen. maar de in de Heelkunst zo zeer vermaarde le Dran bekend zonder omwegen Ccj, dat hy in ontlede lyken gezien heefc, dat de Bals van de blaas in dit groot beflag door alle deeze werkingen niet alleen uitgezet of ruimer gemaakt wierd, maar dat eerder de geheele hals, van het einde der infny ding af tot aan de blaas zelve, altyd gefplet en en gefcheurt word. hy heeft wel gezegt, dat dit fcheuren zonder nadeel gefchiede, zo men maar langzaam en zorgvuldig met de verrigtingvoortgaat. maar dewyl men met het groot beflag de deelen nietongefchondcu kan bewaren, zal het dan niet beter zyn,. dezelve te doorfnyden, als te fcheuren ? dit zal .zekerlyk gaauwer gedaan zyn, en met minder fmert vóór de zieke, en de gemaakte wond zal veel gemakkelyker te genezen zyn. zo men de fleenfnyding met groot geweld, en haastig door het groot beflag verrigt, loopt het ieven gevaar; en verfchei.de zyn aan de ftuipen gefturven, wanneer de fteen uitgetrokken wierd. zo voorzigtiger Heelmeeftersdeeze deelen zagtjens en allengskens fcheuren, hoe langduurig zyn dan de fmerten niet! vooral zo de fteen groot of onregelmatig van maakfel is. de fluitfpier van de blaas naar deeze verrigting, uitgerekt, en daar op gefcheurt zyndé, blyft'er een leelyke drupping van de pis , die nimmermeer tegen gehouden zal kunnen worden ; en deeze ellende is niet zeldzaam, zo de fteen te groot Was, zoude zy met geen geweid uitgetrokken kunnen worden; daarom zoude de zieke ofte onder de verrigting moeten fterven , indien de-Heelmeefter hardnekkig wilde voortgaan om een onmooglyke zaak te beproeven; ofte hy zoude zonder verrigting van zaaken, de fteen in de blaas blyvende, moeten vertrekken, men leest (d) dat ^fmmo.niüs, wanneer de fteen te groot was om dezelve langs de w ond uit te haaien, dezelve door
het
00 Ibid. pag. 91^.
00 Celf. Lib. Vil. Cap, XXVI. pag. 48 r.
Xxxx 3
717



718 DE STEEN. $.I43&
het klieven tot kleinder deelen heeft gebragt. hy vestigde de fteen, met een haak gegrepen; als dan gebruikte hy een yzer dat niet dik was, voor aan dun, maar flvmp, het geene by de fteen gebragt zynde, en van de andere kant ge/lagen, doorklieft;groote voorzorg gebruikende, dat het yzer de blaas niet raakt, of dat 'er geen ftukken van de fteen in vallen zouden, maar het is ligt te zien, hoe moeilyk de voorzorg was, dat de deelen van de gekliefde fleen niet in de blaas zouden fpringen ; nochte de fleen konde met de haak gemakkelyk zo gevestigt worden, dat zy door de flag niet van plaats veranderde, hierom zal niemand dit ligtelyk naar volgen.
.Andere raden aan, de fleen met een flevige en groote tang te breken; welke ftukken men daar naar elk byzonder moet uithaalen (e). maar dus zoude de tang dikwerf langs de gefcheurde hals van de blaas ingeftoken en uitgetrokken moeten worden ; waar uit een zwaare kwelling en gevaarlyke ontfteking zekerlyk zoude volgen; welke in zodanig geval byna altyd" dodeiyk zoude zyn, waarom Cf^rgewaarfchouwt heeft (ƒ): door zo langduurig zoeken zvord de blaas gekwetst, en dodelyke ontftekingen verzoekt, zo dat fommige, zonder fnyden, daar de blaas langen tyd en te vergeefs met de vingeren gekzvelt was, gefturven zyn, waar uit genoegzaam blykt, dat het fnyden boven het hevig fcheuren moet geftelt worden, wanneer een groote fteen uit de blaas moet gehaald worden ; welk uitnaaien fomtyds ten eenemaal onmooglyk is, ten zy men met het fnyden te hulp koome: men tragte een man door het groot beflag van de fteen te verlosfen; de bekleedfelen en de fchaft doorfneden zynde, en de tang langs de hals in de blaas zynde gebragt, konde de fteenfnyder op geenerlei wyze de fteen uittrekken; de zeer vermaarde fteenfnyder Chefeldcn, aanwezend zynde, wierd verzogt zyn hulp te ver-
lee-
00 Heifter. Inftitut. Chirurg. Cap. CXLI. pag. Q16. Cf) Lib. VII. Cap. XXVI. pag, 480. . •



§.I436\ DE STEEN. 7i9
Jeenen; deeze heeft de voorftander en de geheele hals van de blaas doorfneden, en de fteen uitgehaald, die omtrent twaalf oneen woog; dus is de lyder behouden, die anders onvermydelyk moest fterven (g). deeze wyze verfchilt voornamentlyk hier in van het groot beflag, dat die deelen van een gefneden worden, welke'van te voren zeer uitgezet, ja zelfs dikwilsgefcheurt moesten worden, om een weg voor de fteen te bereiden, langs welke zy konde worden uitgetrokken, maar het geene hedendaags de zy delingfche manier word genoemt, noemde men van te voren het verbeterde groote beflag; en dewyl Rave, vermaard Hooo-leeraar in de Ontleed- en Heelkunde te Leiden, deeze manier met een gelukkig gevolg gebruikte, word zy daar ter plaatfe de Raviaanfche genoemt. het is bekend , dat Broeder jfacobus de Beaulien omtrent het einde van de voorgaande, en het begin van deeze eeuw in Frankryk'het fteenfnyden op eeri ongewoone wyze heeft verrigt; die met een onverfchrokken gemoed en vaste hand, deeze moeilyke verrigting ondernam: maar dewyl hy onkundig was van de ontleedkunde, fcheen hy eerder met een blinde drift te werk te gaan; en het heeft uit de ontleeding der lyken, die naar deeze verrigting gefturven zyn, gebleken, dat Broeder Jacobus geene zekere wyze gebruikte, maar nu deeze, dan geene deelen doorfneed (h)J zo dat ieder verrigting van de andere verfcheide. waarom het in geenen deele wonder zal fchynen, dat zy dikwerf van een vry ongelukkig gevolg zyn geweest, offchoon nu en dan eenige genezen zyn. dus zyn veele teo-en deeze manier opgedaan , en hebben de nadeelen aangetoont, die daar uit ftonden te vrezen, zeer wel vermaant de zeer
ver-
ig) Acad. des Scienc. 1731- Mem. pag. 209. 210. (6) Ibid. pag, si 4»



?ao DE STEEN. s<143£..
vermaarde Morand (ï), dat deeze wyze niet ten eenemaal te-veroordelen is geweest, om dat zy door een man geoeffent wierd die in 't minfte in de ontleedkunde niet ervaren was, maar dat men eerder moet opletten, of men dat geene niet konde verbeteren, dat^niet zeer veilig fcheen. edoch het word bewezen, dat Broeder Jacobus niet onleerzaam is geweest, maar zyn voordeel met de vermaningen der grootfte mannen heeft gedaan, die dat geene aangetekent hadden, dat in zyne verrigting gebrekkig en gevaarlyk wierd bevonden, en Morand vreest niet te verzekeren dat Broeder Jacobus beter geleerd, de zydelingfche verrigting (redaan heeft, op de zelfde wyze als de zo in Engeland vermaarde fteenfnyder Chefelden in deeze tyd gelukkiglyk heeft ^edaan want naderhand heeft hy het fteenfnyden veel gelukkiger op verfcheide plaatfen van Frankryk verrigt (kj. want wanneer een doorlugtig man met de fteen bezet was, heeft hy, eer dat hy zich door Broeder Jacobus van de fteen liet fnyden, twee-en-twintig armen in zyn Paleis vergadert, die van al het nodige voorzien •wierden, en die alle met de fteen waren bezet, deeze heeft hy door het fnyden van de fteen verlost, en alle wederom gezond gemaakt, maar zo veele gelukkige genezingen, heeft die doorlugtige man, zonder twyffel vol vertrouwen, zich van de fteen laaten fnyden, en is gefturven , allerwaardigst zekerlyk een beter lot te ontmoeten, dit is in het derdejaar van deeze eeuw gebeurt Daar naar is hy na Jmfleldam gegaan ; en is daar zo vermaart geworden door zyn kunst, dat de Regeering van Amfteldam wanneer hy na Brusfel is vertrokken, hem met een goude Penning, waar op zyn beeldtenis ftond, heeft befchonken, en op" welkers tegenzyde gelezen wierd, pro fervatïs civibus. voorts heeft hy in verfcheide landen het fteenfnyden geoeffent; en ein-
00 Acad. des Scienc. iffu Mem. pag. 21*. (*) Ibidem. f h o



§.143$. DE STEEN. 7zi
delyk van zo veel reizens vermoeit, is hy tot zyn geboorte ftad Befancon, in het jaar twaalf, deezer eeuw, weder gekeerd, en is aldaar twee jaaren daar naar gefturven, zynde omtrent zestig jaaren oud.
Hier uit blykt, dat Broeder Jacobus (l) iri 't begin een onzekere infnyding heeft gedaan; maar naderhand, beter geleerd, een vaste manier heeft onderhouden, welke hy gelukkiglyk gebruikt heeft, de hals van de blaas doorfnydende, welke/» bet groot beflag moet gefcheurt worden, wanneer de fteen uitgetrokken word.
De zeer vermaarde Rave (m), heeft naar 't vertrek van Broeder Jacobus, deeze manier aangenomen; en dewyl hy in de ontleedkunde zeer ervare was, heeft hy dezelve zeer gelukkiglyk verrigt, en de werktuigen hiertoe nodig, verbetert, daar naar heeft by altyd van zyne nieuwe manier gebruik gemaakt, door ivelke hy de zelfde plaats als die Monnik ingefneden heeft Cn). maar aangezien op de zelfde plaats gezegt word, dat het voornemen was de hals van de blaas niet te doorfnyden, nochte de fchaft, maar de blaas zelve, naby deszelfs hals aan de zyde enz., en wy reeds gezegt hebben, dat Broeder Jacobus de hals van de blaas heeft doorfneden, heeft de zeer vermaarde Albinus getragt (o) dit elders op te klaaren, en deeze twee, welke op 't eerfte aanzien tegenftrydig fcheenen, te vereenigen, het fchynt zeker, dat die geene , die liedendaags de zydelingfche fneede gelukkiglyk verrigten, een gedeelte van de fchaft doorfnyden, gelyk ook de voorftander, de hals der blaas, en een gedeelte van de blaas
uit
' CO Ibid. pag. 2i8.
(m) Albinus de vita Ravii & calcuïoforum curatione.
00 Ibidem. ,
00 Annotat. Academ. Lib. VI. Cap. XIII. pag. 148. & Lib. VIII. Cap. XXI. pag. 7Ö.
Vyfde Deel. Yyyy



?22
uit deeze hals voortduurende ; waarom ook deeze verrigting urethrocyfieo tomia zoude kunnen genoemt worden, edoch men begrypt ligtelyk, dat dit fnyden langer of korter van duur moet zyn , na mate de onderfcheide grootte van de fteen die uitgehaald moet worden, wanneer de uitmuntende Chefelden, gelyk reeds gezegt is, een fteen van omtrent twaalf oneen heeft uitgehaald, daar de zieke in 't leven bleef, en naderhand is genezen, heeft hy buiten tvvyfel langduurig fnyden nodig gehad; en het fnyden der deelen fchynt altyd de voorkeur boven een vinnig fcheuren der deelen te moeten hebben, wanneer een harde nootzaakiykheid vereischt, om een weg voor een groote fteen te maaken. hier over verdient wel gelezen te worden het geene men by Heifier (p) vind, alwaar hy de verfcheide wyzen,op welke de fteen te fnyden, befchryfr. men zie ook het geene by de uitmuntende Pallucci, zeer verdienstelyk Heelmeefter der Keizerlyke Perfoonen, over het fteenfnyden word gevonden (q).
Ik verwonderde my eertyds, Homerus leezende, dat hy een niet ongelykvormige weg, langs welke de pyl tot in de blaas toe doordrong, heeft aangewezen, want wanneer Harpalion, die de Koning Menelaus had willen doorftooten, voor de docd vree zende, zich op de vlugt begaf (r)t
Meriones in abeuntem mi fit aeream fagittom, Et vulneravit natem ad dextram, ac fagitta E regione per veficam fiub os penetravit.
Voor
(jO Inftitut. Chirurg. Tom. II. Cap. CXL. pag. 803. & feq. ■Cg) Nouvelles remarques fur la Lithotomie &c. Cr) Iliados Lib. XIII. pag. 255,
D E
S T E E N.



D E
/23
Voor 't overige heeft de zeer vermaarde Rave zich van deeze manier van fnyden zo gelukkig bedient, dat hy in een redevoering, welke hy den 16 September r/r3, wanneer hy het Hoogleeraar ampt in de ontleedkunde tot Leiden aanvaarde, gedaan heeft, gezegt heeft, dat hy 1547 menfchen van de fteen heeft gefneden ; het geene hy ook met geluk heeft voortgegaan te doen tot aan zyn dood toe, die voorgevallen is op den 18 September 1719. maar dewyl hy een groote behendigheid bezat, en deeze verrigting fehielyk met het allergelukkigfte gevolgvolbragt,heeft hy 'er nog zeer veele gefneden in die jaaren, dat hy de ontleedkunde in 't openbaar leeraarde (s~). meestentyds droeg hy zorg dat de zieke terftond in het bedde op zyn rug zvierd gelegt. hy floot de wond nochte met een wiek, nochte pleifter, nochte band; maar hield dezelve de eerfte dagen naar de verrigting open. intusfehen gaf hy veel gerften drank , of een du fine uitmelking te drinken; op dat de menigte van zvater in de blaas vloeijende, dezelve zoude uit fpoelen, en, langs de opene wond geduurig uit-, vloeijende, de zaadjes en het geronne bloed, en het geene daar niet mogte belmoren, met zich zoude zvegvoeren. waarnaar hy de zvond als een verfche zvond behandelde (f), enz. welke zvyze de uitkomst naderhand wel en gelukkiglyk bevestigt heeft: zoant de meeste zyn naar zo allerzwaarfte geneeswyze in 't leven gebleven, en hebben zich vry wel by dezelve bevonden, en zyn ook in zo ongelooftyke korte tyd herfteld, dat 'er nochte een pyp, nochte een onwillige uitvloeijing van pis, nochte onvrugtbaarheid, en andere kzvaalen, welke de geene die de piswegen doorfneden zyn, gezvoonlyk overkomen hun naderhand hebben aangetast. Deeze zelfde manier van fteenfnyden is naderhand van de vermaard»
CO A1bin. de vita RaVii & Calculoforum fedtione. CO Ibidem.
Yyyy 2
ST'EE N.



7H
S. 1436.
mnardfte mannen in deeze kunst, op verfcheide plaatfen van Europa, te werk geftelt; ja zelfs zyn veele bedagt geweest, opeen manier, op welke deeze verrigting fchielyker, nochtans veilig konde gedaan worden, de menfchelykheid vereischt zekerlyk , dat de ellendige die met de fteen bezet zyn fehielyk van die fmerten verlost worden; de voorzigtigheid nochtans gebied,het gevaar van deeze verrigting door de overhaasting niet te vermeerderen.
In deeze zydelingfche verrigting word de hals van de blaas doorfneden, en de voorftander; fomtyds ook een gedeelte van de blaas; welke de groote mannen in deeze kunst nochtans tragten te myden; ten zy de overmatige groote fteen, een verder doorgedronge fnede vereischt; want het fchynt veiliger, de weg door het fnyden te openen, dan door het fcheuren. de bekleedfelen over een gegroefde blaaspeilder, die eerst in de holligheid van de blaas is gebragt, doorfneden zynde, worden de overige deelen met het pennemes doorfneden; op dat 'er een weg voor het uitnaaien van de fteen gebaant worde; en dus word de geheele fnyding, van het buitenfte af beginnende, geeindigt. men heeft een andere manier gebruikt, waar in de fnyding van gelyken van buiren af begint; maar niet geheel geeindigt word; maar het werktuig, word langs een kleinder opening ingebragt, het geene de verborge fteenfnyder word genoemt, door middel van welk werktuig de overige fnyding voibragt word, van binnen na buiten, over deeze manier zyn ervare Meefters in deeze kunst van onderfcheide gevoelen geweest; en men heeft hier vry fcherp over geredentwist.
Andere beviel het beter, met een naald in een pypje, de blaas aan de zyde van deszelfs hals te • doorfteken, en de gemaakte wond zagtjens te verwyden: en dewyl de blaas zich zeer laat uitzetten, heeft men aldus groote fteenen uitgehaald, offchoon
de
D E
STEEN.



$.I43(j. DE STEEN.
de wond, de blaas toegebragt; in 't geheel niet over een kwam met de o-rootte der fteen. aldus kunnen nochte de blaas, nochte de teeldeelen eeniger maate gekwetst worden; dewyl de blaas alleen doorfneden word. maar het is bekend, dat in het hooge beflag, dat ook onderbuik: fnyding word genoemt, het bovenfte en voorfte gedeelte van de blaas doorfneden word; dat dit eventwel menigmaal met een goed gevolg is gedaan f», is zeker> offchoon de blaas een genoegzame groote wond toegebragt wierd. want dat zodanige wonden der blaas, zo zy met de holligheid van de buik geen gemeenfchap hebben, zo dat de pis in dezelve niet word uitgeftort, niet dodeiyk zyn, is genoeg bekend.
Maar over dit alles breedvoerig uit te weiden, komt hier ter plaatfe niet te pas. het geene men f» vind, verdient vooral gelezen te worden. • . .
De vermaarde fteenfnyders hebben om deeze verrigting te doen altyd de lente en de herfst, om de gercatigtheid van de lugt, de voorkeur gegeven : zo nochtans , dat zy dezelve in alle jaargetyde gedaan hebben, zo de dikwervige pisopftopping, onverdraaglyke fmerten, de bloederige pis, de verzwakking der krachten door het uitftel te vrezen, dezelve vereischten (x).
Als de pyn der lendenen hevig was, ftelde Denys de verrigting liever uit, ten zy zwaare toevallen tot dat deeze pyn ophield of ten minfte zeer verminderde, hem drongen, want hy hoopte verfcheide fteenen, die in kort uit de nieren in de blaas ^ ' zou-
Cu) Heifteri Inftitut. Chirurg. parr.a.fe&.V. Cap. CXLII.p. 926.
fwO Aead. Royal. de Chirurg. Tom. III. pag. 623. &c. Ant. de Haen Rat. Medend. Tom. VI. pag. 180. & feq.
O) Denys Heelkundige Aanmerkingen over den Steen etc. Cap. III. rag- 66. &c.
* Yyyy 3



726 DE STEEN, f.1435.1437.
zouden nederdalen, met eens te fnyden, uit te kunnen haaien ■• die anderfints, naar de reéds volbragte genezing, in deblaasblyvende, alle de kwalen zouden kunnen vernieuwen, en op niéuw het fnyden vereisfchen. men leest zodanig aanmerklyk geval Cv1» van een kind, dat binnen de tyd van zeventien maanden driemaal van de fleen heeft moeten gefneden worden.
$• li/Ten weet nochtans, dat alle uitkomst der
±?J_ verrigting altyd twyffelagtig is: om de byzondere voorvallen, welke naauwlyks met eenige Icherpzinnigheid kunnen voorzien, of door eenige kunst genezen worden.
Het is wel zeker, dat de ervarentheid en behendigheid van de fteenfnyder zich uit de gelukkige genezingen laat kennen ; alle voorzigttge en deugdzame mannen komen nochtans daar in over een, dat de uitkomst van het fteenfnyden altyd twyffelao-tig is en dat daarom de onfchuldige dikwils betigt worden, zo&de uitkomst aan de verwagting niet beantwoord, want zekerlyk blykt het, dat/er fomtyds zodanige beletfelen plaats grypen, welke geen fcherpzinnigheid kan voorzien, en zo zy voorzien waren, door geen kunst kunnen genezen worden, de geene die met de' fteen gekweld zyn verdragen gewoonlyk langen tyd hunne kwalen, eer zy tot het fleenfnyden willen overgaan, door vrees voor de pyn verfchrikt, tot datzy, door de pyn, de flaaploosheid, enz., vermoeit, byna alle hunne krachten, en de vlezigheid van het lichaam verloren hebben; zo dat de ellendige levendige geraamtens fchynen. hier moet men nochtans zo ligtelyk niet wanhopen: ik heb fomtyds verftomd geftaan, wanneer ik gezien heb,
eist
O') Anton. de Haen Rat, Med. Vol. VI. pag. 211. & feq.



DE STEEN.
7*7
dat zodanige zeer vermagerde menfchen , de oorzaak van de pijn door het fnyden weg genomen zijnde , binnen weinige weeken haare volle kracht en voorgaande vlezigheid wederom hebben gekregen, wanneer zy met goed voedzel, en een geruste flaap, verkwikt wierden.
Edoch gebeurt het fomtijds , dat de blaas door het al te lang uitftellen by de geene die met de fteen bezet zijn zodanig verandert, gelijk ook de pisleiders en de nieren, dat de volkome gezondheid, hoewel de fteen gelukkiglyk uitgehaald is, nimmer kan weder komen, al het ziekelyke dat als dan overig blijft, word met het grootfle onregt aan de fteenfnyder geweten. Beverwyck heeft in de lyken der geene die met de fteen waren gekweld geweest, gezien (z) , dat de blaas , als vleeschagtig, zodanig verdikt is geweest, dat zy een duim dikte had. ik heb zelfs de blaas nog dikker, en als fpongieus gezien; maar tevens zo weinig aan een houdende, dat zy zelfs op 't minfte aanraken van een brok. in dusdanige gefteldheid van de blaas , is het te vrezen , dat de blaas door de blaaspeilder doorboort zal worden; en het zal ten hoogfte moeilijk zijn de fnede te bellieren ; dewijl de groef van de blaaspeilder, die het pennemes moet ontfangen, de blaas aldus'verdikt zijnde , niet befcheidentlijk kan gevoeld worden, hoe weinig hoop is 'er overig, dat de zo zeer ontaarde blaas, zelfs naar een gelukkig fteenfnyden , tot haare voorige ftaat wederom keere: men heefc in een lijk met de fteen gekweld de nieren en de pisleiders zeer uitgezet, en vol etter gevonden, en de blaas verdikt (a). de zeer vermaarde de Haen heeft zodanige wonderlyke ontaarting deezer deelen in een kind van elf jaaren , van de eerfte kindsheid af met de toevallen der fteen gekweld, gezien (b).
Somtijds heeft de inwendige oppervlakte van de blaas harde eeltagtige diktens gehad,die onder de gedaante van fteenen de ervarendfte zelfs zouden hebben kunnen misleiden;fomtijds heeft men behalve
00 Steenftuck Cap. IV. pag. 53.
00 Medic. EiTays Tom. V. part. 2. pag. 753,
OÓ Rat. Med. Vol. I. pag. 133. & feq.



