OVER DEN OORSPRONG DÉR BOEK-DRUK-KONST, STREKKENDE TEFFENS TOT EEN B E IV TC S DAT HAERLEM EN MENTZ, ZICH DE EÈRE DER UITVINDING VAN EENE VOOR 'T NA-GESLACHT GEMAKKELYKE EN VOORDEELIGE BOEKDRUK-KONST, ZONDER , GROND AENMAETIGEN. Fertaeld, en met eene Foorrede, Aenmerkïngen en Aenhaelingen verrykt DOOR Te GRONINGEN* By ROELOF MULLER, Boekverkoper aan de Groote Markt. 1781.   VOORREDE VAN DEN V E R T A E L E Rs Jjet is onnoödig 't groot Nut der Botk-druk-komt voor te ftellen, welk nut dien, die voor zyne Natuurgenooten fchryft, of de fchriften van andere gebruikt, niet onbekend kan zyn. ■—~ Door haer worden wy in de befchaefde weetenfchappen onderricht en in ftaet gefteld, op onze beurt, onzen mede-*, mensch, met onze byeengezameide fchatten te kunnen dienen,- door haer zyn de gedachten van hem, die boven ons in kennis en in vermogen te kunnen onderzoeken, uitmunt, en deze gedachten door onvermoeiden yver en, naerftigheid verzamelde* geen geheim j door haer ontfangen wy de onverdiende; Vruchten, die onze medemensen ons zo gaern opöfferd, om dat zy bewyzen. zyn van zyne werkzaemheid, en zyneis, A naem  VOORREDE. fiaem vereeuwigen'. «K. En deze voorrechten, kunnen niet alleen wy, maer ook andere, ja veele honderden, op dezelfde tyd genieten, en onder gunftiger voorwaarden ontfangen, dan wanneer wy van geene Boek-druk-konst wisten $ — deze voorrechten zouden voor ons, zonder deze konst, niet flegts kostbaerder, maer zomtyds zoude het geheel buiten ons bereik zyn, dezelve te verkrygen. Dan, by dit alles valt 't fmertelyk, dat eene zo nuttige konst op allerly wyze, ook tot bederf der zeden word gemisbruikt. Zo zeer onze Drukkeryen van de oude Drükkeryen verfchillen, zo zeer verfchillen ook onze Boeken van die der voorgaeride Eeuwen. Voor dezen drukte men byna geen Boeken, dan die nuttig en Leer-ryk waren; maer in onze dagen Word alles gedrukt, en, vermits de ondervinding bevestigt, dat gefchriften, waerin men zynen Naesten hekeld, en zich 't recht aenmae- tigd  VOORREDE. tigd hem liefdeloos en op eene onbillyfce wyze te beöordeelen, en zyn ge* drag openlyk ten toon te ftcllen, als ook zulke gefchriften, die 't déugdzaem hart verleiden, en een wellustig leeven goedkeuren, met de aengenaemfte verwen fchilderen, en onder de beValligfte gedaentc aenpryzen, den meeften aftrek hebben, word hierdoor de begeerte van meenig geweetenloos Drukker of Boek-verkooper gaehde gèmaekt, om door miJdel van dezelve zyne belangens te bevorderen , en zich een meer dan gemeen voordeel tc bezorgen. Doch, zo min het geoorloofd is? de Waerheid met het By-geloof uir de Waereld tè verbannen, zo min is 't td verantwoorden, wanneer men het misbruik van de Boek-druk-konst, op Rekening van de Konst zelve, field, eri daerom de Konst en haeren Uitvinder veracht. — ,Wy zyn verzekerd, d.i£ meenig een, wanneer hy den Uitvmdet A i van  VOORREDÉ. van deze zo edele en voordeelige Konst met zekerheid kende, denzelven eene Lof-rede zoude houden, het Tyd-ftip der Uitvinding een gelukkig Tyd-ftip noemen, en de Plaets daer zy uitgevonden wierd, gerechtigheid Jaeten wedervaeren. — Én, omdat deze Konst en haer Uitvinder zo veel achting verdiend, is dit de oorzaek, dat verfcheide deze , achting voor hunne Stad-en Land-genoten begeeren. Wilde men alle, die de Eere van de Uitvinding der Boek-dtuk-komt zich aenmaetigen, vereenigen, en deze zaek nauwkeuriger beöordeelen en beflisfen, 'er moest meer van in de Waereld zyn, den men noch vind. Tegen alles, wat over de Uitvinding der Boek-drukkonst word gefchreeven, kan men het een of ander inbrengen, om een tegenovergefteld gevoelen ten minften waer(chynlyk te maeken. — Zal de menigte der getuigen, die men voor een gevoelen aenhaeld, beflisfen, dan is Gut-  VOORREDE. Guttenbèrg niet te Mentz gebooren, maer zal een geloofwaerdig en echt getuige meer gelden, dan veele, die, offchoon zy in ééne omftandigheid overëenkoomen, nochtans in veele andere van elkander verfchillen , en duidelyk dwaelen, dan blyft Guttenbèrg een Mentzer. Holland'en Duitsch- land, Strafsbur^ en Mentz, Coster, Ment el, Faust en Guttenbèrg; ja zelfs "Jenfon, de Chïneezen en Scythen, elk heeft zyne verdedigers gevonden, Intusfchen kan men niet ontkennen, dat zommige, gedreeven door Eer-zucht,'afgunst, en verkeerde liefde voor hun Vaderland, Stad