728 DE STEEN. §.1437.
ve de fteen, vleesachtige fpongien gevonden, met haare voet zeer vast aan de vliezen van de blaas zittende (c).
Maar ook heeft men fteenen, zeer vast aan de blaas gegroeit, o-evonden, die men zonder fcheuren niet kan uithaalen ; maar hoe gevaarlijk dit is, kan een iegelyk ligtelijk begrypen ; de meefte van zodanige zieken fterven naar de verrichting, weinige worden 'er behouden, het zelfde is waar , zo de fteenen in een plaats ingefloteh zitten, het zy geheel , het zy maar voor een gedeelte, van deeze heb ik gewag gemaakt van te voren §. r423. alwaar over de tekenen van een verborge fteen in de blaas gehandeld wierd , voornamentlijk verdient dat geene geleezen te worden, het geene in de Koninglyke Hooge School der Heelkunde ld), over de aan de blaas vastgegroeide of in vliezen beflote fteenen word gevonden, tevens blykt het, wat een onverfchrokken geest met de ervarentheid en behendigheid der kunst vereenigt, zelfs in de moeilykfte gevallen vermag, want fommige zieken zyn zo twyftelachtig gevaar ontkomen, eertijds geloofde men dat zodanige gevallen zeer zeldzaam waren ; ja zelf heeft men 'er fommige gevonden , die ontkenden , dat dit immer kon-
gebeuren; zeker is het nochtans hedendaagsch dat zodanige ongelukken niet zo zeldzaam zyn (e). men leest een wonderlyk o-eval van een jongeling van agttien jaaren oud, welkers lyk onderzont is geweest. Senffius had hem vier jaaren van te voren een fteen uit de blaas getrokken, die zodanig met de blaas zvas vastgeraakt, dat deeze verdubbelt met de fleen wierd uitgehaald, dus is bet noodig geweest, dat Senffius de vastzittende fteen 'er af moest haaien; het geene, hoe zvel de blaas met de vingers gekweld
is
(c) Pechlin. obfervat. Phyfico Medic. pag. 7. iil) Tom. L pag. 395. & feq.
(e) Pbilofoph. Transact. Abrigd. Tom. VII. pag. Si}- Pechftn obfervat. Phvfico Medic. pag. 4. Tulp. obfervat. Med, Lib. IV. Cap. XLVI1L. pag. J55-



D E STEEN.
is geweest, zo gelukkig gevolgd is, dat, zonder dat er eemg gevaar ontflond, de geneezing gelukkig is geweest enz. maar de fteen zvas in dat gedeelte, waar meede zy aan de blaas gehegt was gezveest zandig en iveek, voor 't overige, vry hard. hy heeft geheele vier 'jaaren naar dit fteenfnyden geleeft; maar dewyl hy een mensch van een bedurve levenswyze was , ts by aan een andere ziekte gefturven. in de blaas heeft men een andere fteen gevonden, die nochtans niet vast aan dezelve zat (ƒ).
Het gebeurt fomtijds, dat de fteen, met de tang gegreepen , in ftukken breekt; welke alle uitgetrokken moeren worden, het herhaalde infteeken en uitnaaien van de werktuigen onvermydeh'k vereisfchen; het geene nochtans lastig voor de blaas is ; en menigmaal heefc men waargenomen, dat 'er een zeer gevaarlyke ontfteeking van de blaas op gevolgd is. waarom voorzichtige Heelmeefters liever gehad hebben, de ftukken van de fteen door het infpuiten vanlaauw water langs de wond, en het overvloedig drinken van waterige drank, uit de blaas te fpoelen , als door een langduurig en dikwervig inbrengen van de werktuigen de blaas te zeer te kwellen. Heifter (g) heeft in zodanige geval zich van deeze manier bediend; en de kleine ftukken van de fteen zyn van zelf lan^s de wond uitgekomen; de vijfde dag naar het fnyd°n heeft zich in de wond een grooter ftuk voorgedaan ; het «recnehvmet een haak heefc kunnen uithaalen; daar het zich ten tvde' der verrichting altyd aan de tang had onttrokken.
Somtijds zit 'er zo een groote fteen in de blaas, dat zy op generlei wvze kan uitgehaald worden, de Steenfnyders oordeelen wel door de fteen met de in de blaas gebragte blaaspeilder , ^te
(ƒ) Jo. Chrift. Tilling. de calc. ad vefic. adhaer. pag. 50. Lipf. X?H) Medic. Chirurg und Anatom. Wahrnehmungen pag. 241Vyfde Deel. Zzzz
7*9



<P2Q DE STEEN. §-H37'
betasten, of de fteen groot of klein is; maar niemand zal naauw'keurig haare grootte kunnen bepalen, intusfehen dringen de ly•der en de vrienden, aan , om met het fnyden voort te gaan ; waar naar men zo eeo groote Heen heeft gevonden, dat zy niet alleen de geheele blaas vervulde en uitzette , maar ook als met een fnuit, zich tot in de hals van de blaas voortzette, dusdanig geval weer ik te Weenen gebeurt te zyn , waar van ik van te voren gewag heb-gemaakt, de Steenfnyder had het fnyden niet ondernomen, dan naar eerst dit te kennen te hebben gegeeven ; en heefr ook het onmooglyke uitnaaien van de fteen niet met geweld beproeft, op dat de zieke niet onder de verrigting aan een allerwreedfte dood zoude fterven. de ellendige heeft eenige maanden naderhand geleeft, en naar de dood heeft men zo een onmatige groote fteen gevonden.
'Er fchijnt in zodanig allerdroevigst geval maar een eenig hulpmiddel overig te zyn, dat 'er een gemaakte pyn in de bilnaad gemaakt worde, langs welke de pis kan uitgaan, op dat de zieke niet aan een dodelyke pis-opftopping fterve. men heeft dit niet zonder goed gevolg beproeft gezien van de uitmuntende Douglas (h). dus worden de kwaaien verzagt, offchoon zy niet weggenomen worden, en dooreen zodanige verzagtende geneeswyze word het ellendig leeven gerekt, en verdraaglyker gemaakt, zou zodanige pyp niet nuttig zyn voor die geene , by welke , naar dat een fteen is uitgehaald , fchielijk een foortgelyke hergroeit? Douglas verhaald dat de eertyds in Frankryk vermaarde Steenfnyder Collet dit beproeft heeft; en wanneer een nieuwe fteen plaats had, heeft hy , de pyp door een wiek uit een ipongie bereid , verwijd zijnde , dezelve met zo weinig
moei-
Qï) Philofoph. TranfacT:. Abridg. Tom, VII. pag. 536. (O Ibid. pag. 538. 539-



§.1437- DE STEEN,
moeite uitgehaald, dat de zieke terftond zyne kleederen aandeed, en den huis uitging om zyne gewoone bezigheden te ver-, richten, in de tyd van vyf jaaren heeft hy aldus tien fteenen uit de zelfde man gehaald.
Wanneer de fteen uitgefneeden is, moet men altijd zorg draden , dat de wond zich niet uitwendig tot een lidteeken zette, eer dat cfe wond inwendig naauwkeurig gehegt is. want ten zy zulks gefchiede , gaat de pis in het celachtig weefzel over, ontlast zich aldaar van de fteenftof, en de fteenen be«u ginhen te groeijen, diktens in de bilnaad verwekkende, die menigmaal door derzelver grootte lastig vallen , en fomtijdsallerergfte kwaaien voortbrengen, dit is een edelman van een. fterk lichaams geftel, van zyne kindsheid af aan de kwaaien der fteen onderhevig, overkomen, men heeft omtrent zyn vieren-twintigfte jaar, door het zogenoomde klein beflag, een vry' o'roote fteen uit de blaas gehaald, weinig tijds naar de hegting, van de wond in de bilnaad , heeft hy op die plaats pyn be-> ginnen te gevoelen; waar op een harde dikte gevolgd is, die. aUengskens. \gropter wierd; zo dat dezelve in de tyd van eenc,n-twintig jaaren de grootte had van een kalkoen ei. maar wanneer hy op een zekere dag in een rytuig reed ; heeft hy door het fehielyk fchokken, zo zwaare pijn gevoelt, dat by de Heelmeefter, die terftond geroepen wierd , geboden heeft het gezwel te openen: deeze, weetende welke kwaal 'er verborgen was, heefc eenige brandmiddelen gebruikt; wanneer hy naderhand de korst doörfhced, heeft hy een zeer groote tegenftand biedende hardigheid ontmoet, en, door de wond wyder te maaken, heeft hy een groote fteen uitgehaald, die omtrent vier en een halve duim lang , en twee en een halve duim breed was, en die tusfchen de blaas en de bilnaad had gezeeten. -naderhand heeft de pis tot de dood toe altyd uit -deeze opening gevloeit.' edoch hy heefc noch zeventien jaaren Zzz z 2 na-



DE STEEN. 5.1437.
naderhand geleeft, en verfcheide kleine fteentjes langs deeze zelfde weg geloosr.
Naar de dood heeft men in beide de nieren een fteen gevonden ; en de blaas geheel knoestachtig verhard , over de dertien oneen weegende, 'er was geen holligheid; van de inplanting der pisleiders in de blaas , tot aan \ïe opening in de bilnaad, vond men een voortduurende pypachtige holligheid(*).
De in zyne kunst uitmuntende Louis , die de manier om deeze kwaaien te vermyden , en te geneezen met kaarsjens uit de Emplaftro Vigonis c? Diachylo cum gummi bereid , in de fchaft geftoken , geleerd heeft, heeft zelfs verfcheide foortgelyke gevallen behandeld , of uit de beste Schryvers byeen verzamelt {k). Celfus heeft gewaarfchouwt (/), d"at de geneezing naar het uithaalen van de fteen, voortgaat gelyk het behoort , zo de zieke flaapt, en de ademhaling gelykvormig is , en de tang vochtig is, en de dorst van weinig aanbelang, en de onderbuik niet gezwollen is, en de pyn met een middelmatige koorts, matig. 111 tegendeel mag men een kwaade uitkomst voorzeggen, zo het waaken geduurig is, de ademhaling moeilyk, de tong droog, de dorst hevig, de onderbuik gezwollen, de wond gaapt, zo de doorfpringende'pis dezelve niet knaagt , zo 'er van gelyken voor de derde dag eenige blaauwachtige Jloffen uitvallen , zo hy niets of langzaam antwoord, zo de fmerten hevig zyn, zo zich naar de vyfde dag zwaare koortfen verheffen, en de fpyswalging voort blyft duuren, zo de zieke het liefst op de buik legd. nochtans is 'er niets erger dan het uitrekken der zenuwen, en, een galbraking voor de negende dag.
Men
(*) Medic. Effays and Obferv. Tom. I. pag. 321. & feq. CO Academ. Royal de Chirurg. Tom. III. pag. 332. & feq. CO Lib* VII, Cap. XXVI, pag, 484, 485.



S-I437-
D E
733
Men heeft waargenomen , dat 'er onder het uitnaaien van een groote Heen een hik ontftaan is, en de zieke kort naderhand is gefturven: waarom de hik onder de verrichting te regt voor een zeer kwaad teken word gehouden.
Al het geene van te voren , §. 158. en volgende , over de wond gezegd is, heeft hier van gelyken plaats, want 'er zijn verfcheide deelen met een fcherp werktuig doorfneeden; maar door het inbrengen van de werktuigen , en het uitnaaien van de fteen, worden de lippen van deeze wond gekneust; en dat zo veel^ te meer, hoe de fteen grooter en ruuwer is ; daar en boven, worden zy door de pis , die de eerfte dagen naar de fnyding uit de wond komt , geduurig geprikkelt. voorzigtige Geneesheeren tragten wel door verzagtende, afkookzels, uitmelkingen, en foortgelyke, overvloediglyk toe te dienen , de fcherpte van de pis te verminderen ; nochtans blyft zy altyd min of meer fcherp ; vooral zo de koorts hevig is: waarom zodanige wond door het enkel hegten van de lippen niet kan geneezen worden; maar 'er zal een ontfteeking op volgen, de lippen van de wond zullen beginnen rood, heet en pynlyk te worden, te zwellen en zich om te keeren. deeze toevallen , zagt zynde, zal zich de derde of vierde dag, later of vroeger, etter vormen, met een korts daaropvolgende verlichting van alle de kwalen, waarom Celfus gezegd heeft (w), naar dat hy de goede tekenen had opgenoemd , welke houp gaven op een gelukkige geneezing: by deeze eindigt de ontfteeking byna de vyfde of de zevende dag. in tegendeel heeft hy het voor een kwaad teeken gehouden , zo zich naar de vyfde dag zwaare koortfen verheffen; want zy duiden het toenemen der ontfteeking aan; welke op deeze tijd moest afnemen, zo de geneezing gelukkig zoude voortgaan, waarom als dan het heetvuur
te
(jn) Ibidem.
Zzzz 3
STEEN.



m DE steen. fhm$
te vreezen is, zo dikwils op hevige ontfteekingen volgende; het geene Celfus (n) onder de naam" van kanker, die dooi het tjitfuyden van de blaas ontftaat, fchynt befchreven te hebben.
Zo men by het reeds gezegde voegd het geene §. 162. en volgende gezegd is over de kwetfing van de zenuwen, en het geene de wonden van de vliezen verzeld', begrijpt men de reede van verfcheide kwaaien-, "welke fomtijds op het fteenfnyden volgen , al werd zulks ook met een ervare hand verrigt.
Daar uit begrypt men van gelyken, waarom Celfus (0) , om de uitrekking van de zenuwen voor te komen , waarvoor hy zo zeer bevreesd was, gewild heeft, dat men de zieke op dertig in een bad van laauw water zoude leggen,; of dat by van de kniën tot aan de navel met water lefpoelt worde, en heeft gewild dat hy vry lang in het bad zou blyven. want hy voegd 'er by : het einde van deeze ftoving- is, tot dat zy de krachten verzwakt, maar dit gedaan zynde, moet hy met veel olie heftreeken worden, cn met een zak bekleed worden, met laan we olie vervult , die de fchaamdeelen, de heupen en de liefen, en Je wond zelve overtrekt, es die van zagte wolle gemaakt is , en een linnen dat van voren (dat twee of drie dubbel was, met azyn-bevochtigt (f),) behoed.cn dat moet nu en dan met laauwe olie bevochtigt worden, op dat. 'ff geen koude aan de blaas kome , en dat de zenuwen zagtjensweek gemaakt worden, hoe groote hoop de oude Geneesheeren in het gebruik van de olie gefteld hebben om de fpanning der zenuwen voor te komen, en de allerfche'rpfte fmerten te verzagten p is van te voren §. 164. en 234. gezegd geweest, dit gebruik derolie ftellen de ervarendfte Stcenfnyders ook hedendaagsch gelukkiglyk te werk, maar pappen tojp de onderbuik te leggen , heeft
• '-Cel..
00 Pelf s Lib. VIL Cap. XXVII. pag. 4O-T.
(0) Ibid. Cap. XXV. pag. 483.
• Q>) Ibid. pag. 482. . ■ • ■



$.1432'
D E S T E E N,
735
Celfus (q) veroordeelt : deeze doen door haare zwaarte meer na.deel, en kwellen de wond , door de blaas te dringen, meer, als zy door haare warmte voordeel doen. cn dus is 'er zelfs geen band nodig.
In het fteenfnyden heefc altijd eenige bloedftorting plaats, dewijl de wond vry grooc is; maar deeze zal, zo zy gematigt is , geen nadeel doen ; waarom Celfus gezegd heeft (r) : zo bet lichaam naar bet uithaalen van de fteen zyne krachten behoud, en niet zeer geplaagd is gezveest, moet men het bloed laten vloei jen , op dat de ontfteeking minder zy. ja hy hield het niet voor kwaad, zo de geene die van de fteen gefneeden was , een weinig gong , op dat het geronne bloed, dat 'er mooglyk is blyven zitten , uitvalle. maar zo de bloedftorting zwaar is , vooral by zwakke , heeft hy dezelve willen tegengehouden hebben; op dat alle kracht' nief verlor e ga,, en dit moet men by zwakke terftond in de geneeswyze doen. de takken van de groote flagaders, welke deeze deelen verzorgen, afgefneeden zynde, zoude zodanige bloedftorting, ten zy dezelve tegen worde gehouden , levensgevaar veroorzaaken. maar dewijl het beloop der flagaders in verfcheide menfchen zo verfcheiden is , kan zulks dan altyd vermijd worden ? de zeer vermaar de Rave, die zo talryke en gelukkige fteen•fnydingen heeft verrigt, geloofde men dat door zyne behendigheid deeze ruime bloedftortingen heeft kunnen vermyden. hy heeft, zo veel my bekend is, niemand de oorzaak van zyn geluk willen bekend maaken, dan mooglyk aan de eenige Denys, welke ik zo menigmaal heb aangehaald, deeze is Rave opgevolgd in het oeffenen van het fteenfnyden, en ik ben eenige maaien tegenwoordig geweest, wanneer hy dit verrichte, naar dat hy de voorfte vingers in de wond, en hield dezelve, door te voelen, fomtijds langen tijd in dezelve, terwyl hy met de andere hand de plaatfmg van de blaaspeilder in de blaas zagtjens fcheen te
ver-
(?) Ibid. pag. 483. CO Ibid. pag. 482.



736 DE STEEN. $.I43A
veranderen: daar naar de voorfte vinger uitgehaald hebbende, volvoerde hy het fnyden door'het pennemes in de groef vsn de blaaspeilder te zetten, de geene die in de kunst ervaren waren hadden agterdenken, dat hy dus onderzogt, of'er ook e<m kloppende flagader op de plaats der fneede gevoeld wierd ; en dat hy als dan de rug van de blaaspeilder een weinig uit de weg nam, en dus de bloedftorting voorkwam, maar dit is maar louter agterdenken; want hy is ook even vermaard geweest in 't geluk van 't fteenfnyden, als Rave, en even ftilzwygende als hy, tot de dood toe. Celfus tragtte de gevaarlyke bloedftorting naar het fnyden op deeze wyze te bedwingen (s): de lyder moet in fcherpe azyn zitten, waar eenig zout in geworpen is. waar door het bloed byna ftilftaat, en de blaas toegetrokken word, en daarom minder word ontftoken. het geene weinig voordeel doende, moet men op de kniè'n, en op de heupen, en op het fchaambeen koppen hegten.
Dat de indrang en de hoeveelheid der vogten van het gekwetfte deel met koppen veiliglyk kunnen afgeleid worden, om dus gelegenheid aan de vaten te geeven, zich toe te trekken, is bekend, maar hedendaagsch geloof ik, zal niemand ligtelyk beproeven, een verfche wond met fcherpe azijn te prikkelen; veel min, met een oorlepelsgewyze buis de fcherpe azyn met falpeter vermengd, langs de wond in de blaas te dryven : want dus zvord ook het geene dat mooglyk noch bloederig toegegaan was, van een gereeten (t). hedendaagsch word de holligheid van de blaas wel uitgefpoelt, zo 'er geronue bloed, of ftukken van de fteen in dezelve zyn blyven zitten; maar dit word met zeer zagte afkookzels, laauw ingefpoten, en wel zagtjens, met een gelukkig gevolg, gedaan.
Ilct gekwetfte vat word veel veiliger gevestigd door een band, zo zulks kan gefchieden; anderzints word de bloedftorting met
TorCO Academ. Royale de Chirurg, pag 482. (O Ibidem pag. 483.



§.1437.1438.
DE STEEN.
717
lorken-zwam, tot een kegel gemaakt, gefluit; het geene fomtijds zo men leest gelukkiglijk gedaan is («). ja, wanneer'er in een allermoeilijkst geval een ontfteking van de balzak en vervelling van dezelve, ais van de bilnaad en van de billen, volgde, en naderhand het heet vuur, is de zieke door de koortsbast behouden, met welke men ook afvegende infpuitingen in de blaas deed; en dezelve met bittermaakende middelen, of rooze honing vermengt, op de lippen van de wond lag.
§. 1438. TV/faar in de vrouwen, word zy, door de IvJ. fchaft wyder te maaken,, uitgehaald.: zeldzaam door liet fnyden.
Dewijl de fchaft kort is by de vrouwen, regt uitloopt, en zich gemakkelijk laat wyder maaken, daarom zijn zy, gelijk van te voren is gezegt geweest, min genootzaakt het fteenfnyden teondergaan, als de mannen, want de fteenen uit de nieren in de blaas nedergedaald, komen gewoonlijk vry gemakkelijk voor den dag, eer zy groot zijn geworden, ja de waarnemingen hebben ons geleerd, dat zelfs groote fteenen, door het verwyden van de fchaft, by de vrouwen gelukkiglijk zijn voor den dag gekomen, ik heb §. 1421. gewag gemaakt, dat Tulp (zv) een geval verhaald van een oude vrouw, reeds in haar negen-en-tachtigfte jaar, welke gelukkiglijk een fteen drie oneen en twee drachmen wegende uitgeloost heeft, zonder eenig behulp der kunst; 'er volgde nochtans een moeilijkheid om de pis te wederhouden; het geene niet te verwonderen was, dewijl de fluitfpier van de blaas groot geweld heefc moeten uitftaan, om zo groote fteen uit
te
00 de Haen llat. Medend. Tom. VI. pag. 202. 2o6. 207. 00 Obfervat. Medic. Lib. III. Cap. VIL pag. 191. Vypde Deel. Aaaaa



738. DE STEEN.. §.1438.
te kunnen- parsfen. diergelijk geval leest men (\v), van een arme vrouw, welke drie jaaren de fmerten van de.fteen.had geled-n, zo vermagert was,, dat zy voor verloren wierd gehouden: hebbende.reeds drie-en-zestig jaaren. zy had geduurende eenige maanden veel van het ingictfel van kaasjesbladen gedronken,met verligting. daar naar heelt zy onverwagt, in tegenwoordigheid van fommige andere vrouwen, een ongewoone zwaarte en parsftng beginnen te gevoelen, welke zy met alle magt pogende te hulp te komen, barst de fteen met geraas uit,^die over de twee oneen woog. dë pijn-was minder en de bloedftorting.fpaarzamer, als men zoude hebben kunnen verwagten van de hevige uitpars- . fmg van zo groote - fteen. .van zo langduurige fmerten bevrijd is zy wederom gezond geworden : nochtans is de onmagt.omdepis te wederhouden. gebleven; het geen zekerlijk een lastige kwaal is.
Om dit te veritiyden, hebben de ervarendfte mannen in de kunst bedagt geweest op een manier, waar door de fluitfpiervan de blaas niet op eemhaal met zo veel geweld wierd uitgerekt, dat zy-naderhand alle. kracht om zich toe te trekken verloor, de fchaft aldus maar allengskens wyder gemaakt wierd, .op dat de tang in de.blaas konde gebragt worden om de fteen uit te haaien, dus heeft Joannes Douglas (y) met kapittel ftokken uit de wortel van tnaldergeer, of uit fpongien bereid, in de fchaft te fteken, dezelve zodanig getragt uit te zetten,„.dat 'er voor de tang die in de blaas moest geftoken worden om de fteen uit te haaien een plaats gemaakt wierd. andere hebben andere handelwyzen gebruikt, welke by de zelfde Schryver worden befchreven.
Maar voor negen jaaren (1756 ) is 'er een werkje van een uitmuntend man (z) uitgekomen, die de Heelkunde en het fteen-
fnv-
O) Philofoph. Transact. Abridged. Tom. VIL pag. 534. 00 Heifter. Inftitut. Chirurg. Tom. JI. part. 2.. Sect. V. Cap. CLi pag. 1028.' CO Pominic. .Mafotti &e» fopra la litotomie delleDonne in 4%



§.i433. 'DE STEEN. ?39
fnyden in het'Koningrijk zieke huis van Florentiën in 't openbaar met lof onderwijst: in dit word het werktuig befchreven, en zindelijk afgebeeld (V), waar mede de fchaft en de fluitfpier van de blaas allengskens zodanig kunnen verwijd worden, dat'er een veilige weg voor de tang, waar mede de fteen moet gegrepen worden, bereid word, en tevens, de deelen nu verwijd zijnde, 'er een gemakkelyke weg worde gemaakt voor de fteen die uit moet gehaald worden, het gebruik van dit nieuw verwydent werktuig heeft de uitkomst bewezen, wanneer hy, in tegenwoordigheid van dewermaardfte en in de kunst ervarendfte mannen, uit de blaas van een meisje van zestien jaaren, op deeze wyze, in de tijd van tien minuuten, een zeer harde fteen heeft uitgetrokken, die anderhalf once woog. de bloedftorting was weinig, e« de genezing volkome; zo dat zy, de veertigfte dag naar de verrigting, de pis na welgevallen heeft kunnen wederhouden, en naderhand gezond na huis is gekeerd. • • . '
Een diergelijk gelukkig gevolg heeft deeze zelfde handelwyze in een meisje van tien jaaren gehad, welk geduurende zes agter een volgende maanden, behalve zeer zwaare fmerten van de hais der blaas, een geduurige vloed van de afgang en pis had.
Zeven jaaren naderhand (1763-) heeft die zelfde Schryver een ander werkje uitgegeven (b), waar in verfcheide gevallen van vrouwen die met de fteen bezet waren worden verhaalt , waar van by fommige de fteenen vry groot waren, die van zelfs zonder eenig behulp der kunst, waren uitgeloost; alsook verfcheide voorbeelden van gelukkige genezingen door deeze ze fdehandelwyze. maar tevens word het verwyderd werktuig befchreven, daL hv tot nog toe gebruikt had, zodanig verbetert, door de onvercrelvkelvkewerkmand. Giov.Maria Poggi, Servita, dat het niet alleenTdiend om te verwyden, maar ook tevens wanneer het m de blaas zit, voor een tang kan gebrmkt worden om de fteen te grypen en uit te haaien, zo de fteen maar met wrijfbaar is^.
<0O Ibid. nag. 1%. & feq. *- •fI'(i' (T> La Litotomia delle Dpnne Perfezionata in B . Có Ibid. pag. 72. & feq. v J r b Aaaaa 2



7Ao DE STEE N.. pt0l
maar deeze verrigting word veel gemakkelyker gemaakt, waaneer men met een en hetzelfde werktuig de verwyding der wegen, en het grypen van de fleen kan volbrengen.
Ook heefc Celfus die grooter gemakkelijkheid onrde fleen uit. de blaas van een vrouw te haaien, erkend (V); en hy bezi da een haak om dezelve uir te trekken, zo zy onbeweegbaar inde fchaft zat edoch om de groote fteenen uit te haaien, heeft hy het fnyden nootzaaklijk gefleld. maar hy maakt geen gewag, van de tang in de blaas te fleken langs- de verwyde fchaft, om de iteen aldus te kunnen vast-nemen en uitnaaien, hy eekent nochtans het onderfcheid aan in de verrigting: maar by een maagd moet men de vingers onderleggen, als by een mansperfoon, een vrouw in haare fchamelheid. als dan moet- men> de Jnede by een maagd doen onder het onderfte van de linker lip der fchamelheid, maarbf een vrouw, tusfchen de pisweg en het fchaambeen, zodanig, datop beide de plaatfen de zvond dwars-is; nochte men moet ver fchrik* ken, zo er meer bloed uit het vrouwlyk lichaam-vloeit Ce), mem leest by Rave (f), dat hy deeze onderfcheidine van Celfus heeft aangemerkt: want naar de befchryving van het^fteenfnyden in de mannen, voegt hy 'er het volgende by: en offchoon deeze zaak meer moeite hy de vrouwen fchijnt te hebben, heeft hy by dezelve nochtans de zelfde geneeswyze gebruikt, zo zy zich maar nimmer met een man verzaamt hadden, en niet hadden gebaart: en ook in deeze is htt van goed gevolg geweest, maar wat handelwyze hy gebruikt heeft in die geene, die zich met een man verzaamt rif gebaart hadden, word niet gezegt. voor.'t overige hebben fommige die manier aangeprezen,, door welke de gegroefde blaaspeilder in de blaas geftoken zijnde, de fchede zelve en de blaas met een pennemesover de groef doorfneden worden : Busfeifgy
bragt
_W La Ljtotomia delle Donne Eerfezionata in 8°. Lib. ViL Cap. XXVI. pag. 481.. (O Ibidem.
ae(£i. K#v£efcAlbin'Index fuppe"e6h Anatom-& Ibid-
<Q0 Latera!. Operat. Hiftor. JacobV Douglafs pag. 82i.



f. 1438.1439. DE STEEN. f4i
bragt de fteen zo na aan de hals van de blaas, als hy konde, door de vinger in de fchede te brengen , en fneed de blaas op de fteen door. dus verzekert hy, dat- hy tot Hamburg een vrouw heeft gefneden, en van een fteen verlost, die vijf en een half once wooo-; waar op de volkome genezing gevolgt is. andere hebben het fnfnydén der blaas in de onderbuik aangeprezen; het geene het hooge beflag gewoonlijk genoemt word. over dit alles verdient wel gelezen te worden het geene by Heifier (ZO by een verzamelt word gevonden, voor weinige jaaren heeft een uitmuntend fteenfnyder (O een dubbeld mes om de fteen te fnyden befchreven en in plaat uitgedrukt, het geene langs de vrouvvlyke fchaft in de blaas gebragt word; waar naar, uit de fchede van het werktuig, na welgevallen van de Heelmeefter twee mesfen voor den dag'komen, die door het werktuig te rug te trekken, van binnen naÖbuiten van beide de zyden de geheele hals van de blaas, en de fchaft doorfnyden, en dus een brede weg maaken, om zelfs een oroote fteen "uit de vrouwe blaas te haaien, men heeft deeze wyze vry o-elukkiglijk in lyken beproeft, zonder eenige andere deelen te kvvetfen : maar of het*in een levendig.mensch beproeft is, is my tot nog toe onbekend..
H39- FJrr° 2Y 'm de hals van de blaas zittende de JLj pis verhindert, moet zy met de blaaspeilder te rug worden gedreven.
Wat men doen moet, wanneer de fteen onbeweeglijft'in de fchaft zit, is van te voren §. 1434. gezegt geweest, maar wanneer zy in de hals van de blaas zelve zit ingedrongen, heeft al* leenlijk de te rug dryving van dezelve in de holligheid van de blaas plaats; het geene door de blaaspeilder in de fchaft te brengen zal kunnen gefchieden.
(70 Inftitut. Chirurg. Tom. II. part. 2. feft. V. Cap. CLI. ïiaa.' 1028. & feq. (0 Claudé Ppteau Melang. de Chirurgie pag. 517, &c.
Aaaaa 3^ DE-



DE VENUSSMET. $. i440.
D E V E N U S S M E T.
§• I440- FV venusfmet na het jaar 1493. in het ryk IS van Napels, daar op in het Franfchc leger, daar na door geheel Europa ontftaan, blyft nor aanhouden.
Die alleraffchuwelykfte ziekte heeft eertyds verfcheide naamen verkregen , dewyl een iegeh/k de ziekte, over welkers nieuwigheid hy zich verwonderde, de naam gaf van het volkwaar uit hy geloofde dat dezelve haar oorfprong genomen had, en daarom befchuldigde hy meestentyds het naast by gelege volk, of waar meede hy koophandel dreef; gelyk de zeer vermaarde Jflruc met zyne gewoonlyke geleerdheid bewyst (a), in het in allen deele volmaakte werk, dat hy over deeze ziekte heeft gefchreven ,. het geene ik met groot voordeel hei) gelezen en herlezen, eindelyk is het genoegzaam met algemeene toeftemming de gewoonte geworden , op dat door het ydel redentvoisten de haat onder de volkeren niet zoude toenemen, de nieuwe naam van venusfmet aan dezelve te geven, die niemand onteerde , en het meest bekwaam was om
de
(al) ie Morb. Vener. Tom. I. pag..5. &



§.1440. DE VENUSSMET. 743
de ziekte die men door de liefdensoejfening zich op den hals haalde, te betekenen, Fernelius is genoegzaam de eedte geweest, die deeze naam in gebruik heefc gebragt; welke de overige naderhand gevolgt hebben.
Het komt nochtans nog vry dikwerf voor, dat men het woord ftphylis, om de venusfmet te betekenen, gebruikt, want wanneer Hieronymus Fracafiorius en veele andere Geneesheeren de oorzaak van de nieuwe ziekte van de gefteldheden der lacht en ft er ren, welke zeldzaam gebeuren, en groote dingen kunnen uitwerken, zvanneer zy plaats hebben, aftelde (b), daarom veronderfteld hy in zyn alderzoetfle gedicht, daar hy de venusfmet in b-fchreven heeft, dat Siphiius, die de kudde van den Koning Jlchi'ons hoede, op hun getal en fchoonheid hovaardig, de zon heeft befpot:
■ Mihi mille nivis candore juvencae,
Mille mihi pafcuntur oves, vix eft tibi taurus Unus, vix aries ccelo (ft vera feruntur) Units, armenti cuftos canis arida tanti (c\
Ja' hy befluit, dat men de zon geene offerhande meer moest opdragen, maar alleen aan de Koning Jlchitons, die,
—— —— —— Divum exhibito gavifus honore,
Non ullum tellure coli, fe vindice, numen
Imperat, effe nihil terra fe majus in ipfa,
Ccelo habitare Deos, nee eorum hoe efte} quod infra eft:
Maar *
f» Aphrodifiac pag. aoa, -A* • (V) Ibidem pag- 197..B....



744 DE VENUSSMET. 5.1440.
Maar deeze hovaardy is terftond met een zwaare flraf ver* volgt, want.,
Viderat hete, qui cun&a videtqui ftngdla lujirat., 'Sol pater, atque animo fecum indignatus, iniquos Intorfit radios, & lumine fulfit acerbo. Afpe&a, quo Terra parens, correptaque fonti Aequora, quo ta&us viro fubcanduit aè'r. Protinus illuvies terris ignotaprofanis Exoritur; primus, regi qui fanguine fufo Tnftituit divina, facrasque in montibus ar as,, Syphilus, oftendit turpes per corpus Achores. Infomnes primus nocles, convulfaque membra, Senfit, cV a primo contraxit nomina morbus-: Siphylidemque ab eo labem dixere Coloni.
'Die van gedagten waren, dat van de kwaadaartigheid der Herren de oorzaak der lelyke ziekre was af te leiden, konden naauwlyks >iets anders denken, dan dat de venusfmet eertyds, namentlyk in ver afgelegene tyden, wanneer de zelfde famenloop enrigting der fierren, welke zy nu de fchuld gaven, plaatshad gehad, het hoofd boven had geftoken; en dat de ziekte wederom was verdwenen, wanneer de oorzaak door de verandering van het fterirengeftel, afwezende ,was geweest, welke de ziekte had doen
voort-



fri44<*'- DE VENUSS M E T. 7AS.
voortduureu. Fraca/lorius heeft vastgeflcld, dat de venusfmet tot dat foort van ziektens behoorde, die ontftaan, verdwynen , wederomkeercn.
Quant tarnen (aternum quoniam dilabitur avuni). Nou femel in terris vifam, fed fiepe fuijfe, Ducendum eft : quanquam nobis nee nomine nota Ha&enus illa fuit: quoniam longava vetuftas Cun&a fttu involvens & res_ & nomina delet: Nee monumenta patrum feri videre nepotes (d).
Maar het is zeeker , dat de venusfmet reeds twee honderd zeventig jaaren duurt, offchoon het fterrenftelzel in zo veel jaaren tijds meer dan eens is verandert; het geene dit gevoe* lep geheel niet begunftigt.
Men heeft veel van 't begin zelve van de ziekte geredentwist of de venusfmet een nieuwe ziekte was , dan of zy reeds'by de oude Geneesheeren bekend en befchreeven is geweest, dit voorftel is met veel yver vervolgd, zelfs van groote Geneesheeren.
Het is zeeker , dat de teeldeelen in beide gedachten altijd aan verfcheide ziektens onderhevig zyn geweest; maar daar uit blijkt niet, dat deeze kwaaien, by de oude waargenomen, van de befmetting der venusziekte haare oorfprong hebben genomen, dat deeze deelen door de onmatige hefdepleehïg ontftoken, vervelt, verzwooren hebben kunnen worden, zalmen iegelyk. ligtelyk geloven; dat 'er door de onderfcheide wederhoude vochten in de fchamelheid, vooral in de warme
(d) Aphrodifiac. pag. 184»
Vyf^e Deel. Bbbb.b



7^
5-I44C
me landen, door foortgelyke, tusfchen de voorhuid en het hoofd dér roede verzameld, verfcheide kwaaien kunnen ontftaan, laat geen twyffel; maar deeze zyn van de veuusünet onderfcheiden. dat de oude Geneesheeren van fommige byzondere .toevallen , welke met foortgelyke, in de venusziekte waargenomen, eenige overeenkomst fchynen te hebben, gewag hebben gemaakt, zal niemand ontkennen, edoch die famènloop van kwaaien, en menigte van toevallen, waar van deeze ziekte verzeld gaat, heeft, nochte zal iemand by hun kunnen vinden.
De Geneesheeren zijn zo overtuigt geweest van de nieuwigheid der ziekte, wanneer zy. de venusziekte omtrent het einde van de vijftiënde eeuw hebben gezien, dat zy deeze ongewone ftraf der hoerejagers aan het kwaadaartig zamenftel der ftërrcn, ongewone overftromingen, de gramfchap van het goddelyk weezen, hebben toegefchreeven. maar dewijl de kwaal voor geene gewoone middelen week , hebben veele ten eenemaal van de geneezing zodanig gewanhoopt, dat zy geweigert 'hebben de ellendige lyders hulp toe te brengen, en van zelfs deeze taak aan de kwakzalvers hebben overgelaten.
Andere, die de allerlelykfte kwaaien, hetfchtirft, de melaatsleid, de elcphantsziekte, enz.; ofte gezien, ofte befcbreeven , .geleezen hadden, hebben de nieuwe ziekte met deeze kwaaien beginnen te vergelyken. zy verdraaiden de woorden der arabifche Geneesheeren; aan de fchoolvosferyen gewoon, volgens de gewoonte der eeuw, reedentwisteden zy vinnig hier over , op dat zy zouden fchynen meer te weeten als die , die oprechtelyk hunne onkunde bekenden, en bevestigden dat 'er op nieuw een zwaare ziekte over het menfchelyke geflagt was gekomen.
Ik zoude nooit gedaan hebben , zo ik na de allergegrondfte arbeid van de zeer geleerde Ajlruc, die de zaak tot de grond toe heeft uitgeput (e) , en met gelukkige geneezingen heeft opgeheldert, langer op dit onderzoek bleef ftaan. ook verdient wel
ge-
00 De Morb. Vener. Lib. I. toto»
DE VENUSSMET.



D E V E N U S S M E 'f.
geleezen te worden , liet geene Freind word gevonden (f)y over'de oorfprong cn de voortgang van de venusziekte, omtrent op de zelfde tyd, wanneer deeze ziekte begonnen is, is Cbrifto* phorus Columbus uit het nieuw ontdekt America wedergekeerd; gelyk zyn zoon Fcrdinandus die met groote opregtheid zyn vaders leeven befchreeven heeft, en hem op fommige reizen verTezelfchapt heeft, getuigt, edoch hy heeft in deeze befchryving tïe brieven en aantekeningen van zijn vader gebeezigt, van welke hy geen ftroo breed is afgeweeken : by deeze heeft hy alleenlyk dat geene gevoegd, dat hy met eigen oogen gezien heeft(g]. de kleine verhandeling, waar uit ik dit gehaald heb , door een zeer geleerd Geneesheer gefchreeven, die zyn naam heeft willen verbergen, en dus niet moet genoemt worden, verdient wel gc» leezen te wotden. maar hy heeft verfcheide togten naar America o-eda'a:n. voorde eerfte maal is hy uit de haven van Palos denderden of vierden Augustus in het jaar 1492 vertrokken, daar van wedergekeerd den dertienden Maart 1493 '•> de tweede togt heeft hy den vyf-en- twintigften September 1493 ondernomen , en is uit America inSpanjen wederom gekomen den agtften Juny 1496. voor de derde maal is hy den dertigften May 1498 vertrokken , en wedergekeerd den twintigften November 1500; de vierde en laatfte reis heeft hy gedaan van den negenden May 1502 , tot het begin van het jaar 1505, wanneer hy in Spanjen is wedergekeerd ($)■>
Aangezien dierhalve de tyd van de vinding der nieuwe waereld genoegzaam met die overeenkwam, dat de venusziekte in Europa heeft beginnen te heerfchen , is het geen wonder , dat byna alle de geene, die niet van gevoelen waren, dat deeze ziekte niet nieuw was, maar reeds by de oude bekend geweest, deeze ziekte geloofden uit de nieuwe waereld te zyn aangebragt geweest.
Maat
00 Hiftor. of Phyfic. part. 2. pag. 33Ó. ad pag. 385.
r<0 A DifTertaüon on the origui of the Venereal Difeafe pag.
10 & n. ('0 Ibid- Pas-I2»
Bbbbb 2
7ïf



748
DE VENUSSMET.
$.144°.
Maar die uitmuntende Schryver geeft twee foorten van reedenen , om te bewyzen , dat de venusfmet niet uit America , in Europa overgebragt is. het eerfle foort bevat de ontkennende reedenen; namentlyk dat de Schryvers, die van de eerfte reis van Chriftophorus Columbus gefchreeven hebben, geen gewag hebben gemaakt van de venusziekte, het tweede foort bevat die reedenen , met welke hy tragt te bewyzen , dat de venusziekte voor de wederkomst van Columbus van zyne eer.fte Americaanfche togt reeds in Europa plaats had gehad.
Ieder een erkend, dat de ontkennende reedenen altijd minder kracht hebben in eenig gefchil te flechten. want zeer veele oorzaaken, die voor de nakomelingen verborgen zyn, hebben reede tot dit ftilzwygen kunnen geeven; vooral by zodanige Schryvers, die niet volgens hun pligt over de ziektens hebben willen, of moeten fchryven. maar daar en boven fchijnt uit het verhaal zelve, wel overwogen zijnde, de klaarblykelyke reede te blyken, waarom 'er in de eerfte wederkomst van Columbus „uit America geen gewag van de venusziekte is gemaakt geweest.
Het is uit het reeds gezegde bekend, dat Columbus zeven maanden op zyn eerfte togt befteed heeft, om in het Eiland Hispaniola in America -te kunnen komen, aldaar 'ftil bleef, de rykdommen van de nieuwe waereld onderzogt, en van daar wederkeerde, is het wel gelooflyk , dat hy zich bezig gehouden heeft , met de Americaanfche ziektens te onderzoeken , daar hy met zo veele andere zorgen beladen was? is het niet bewysbaarder, dat Columbus de ziekte volftrckt niet gekend heeft: en daarom naar zyn wederkomst van de eerfte togt niets van dezelve heeft kunnen vernaaien ?
Ook dringt die-reede (i), dat Columbus, wanneer hy wederkeerde , gedrongen is geweest, te Lisfabon, om versch watet te halen, binnen te lopen, hy wierd van de Koning Joannes.
Jeu
•(O Ibid» pag. 13 & 14.



$.144°-
DE VENÜSSMET.
749
.den Tweeden, vriendelyk ontfangen, die ook de Americanen, die hy met zich had gebragt, met een fcharlaken kleed begiftigt heeft, waar uit de Schryver heeft willen befluiten, dat de Portugeezen vau de ziekte hadden moeten befmet worden , zo <3eSpaanfche Scheepslieden, of de Americaanfche Reizigers deeze ziekte hadden gehad, maar den vierden Maart was het fchip aangekomen, en is den dertienden dito van daar naar Spanjen gezeild, het fchynt niet dat de Americanen , nochte de Scheeplieden, die met het water haaien, de vaten fchoon te maaken , het wagthouden op het fchip, en andere fcheeps werken bezig, veel gelegenheid gehad hebben om de venusziekte in de tyd van -negen dagen in Portugal voort te zetten, en buiten alle twyffel heeft Columbus zyne Americaanfche gasten , welke hy aan de Koning van Portugal voorgefteld heeft, onder de gezondfte uitgezogt, op dat zy op de reis de overige geen moeilykheid zouden veroorzaken, zo zy zwak of ziekelyk waren geweest.
Hier by komt, dat de Scheepsbevelhebbers , wanneer zy uit nootzaaklykheid in eenige haave binnen loopen, geen verlof gewoon zyn aan het Scheepsvolk te geeven, om zonder nootzaaklykheid herwaards en derwaards te loopen; vooral, zo men de reis, na een korte wyl ftil geweest te zyn, moet vervolgen, want zy weeten maar altewei, dat dit foort van menfchen, ten zy dat Zy door een geduurige .en ftrenge tugt bedwongen worden, in alle misdaden van zelf vervallen , en haare posten verlaten, aan welk gevaar de hoofdftad van Portugal zelfs bloot te ftejlen, een grooce onvoorzigtigheid zoude geweest zyn.
Deeze reedenen fchynen genoegzaam te zyn, om te bewyzen, waarom Portugal toen ter tyd niet met de venusziekte is befmet geweest: tevens blykt ook dereede, van de ftilzwygendheid der Schryvers, die de eerfte togt van Columbus befchreven hebben, maar na dat Columbus in Spanjen aangekomen is, zyn de Scheepslieden agtervolgens elk naar huis gekeerd , gelyk gewoonlyk gefchied , en zo eenige van deeze met de venusziekte befmet zyn geweest , als dan heeft zich die kwaal moeten voortzetten j offchoon men niet terftond alle deszelfs gevolgen heeft ^bbbb 3 vge-



7-ö DE VENÜSSMET. $.I440.
gekend; dewyl deeze fmet. niet altijd fehielyk, maar eerder langzaam , het liclraam afweid, en de Spanjaarden hebben in 't begin van de nieuwe kwaal deszelfs hoedanigheid niet kunnen kennen.
Hier by komt, dat op dien zelfden tyd een nieuwe afzending na America .aller aandagt bezig hield : want in 't zvh'de jaar 1492 den 25 September, is de Scheepsbevelhebber Columbus met zeventien fcheepen naar America vertrokken, en heeftin datzelfde jaar zyn reis gelukkiglyk volbragt.
De medgezellen op de eerfte togt hebben dierhalve in de tijd van zes maanden, verfcheide kunnen befmetten , eer dat Columbus de tweede reis ondernam; en dus heeft het voedzel van de venusfmet geduurig kunnen voortkruipen, offchoon men in het begin van de niéuwe ziekte nog niet zeker was van het gevaar der befmetting. maar aangezien hy deeze tweede reis langer in America heeft vertoeft, is hy den 8 Juny 14.96 in Spanje terug gekomen, in deeze tusfehentijd hebben de Spanjaarden het geheele beloop van de venusziekte kunnen zien, en alle, ten mir.ffe de meest voorkomende toevallen, van die leelyke ziekte kur.nen kennen.
Dat dit aldus gebeurt is, blykt uit de woorden zelve van Ovledo, welke van de zeer geleerde Schryver worden aangehaald Ck). want hy zegd, dat hy een van de medgezellen van Columbus heeft gezien, die met hem in 't jaar i^cT. uit Ameri'c.r wederom gekeerd was, die genoemt wierd Mof es Peter Margarita, die zeer kwalijk voer, en geduurig klaagde ; hy voegd 'er by, dat hy geloofd , dat hy door die fmerten gepynigt wierd, welke gewoonlyk de geene die van de venusziekte aangetast zyn, gewoonlyk kwellen, offchoon hy in zyn lichaam geen zweeren of lasbuilen zag. dierhalve waren de venusziekte, ten tyde dat Columbus van zyn tweede togt uit America wederom kwam, als ook deszelfs kenmerken aan Ovledo bekend ; 'hy had dierhalve van te voren reeds de volkome venusziekte gezien welke gewoonlyk
CO" A DifTertation on the origin. of the venereal difeafe pag» 29. & in nou.



5.144°. * DE V E N U S S M E ï. 751
lyk van die fmerten verzeld gaat; waar uit men mag befluitén, dat'de venusziekte zich voor de tweede wederkomst van Columbus, uit America, in Spanje gevestigt had. want hy fpreekc van eene hem reeds bekende ziekte, en welke hy dagt plaats te hebben in een mensch, by welke hy geene uitwendige tekenen van de venusziekte zag. daar op voegt hy 'er het volgende by (ƒ) : naderhand heeft deeze ziekte, in t jaar 1496. ook de Hovelingen aangetast; offchoon zy in den beginne hetgemeene volk alleen maar aantaste: en men voor zeker hield dat de ziekte aan de liefdensplegingen van het gemeene volk haare oorfprong verfchuldigt was' enz.: dit is de rede waarom Ovledo by de eerfte wederkomst van Columbus geen gewag van de ziekte heeft gemaakt, welke hy nog niet kende, die allengskens uitgefproten is, op dien tyd wanneer Columbus voor de tweede maal in America was, en die in 't jaar 1496, wanneer hy terug kwam,reeds zeer veele aangetast bad. maar dewyl hy 'er onder de geene,die met Columbus het zelfde jaar uit America waren teruggekomen, vond, die met de venusziekte befmet waren, heefc hy te regt kunnen beftuiten, dat de venusziekte uit America in Europa is gebragt geweest, dewyl de kwaal van te voren onbekend was.
Zo dierhalve die affchuwelyke ziekte, die door de liefdensoeffening zo fehielyk voortgaat, in 't jaar 1493. in Spanje haar begin heeft genomen , zal het geen wonder fchynen , dat dezelve in 't jaar 1495. reeds in Vrankryk en Italien is waargenomen.
Het ander foort van redenen bevat die, welke leeren, dat de venusziekte voor de eerfte te rug komst van Chriftophorus Columbus uit America, in Europa plaats heeft gehad, de zeer geleerde Schryver fteunt om dit te bewyzen, op de vcreenigde getuigenisfen van Baptifta Fulgofa en Casparus Torella (m), die ftaande hebben willen houden, dat de venusziekte reeds in 'tbegin van 1493- is bekend geweest, daar Columbus den 4. Maart 1493. uit America in Europa is terug gekomen, maar de getui-
ge-
<0 Ibid. pag. 30. O») Ibid. pag. 17.



75* DE VENÜSS M E T. * 5.1440.
genisfen van deeze beide Schryvers komen niet zoer overeen, want Fulgofa (n) zegd het volgende: welke pest (want zy beeft aldus gefcheenenf) eerst uit Spanje in Italië» aangebragt, by de Spanjaarden uit JEthiopien, in korten tyd de geheele waereld bejmet heeft, maar Casparus Torella heeft gezegd , dat de venusz'ekte in Frankryk in 't jaar 1403. heeft begonnen, en dus door de befmetting in Spanje, tot Siciliën, in Italiën, en eindelyk ai kruipende door geheel Europa, ja, zo men het mag zeggen , door de geheele waereld, is verfpreid (0). buiten dat fchijnt het aangemerkt te moeten worden , dat Torrella, wanneer hy de verhandeling over de venusziekte fchreef, welke te Rome 1497. uit is gekomen, zich Bisfchop van St. Jufta noemt, en tevens verhaald, dat het reeds het tiende jaar was dat hy zich met de kerklyke zaaken beezig hield, en dus in geenen deele zich met de geneeskunde konde ophouden, maar hy fchijnt de waarheid in alles niet veel hulde geboden te hebben , dewyl hy allerlaaghartïgst Cccfar Borgia, die een zeer ondeugend mensch was, vleit, in een opdragt brief van een ander werk, het geene hy over de. pijn in de venusziekte heeft uitgegeven omtrent het jaar 1500, en dat een zamenfpraak tusfchen het gemeen en een Geneesheer bevat; waar in hy over de venusfmet handeld (p) , en men over deszelfs oorfprong het volgende leest: dat deeze ziekte ontdekt is, zvanneer de Franfchen Italiën met de wapens overweldigden, en aldaar ftil bleeven. dat zy daarom by de Italianen de Franfcbe ziekte is genoemt geweest, dewyl zy zich verbeelden, dat zy aan de Franfcbe gemeen was: maar in Frankryk, is deeze ziekte, om dat zy zich heeft beginnen te openbaren, na dat Koning Karei met de zyne in Frankryk was terug gekomen, om dat men geloofde, dat de Frannfche dezelve uit Napels hadden gebragt, deNapelfchc ziekte genoemt (q).
Aan-
00 A DiiFertation on the origin of the Veneral Difeafe Lib. I. Cap. IV. in fine pag. 29. CO Aftruc de Morbis Vener. Tom. II. pag. 569. , 1 ■ QO Ibid. pag. 571. QO Ibid. pag. 572.



5.-I44-0.
Aangezien dierhalve deeze beide Schryvers het zelfde niet gezegt hebben, en Torella aan zich zelve niet gelyk is, omtrent de oorfprong van de venusziekte, fchynen de getuigenisfen van deeze Schryvers zo veel kracht niet te hebben , als de zeer geleerde Schryver hun toeeigent (V); het geene hy ook zelfs van gevoelen fchynt geweest te zyn, dewyl hy elders (/), hetgevoe-' len van Fulgofa en Torella daar hatende, {ysavingthatopinion}, zich vergenoegt bewezen te hebben, dat de venusziekte omtrent het begin van het jaar 149^. in ltalien en Vrankryk bekend is" geweest, of ten minfte op zyn allerlaatst in de maand Juny van het zelfde jaar. maar hoe zulks heefc kunnen zyn, is van te voren gezegt geweest.
;Uit deeze redenen nochtans gelooft de zeer geleerde Schryver ("O, dat de venusziekte ontwyffelbaar in Europa een algemeenheerfchende ziekte was, en door de Europeaanen inAmericagebragt hy ftelt de oorzaak van die algemeenheerfchende gefteltenis in de zwaare overftromingen op onderfcheide plaatfen van de bewoonde waereld, wanneer daar een ongevvoone lugtgefteldheid volgde, het is zeker dat zodanige oorzaken allerergfte ziektens voortbrengen; maar ook even zeker is het, dat deeze van te voren nimmer de venusziekte voortgebragt hebben, dat'er zeer kwade koortfen uit deeze oorzaken ontftaan, leeren ons ontallyke waarnemingen, in de menfchen, die op zodanige plaatfen woonen, alwaar de flyk, door de overftromingen agter gelaaten, naderhand door de zomerwarmte verrot; waar over ik in het Hoofddeel van de algemeenheerfchende ziektens breder heb gehandelt, maar wy weeten uit geene waarneming, dat de venusziekte door zodanige oorzaak in onze tyden immer is ontftaan.
ik
t» A Differtation on the origin of the Vener. Difeafe pag. 17. CO Ibid. pag. 9. j CO Ibid. pag. 75.
Vyfde Deel-. Ccccc
DE 'VENUSS M E T.



S-H4P-
ik zie dierhalve niet waarom de eerfte oorfprong van de venusziekte daar van kan afgeleid worden.
Sydenham (u), welke de uitmuntende Schryver met regt onder de doofzigtigfte waarnemers der algemeenheerfchende ziektens roemt, heefc niet gelooft, dat de venusfmet een in Europa ontftaane algemeenheerfchende ziekte, maar uit verre landen rot ons overgebragt. nochte hy is van gedagten geweest, dat een landziekte die befmettelyk is te niet moet gaan, wanneer zy uit een warm in een koud land word overgebragt: zoude deeze zelfde rede niet tegen dat gevoelen omgekeerd kunnen worden,waar door vast geftelt word, dat de venusziekte een algemeenheerfchende ziekte in Europa, door het fcheepsvolk in een zeer warme landftreek overgebragt, naderhand aldaar wyd en zyd geheerscht heeft, het is buiten dat bekend, dat de noordelykedeelen van Europa in geenen deele van de venusziekre bevryd zyn. hier over verwonderde zich Fracaflorius (zvj: het is zeker, dat mm dezelve, ofte op de zelfde, ofte byna op de zelfde tyd, in Spanje, Vrar.kryk, Italiën en Duitschland, en byna geheel Scytien is gezien gezveest: voegt hier by, datflerreky kers dezelve voor eenige jaaren hebben voorzeid, het geene geen klein bezvys oplevert , dat zy een andere oorfprong heeft,, als de enkele befmetting.. want hy konde naauwlyks begrypen, op wat wyze de kwaal zo fehielyk en zo geheim had kunnen voortkruipen, so zy uit de enkele befmetting ontftond: hy geloofde tevens vastelyk , dat 'er ontallyke van deeze kwaal wierden aangetast, offchoon 'er geen befmetting is voor af gegaan.
Maar het zal in 't volgende Hoofddeel blyken, dat de befmetting op veeïerlei wyze liet gezonde lichaam kan medegedeeld worden, zo dat de ziekte 'er op volgt, en het fchynt zeer bewysbaar, dat de menfchen zich in den beginne, wanneer die
nieu-
4«) Epiftol. II. Refponf. pag. ai i.
(w) Lib, II. de Morbis contag. Jphrodifiac. pag* dol*.
DE VENUSSMET.



§ 1440. H4r-
nieuwe ziekte een aanvang nam, niet genoegzaam voor de befmetting gemyd hebben , tot zy door hunne fchade leerden, dat men groote voorzorg moet gebruiken, zo men met iemand omgaat die befmet is. hier by kwam, dat de kwaal niet alleen lastig, maar ook affchuuwlyk zynde, veele dezelve hebben verborgen , waar door 'er nog méér zyn befmet geworden.
Men moet tevens aanmerken, dat de algemeenheerfchende ziektens niet veele jaaren agter een duuren, maar ophouden, en verdwynen wanneer zy door andere volgende algemeenheerfchènde ziektens vervangen worden, maar naar eenige jaaren wederom koomen. dit blykt duidelyk in de pokken, mazelen, de britfche daagfche koorts, de roode loop, enz.
Maar de venusziekte wykt ten eenemaal van deeze gewoonte der algemeenheerfchende ziektens af; want van de eerfte tyd af, dat zy bekend is geweest, is zy altyd gebleven, nimmer verdwenen, altyd door haare befmetting vermaart, en hoewel men in de toevallen eenige verandering waargenomen heeft, (waar over wy naderhand zullen handelen), heeft zy reeds over de tweehonderd en zeventig jaaren geheerscht, en het getal der befmette blyft altyd groot, heeft men dit immer in eenige andere algemeenheerfchende ziekte waargenomen ? voor 't overige, dat de Geneesheeren in foortgelyke te onderzoeken fomtyds verfchillen, is geen wonder, en zal de zieken geen nadeel doen. ik heb vryelyk myn gevoelen gezegt: ik laat aan de geene die anders gevoelen, gaarne de zelfde vryheid over.
(j. 144.1. VVTelke een befmetting is door de voortW teeling melkgeving, behandeling, dc fpog, het zweet, voortteelend vogt, de uitwaasfeming.
Het is overal bekend, dat deeze ziekte door de befmetting van een die befmet is op een ander komt; nochte dit word zelfs van die geené ontkend, die verzekeren, dat de venusziekte niet door
C cc cc a be-
D E VENUSSMET.
7SB



DE VENUSSMET.
S-.I44I-
befmetting in Europa is gebragt, maar gelyk andere algemeenheerfchende ziektens by ons is voortgekomen, en dat de metde venusziekte befmette Europeaanen de zelfde ziekte aan. de inwoonders van America hebben medegedeelt.
Aangezien nochtans de venusziekte, te regt een roede der hoerejagers genoemt, voornamentlyk dooreen onzuivere liefdenspleging word voortgezet, zyn de menfchen fomtyds al te gerust geweest, als of nimmer iemand die zuiver van leven was, konde befmet worden, want men heeft waargenomen, dat deeze affchuwelyke ziekte op, verfcheide.andere wyzen kan medegedeelt worden.
Door de voortteeling. Het fchynt niet te verwonderen, zo kinderen van met de venusziekte befmette ouders geboren , met de zelfde zjekte befmet.ter waereld komen, want dewyl, gelyk naderhand zal blyken, de befmetting der venusziekte, metde omlopende vogten vermengt, door het geheele lichaam heen kan gevoert worden, eer zy wederom zich op zekere plaatfen van het lichaam rer neder zet, zal de vrugt, in het lichaam van een befmette moeder levende, geduurig befmette vogten ontfangen; en dus zal het kunnen gefchieden, dat zy reeds voor dat zy geboren word een ziekelyk voedzel in het lichaam draagt. Labat (x) getuigt wel, dat de kinderen der Americaanen met de venusziekte befmet zyn byna op de zelfde tyd wanneer zy geboren ' worden ; offchoon de ouders en minnen zeer gezond zyn , of ten minfte, voegt hy 'er voorzigtiglyk by, zodanig fchynen. maar deeze getuigenis fchynt niet van veel gewigt te zyn ; dewyl hy ter zeiver plaatfe verzekert, dat de Hollanders in hunne Americaanfche bezittingen terftond befmet zyn geweest, eer dat zy eenige gemeenfchap met de vrouwen van dit land hadden gehad; maar na dat zy de moerasfen uitgedroogt en de ftilftaande wateren in beweging hadden gebragt,. getond geleeft hebben ; vooral
na
00 Nouveaux voyages aux Isles d'Araerique Tom. II. pag. taoi.
7.&



BE. VENUSSMET.
na dat zy de digte bosfchen, door de boomen uit teroeijen, doorwaaibaar voor de winden hadden gemaakt, edoch het is bekend, dat de eerfte Holiandfche volkplantingen, eer zy dit hadden kunnen volbrengen, aan allerkwaadfte koortfen en andere ziektens, ten eenemaal van de venusziekte onderfcheiden, zyn onderhevig geweest; welke hy met de venusziekte fchynt verwart te, hebben.
Dat de kinderen in de baarmoeder kunnen befmet worden, wanneer de moeder de venusziekte heeft, is zeer waarfchynlyk. ja men heeft ondervonden, dat een befmette moeder, vuile, half ■verrotte,, ver zwoor e , waar lyk venerieke ver los fingen heeft (y). edoch men twyffelt met recht, of een van beide de ouders, beimet zynde, de onvolwasfe vrugt het venusgif zodanig kan it> geftort worden, dat het zonder nadeel geduurende de geheele kindsheid ftil zit, en daar na in een volwasfe ouderdom opgewekt word , en zonder nieuwe befmetting waarlyk de venusziekte voortbrengt, dit fchijnt naauwlyks geloofbaar, dewijl het venusgif, door het zuigen, of op een andere wyze, de tedere kindertjens medegedeelt, haastig en allerellendigst de deelen afweid, welke het bezet heeft; gelyk het ui.t genoegzame talryke waarnemingen heeft gebleken. Aftruc (z) zo ervare in dekennis deezer ziekte verzekerd, dat hy nimmer waargenomen heeft, dat de venusziekte, waarlyk zo genoemt, en door eige kenmerkeif ■ zigtbaar, als door overerving tot de kinderen is overgegaan, om de goede naam van de zieken te bewaren, en de rust onder de getrouwde te bewaren, fchynen de Geneesheeren, door een voorzigtig raadbefluit, de oorzaak, ten minfte als bewysbaar, agterwegen gelaten te hebben., want het zy voor een Geneesheer genoeg, de tegenwoordigheid der venusziekte te kennen, en gekend zynde te genezen; offchoon hy de manier op welke de befmetting medegedeelt is,.niet ten naauwkeurigfte kend.
Men fchynt nochtans te moeten aanmerken, dat de vrugt, die
ge-
O) Aftruc de Morb. Veneï. Lib. II, Cap. I. pag. 121. 00. Ibidem» ^
Ccccc 3.,,
757



• DE VENUSSMET; 5. r44I„
gezond in 'smoeders lichaam had geleeft, met de venusziekte kan geboren worden, want zo 'er venuszweeren in devrouwlyke fchamelheid plaats, en het kind langen tyd vast heeft o-ezeten met het hoofd b: v: ingenageld, of met een ander lichaamsdeel^ in een tegen natuurlyke baaring, voorkomende, van het vene' rieke befmettelyk waterig bloed befpoelt word^ het geene zelfs de Vroedvrouwen kan befmetten; gelyk onfeilbare waarnemingen leeren. maar het vergif in zodanig geval ontfangen, zal niet tot de rijpheid toe ftil blyven zitten; maar de affchuuwlyke ziekte zal zich kort na de geboorte veropenbaren, maar dit fchijnt voornamentlyk te vreezen, wanneer het kind langen tyd in de uiterfte naauwheden van de verlosftng heeft gezeeten: want wanneer het eerder ter waereld komt, kan debefmetting, waar meede de Vroedvrouw befmet word, verwyd worden, dewijl de kinderen terftond na de geboorte gewoonlyk met warm water afgewasfchen worden. Antonius Gallus ia), eertyds een vermaard Geneesheer te Parys, die in 't jaar 154.0. een verhandeling heeft gefchreven, over het onvermengde pokhout, getuigt, dat hy een Vroedvrouw heeft gekend, welke , wanneer zy een befmette vrouw verloste, van deeze ziekte aangetast is geweest, zonder dat de vrugt nochtans eenig nadeel was meedegedeeld. want de hand van de Vroedvrouw moet langen tyd in de bedurve en verzwoore fcheede 'blyven, en dikwerf in de zelfde worden gebragt, voor de verrosfing, in de verlosfing zelve, cn na de verlosftng, omdemoew derkoek uittehalen enz. : daarom vermaant de zelfde Schryver (b); dat'er eenig verblyf nodig is , om de befmetting te ontfangen ; anderzints zouden de geene die hunne zweeren behandelen niet buiten gevaar zyn. maar deeze kwaal ontftaat naauwlyks uit een ontfteltenis van binnen ; maar de oorfprong is uitwendig.
Melkgeving. De befmetting ontftaat vry fehielyk door aan de tepels te zuigen; gelyk de volgende waarneming leerd (V).
O) Apbrodifiac pag. 463. (_b Ibidem.
(c) Medic. Effays and obferv. Tom. III. nö. XXI. pag. 323. & feq



f. I44r-
een zekere vrouw, gewoon de borsten der kraamvrouwen uit te zuigen, had een venerieke zweer in de mond; welke zy verborg, op dat zy geen verlies aan haare daaglykfche winst zoudelyden; waar door verfcheide van de voornaamfte vrouwen van haar zeer befmet zyn geworden, de uitmuntende Geneesheer Barry, die de gelegentheid gehad heeft zeer veele van deeze befmette te zien, verwonderde zich over de radde voortgang der kwaadaartige befmetting £ welke hy dus befchryft: de tepels wierden eerst ligtelyk ontftoken; daar op volgde een vervelling, een dun vogtuitftortende; in de omtrek van de vervelde plaats ontftonden hier en daar roode puistjens verfpreid, welke ook trapsgewyze zich over de borst heen verfpreiden, en ten zy 'er hulpmiddelen gebruikt wierden, bragten zy zweeren voort, een weinig naderhand wierden de fchaamdeelen befmet met een hevige jeukte; 'er volgde venuswratten op deeze plaatfen, die weinig vogt uitgaven ; en na weinig verloop van tyd verfpreiden zich de puistjens over het geheele lichaam heen. by de meeste volbragt, de fmet aldus ontfangen, in de tyd van drie maanden haaren loop. de mannen wierden van haare vrouwen befmet, en waren met venuswratten bezet, door welke het venusvergif fehielyk verfpreid wierd, zo dat 'er zweeren binnen in de mond ontftonden , en roode puistjens over het geheele lichaamsgeftel.
Deeze vrouw, die oorzaak van zo veele kwalen is geweest, onderzogt wordende ,' heeft men op het agterfte van de tong'een kleine zweer, en een vry breed lidteken op het inwendiggedeelte van de onderfte lip. zy ontkende wel hartnekkiglyk, dat'er immer een zweer op de plaats van het lidteken geweest was^ maar naderhand de waarheid bekennende, heeft zy gezegt, dat zy de affchuwelyke kwaal verborgen had gehouden, om dat zy voor het verlies van haare goede naam en winst bevreest was.
Voor zo veel de Geneesheer door een naauwkeurig onderzoek heeft kunnen bekennen, is 'er by deeze vrouw geen uitflag op de huid geweest, nochte het venusgif fcheen immer verder voort gelopen te zyn geweest , als het binnenfie van de mond.
SoR»
759'
DE VENUSSMET.



76o DE VENUSSMET, fcnw*.
Sommige vrouwen, welkers borsten zy had gezogen, hebben geen nadeel daar van geleden; maar de oorzaak van dit geluk beftond daar in, dat dit gebeurt is, naar dat diegroote zweer der onderfte lip reeds gehegt was geweest.
De kinderen die de melk van de befmette moeders hadden gezogen, wierden van gelyken befmet, en het grootfte gedeelte van dezelve is gefturven. maar de voortgang van de befmetting door de melkgeving was zo rad, dat de Geneesheer door de kwyling de kwaal'terftond heeft moeten tegen gaan, zelfs, bydiegeene, die maar weinig fchenen befmet te zyn.
Ik heb zelfs een ellendig jongetje door de befmetting aangetast gezien, 'dat binnen drie weeken is gefturven, wanneer men in de plaats van een zeer gezonde minne een andere nam, welkers beenagtig verhemelte dooreen ventiszweer geheel was uitgeëeten. te laat geroepen, heb ik geen hulpmiddel kunnen aanbrengen, men leest (*) dat een geheele ftad befmet is geweest, wanneer verfcheide vrouwen, door barmhertigheid bewogen, twee vondelingen die met de venusziekte befmet waren, de borst hadden gegeven.
Behandeling. Zo de vroedvrouw befmet is, gelyk reeds is gezegt, wanneer zy alleenlyk een vrouw die met de venusziekte befmet was, verlost had, is het niet te verwonderen, dat het zelfde gevaar voor die geene overblyft, die de plaatfen, welke van het venerieke waterig bloed bevogtigt zyn, durven behandelen.
De fpog. Welke het gevaarly kst is van al, wanneer de wulpfche jongelingen onkuifche kusfchen aan vrouwe geven , die venuszweeren binnen in de mond hebben; maar aangezien na deeze voorfpelen, gewoonlyk de verzaming volgt, zalmenzeldekunnen bepalen, of de daar op volgende venusziekte aan de enkele kusfchen en fpelende tongen moet toegefchreven worden, zo zuivere vrouwen door het zuigen zyn befmet geworden, wanneer de
te-
(*) VerceFion. de Tudcndor, morb. Cap. IV. pag. 205.



DE VENUSSMET.
tepels in het waterig bloed van een venuszweer die de onderfte lip op at, doorweekt wierden, begrypt men ligtelyk , dat men het zelve in de tang en de lippen te vrezen hebben, welke met een dunne huid zyn overtrokken, wanneer het venusgif met de fpog deeze deelen word toegevoegt. of dit vergif zich ligtelyk met'de fpog vereenigt? dus hebben fommige gelooft, wanneer zy zagen , dat het vergif door de kwyling uit het lichaam word gedreven.
Het zweet. Het is een iegelyk bekend, dat de genezing door het zweten, vooral het ruim gebruik van het afkookzel van pokhout, menigmaal de venusziekte heeft genezen; waar over wy naderhand zullen fpreken. in zodanig geval word hét venusgif langs de oppervlakte van de huid uitgedreven, waarom het gevaarlyk fchynt met de geene die befmet zyn, zo zy fterk zweten , in een bedde te flapen. want de het dampend zweet uit het lichaam van een befmette uitwaasfemende, kan gemakkelyk, ten minfte voor een gedeelte, "door de opzuigende vaten der huid van een gezond menfch, in het zelfde bedde en onder de zelfde dekens leggende , opgezogen worden, fommige hebben gelooft, dat het linnen, de dekens en klederen o]) foortgelyke wyze kunnen befmet worden, zo iemand die befmet is^ deeze gebruikt zal hebben , gelyk naderhand door dezelve het vergif aan een gezond lichaam kan medegedeelt worden, zodanige voortzetting van de befmetting w.ord die genoemt, welke door het aanftookfel word verfpreid (cl); en men was voor de befmetting bevreest, zo iemand uit de zelfde kan, met iemand die befmet was, gedronken had, of •nrt het zelfde fcrvet de mond en lippen hadde afgeveegt. de vermaarde Schryver verhaald op de zelfde plaats verfcheide gevallen, die uit de beste Schryvers verzamelt, de mooglyk heid van zodanige befmetting bewyzen.
Maar dewyl deeze alle uit het verhaal van de geene die befmet waren geweten worden, geeft dit met regt agterdenken,
dat
00 Aftruc de Morbis venereis. Lib. II. Cap. I. pag. 122. Vyfde Deel. Ddddd



f& DE VENUSSMET. §.1441.
dat zeer veele van deeze door list en bedrog verdigt zyn geweest, om de ondeugden te bedekken: want het bewysbaar, dat volwasfene , zo wel mannen als vrouwen , die zodanige oerzaken der ziekte voor den dag brengen, van nader by kennis met de venusziekte hebben gemaakt, aangezien'men noch. tans zeker is van het vergif der pokjens , dat in het votdfel ontfangen , de pokjens kan opwekken en voortzetten , voegt 'er de'vermaarde Schryver voorzigtiglyk het volgende by: ik zoude eventwel niet vol ft rekt die weg der befmetting hardnekkig willen ontkennen maar ik zoude veel minder de zelve manier van befmetting voor bevonden toelaat en, dewyl zulksuit onfeilbare proeven nog niet is bewezen.
De o-etuigenis van Hildanus fchynt nochtans van groot gewigt, dewyl hy getuigt, dat hy fomtyds waargenomen heeft, dat de venusziekte uit de klederen kan overgenomen worden met het zweet of het waterig bloed der zweeren doortrokken • en hy brengt geen gemeen voorbeeld hier van aan (e).
Een adelyk meisje van vyftien jaaren had de vastenavondfeesten bygewoond , en , door een ongeoorloofde roegeventheid , hebben de maagden met de jongelingen van klederen verwisfelt. niet lang daar na, heeft het meisje, dat zodanige klederen gebruikt had , omtrent de fchamelheid pyn en jeuk cevoelt; terftond hebben zich puisten en kwaadaartige zweeren vertoont 'y door fchaamte heeft zy de kwaal verborgen , tot dat zy, door de fmert overwonnen, en niet meer kunnende gaan, zulks aan haare moeder beeft bekend gemaakt. Hetdanus geroepen zynde, heeft de fchamelheid, een gedeelte van de hals der blaas en lyfmoeder , tot aan de regte darm toe , door een aüerlelykfte zweer uitgeëeten, de fluitfpieren van de blaas en de regte darm uitgeknaagt, waar door zy de afgang, nochte de waterlozing konde wederhouden. tevens hadden 'er alkrf'eherpfte pynen plaats, een geduurige heete koorts enz., „n dUs is zy binnen weinige dagen gefturven.
Dit
O) Obfeivat. Ceatiur. L pag. 75*



S-I441-
DE VENUSSMET.
Dit ellendig meisje heeft tot aan haar dood toe fhndvastiglyk ontkend , dat zy immer gemeenfchap met een man hadde gehad maar na gedaan onderzoek heeft men bevonden , dat de jongeling, welkers klederen dit ellendig meisje hadde aangetrokken, zeer zwaar van de venusziekte was aangetast.
Andere waarnemingen fchynen ons te leeren, dat het lancet befmet is kunnen worden , en dat wel zodanig, dat het als door het aanraken de venusziekte in een gezond lichaam ftorte. men vind by de zeer vermaarde Aflruc verfcheide zodanige waarnemingen (ƒ). maar voornamentlyk verdienen die gelezen te worden , welke' by Schenck Qg) over de befmetting van Moravien worden gevonden, want in 't jaar 1577., in de maand December, een zeer harde winter, en wel de elfde van de maand, zyn alle, die in het droogbad gegaan zynde, zich hadden gevliemde koppen laaten zetten, van een ziekte aangetast geweest, welke byna alle de toevallen had van de affehuwelvke ""venusziekte, maar de toevallen der ontfange befmetting zyn niet terftond te voorfchyn gekomen: by fommige bleef de kwaal wel acht dagen verborgen, by andere veertien dagen, by fommige een maand, een ongewoone vadzigheid, neerflagtigheid, cerf droevig uitzigt, dwars gezigt enz waren de voortekenen der ziekte, de tekenen der koppen opryzende wierden van een allerorootfte hitte aangetast, waar opleelyke en ftinkende zweeren volgden enz.: het was wonder, dat niet alle de voet-flappen der koppen in een leelyke verzweering ontaarden, maar alleenlyk een, of ten hoogfte twee; by een vrouw, die zich vyftien koppen had laaten zetten, zyn 'er drie toe zweeren overgegaan, het geheele lichaam wierd met puistjens, een lelyk fchurfc , korstas-tige-zweeren, welke een vettig vogt uitgaven, een taaijc flym, "welke geen etter, maar een blaauwagtige bloederige etter geleek, bezet7 in 't beloop der ziekte, zyn 'er eeltagtigeuitwasfen op'het hoofd gegroeit; welke gebarsten zynde of doorfneden ,
r n de Morb. vencr. Tom. II. Lib. VIL pag. 912. 913. fV) Obfervat. Medic. varior. Lib. VI. pag. 816, & feq. w Ddddd a
763



76\ -DE VENUSSMET. $.r44l.
den, een zeker honing, harst, en kleefagtig vogt, een teken dat het vet verteerde, nitzweeten. 'er volgden des nagtsallervinnigfle l'merten op, voor al op de fcheen enz. dewyl zeer veele aldus allerellendigst aangetast wierden, heeft hetgebleeken , dat geere zyn aangedaan geweest, behalve de geene, die gevliemde kop-: pen in het bad hadden gebruikt; en zy wierden'alle van elkander gelykende kwaaien aangetast.
De Regeering heeft met alle vly.tnade oorfprong van het kwaad gezogt; en men heeft ook in de Badmeefter geen fchuld kunnen vinden : toen heeft men op de Knegt der badftoven verdenken gehad, dewyl men aan hem om zyne behendigheid en gaauwigheid het koppen had aanbevolen; die, nier zo zeer om dat hy zich minder op de zaak vertrouwde , als wel door dien hy door het dreigen en de ftraffen verfchrikt was, zich op de vlugt heeft begeeven, en nimmer naderhand wederom te voo fchyn is gekomen, hierom heeft men niets zeekers aangaande de oorzaak kunnen ontdekken, daarop worden verfcheide verhalen gedaan van zieken, die deeze kwalen hebben gehad, waar uit duidelyk blykt, dat de gewone middelen van geen nut zyn geweest, maar dat de affchuuwlyke ziekte alleen maar aan die middelen gehoor heeft gegeven , welke men gewoon is voor de venusziekte te gebruiken.
Een ander voorbeeld van de venusziekte, door aanftoking meedegedeeld, leest men by Botall (li), van een man, die, gemeenfchappelyk met een man drinkende , die erg van de veziekte aangetast was, befmet is; en de redenen waarom Botall dit gelooft heeft waar te zyn, zyn niet van klein gewigt. die man was van een beproefde trouw, en had geene de minfte reede , waarom hy zo zorgvuldig her zoude verborgen hebben, zo de ziekte een andere oorzaak had gehad, daar en boven was de man, van welke hy zeide befmet te zyn, zeer wel by Botall bekend, dewyl hy geduurende zestien maanden van de venusziekte
(&) Aphrodifiac. pag. 357.



$.1441- D E VENUSSMET. 7 755
te met de allerverwoedfte pynen was aangetast geweest: het neus* been liep groot gevaar van uitgeknaagt te voorden , en hy had altyd eenige brand in de keel. Botall had zelfs met zyn broeder hem onder handen gehad, maar de andere, die door-met hem te drinken, befmet was, heeft de eerfte twaalf maanden iets kwaads in eenig deel van het lichaam gevoeld , uitgenomen de rand van de onderfle lip, die door het opleggen van de befmette beeker een zveinlg naderhand heeft beginnen te jeuken, zuaar op ter fond een zweer is ontflaan, zonder dat hy nochtans eenig agterdenken op de kzvaal. bad gekregen, maar , gelyk naderhand zal blyken, het lichaamsdeel, waar aan het venusgif wo.d toegevoegd, word dikwils het eerst van al aangetast, en uit de daar ter plaatfe ontftane zweer verfpreid zich het vergif door het geheele lichaam , en zet zich op verfcheide plaatfen wederom op nieuw neder.
Voortteelend vogt. Deeze is de allerdikwervigfte en onfeilbaarfle weg om de venusziekte meede te deelen; waarvan, naar dat de venusziekte is bekend, geworden, nimmer iemand heeft getwyffelt.
Uitwaasfeming. Of die vogten, welke van.alle kanten uit de oppervlakte van het lichaam van een mensch , met de venusziekte befmet, uitwaasfemen , zonder aanraking op zekere afftand de ziekte kunnen voortzetten , twyffelt men met reede. my is niet bekend , dat het uit eenige proefondervinding bhkt, dat een gezond mensch immer langs deeze weg befmet is geweest: dewyl dierhalve zulks zints twee honderd en zeventig jaaren, dat de venusziekte duurt, nimmer gebeurt is, is het niet waarfchynlyk, dat dit kan gefchieden.
Daar en boven fchynt de venusfmet , gelyk naderhand zal gezegd worden , in de vette en flymachtige vochten ingevvikkelt te worden, daarom is zy niet zo vlug, na dat zy met deeze vereenigt is, als zy zoude geweest zyn, zo zy alleenig was geweesr. her is wel waar, dat, wanneer de vogten door de kwik, of ook het afkookzel van pokhout, ontbonden worden, de venusfmet van deeze banden word losgemaakt, waar;
Ddddd 3 in,



?<S6 DE VENUSSMET. $.1441.1444.
in zy ingewikkek zat , en uit het lichaam word verblaazen , cn dus door de dampkring heen verfpreid ; waarom zo veele Geneesheeren, wanneer men gewoon is de zieken in een warme lugt te laaten leggen, voor eenig kwaad vreesden, en niet lang by zodanige zieken bleven; maar ik heb met vlyt onderzogt, of het immer gebeurt is, dat de geene die in de gasthuizen oppasfen, alwaar veele in dezelfde kamer leggen , befmet zyn geweest, daar zy daaglyksch fomtyds geduurende veele uuren in zodanige lugt blyven ; maar, zo veel my bekend is, is zulks nooit gebeurt.
(j. 1442. T7n aan dat deel waar aan zy zich hegt, J—i vertoont zy zich gewoonlyk het eerst.
Uit het vorige ge-zegde heeft gebleeken, dat de uitwerking der befmetting meest, of ten minfte dikwils in dat lichaamsdeel openbaart, waar aan zy toegevoegd is geweest, dus openbaart zich de fmet, door het zuigen bekomen, omtrent de borften , zo een kind de minne befmet heeft, en in tegendeel, ontftaan 'cr venuszweeren op de lippen, de tong, in de mond van binnen, en de keel, zo de minne het kind befmet heeft, in die man, van welke wy in 't voorgaande Hoofddeel hebben gefproken, die, door met een man , die zeer erg van de venusziekte was aangetast, gemeenfchappelyk uit een glas te drinken, de ziekte heeft gekreegen, heeft zich binnen op de onderfte lip het eerfte teken van de venusfmet vertoont, het is bekend, dat 'er door de onzuivere liefdensoeffening zo menigmaal puistjens in de teeldeelen ontftaan , in korten tyd in zweertjens ontaarde, waarom de venusziekte, ten zy dezelve beboorlyk geneezen worden , met alle haar gevolg aankomt, maar of de venusfmet niet terftond door de opzuigende aders der deelen, waar aan zy toegevoegd word, zoude kunnen ontfangen worden, en dus met de omlopende vogten vermengd worden , dezelve befmetten, een gedeelte derzelve in haare
na-



DE VENÜSSME t.
natuur veranderen, en naderhand zich op verfcheide plaatfen van het lichaam ter neder zetten ? word 'er altyd vereischt, dat zy de plaats, waar langs zy ingaat, eerst kwalyk doet varen, ontfteekt, tiitknaagt, doet verzweeren , en dus als een vergiftig aanftookzel. vormt, waar in zy als m een fchuilplaats verborgen, de toevloeijende vogten'ih haare natuur verandert, waar van een gedeelte, door de aders opgezogen, naderhand al de vogten met een diergelyke befmetting doortrekt ? ten minfte fchynt deeze nootzaaklykheid niet algemeen vastgeftelt te kunnen worden; ja het fchynt in tegendeel vry bewysbaar,. dat de venusfmet door een alletbrandendfte liefdenspleging b: v: in beweeging gebragt,, aan een lichaam kan medegedeeld worden , zonder eenigzints de teeldeelen te kwetfen » waar meede de venusfmet aangekomen is,
Ook zien wy dat de beste Schryvers , die over de venusziekte gefchreven hebben, dit bevestigen, dus zegt Fracaflorins (0? dat de venusziekte zich niet terftond openbaart , maar zich eenigen tyd verbergt, zelfs fomtyds een , twee,ook dikwi's vier maanden lang. 'er waren nochtans fommige tekenen van de befmetting aanwezende : de droefgeestigheid , vermoeitheid, bleekheid; eindelyk, het geene by het grootfte gedeelte plaats vond , ontftonden 'er eenige zweertjens omtrent de fchamelheid i alwaar men moet aanmerken, dat hy niet gezegd heeft , dat deeze zweertjens by alle zieken plaats hadden , maar alleenlyk by bet grootfte gedeelte, daar en boven legd hy niet uit, of die zweertjens der fchaamdeelen zich terftond na de befmetting vertoont hebben, dan of zy 'er naderhand op gevolgd zyn. ten minften bekleeden zy de eerfte plaats niet in de optelling der toevallen , welke op de ontfange befmetting volgden , en welke ook by die geene plaats hadden, die deeze zweertjens san de fchaamdeelen niet hadden.
Want
(0 Aphrodiüac. pag. rg$+
767



p
768 DE VENUSSME T. §.I442.
_ Want in beide de geflachten krygen de ellendige zweertjens die uitbarften, en tot een vry aanmerklyke grootte groeiden welke binnen weinige dagen in zeer kwaade uitknagende zweeren veranderden: edoch deeze ontftonden niet uit de fmet,plaatslyk toegevoegd , maar van 'dezelve uit het bloed, waar in zy verborgen was , afgezondert, en naar verfcheide plaatfen van het lichaam ter nedergezet; zeer zeker ten minfte in die geene die geen zweertjens aan de fchaamdeelen hadden gehad.
Sóortgélyke leest men ook by Bernardus Tomitanus (k). want hy waarfchouwt, dat de duidelyke tekenen van de venusfmet, zich geduurende twee , drie , zelfs vier maanden , noch niet vertoonen. want die ziekte fcheen zich te verbergen, en de toekomende overige diende en ftrd/fen te overleggen, edoch hy haald de tekenen der verborge kwaal aan: het lichaam onbekwaam, vadsigheid zonder gezverkt te hebben, zwaarwigtigheid der ledemaateii, van zelf ontftane verwocijingen, traag en langzaamheid in de beivecgingcn , een byna geduurige ftaperigheid, vermagering van het lichaamontbeering van krachten, on:roering van gemoed, droefgeestigheid, wantrouwen, vrees, bleekheid van aangezigt, zwartachtigheid onder de oogen, wmictnvtmizien, warmte van handen en voet zooien, en zeer veele andere, daar op voeod hy 'er by, by zeer veele zag men een opknaging uit de-fchaamdeelen ontftaan, zvaar uit uitknagende zweeren ontftonden enz. • waar uit men wederom kan bcfluiten, dat fommige ten m'inftede befmetting der venusziekte hadden ontfangen, offchoon zich in de fchaamdeelen niet de minfte kwaal vertoonde.
By Daniël Turner (l) vind men een geval, dat het zelfde bevestigd, een man die in den dienst niet zeer zuiver , gelyk hy zelf bekende, geleefd had, had zich na een eeriyk affcheid in h huuwlyk begeeven, welke hy zeker wist, kuisch., gezond, zedig
' XV)' Aphrodifiac. pag. ic5r. 1052. (O Siphylis. Hiftor. XVI. pag. 297.-^ ft»q. -



*|.i442- DE VENUSSMET. 769
dig te zyn, en by welke hy kinderen had overgewonnen, hyhad tien jaaren lang zich in het huuwlyk kuisch gedrageu, en, offchoon hy voor zyn trouwen met verfcheide vrouwsperfoonen te doen hadde gehad , had hy eventwel nimmer een zaadloop of eenige andere kwaal gehad, hy had fomtyds op het hoofd der roede na de verzaming een ligte vervelling gevoeld ; maar deeze, genas in korten tyd van zelf, of door het befmeeren met de anguentum pomatum, of kaars [meer. edoch het is bekend, dat •het voornaamfte teeken van de venuszweeren is, dat zy aan de gewoone middelen hardnekkig weerfland bieden, waar uit het blykt, dat zich niets van de venusfmet aan de teeldeelen , had vastgehegt.
Hy wierd nochtans, na eenige jaaren dikwerf van een benaauwde keel aangetast, welke aan de aderlating, de buikzuiverende, en blaartrekkende middelen , gehoor gaf: maar dewyl de zelfde kwaal zich wederom verhief, en wel met meer lastigheid, heeft hy met de uitmuntende Geneesheer Turner raad gepleegt, die ■beide de amandelen heeft ontftoken gevonden, en eene van dezelve verzworen: maar hy heeft daar en boven een gat in het verhemelte ontdekt, daar de fpits van een tintyzer konde ingeftoken worden, en waar langs de zieke waargenomen had , dat de rook van de tabak fomtyds uit de neus was gekomen, aangezien men met het tintyzer geen been gevoelde, bleek het genoeg* zaam, dat een gedeelte van het been van het verhemelte uitgeëeten was: maar het vlees dat dat gat omringde was fpongieus. Turner heeft een beroking van Cinnaber te werk geftelt; waar door de kwyling verwekt zynde, heeft dezelve de kwaal wel weggenomen, maar het gat is in het verhemelte gebleeven, daar men gemakkelyk een vinger konde infteeken: hy heeft na deezer" geneezing zeven jaaren in gezondheid doorgebragt, en is naderhand, vaneen kwaadaartige koorts aangetast, gefturven.
Dit, en eenige gevallen, welke ik zelfs gezien heb, zyn oorzaak, dat ik, het geene de zeer vermaarde Aftruc verzèekert , niet tot een algemeene vaste geneeskundige ftelregel heb durven
Vyfde Deel. Eeeee ftel-



7?o DE VENUSSMET. $. i44s.°
ftellen; te weeten, dat het venus gif nimmer toegelaten word, ten zy dat deel, 'waarin het word toegelaten , eerst aangetast •maar ik kom ten eenemaal met deeze zeer vermaarde man overeen , wanneer hy het volgende waarfchouwt: zo menigmaal plaatfelyke ziektens vooraf zyn gegaan , kan men over de venusziekte -wel uit ligte tekenen oor deelen: maar zo 'er geene zyn vooraf gegaan, moet men dezelve niet befchuldigen, of op zyn hoogfte, het geene op 't zelfde uitkomt, moet men voor zigtiglyk zyn oordeelvellen , tol dat de eige byzondere kentekenen , meer in getal, dringende, de zaak in een ontivyffelbaar licht feilen, daarom fa ik het ligtelyk toe, dat men de ivaarheid verder onderzoeke. nochte het is immer nadeelig, maar meer dan eens voordeelig geweest , nader onderzoek te doen over het geene allerklaarblyklykst fcheen en.
Nochte het geene de zeer vermaarde Afruc In) over de andere vergiften aanbrengt, veel te bewyzen. de pokëtter, wanneer zy de wondjens word toegevoegd, ontfleekt , en doet gewoonlyk deeze plaatfen verzweeren, wanneer het vergif begint te werken: dit is de waarheid; maar wanneer een mensch zonder behulp der inënting, van de pokken word aangetast , wie zal als dan de plaats bepalen , waar aan zich de befmetting het eerst heeft vastgehegt, eer dat het gantfche lichaam door het zelve verontrust wierd. wanneer de waterfchrik aanftaande is, heeft een getrouwe waarneming ons geleerd, dat de wonden door de beet van een dolle hond toegebragt, ontftoken worden , ja dat de lidtekenen, zode wonden reeds gehegt waren, opgeheeven worden, maar ook is het even eens zeker, dat de fpog van een dolle hond deeze wreede kwaal heeft verwekt , zonder eenige wond toegebragt te hebben , gelyk in het Hoofddeel van d& Hondsdolligheid gebleeken heeft.
Het venusgift fchynt dierhalve, noch niet in de taaije vochten ingewikkelt zynde, of zo het reeds ingewikkelt is , van deeze .• . ban-
O) De Morb. Vener. Lib. II. Cap. III. pag. 05.
(ji) Ibid. pag. Qó.



§.1442.
D E
VENUSSMET.
771
banden door eenige oorzaak verlost, zodanig fyn te zyn, en alle zintuigen ontvlugtende, dat het in de omlopende vogten kan komen , en met dezelve door het geheele lichaam heen gevoert worden.
'Als dan kunnen van dit voedzel, in het bloed zittende, zodanige kwaaien ontftaan, hoedanige door het uitwendig toevoegen , in de liehaamsdeelen ontftonden: dit vergif word door de beweeging en de warmte fterker, en doet, wanneer het naderhand zich op eenige plaats van het lichaam ter neder zet het zelfde , als het zou gedaan hebben, wanneer het uitwendig was toegevoegd, waarom iemand de venusfmet in het lichaam zou kunnen hebben, hoewel zich op de oppervlakte van het lichaam dezelve niet vertoont; en zou zich nochtans naderhand met de vochten, welke zy aan zich zelve gelyk gemaakt heeft, op fommige plaatfen van het lichaam ter neder kunnen zetten, en kwaade uitwerkingen voortbrengen, edoch het gebeurt fomtyds, dat het gif uit een venuszweer van het hooft der roede , fchoon* dezelve niet zeer groot is, opgezogen, zich op verafgelege plaatfen van het lichaam ter neder zet, en dezelve ontfteekt en doet verzweeren. ik heb gezien, dat de keel fomtyds na weinige dagen zweert, offchoon dusdanig klein zweertje maar een eenig teeken vertoond had van de venusfmet, door de onzuivere verzaming ontfangen. nochte dit fchynt altyd aan de wulpfche kusfchen toegefchreeven te kunnen worden, dewyl ter zeiver tyd de geheele huid byna met lelyke vlakken en puiften befmet word , de kwaal zich op onderfcheide plaatfen van het lichaam, en van het eerfte aanftookzel afgelegen, ter nederzettende, zo dierhalve het gif, uit een kieene venuszweer opgezogen , het geheele lichaam kan befmetten, zal dan het zelfde niet kunnen gebeuren, wanneer de onvoorzichtige jeugd zich met vuile gemeene hoeren vermengd ; zo dat de befmetring der venusziekte met de vochten vermengd, offchoon zich nergens in het lichaam eenig kwaad vertoont, naderhand, wanneer over de venus-lasklier zal gehandeld worden, zal het blyken, dat dezelve fomtyds ontftaat, offchoon 'er geen zaadloop of venuszweer vooraf gegaan is, en dus enkel door de opgezoge befmetting. .
Eeeee 2 Met



77*
D E
VENUSSMET.
S.1442.
_ Met regt zyn de Geneesheeren bedagt geweest, of men niet uit eenige tekenen de befmetting in het lichaam zoude kunnen ontdekken, èer dezelve op eenige plaats van het lichaam is ter neder gezet, en zich door een gevoelige uitwerking te kennen geeft ?
Zo wy aandagtig overwegen, hetgeenevandeziektedkBrunnus Gallicus genoemt word , waar van wy in het voorgaande Hoofddeel gefproken hebben,' word gelezen, fchynt de gezondheid cobï de ontfange befmetting van de venusziekte benadeelt te zyn geweest (0). want 'er word gezegt, dat zich niet terftond de tekenen van de ontfange befmetting vertoont hebben, maar dat de kwaal by fommige een maand lang verborge is gebleven, intusfehen zag men hun van een zekere lomigheid of vadzigheid bezwaart, lui, traag, onbekwaam om hunnegewoonearbeid te volbrengen, droefgeestig, treurig van uitzigt, terwyl nochte de geest, nochte de handen, nochte de voeten, haarefchikking Dolbragten, als fchaduwen, niet als menfchen, overal heen dwalen, de üangebore couleur van bet aangezigt, wierd bleek, de vlugheid der oogen zelve dwars, met een bi-uine kring, gelyk de vrouwen die de ftonden gehad hebben, mismaakt, onverwagt verandert: het opgeregte voorhoofd was gerimpelt en donker, zo men dit nu vergelykt met het geene ik een weinig van te voren uit Bernardus Tomitanus heb aangehaald, blykt het, dat deeze tekenen wonderlyk aan elkander gelyk zyn , welke de beide Schryvers aangehaald hebben, wanneer zy de als nog in haar zaad als verborge fmet befchreven hebben, maar Tomitanus in 't jaar 1576. byna zeventig jaaren oud (ƒ>), is te Pasfau aan de pest gefturven, daarom heefc hy van de zogenoemde Brunnus Gallicus niets kunnen hooren, en het-fchynt geenfints geloof-baar, dat Jordanus Brunus, die de ziekte bygewoond heeft, de tekenen van de verborge venusfmet uit Tomitanus uitgefchreven heeft.
Co) Schenck obfervat. Med. Rarior. Lib. VI. pag. 8ió. & C$) Aftruc de Morh. Vener. Tom. IL pag. 766.
Maar
feq»



DE VENUSSMET.
773
Maar men moet voornamentlyk aanmerken, dat, na het voor af gaan van deeze tekenen, de ziekre zich door klaarblykelyke tekenen heeft te kennen gegeven : want het venusgif, zette zich, nu uit de vogten afgezondert, in eenige plaatfen van het lichaam ter neder, de voetflappen der koppen tuierden onverhoeds, opzezzvollen zynde, van een onmatige en ongeneeslyke hitte aangetast, welke door lelyke veretteringen en zweeren vervangen wierden van bloedige etter en waterig bloed vloeijende enz. men zoude mooglyk kunnen geloven, dat het mesje, waar mede de vliemen zyn gedaan, befmet zynde, de befmetting op de plaatfen die gevliemt waren had agtergelaten, welke geduurende eenigen tyd ftil zynde, naderhand werkzaam heeft begonnen te worden, en deeze allerkwaadaartigfte zweeren voortgebragt heeft, maar als dan zouden deeze affchuwelyke zweeren op alle deeze gevliemde plaatfen te voorfchyn zyn gekomen, maar het verhaal der ziekte leerd ons anders;'want aldaar (q) leest men het volgende : het is in den beginne te verwonderen, aangezien uit zo veele gezette koppen, daar fommige tien, min of meer, ook fommige alleen maar drie, hadden laten zetten, maar een, of op zyn hoog' fte twee, (by deeze fchoonmoeder van Laurentius de kleermaker, drie van de vyftien), uit deeze alle tot een lelyke verzweering zyn overgegaan; waar uit duidelyk blykt, dat de befmetting der venusziekte niet vast gezeten heeft op de gevliemde plaatfen, maar dat zy met de vogten vermengt, de gezondheid op een wonderbaarlyke wyze verontroert'heeft, en naderhand op deeze plaatfen ter neder gezet, dezelve door een lelyke zweer verwoest heeft; ze dat hei vleesch door de kop omvangen, geknaagt, verrot, vuil, gelyk uit de venuszzveeren een ftank heeft verfpreid.^
Uit het tot m toe gezegde blykt het, dat de venusziekte zich meestentyd in dat deel openbaart, dat het eerst aangedaan word , maar nochtans niet altyd.
I44&*
fa) Schenek in loco modo citato.
^ Eeeee 3



774 DE VENUSSMET. 5.X443.
§• I443« lVfochte men heeft immer waargenomen , J. ll dat zy is veroorzaakt geweest door een man of vrouw, die niet met dezelfde ziekte befmet was.
Dat de venusziekte beftnettelyk is , en door de befmetting wyd en zyd verfpreid word, heeft genoegzaam uit het voorio-e gezegde gebleeken, en het fchynt niet, dat men hier over eenigzints behoeve te twyffelen. maar van te voren §. 1382 en 1409. alwaar over de befmetting in de ziektens gehandeld "wierd , heeft het gebleken, dat de befmetting nootzaaklyk twee menfchen onderftelt, de eene, uit welke de befmetting komt, de andere die dezelve in zich ontfangt, en daar door van de zelfde ziekte'als de andere , word aangetast.
Maar hoe zeer wy deeze zaak overweegen , wy kunnen niet ontkennen, dat de eerfte , die van een befmettelyke ziekte is aangetast geweest, de venusziekte b: v;, die ziekte zonder befmetting door een ander mensch hem medegedeeld, heeft gekregen. w:;nt het is klaarblykelyk tegenftrydig , dat de geene die het eerst eenige ziekte heeft gehad, door een ander mensch met dezelve is- befmet geweest, aangezien dierhalve de eerfte , die een ziekte heeft gehad, dezelve zonder befmetting 'heeft gekregen, waarom zou ook niet de tweede, derde, enz. door foortgelyke oorzaken, welke in de eerfte de ziekte veroorzaakt hebben, van de zelfde ziekte hebben kunnen aangetast worden.
Maar in de reeds aangehaalde Hoofdftukken is beweezen* dat de ziektens in het menfchelyk lichaam kunnen ontftaan uit klaarblykelyke oorzaken , van welke oorzaken die ziektens de uitwerkzelen zyn, 'en dat nochtans door deeze zelfde ziektens het lichaam van een ziek mensch zodanig verandert word dat het door de befmetting andere menfchen met dezelfde ziekten befmet, die niet aan die klaarblyklyke oorzaken waren blooto-eftelt geweest, door welke de ziektens in de eerfte zieke waren voortgebragt.
Maar



5-1443-
DE VENUSSMET.
775
Maar wanneer deeze befmetting eens praats heeft, is het niet " nodig, dat de zelfde oorzaken blyven voortduuren, die de ziekte in de eerfte zieke verwekt hadden;, maar de zelfde ziekte zal haare kracht blyven uitoeffenen op andere door de befmetting meede te deelen; welke iemand kunnende vermyden , van de ziekte bevryd zal blyven. wy hebben dit op de aangehaalde plaatfen door verfcheide waarnemingen bewezen.
Hiet uit begrypt men, waarom fommige ziektens gemeen zyn aan zekere landftreeken, en alleenlyk door de befmetting tot andere landen worden overgebragt, welke befmetting eenmaal vernietigt zynde, zal de ziekte niet meer ontftaan, ten zy 'er een zodanige zamenloop van oorzaken plaats zal hebben, die dezelve in de eerfte mensch, die met die ziekte is befmet geweest ,„ , had voortgebragt. nochtans is dit misfehien zeldzaam, en gebeuit in fommige landen nooit.
Maar my is geen voorbeeld bekend, waar meede men zoude kunnen bewyzen, dat de venusziekte zonder befmetting in Europa ontftaan is.
Aangezien nochtans, dat de eerfte, die van de venusziekte is aangetast geweest, de ziekte zonder befmetting heeft gekregen, heeft de affchuuwlyke ziekte uit een of meer oorzaken te zamen lopende, moeten kunnen geboren worden, de Geneesheeren zyn vlytig genoeg geweest in het onderzoek van zodanige oorzaken, als zy met zorgvuldigheid deeze nieuwe ziekte onderzogt hebben , en zyn, gelyk meestentyds gefchied , tot verfchiliende gevoelens overgegaan.
Van te voren is gezegd , dat de eerfte oorfprong der venusziekte, aan de befmetting der fterren, overftromingen, en verfcheide andere oorzaken is toegefchreeven geweest ; maar toen is ook tevens beweezen geweest, dat zodanige oorzaken, voor dat de venusziekte in Europa bekend was, meermaal hebben plaats gehad, als ook na dat de venusziekte heeft toegenomen , en dat het uit geene waarnemingen blykt, dat de venusziekte daar door gemeenzamer of kwaadaartiger is geworden.
Veele hebben gelooft, dat de oliphantiziekte , in de venus-
ziek*



7?6
- ziekte niet alleen is verandert (f), maar hebben ook haare eerfte oorfprong aan een adelyke Hoer toegefchreven , van welke een zekere uir de ruitery met de oliphanrs ziekte befmet, verkregen had voor vyftig goude ftukken by haar des nagts te flaapen; en dewyl de jeugd menigvuldig by deeze Hoer liep, 'er binnen weinige dagen meer dan vier honderd zyn befmet geweest, door welke daar op de kwaal langs alle kanten is verfpreid geweest (s). maar, gelyk de zeer vermaarde Aflruc zeer wel aantekent (*) , heeft Felix Platerus geduurende drie-en-veertig jaaren de oliphants ziekte nagegaan ; van welke befmette hy gelegenheid gehad heeft zeer veele waar te neemen; en dus heeft hy de ziekte welgekend; maar eventwel heeft hy vastgefteld, dat de olipbants ziekte van de venusziekte onderfcheide was, welkers tekenen en
"toevallen hy naarftiglyk heeft aangetekent; het geene in zyn tyd nodig was te weeten, om dat men gelcofde, dat de venusziekte zonder aanraken konde befmetten.; en daarom heeft de regeering geboden, dat de geene die met dezelve befmet waren , van de gezonde zouden worden afgefcheiden , en beflemde byzondere ziekbuizen voor den armen, waar zy konden geneezen worden.
Maar dewyl de ziekte door de verzaming meest voortgezet word , hebben veele gelooft, dat die roede der hoerejagers, haare eerfte oorfprong uit de losbandige wellust heeft getrokken, in Europa fchynt ten minfte deeze oorzaak niet te kunnen aangewezen worden; en de venusziekte zou zo veele eeuwen niet verborgen hebben geweest, zo zy daar uit haare oorfprong hadden genomen, wy weeten uit opregte vernaaien, dat de zeeden onzer voorouderen zeerbedurven zyn geweest; en eventwel vinden wy in de oude bèfchryvingen geene voetftappen van de venusziekte ;. zelfs niet by de Dichters, die hunne zeeden zeer fcherp gehekelt hebben, en geene toegeventheid voor de gebreken haarer
eeuw
Cr) Aphrodifiac. pag. i. & alibi faepiws. CO Ibid. pag. 903. CO De Morb. Vener. Tom. II. pag. 87 8.
D E
VENUSSMET.
§• 1443»



j.1443- D E VENUSSMET. m
eeuw hebben gehad, met wat levendige couleuren zouden Juvetialfy, Horatius, Martialis enz. de ellendige flagtoffers der venusziekte befchreven hebben, zo zy de venusjonkers verminkt, zonder neus, uitgeknaagt, van een verrot waterig bloed weg vloeijende, hadden gezien, waar uit men fchynt te mogen befluiten, dat die verzameling van oorzaken, uit welke de venusziekte , zonder voor af gegane befmetting heeft kunnen ontftaan , in Europa nog niet waargenomen is geweest.
Maar in zeer heete landen, alwaar men waarneemt dat de (tonden der vrouwen zeer fcherp zyn, daar zy voor ieder hoerejager alle veil zyn, daar liet mannelyk geflagt door ongetoomde wellust zich zonder agterhoudentheid doordeliefdensoeffeningen weg laat fleepen, fchynt de venusziekte het eerst haare oorfprong te hebben genomen, ten minfte is de gisfing die Aftruc voorftelt bewysbaar (li), '-aangezien dierhalve op alle plaatfen der waereld, alwaar de venusziekte van ouds een eige ziekte fchynt geweest te zyn, geileken is, de zelfde brandende lugt met een evengelykeonkuischheid der inwoonders, plaats te hebben, mag men daar uit met regt opmaaken, dat het de zelfde ziekte in haare natuur is, waar mede de verst van elkander afgelege landen, en tusfchen welke geene de mlnfle gemeenfchap is gezveest, op de zelfde wyze wier den aangetast, dat zy door de fa men loop van de zelfde oorzaken, zvaar in zy alleenlyk over een kzvamen, eertyds is voortgebragt geweest, en ook nu nog voortgebragt word, zo de inboor' lingen de zelfde zeden volgen.
Andere hebben gewilt, dat de venusziekte door de vermen', ging der volkeren ontftaan is, welke eertyds van de Geneesheeren in verfcheide ziektens verdeelt, als tot een gefmolten is in de Napelfche legers, maar de zeer vermaarde Morgagni tekent zeer wel het volgende aan (w) : al even eens of de vermenging der volkeren prooter zoude gezveest zyn in de Napelfche legers, als eertyds té Rome, daar een en de zelfde hoer ten gebruike was
van
Qi) Lib- L Cap. XII. pag, 93.
Qw) de Sedibus &Cauf. Morb. per Anat. indagatis. Tom, II.p. 3 JQ. Vyfde Deel. Fffff



778
van de Catten, de Duitfchers, de Baders, de Cicilianen , Cappadocen, de Indianen, d? Jooden, enz. Cx). enkel en alleen ontbrak toen de Americaan fe Rome, waar meede veele van de geene die in die legers waren , door zich zelfs , of ten minfte door andere, gemeenfchap hadden gehad; zo dat daar uit geen nieuwe vergadering van ziektens, maar de venusziekte in Europa te zyn gekomen, verftaan word.
Maar hoe wel men niet kan ontkennen, dat de Americanen dikwils flegt voedzel gebruiken, kan men eventwel daar de oorfprong der venusziekte niet van afleiden; gelyk de zeer vermaarde Aftruc breeder bewystO). ten minfte in Europa, ontftaan'er, wanneer de belegering der fteden, of door andere oorzaken, de ellendige gebrek aan levensmiddelen hebben , wel zeer kwaade ziektens, maar dit heeft nimmer de venusziekte ten gevolg gehad, waar uit men te regt kan befluiten, dat de venusziekte niet van zelfs in Europa ontftaat, maar door de befmetting voortgezet word (z) ; welke voornamentlyk door de verzaming, het kusfchen, het zuigen medegedeeld word; want hoe wel de vermaarde Schryver Antonius Mufa Brafavolius niet ontkend , dat de venusfmet op andere manieren , b: v: door met de geene die befmet zyn, in het zelfde bedde te flapen , door uit. het zelfde glas te drinken , enz. medegedeeld word, heeft hy nochtans vast gefteld, dat men 'er by moet voegen, dat men tot heden toe niet gezien heeft, of het bekend is, dat iemand, ten zy door de verzaming, of het kusfchen, of het zuigen, deeze ziekte heeft gekregen.
%. 1444" TTet-befmette deel (14.4.2.) word eerst ge-LJ. kend, op onderfcheide tyd, na mate de. verfcheidentheid van de befmette plaats, van de befmettelyke ftof, de trap van opwekkende hitte., het onderfcheid
(x) MartiaU.Lib. VII. Epigr. ag.
00 Lib. I. Cap. XII. Tom. I». pag. pp,
C4 Aphrodifiac. pag. 674*-
DE VENUSSMET.
§.1443-1444»



r
, S.I444. DE VENUSSMET. rn-
fcheid van gefteldheid, jeuking, hitte, zagte ontfteking, een witachtige, fchilverachtige, uitknagende, ilymachtige, door de gewone middelen ongeneesbare puist.
Aangezien de venusfmet zo zwaare ziekte is , en door verzuim erger word, daarom moet men te regt alle krachten infpannen, om dezelve zo dra mooglyk te kennen. §. 1442. isgewaarfchouwt geweest, dat de venusfmet zich gewoonlyk in dat deel eerst openbaart, waaraan zy zich het eerst gehegt had, maar ook is tevens gezegd, dat het vcnusgtf zich fomtyds met de vochten vermengd, zonder dat het in dat gedeelte, dat het eerst aangedaan is geweest, eenige voetftapnalaat; maar ten zy diebefmett ng by geluk uit het lichaam word verblaazen, (het geene fom- ' tyds fchynt te gefchieden,) en ten eenemaal verdwynt, verandert zy een gedeelte der vochten , met welke zy door de vaten vloeit, in haare natuur, en dat nadeelige, word, aldus ineen van te voren gezond mensch ontftaan, door verplaatfing na verfcheide plaatfen van het lichaam ter neder gezet, en begint aldaar vast te zitten, en brengt dus verfcheide kwaaien voort.
In dit Hoofddeel nu moeten wy over die ziekelyke veranderingen handelen, welke zich op onderfcheide plaatfen van het lichaam vertonen, wanneer de befmetting zich in dezelve vestigt, het zy voor de eerfte en onmiddelyke aanraking van een befmet mensch, het zy door de ter nederzetting van de befmettelyke ftof van tevoren met de vochten vermengd, en door verplaatfing nu naar dat of geene deel van het lichaam gevoerd.
Na mate de verfcheidentheid van de beimette plaats , neemt men een duidelyk onderfcheid waar. want zeer veele plaatfen van het lichaam worden met een vasthoudende lederachtige huid bekleed ; maar fommige hebben deeze niet. dus heeft men waargenomen , dat Vroedvrouwen met de venusziekte befmet zvn seweest, wanneer zy de reeldeelen die met veneriek waterig Fff ff s bloed



füo DE VENUSSMET. $rI444.
bloed bevogtigd waren, langen tyd hadden moeten behandelen; alwaar de befmetting van eenallerkrachtdadigfte kwaadaartigheid door de harde huid heeft moeten dringen, om het lichaam te helmetten, ol in de huid zelve een zweer te verwekken die zeer moeilyk is om te geneezen : het zelfde word zo menigmaal op de rug der roede waargenomen, wanneer door een onzuivere verzammg de huid van een leelyke zweer word uitgeknadgt : maar wanneer het flmkend waterig bloed plaatfen befpoelt, die van huid ontbloot zyn, dringt het gif, alles gelyk gefield zynde, gemakkelyker door, en 'er volgen niet altyd zulke verfclirikker' de kwalen, dus weeten wy dat de huid van het aangezigt omtrent de neusgaten , en de lippen een einde neemt, liet velletje dezelve alleenlyk bedekt, gelyk ook de mond van binnen : het zelfde heeft plaats in de tepels , het hoofd der menfchelyk* roede, en de inwendige oppervlakte van de voorhuid; welke fchielyker en gemakkelyker fchynen aangedaan te kunnen worden door een ligte befmetting, daar de deelen, met de huid bedekt, beter befchermt worden dus heeft een iegelyk waargenomen * dat de Jooden minder befmet worden , zo al het overige gelvk gefteld is, dewyl de voorhuid, afgefneeden zynde , het bloote hoofd van de roede, geduurig aan de klederen gewreven eeltachtiger word : tevens ook kan tusfchen de voorhuid en htt hoofd der roede by deeze niets vergaderen , of blyven zitten en daarom kwaadaartiger en fcherper worden, want om deeze reede fchynt by de geene, die de voorhuid hebben het freenulum zo menigmaal van een venuszweer uitgeknaagt te worden dewyl dit aan het onderfte gedeelte van het hoofd der roede vast zit, en dus de vergiftige ftof tusfchen de voorhuid wanneer de roede nedervalt, na een onzuivere verzamin^ vergadert dee7e plaats langen tyd befpoelt. ■ & 9
Van de befmettelyke üoE Dat 'er onderfcheide trappen van kwaadaartigheid in de befmettelyke ftof van de venusfmet word waargenomen, leerd de gatufche befchryving der ziekte.
na-



S-I444-
DE VENUSSUE T.
781
naderhand zal het blyken, dat 'er venerieke zaadlopen zyn, die noch vry goedaartig zyn, in welke de ftof uit de roede druppende geelachtig wit is, en maar een weinig hitte in de fchaft verwekt: by andere komt een donker geele ftof, of groen uit den geele te voorfchyn, die de fchaft uitknaagt, en een onverdraaglyke pyn verwekt, wanneer het water geloosd word: ja het ontfange vergif is fomtyds zo fcherp, dat het de vaten uitknaagt , en de pis bloederig maakt, en in de allerergfte zaadloop, wanneer zy wel behandeld word, zien wy de zeer kwaade en zeer fcherpe befmettelyke ftof, trapsgewyze verbeteren , tot dat zy met een aanmerklyke verligting van alle de toevallen witachtig , of alleenlyk ligt geel te voorfchyn komt, tevens in hoeveelheid verminderende, en eindelyk de uitvloeijing der ftof geheel ophoud.
Maar men begrypt ligtelyk, dat een vrouw zo veel te erger befmet moet worden, hoe een man van een fcherper zaadloop aangetast is, waar meede zy zich verzaamt. het zelfde heeft plaats,, zo de nu reeds gevestigde venusziekte het geheele lichaam,maar niet het eene of het andere deel befmet heeft, het geene over de verfcheidentheid van de befmetting by de zeer vermaarde Aftruc gevonden word (0), verdient wel geieezen te worden.
De trap van opwekkende hitte. Dewyl de venusziekte eertyds in zeer heete landen zonder befmetting fchynt ontftaan te zyn, ten minfte in de eerfte mensch, die de venusziekte gehad heeft, gelyk in't voorgaande Hoofddeel is gezegd geweest,fchynt men met regt te kunnen vastftellen, dat de werkzaamheid van het venusgif door een groote hette vermeerderd word. waarom men waargenomen heefc, dat deeze ziekte, in Africa, een verzengde lugtftreek, fomtyds zo zwaare flachting aanregt. dus neemt men ook waar, dat de lichamen van kinderen fchielyker door deeze affchuuwlyke ziekte word vernield : maar de lichamen van deeze , zyn, alles gelyk gefteld zynde, warmer , dan die van volwasfene, wanneer de eerlooze hoerhuizen aan fraaije jongelingen
tOt'
Cd) Lib. II. Cap. III.. pag. 94. & feq.
Ff fff 3



DE VENUSSMET. 5.1444.
tot de heetfte liefdensoeffeningen aanleiding geeven , is een erger befmetting te vreezen, zo zy van de venusziekte befmet zyn. men neemt ftandvastiglyk waar, dat de geene die met de venusziekte befmet zyn , vermeerdering van alle kwaaien gewaar worden, zo zy aan haare driften toegeeven, veel wyn, fpeceryen, geestachtige dranken drinken, de Geneesheeren hebben zich zo menigmaal bedroeft, dat zodanige zieken, op het einde der geneezing door het kwikzilver , of van af kookzels , gemelyk worden, de heilzame voorfchriften der kunst verachten, en zich geheel en al aan de gulzigheid en dronkenfchap overgeeven, en zich dus aan het wederkeeren der ziekte blootftellen, wanneer de giftige kracht van de ziekte wel aanmerklyk vermindert zijnde, maar noch niet geheel uit het lichaam verdreeven, door een kwaade levenswyze de werkzaamheid opgewekt word, van het geene noch van de kwaal overig is, en dus zich zelve, en de hoop van de Geneesheer leelyk bedriegen.
Het is wel waar, dat, gelyk naderhand in de geneezing van de venusziekte zal gezegd worden, zodanige zieken in een warmer lugt verkeeren, wanneer de geneezing door het kwikzilver of af kookzels beproeft word. maar als dan is het voornemen, om de door de kracht van deeze middelen ontbonde vochten, te gelyk met het venusgif, dat in dezelve zat, uit het lichaam te doen gaan , het zy door de kwyling, het zy door het zweeten : maar tot dit einde, is het goed, indien zodanige zieken in een warme plaats verkeeren, geduurende de geheele tyd , op welke het ziekelyke uit het lichaam word gedreven, en de krachten tevens door een zagte voedingswyze onderfteunt worden, en het verlorene herfteld.
Want het is geheel iets anders, de kracht der befmetting door de warmte werkzamer te maaken, als dat nadeeh'ge, na dat de vochten eerst ontbonden zyn, uit te dry ven , door de warmte voorzigtiglyk te vermeerden, waar ook de geneezing van de ve■misziekte.in de warme lauden, zo een bekwane geneeswyze word te werk geftelt, fchielyker en gelukkiger word geneezen.
Het



5.1444- D E VENUSSME T. T^
Het onderfcheid van gefteldheid. Uit het voorgaande volgd, dat de menfchen van een heete gefteldheid fchielyker en heviger van de venusziekte worden aangetast; dat de venusfmet in de koude en flymzuchtige, en vooral in dikke en vette menfchen in de taaije en lymachtige vochten ingewikkeld word, en uit dezelve moeilyker ontwikkelt word. waar over wy naderhand noch zullen handelen.
Jeuking, hitte, zagte ontfteeking, een puist, enz. Nu moeten wy zorgvuldig onderzoeken, wat zich in het deel, waaraan zich de venusfmet hegt, verandert vertoont, deeze zyn (b) alle naar het leven afgebeeld; wanneer namentlyk het deel, dat eerst befmet is geweest, voor 't gezigt bloot legd : zuant aldaar word men een roodachtige vlak gewaar, welke byna een uitkomende-pok, een lidteeken, of een vlóbeet gelyk is. in deeze word de zieke een ligte jeuking, een lastige hitte, maar naauwlyks pyn gewaar, dit puistje verheft zich, en heft de fchilver, een blaasje van het Vel opligtende, op, welke, zo zy door een dun doorfchynend vogt word uitgezet, naderhand gebarften zynde, gewoonlyk zonder verder kwaad gemakkelyk geneezen word. want het velletje gebarften zynde, vloeit het befmettelyke deeltje te gelyk met het zenuwwater, waar meede het vermengd was, uit, en kat geen teken agter na, dewyl het, dun zynde, die kleverigheid niet heeft, waar door de befmetting zoude hebben kunnen ingewikkeld, en op de plaaats gevestigd worden.
Maar zo dikzvils de reeds befchreeve puist tot een heuveltje op' zwelt, met een zuit geelachtige f of vervult, dik gelyk room van verfche melk, zveinig vast blyvende hangen, maar gelyk dezelfde room byna zvegvloeijende; wanneer zy, tusfchen de vingeren gegreepen, dezelve wanneer zy langzaam van elkander verwyderd zoor den ; welke uitgedroogt zynde, geel uit den groene , met het linnen verbard, waar aan het blyft kleeven; zal de kzvaal altyd van een kzoader voorteken zyn, aan een voorzigtig Geneesheer agter*
<T) In Prsfatione Aphrodifiadu.



734 DE VENUSSMET. $,I444<
terdenken geevende, en niet ligt om te geneezen. de Heelmeefters zyn gewoon het als dan in hunne manier kanker noemen (c) ■ om dat het voor de gewone middelen niet wykt, de nabygelegen plaatfen allengskens afweid, en 'er, zo het met een korst fchvnt overdekt te worden, en als uit te drogen , andere aan de vorige in alles gelyk, ontftaan.
Onder dusdanige gedaante vertoont zich gewoonlyk de eerJe voetftap van de venusfmet in het lichaamsdeel /dat zv befmet heeft; wanneer namentlyk de befmetting aan de plaats blyft hangen want zo die befmetting, door groote hitte van de Jugt, de hchaamsgefteldbeid, een zeer brandende venusoeffening, zeer werkzaam gemaakt is, en beweegbaar, blvft zv fomtyds niet aan de buitenfle bekleedzelen van het lichaam vastgehegt, maar, door de opzuigende aders opgezogen zal het met de vogten vermengd worden, en een gedeelte van dezelve tot haare natuur overhalen ; deeze ziekteftof word naderhand door verplaatfing na de uitwendige lichaamsgefteldheid afgeleid, en brengt foortgelyke puistjens voort: gelyk van te voren §. 1442. is gezegd geweest.
Men neemt fomtyds waar, het geene ik zelf eenige maaien heb gezien, dat het venusgif, nu in het bloed ontfangen en daarop na de huid ter nedergezet, vlakken voortgebragt hêefr diei naauw yks verheven waren, van een rood bruine couleur' welke fchilverachtig wierden, en in een venuszweer veranderden, na dat verfcheide fchilvers waren afgevallen, welke zweer een overvloedig waterig bloed geelachtig groen daadyks-h uitftorte. waar uit tevens blykt, dat het gevaar grooter is zo het venusgif zonder het deel , welke het eerst aangeraakt heeft te helmettenterftond in het bloed komt. want offchoon de ziekelyke ftof zich naderhand wederom van het bloed af zonderd, en zich op andere plaatfen ter neder zet daar uit blykt eventwel de vermeerdering van ziekteftof, en 'het is niet
.. _ in CO In pr;efationc Aphrodifiacj.



J.I444-
DE VENUSSMET.
785
in de magt van de Geneesheer, zodanige verplaatfing na die plaatfen te bellieren, alwaar zy met minder gevaar kan ter neder gezet worden, en gemakkelyker geneezen. want droevige gevallen hebben ons geleerd, dat niet alleen de uit, maar ook de inwendige deelen van het lichaam zeer erg zyn aangetast geweest; gelyk in 't volgende Hoofddeel gezegd zal worden.
3Viet ten onrechte heeft dierhalve Aftruc vastgefteld (0?) , dat het venusgif de deelen , zvelke bet aantast, rood en heet maakt, opfpant, pyn veroorzaakt, met een woord, ontfteekt. deeze ontfteeking is eventwel traag, en volvoert langzaam haar beloop; want de verettering volgd zo fehielyk niet, als in de andere ontftoke ziektens; nochte ook de overige uitgangen van de ontfteeking; maar tevens heeft 'er ook een federpte plaats welke de deelen van het Jichaam , welke zy bezet, zonder zelfs de beenderen uittezonderen , door een langzame uitknaging verteert, en vernielt.
Maar hoe wel de teek enen, welke zich op de plaats welke de fmet bezet, voor doen, allerftipst befchreeven zyn , moet men nochtans voorzigtiglyk in deeze kennis voortgaan, want hoe wel een Geneesheer agterdenken heeft op de affchuuwlyke ziekte, vereischt de voorzigtigheid , dat hy dezelve niet roekeloos befchuldigde, ten zy de zieke bekend, dat hy in de gelegenheid geweest is , de venusziekte te krygen. want veele zyn gewoon, dit hertnekkig te ontkennen; ja lasteren en fchelden de Geneesheer, die 'er maar iets heefc van durven laten blyken. tevens twyffelt niemand, of men moet zorg dragen voor de goede naam van de zieken , en de rust in de familie.
00 Lib. II. Cap. II. pag, $9. & feq.
Vyfde Deel.
Ogggg
$•1445.



735 DE VENUSSMET. $.I445.
$• I44?« tï*er a^ ^oor aantegroeijen , befmet zy1 JIJ eerst de nabuurige , en meest de uitwendige deeien, met foortgelyke zweerende puistjens, daarvan daan de inwendige, de lippen, het tandvleesch, het verhemelte, de tong, de keel, de neus , êc hersfenen, de longen, de lever, de milt, de lyfmoeder enz.
Die venusfmet heeft dit met de overige befmettelyke ziektens gemeen, dat, zo zy , zelfs in een zeer gezond lichaam ontfangen, de gezonde vogten in haare natuur kan veranderen, en dus in hoeveelheid toenemen, het heeft van te voren gebleeken , wanneer over de pokken wierd gehandeld , het kleinfte deeltje der befmetting, alle zintuigen ontvlugrencie , in een gezond lichaam gekomen, en met de vogten vermengd, dezelve zo verandert, dat het geheele lichaam binnen agt dagen vol pokëtter is, waar van het kleinfte druppeltje dezelfde ziekte in een gezond mensch kan verwekken, waar uit blykt, hoe zeer de befmetting van deeze ziekte kan toenemen en vermenigvuldigen, het zelfde heeft plaats in de honds-dolligheid, de ichurfr, de pest, enz. aangezien dan dat de venusziekte door de befmetting voortgezet word, komt het zaad van de zieken lot de gezonde over , of wil een zekere ziekelyke befmetting , welke, zelfs weinig, ja zeer weinig in hoeveelheid, en langs cnzigtbaare wegen, in een gezond lichaam gedrongen , naderhand in hoeveelheid, krachten, werkdadigheid tevens toenemen* de, alle de vogten vroeg of laat kan bef metten en bederven (e). aangezien dierhalve de befmetting in de venusziekte, even eens als in andere foorrgelyke ziektens zeer klein is , zoude het uit deszelfs natuur beweegbaar genoeg zyn, en zelfs door ligte oorzaaken in de lugt verblaazen kunnen worden , en zonder aanraken voortgezet worden; gelyk wy zeeker van de befmetting der pokken b: v: weeten. maar het venusgif befiaat
niet
(f) Aftruc Ibidem»



•§.1445. DE VENUSSMET. ?%T
niet uit fyne, ligte, vlugge, doordringbare deelen, welke door de lugt kunnen verfpreid worden, welke tot afgelegene overvliegen , zvelke de fterk toegetrokke zweetgaten zeer rasch doortrekken , maar uit dikke, zzvaare, vaste deelen , zvelke niet kunnen meedegedeeld worden, ten zy zy door de warmte worden opgehee* ven, ten zy de tegengeftelde deelen ruim en doordringbaar zyn , ten zy 'er een onmiddelyke aanraking plaats heeft, en die van genoegzame langduurigheid is (f). de venuskwaal is wel gewoon langzaam voort te kruipen, maar nochtans niet altyd; want fomtyds openbaart zich het ontfange vergif terftond door een plaatfelyke kwaal, en verfpreid zich in vry korten tyd door het geheele lichaam heen. Casparus Torella (g), die op 't einde van de vyftiende eeuw heeft gefchreeven, en dus weinige jaaren na dat de venusziekte in Europa bekend was, verhaald een geval van een jongeling van vier-en-twintig jaaren, die zich met een vrouw verzamelt heeft, die de venusziekte had; waar door hy op de zelfde dag zelfs van de venusziekte aangetast is gezveest,- zvelke befmetting zich heeft beginnen te vertonen in de roede ; gelyk meestentyds by andere gefchied: want de volgende dag heeft zich een zweer op de roede vertoont , met een zeeker e lange hardigheid, naar de liesfen ftrekkende, gelyk een ft raai, met vuiligheid en vanynigheid. de zweer na zes dagen half geneezen zynde, is hy van .een allerhevigftepyn in 't hoofd, de hals , de fchouderbladeren , de armen de jcheenen, en de ribben, en voornamentlyk in derzelver fpieren, aangetast , met zeer fterk zvaaken, zvaar van hy niet wierd lastig gevallen , ten zy des nagts na de eerfte flaap. naderhand tien dagen voorby zynde , hebben zich veele puistjens op het hoofd, in het aangezigt, en de hals, enz. vertoont.
Dit verhaal bewyst, dat de venusfmet in vry korten tyd door het lichaam heen verfpreid is geweest, en lastige toevallen verwekt heeft, maar dewyl de hoeveelheid der befmettelyke ftof zeer klein is , fchynt zy fehielyk uit het lichaam te moeten
Ver-
(ƒ) Ibid. pag. 90. (g) Aphrodiflac. pag. 545.
Ggggg 2



788 DE VENUSSMET. $.I445.
verblaazen worden, of ook door de aders ontfangen, met de omlopende vochten vermengt worden , en dus het gehede lt. haam bennetten, maar veele waarnemingen leeren onsfd t de vel nusfmet langentyd op een zekere plaats kan huisvesten , eer hei geheele lichaam befmet word : maar dit is naauwlyks te begryp n en zy die befmetting, in een kleeverig vogt iLewonln aan het aangedaane deel vast bleef zitten ««wonnen, aan
Dit is de reede waaróm vermaarde Geneesheeren vast*efteld hebben, dat die befmetting, alle zintuigen ontving ende n een kleeverig vogt zit dat dezelve aanvoert. wanT Trnelus heeft hier zo groote vlugheid erkend (/,), dat zv nietaleen zeer hgt, maar ook hyna onftoffelyk is:^daa'rom zoude zy ten waare zy met andere vereenigt wierde , op ons hchaam net kunnen werken, want wat geweld kan een onftofelylna,t ol ons hchaam uitoefenen P waarom hy 'er naderhand het vol Jl
ï? ° gA°): Want h°e wt de Mftymacbtitr fchynt Y"v nochtans fcherp, met de kwaadaartigleid van h/t veJjf dot trokken zynde Vm gelyken is ook Fracastorius Ck)/ovTL venusziekte fchryvende, van gevoelen geweest:
Porro homine e toto, quod in ipfo fanguine eraf urn Et fordens lentore foret, fcediftima primum Corripuit, fefe pafcens uligine pingui.
en een weinig naderhand (7) , alwaar hv rn,*- Aa • ■ die het hchaam befmetten, handeld: * pmSm$ >
... u ; Puflu-
W^^g^0™* CaP' XII, pag. *23.
£S %?AyïiSt Aphrodifiac. pag. 186. D. CO Ihid. pag. 187.



$.1445- DE VENUSSMET. 789
Puftula fummiK Glanclis.ad effigiem, & pi tuit a marei da pingui, Tempor e qua multo non poji ad apart a de bi f eens, Mucofa multum fanie taboque fluebat.
Van Helmont vergelykt de vlugheid van die befmetting by de uitvloeijende reukdeelen (m), welke de natuurkundige gewoon zyn by te brengen, om de oneindige verdeelbaarheid der lichamen te bewyzen, welke byna alle verbeelding te bovengaat, want het is bekend, dat de duivelsdrek, de mofchus enz.; langen tyd door een ruime kamer haare reuk verfpreiden, zonder aanmerklyke vermindering van zwaarte, want hy fchryft aldus: de venusziekte namentlyk is geen ziekte uit een vormende ftoffe beftaande: maar alleenlyk een venynige gesting, in onze vaste of vloeibaar e deelen, gelyk de reuk, vast zittende.
Wanneer de zeer vermaarde Boerhaave dit in aanmerking nam (»), heeft hy gelooft, dtit dit foort van kwaal altyd in dat vette vogt van het menfchelyk lichaam zit, dat natuurlyker wyze by wel gezonde menfchen dat gedeelte vervult, dat by de oude het vetvlies, hedendaagsch het celachtig vlies genoemt word.
Want het beftaat uit zeer talryke allerkleinfte celletjens, welkers famenftel met zeer fyne vaatjens word doorkropen, deeze cellen hebben al te gader gemeenfchap met elkander, en kunnen met weinig geweld wonderbaarlyk verwyd worden; waarom zy in de opblazing door de ingeblaze lucht, boven mate zwellen, in de flym en leedenzucht worden zy met water opgevult en
zwel-
(m) Tumulus Peftis pag. 847. Col. I. (ji) In Prafatione Aphrodifiaci.
Ggggg 3



700
DE VENUSSMET.
$•1445.
zwellen op. integendeel Hinken deeze cellen in de teering en vermagering zodanig, dat zy naauwlyks eenig kenteken agterlaten.
Men moet ten uiterfte opletten, dat dit celachtig weeffeloveral onder de huid legt, niet alleen op alle de fpieren gelegen is, maar dezelve van alle kanten omringt en bekleed, en door haare tusfchenlegging de fpieren van elkander afzondert, op datdebeweging der fpieren geheel onverhindert blyve, en 'er geene zy, die de nabuurige verhindere. van gelyke omvangt dit vlies de pezen der fpieren van alle kanten, op dat zy zeer gemakkelyk getrokken en wederom getrokken kunnen worden, maar ook ftrekt zich dit zelfde vlies over het buitenfte van het beenvlies, en tot aan de beenderen, en tot aan de inwrigting over de banden, en omwind dezelve altemaal; het dringt zich eindelyk in de ingewanden, onder de hersfenvliezen, het vlies dat de borst omvangt, de uitbreiding van de penszak (o). maar deeze zelfde rok word door de fpieren zodanig heen verfpreid, dat zy tusfchen de onderfcheide fpierlyke deelén, waar uit een grooter fpier gevormt word, zich overal tusfchen indringt, dezelve alle bekleed, omwind, dus gefchied het, dat die fpierlyke deelen, welke een grooter fpier uitmaaken , met het grootfte gemak, nochtans met een onderfcheide beweging, onder elkander kunnen bewogen worden, maar aangezien die celagtige rok tot aan d*e beenvliezen toe reikt, maar de mergftof, door de beenvlies vaten aangevoert, in de holligheid van het been gevormt, door de vaten van het beenvlies gedeeltelyk wederom gevoert, tot aan deeze vaten komt, begrypt men ligtelyk de gemeenfchap, door de uitwerking van dit vlies, tusfchen alledelichaamsdeelen, zelfs zeer ver van elkander afgelegen (ƒ>)•
Dit heeft de zeer vermaarde Boerhaave nodig geoordeelt voor af te laaten gaan, om zyn gevoelen over de venusziekte te be•! ' ter
(0) Ibidem. CjO Ibiderja.



§.1445. DE VENUSSMET. 79i
ter te kunnen verftaan: want hy field de voornaamfte zitplaats deezer ziekte in dit celachtig vlies; wanneer namentlyk de befmettelyke kwaal langs de zweetgaten van de opperhuid binnen o-ekomen, door de vaten van de huid tot aan de cellen van het vetvlies is gekomen, en zich aldaar met het te gemoet-komende vet vermengt heeft, als dan befmet zy deeze kleverige olie met haar vergif, en word wederom door de lymagtigheid van dat olieagtige wederhouden en gekoestert. waarom het vette, dat in dit vlies vergadert is, als een nest is, en aanvoering voor het venusgif, dit vlies word gewoonlyk vetvlies genoemt; op die plaatfen van het lichaam , alwaar het tusfchen de dikke en fterke fpieren ingelegt word; gelyk bi v: in de billen; want aldaar bevat het veel dik ver. maar alwaar het zeer tenger is, en niet dik, gelyk in de wenkbraauwen, het voorhoofd 'enz , als dan word het gewoonlyk enkel een celachtig vlies genoemt, en houd in haare cellen in de plaats van een dik vet, een flymachtig vetachtig vocht in , het geene van gelyken bekwaam is de' befmetting van de venusziekte in te wikkelen. .
Hoe groot nut deeze leering heeft om de uitwerkingen van de venusziekre niet alleen te verftaan, maar ook om de affthuuwlyke kwaal te genezen , zal uit het volgende blyken. de zeer geleerde Aftruc tragt dit gevoelen om ver te werpen, het geene hem tegen het kenmerk van het vergif, of de inborst, hoedanigheid van het venuszaad, in het aanvallen en voortgang te maaken, fchvnt te ftryden. hy tragt dit door verfcheide redenen te bevestigen; en het fchynt niet onnut te zyn, deeze korrelyk te overwegen.
Voor eerst field hy vast, dat men meestentyds een zaadloop, lasklier, wratten, waarneemt, als de eerfte tekenen van de aanvallende ziekte, waar van geen een in het vetvlies zit. maar met eerbied voor die groote man, welkers nagedagtenis my zo waart is- zy het my geoorlooft aan te merken, dat hy die allerfraaifte '' voor» (?) De Lue Venerea Lib, IX. Tom. II. pag. 1073.



79* DE VENUSSMET.
voorreede niet met genoegzame aandagt geleezen heeft, waar meede Boerhaave de verzameling der Schryvers , die over de venusziekte gefchreeven hebben , vercierd heeft, welke in het jaar agt-en-twintig deezer eeuw, te Leyden uirgegeeven is ik heb zorg gedragen , dat deeze uitgave verbetert voor den dag kwam; om dat ik wist, dat het myn allerbeste leermeester, aan wien ik alles verfchuldigd was, aangenaam zoude zyn. TDAZi dezeer vermaarde Aftruc fchynt op het onderfcheid dat met duidelyke woorden m deeze voorreede tusfchen het vet en celachtig vlies geleezen word , geen aandagt gevestigt te hebben (;•). maar op die plaatfen , alwaar zeer kleine fpieren zyn, en minder werkende, is dit vlies met zo xveinig vet Yevult dat een legelyk byna ontkend, dat aldaar een vetvlies is, enRuvscb alleen maar een celachtig vlies toeftaat. dus zeggen zy, maarten onregte, dat bet geen plaats heeft in het hoofd, de oogleden het aangezigt, de balzak; want het heeft daar plaats, maar zo'veel fwndcr als in de billen, hoe veel de beffen van het bovenfte ooit, tid, of de rippeltrekker van bet voorhoofd, kleinder is als de btlfpieren. want het gevoelen van de Schryver is dit, dat de belmetting van het venusgif ingewikkeld en vastgehouden word vooral m het dikke vet dat de cellen van het vetvlies vervult op die plaatfen namentlyk, alwaar het dikke vet tusfchen de fbiereii indringt; maar op andere plaatfen , alwaar bet vet ontbreekt of zeer weinig is, vind men in deeze cellen een vet flvmacht.g vogt, dat alles flibberig maakt, en door deszelfs lymachtigheid van ge.yken het venusgif inwikkelt, en op de plaats wederhoud; en dus maakt dat wederhout de toevloeiende vogten door het verblyf aan zich gelyk ; en dewyl alle die cellen in elkander open zyn, en deeze rok zich zeer ver uitfpreid langs het in en uitwendige van het lichaam , zal Ir t vergif in menigte en kwaadaartigheid toegenomen , door het
ge-
indfe^dTcS.81^ nUlHS n°tat£e fim 11Umeris' non poteft exa^



§. 1445- DE VENUSSMET. m
geheele lichaam heen kunnen verfpreid worden , en ryp vericheide plaatfen allerdeerlykfte kwalen voortbrengen; gelyk opregte waarnemingen ons overtuigen in de venusziekte te gebeuren, zo zy veroudert is.
Edoch wy weeten, dat de vetholletjes van de fchafr zodanig lymig vocht uitwerpen, dat de buis van de fchaft tegen de fcherp^ te van de pis verdeedigt, en zeer bekwaam is om de venusfmet in te wikkelen, hier uit is het duidelyk, dat de zaadloop op geenerlei wyze het gevoelen van Boerhaave ontzenuwt, maar eerder hetzelve bevestigt : dit zal nader blyken, wanneer in 't vervolg over de zaadloop zal gefproken worden.
Om dezelfde reede komen 'er zo dikwils allerleelykfte zweeren voor in de amandelen, de huig, het verhemelte, vanbinnen in de neus , derzelver holligheden ; om dat namentlyk alle deeze plaatfen met zeer veel, vry lymachtig flym, geduurig bevochtigt worden, het zelfde heeft plaats in de laskiieren. want hoewel het gif door de zenuwwater vaten opgezogen in de laskiieren, zyn deeze nochtans ook in het cel- of vetvlies geplaatst, daarenboven leerd ons de Ontleedkunde, dat de klieren uit flagaders, aders, zenuwen, beftaan, en dat'er daarenboven een byzondere zelfftandigheid plaats heeft, die deeze vaten fchikt, en derzelver onderfcheide inwikkelingen, onderfcheide hegting, en beloop in ftand houd : tevens word dit geheele befleg door een gemeen vliesachtig inwindzel gedekt : waar uit het fchynt, datde laskiieren in haare zelfftandigheid de celachtige rok hebben: het geene voornamentlyk beweezen word uit het geene §. 374, over de ontfteeking , en §. 1225. over de leedezucht gezegt is; namentlyk , dat dit celachtig vlies door het geheele lichaam heen verfpreid word , de vaten byna alle in zodanige celachtige zelfftandigheid der ingewanden uitmaakt, maar over de lasbuilen zal naderhand op zyn plaats gefproken worden.
Vyfde Deel. Hhhhh Wat



~94
DE VENUSSMET.
Wat men over de venuswratten te gevoelen hebbe, word van Boerhaave fraai uitgelegd, want na dat hy aangeteekent had, dat het hoofd der roede uit de voortrekking van het fpongieus lichaam van de fchaft beftaat, boven de einden van de twee fpongieufe wederom geboge lichamen van de roede, voegt hy 'er het vokende by : het ander gedeelte, -dat tot de vorming van het hoofd der roede met het fpongieufe lichaam van di fchaft te famen loopt, is een talryke verzameling van de zenuwachtige voortkruipende teepeltjes , welke van het bovenfle van het hoofd der roede af, tot aan de opening van de fchaft, met gefchikte lagen op de oppervlakte van het fpongieufe maakfel legt, en dus de buitenfte omtrek van het hoofd der roede uitmaakt, dat deeze uiterfte zenuwen, de eige werktuigen van fmert en wellust, onder het zeer tengere uitwendige vlies van het roedenhoofd bedwongen, tegen elkander aan leggen : hierom vertoont zich het hoofd der roede, zo het van dit bekleedfel beroofd word, deeze teepeltjens vry, ontbonden , opryzende , geheel met dezelve bezet en velachtig. zvat zal het dierhalve zyn, zo deeze ontblote teepeltjens dit uitwendige zeer dunne vlies doorboorende, zelve zal uitgeëeten hebben, maar voat is het alsdan een yslyke pyn ! ten eenemaal onverdraaglyk: en onder de toevallen der venusziekte is 'er naauwlyks een dat wreeder pynigt. zo dan het dunne celachtig weeffel, door het waterig bloed der venusfmet , word weggeëeten, groeijen de losgeraakte teepeltjens uit, en verwekken venuszvratten, dat een yslyk toeval is • voornamentlyk vreeslyk omtrent het hoofd der roede; omdat aldaar zeer veele teepeltjens zyn. ik heb deeze vreeslyke kwaal gezien , en 'er my over verfchrikt, dat als een egge het hoofd der roede mismakende , byna alle beweeging van de voorhuid belette» dus word, zo ik my niet bedrieg, deeze moeilykheid, door de zeer vermaarde Aftruc , tegen het gevoelen van Boerhaave gefteld , vry gemakkelyk opgelost.
Dft
§•1445.



§• 1445-
DE VENUSSMET.
De tweede reede leid Aftruc af van de legging en het maakfel der zweeren in de venusziekte; welke hy vastgefteld heeft tn de met vaten , met zvelke by de mannen de roede, de voorhuid cn de band, maar by de vrouwen de lyfmoeder, defcheede, de vleugels, de kittelaar, en de opening van defcheede, bezet zyn (t). en dit bevestigt hy niet alleen van deeze deelen, welke het meest van de veniiszweeren worden aangetast, maar hy heeft vastgefteld, dat men het zelfde ook moet verftaan van de venus puistjens, melkers zitplaats in de ruet vaten, of buizen, door de huid heen verfpreid is f». dat men zodanige buisjens in de huid vind, leerd ons de Ontleedkunde ; in de holligheid van welke buisjens het door de flagaders afgezondert olieachtig vocht, naderhand langs naaiiwere uitloozingèn uitgaat, de huid befmeert, en zagt en buigzaam bewaard; en dit zelfde vocht, word wanneer het door eenige oorzaak verhindert word, door het ftilftaan dikker, zet het blaasje, waar in het bevat word, uit, veroorzaakt gezwellen , die fomtyds zeer groot worden, het vocht, in deeze buizen afgezondert, is olieachtig vet: want zo men een gezond mensch na°de flaap het aangezicht met een zuivere linne doek wryfc, vooral omtrent de neusvleugels, vind men een vette vlak in het linnen. men kan niet ontkennen, dat die buisjens een reutachtig vocht inhouden , dat ligtelyk de fmet der venusziekte zoude kunnen inwikkelen ; en daar* door ontftaan mooglyk zo menigmaal venuspuistjens in het aanzigt. maar daar uit kan men niet vastftellen gelyk de zeer vermaarde Aftruc wil, dat die zweeren alleen maar in de bekleedfelen plaats hebben, maar niet tot in de ondergeleege vet, uf celachtige rok, doprdringen. edoch ik verwonderde my ten hoogfte, wanneer ik het volgende las, waar meede hy deeze verzeekering onfeilbaar geloofde beweezen te worden ; namentlyk: uit de ronde vorm van de zweeren, welke
ten
rY) In Prcefatione Aphrodifiaci.
(j) Aftruc de Lue Venerea Lib. IX. Tom. II. pag, 1073. O) Ibidem.
•Hhhhh 2.
795



7S>6* DE VENUSSMET. §.H4S.
ten naauzvfte met het maakfel van de vatjens overeenkomt, en eindelyk door dien 'er na dat de zweeren geneezen zyn, geen lidtee, ken overblyft, of maar zeer klein, en byna onzigtbaar ; het geene voorts bewyst, dat het bekleedfel van de huid ten hoog fe oppervlakkig , maar niet tot op de grond is uitgeknaagt geweest, daar op voegd hy 'er by, dat het zelfde plaats heeft in devenuszweeren , over het overige van het lichaam heen verfpreid. ik durf vryelyk een iegelyk die de venuszvveeren gezien en behandelt heeft, tot getuigen roepen , of zy geen leclyke Jidteekenen gezien hebben? hier over zal in 't volgende hoofddeel, alwaar de venuszweeren zeer naauwkeurig zullen befchreeven worden, gehandelt worden.
De derde reede , welke Aftruc bybrengt f» , begint dus: nochte het venusgif verandert van inborst, wanneer het veroudert. hy fchynt de woorden van Boerhaave verkeerd begrepen te hebben f». want na dat hy het droevig geval, van een adelyk jongeling , verhaald had , welkers geheele rugftreng van breede venus zweeren was opgeè'eten geweest; befchreven had, waar doer, na de volbragte geneezing, het aanzien van het lichaam op een zvonderbare wyze zich voordeed ; voegd hy 'er her volgende by: !uit dit geval heb ik de byzondere aard van deeze ziekte geleerd ; ik heb hier uit de venusziekte gezien, zo als zy in de beginne haar in Europa veropenbaard had, en van de eerfte fchryvers in dit boek word befchreeven; ik heb de oorzaak nagezien, zvaarom de ziekte zvanneer zy eerst in Europa ontftaan zvas, de fpaanfche pokken wierd genoemd; maar te gelyk heb ik begrepen, hoe groot onderfcheid 'er is tusfchen deeze kwaal, zvelke zich toen vertoonde, en die, zvelke nu over 't algemeen de Europeaanen aantast, want hy fchynt te geloven, dat Boerhaave gelooft heeft, dat het venusgif deszelfs inborst afleid, wanneer het in 't menfchelyk lichaam veroudert, ik ben verzeekert, dat hy nimmer zo
ge-
60 Aftruc de lue Venerea Lib. IX. Tom, II, pag. 1075». 00 In Prasfationt Aphrodifiaci».



$.144* DE VENUSSMET.
gedagt heeft, dewyJ hem zeer wel bekend was, dat deeze affchuuwlyke kwaal, wanneer zy het menfchelyk lichaam befmet heeft , al gaande krachten verkrygt. edoch dit heeft hy willen aanduiden., dat de venusziekte, in den beginne, dat zy in Europa ontftaan is , woedender is geweest, in onze tyden zagtaartiger word waargenomen, dat 'er nu fomtyds dingen in de venusfmet voorkomen , welke van te voren geen plaats hadden enz,: maar dit bevestigt Aftruc zelfs met veele redenen, gelyk duidelyk uit dat geene zal blykcn, dat naderhand zal gezegd worden, edoch de zeer vermaarde fchryver fteld het volgende vast 00 : het bloed reeds befmet zynde, moeten noodzaaklek alle de vochten , die uit hetzelve voortfpruiten, befmet worden, nochtans niet ondermengd , en zonder onderfcheid, maar volgens een zeekere agtervolging. maar de agtervolging, volgens welke de venusziekte meestentyds gewoon is voort te kruipen, noemt hy de leder van vermaagdfchappingen , welke hy hier ter plaatfe maar ter loops aanhaak!, maar elders breeder befchryfc (». alwaar hyvastfteld; het is ftandvastig, dat het zaad, en de zaadvochten in de venusziekte befmet worden; langs vjelke weg ook de venusziekte ontfangen is , niet alleen door de vereeniging van de teeldeelen, maar ouk door de borften te zuigen, het fpog, of door het kusfchen, het zweet, maar uit het geene §. 1442. is aangehaald, blykt genoegzaam , dat de venusziekte het lichaam kan uitknagen , offchoon zich geen gebrek in de teeldeelen veropenbaart.
Intusfehen is dit ook waar, dat de zeer vermaarde Aftruc zich niet zeer vertrouwt op deeze leder van vermaagfehappingen, als of zy boven alle uitzondering was, en de toevallen der venusziekten niet van de voorfchreeve regel in 't minfte immer konden afwyken. want hoe-wel de natuur , zo zy aan haar zelve zvord overgelaten, en alles gelyk geftelt is, de voorgeftelde regel duidelyk ;
O) Aftruc de Lue Venerea Tom. II. Lib. IX. pag. 1073* 00 Lib.' IV, Cap. II. pag. 298. in prima edit.
Hhhhh 3.,



798 DE VENUSSMET. 5.1445.
lyk zich na de voorfchreeve regel fchynt te rigten, heeft de ondervinding nochtans geleerd, dat 'er dikwils veele dingen tusfchen heide komen, zvelke de fchikking verfcheidentlyk omwerpen, en verforen (a). daar op worden de oorzaaken aangehaald, welke deeze fchikking ten eenemaal kunnen verftoren.
Mooglyk zoude men aan deeze leder van vermaagdfchappingen welke de agtervolgende fchikking van de toevallen der venusziekte bepaald , veele zaaken kunnen tegenftellen; maar op dat ik niet te langwylig fchyne, zal ik dat alleen maar opmerken, dat den hoop befluit (£). de vermaarde Schryver fielt vast, dat het venerieke zaad zoutachtig zuur is, en dat daarom het oorzeep, en de gal, traager van de venusziekte worden aangetast; om dat zy een tegenovergeflelde hoedanigheid, een alcalifche namentlyk , 'bezitten, maar dit word alleen veronderftelt; want het foort van fcherpte , dat in de venusfmet verborgen is, is door geene proefondervindingen beweezen, voor zo veel my bekend is; en de gal van een mensch is natuurlyker wyze niet alcalisch. ik heb fomtyds met droefheid gezien , dat 'er ongeneeslyke doofheid gevolgd is, wanneer de leelyke venusfmet het werktuig van het gehoor afweide ; en nochtans heb ik niet kunnen waarnemen, dat de oorzeep van deszelfs natuurlyke hoedanigheid ontaart is, zo dat men daar van de reede van de doofheid konde afleiden, de weg fchynt veel korter te zyn langs welke het gehoor gekwetst kan worden, het flymvlies dat de keel bekleed, langs de trompetten van Eufachius voortgevoerd word, en derzelver biunenfle holligheid bekleed, maar Aflruc (c) fielt onder de derde rang van de vochten , welke van de venusziekte kunnen befmet worden, de flym, welke uit de amandelen , de huig, uitgaat, maar wanneer de venus zweeren deeze plaatfen bezetten, kan deeze kwaal ligtelyk langs de trompetten van Eufachius, tot in de holligheid van de trommel voortkruipen , dewyl derzelver onderfte einde naby ieder amandel, agter het voorhangfel van het verhemelte
langs
O) Aflruc de Lue Venerea Lib. IV. Cap. II. pag. 300. (Y?) Ibid. pag. 299. (V) Ibid. pag. 298.



j.I445. DE VENUSSMET. 799
langs beide zyden open is. het is my nimmer gebeurt, een doofheid, door de venusziekte veroorzaakt, waar te kunnen neemen, of 'er ware venuszweeren in de keel, of ten minfte duidelyke teekenen dat het verhemelte uitgeknaagt was, en lidteekenen van de reeds geneeze zweeren. waarom ik geloof, dat deeze kwaal zeer zelde haar oorfprong neemt van het gehoor gat, en de aldaar vergaderde zeep.
In die aanhaling van. de onderfcheide vochten maakt de zeer vermaarde fchryver geen gewag van vet, of vetvlies; maar in de tweede druk (d), ha dat hy door overzien, de zelfde leder van vermaagdfchap heeft verbetert, heeft hy het agtfte getal agter gelaten, dat in de vorige druk wierd gevonden, en de oorzeep aanteekende , zo wel als de gal; daar op voegd hy 'er het volgende by : maar zvy weeten zeker door proefondervindingen, dat in deeze alle, nochte vetvlies, nochte eenige buizen van dat vlies, aangedaan, gekzuetst, vernielt worden, nochte dat dus het dikke vet, zuaar meede die cellen opgezzvollen zyn, eenigermaten zvorden bedurven.
Maar hy voegd 'er terftond iets anders by, dat het voorgaande matigt, want hy ontkent niet, dat dit vlies fomtyds van de venusziekte befmet word, zo de huid door kwaadaartige zweeren afgeweid is enz.; zo het venusgif zich van zelf met het dikke vet vermengd, dat ik niet geloof, ongenaakbaar voordeszelfs gifte zyn.
Maar aldaar word een plaats uit het eerfte deel van de tweede druk aangehaald , alwaar niets van deeze zaak gevonden word. eindelyk befluit hy : maar deeze moeten onder de ongezvoone toevallen van de venusziekte geftelt worden, by de geene die de venusziekte hebben , zekerlyk langzaam en feldzaam, zo immer te vinden; waar uit. het gevoelen van de zitplaats der ziekte in het vetvlies zeer wel fchynt tegen gefproken te zvorden.
En in'het terftond volgende getal (e) bekend hy, dat de venusfmet in het vetvlies fomtyds een verzweering kan verwekken,
om
00 Tom. II. pag. 1074 (0 Ibidem.



'8 oo
DE VENUSSMET.
t H45-
om dat de byzondere gefteldheid van het vetvlies meer gelegentheid geeft voor de aangroeijende kwaal, want het is zagt, en van een flap famenftel, beftaat geheel uit zeer fyne en tengere cellen , is geduurig vol van een vet fap, dat zeer langzaam omloopt, •en zeer lang op de zelfde plaats blyft zitten, hy bekend, dat het vet aangetast zynde, de befmetting zich wyd en zyd verfpreid; en dat dit gefchied , de ondergeleege fpieren en de opleggende huid, in haar geheel blyvende. hoe groot is het verfchil van gevoelen op dit blad!
Maar Aftruc fchynt de kracht der reedenen van Boerhaave genoegzaam begreepen te hebben ; maar dewyl zy niet over een kwamen met de leder van vermaagdfchappingen, welke hy vastgeftelt had, heeft hy dezelve getracht op te hélderen, en eindelyk ftelt hy vast, dat het gevoelen van de venusfmet in het vetvlies hoe waard het ook fchyne te zyn, zo niet volmaakt, ten minfle niet onduidelyk eertyds verklaart te zyn gezveest (f). maar dit tracht hy daar uit te bewyzen, dat fommige voor het jaar 1570. met een vetvlies , gelyk het Boerhaave toefcheen , maar een vleeschvlies, door het geheele lichaam heen verfpreid, en hetzelve dekkende, geftelt hebben, waar uit zy geloofden dat de oorfprong van de dodelyke fmet kwam. ik heb my altyd over de grondige geleerdheid van, de zeer vermaarde Aftruc verwondert; maar eventwel verwonder ik my niet, dar Boerhaave of Saportas niet geleezen heeft: of, niet aangehaald is, zo hy hem geleezen heeft: want hy was kundig in de Ontleedkunde; anders wist hy zeer wel, dat het vleeschacbtig vlies wel in de viervoetige dieren word gevonden, maar niet in den mensch: waarom 'er zekerlyk een andere zitplaats voor de venusfmet moest zyn; daarom konden zy ligtelyk wederlegt worden, die van dit gevoelen waren.
Naderhand, alwaar over de geneezing van de venusziekte zal gehandelt worden , zal het blyken , van hoe groot nut het is,
dat
(ƒ) Aftruc de Lue Venerea Tom. II. pag. 1075.