of Familie, verdedigers van dezelve wierden. ,— Wie zal nu hier dien twist volledig en overtuigend beflisfen? Wie over dit ftuk zo fchryven, dat niemand hem kan tegenfpreeken ? — Is het dus niet voorzichtig gehandeld, wanneer men wel onderfcheidt, nauwkeurig op de Neven-omftandigheA 3 dea  VOORREDE, ^!en let, en aen ieder de Eere geeft, cV hem toekomt. — Dit bedoelde de Schryver van het Stukje, dat hiermede in onze Tael verfchynt. Iets van die latuur behoord eigentlyk in myn vak; niet, noch in dien kring waerin ikdagelyks arbeide, maer niet tegenftaande dit s beflóot ik, toen my de gedachten van dien Schryver, opgetekend, onverwacht in de handen vielen, dezelve, zonder eenige vryheid in de vertaeling %e gebruiken, den Nederlanderen te leveren. Het geen hier gelezen word als woorden van eénen ander, is, (yfjiktouten die byna onvermydelyk zyn uitgezonden:) zo als ik 't heb ge-^ vonden, en het zoude de grootfte on-? biilyksheid zyn, de misdagen hierin, op,myn Rekening te willen ftellen. Ik; fefite, gaerne, dat dit Stukje niet vol^ ledig is, maer ik weet ook, dat 'er niets volk oom en in de Waereld is, en niemand tot hiertoe iets volledigs over deze otuf heeft voortgebragt. — Zouden  VOORREDE. den Bergellan of Draudius, waarvan de eerfte in de zestiende, en de laetfte in de zeventiende Eeuw, over de Boekdruk-konst in 't gemeen fchreeven, wel meer, en met meer grond gezegd hebben. —- * Veelligt is de Schryver van dit Stukje my onbekend, maer, is hy 't, dien ik 'er voor houde, dan ben ik verzekerd, dat hy zich niet zal verdedigen, ofichoon de Criticus hier tegen opkomt, ea 't zelve ongunftig beoordeeld. Ss..  Praecoma post funera manm.  OVER DEN 'O s OORSPRONG VAN DE BOEK-DRUK-KONST. De Schryvers, die over de Uitvinding de* Boekzdmkzkonst, hebben gefchreeven, bcpaelen voor 't grootfte gedeelte 't Jaer 14.ro, waerin deze Konst «zoude uitgevonden zyn, en geeven aen de Stad Mentz de Eer van deze Uitvinding} doch hunne bewyzen zyn niet fterk genoeg, en men houdt met meer recht ftaende, dat in Strafsburg deze Konst, door Guttenbèrg, \ eerst zy uitgedacht. Nu noch vierd deze Stad, alle 100 jaer een zoort van Jubiié, om de Gedachtenis van deze edele Uitvinding te hernieuwen; in 't jaar 1Ö40 vierde deze Stad dit Feest, door openlyke redevoeringen, die over de Eoekzdrul^Komt gehouden wierden. Verfcheide andere Steden, als Nurnberg, jiugsburg, Leipzig, Francfort, Bern en andere, zogten ook de plechtigheid van dit Feeft zeer heerlyk te maeken, of fchoon Zy zich nooit de Eere dezer Uivinding aenmaetigden. Uit dit gebruik zien wy nu, dat door eene feeftendige overlevering, 't feest van de Uitvinding der Boek-druk-konst, in 't veertigft* jaar van elke Eeuw geplaetst wierd, 't welk reed? aen, de gedachten, naer welke men voor de*q  a OVER DEN OORSPRONG VAN deze Uitvinding 't jaar i^o.bepaeld , een groot gewigt byzet, offchoon die'v&n' Mentz. de Uitvinding van deze Konst, 10 jaeren laeter ftellen. Het is niet te ontkennen, dat Guttenbergie Mentz, gebooren en, gelyk -wy in 't vervolg zullen, zién, ook weder daerbeen te rug gekeerd is, maer dit is ook zeker, dat Guttenbèrg x de eigentlyke Uitvinder van de Boek-druk-konst, langer dan ig jaeren te Strafsburg heeft gewoont,. in welke tusfcheo ruimte van tyd^ hy de eerfte proef met de Boekdrukker] maekte, de eerlte hoeken .drukte, en dxt hy niet vroeger.te Mentz, is terug g.koomen, dan na dat hy zyne iCotnst-, op eenen zekeren trap van volkoomentheid had gebragt. Dit maekt dus twee Tyd-beftekken. Het eerfte is 't Tyd-bettck van de Drukkery in haer beginzel, welke met langzaeme ichreeden tot de volkoomentheid opklimd, en 10 jaeren be* grypt, namentlyk de jaeren van 1440 tot Hfo, en deze geheelé ruimte van Tyd is voor Strafsburg. Dit Tyd-.beftek had verder, niets dan grove bewceglyke Letters,' die eerst: van Hout, daerna van Metael waren gefneeden. Het tweede Tyd-beftek begint met 't jaer 1450, in welk jaer de Schryvers van Mentz., 't beginzel der Boek-drukkery, bepaelen. Dit Tyd-beftek bevat de volledigere Uitvinding van dezelve, hoewel zy. binnen de muuren dezer. Stad, als ingefloten bleef tot 't jaer 1461, toen de verlirooying der eerfte arbeiders, veroorzaekt door de verovering van Mentz., deze Uitvinding in andere gewesten van Kuropa bragt, 't welk een derde Tyd bellek kan. ukmaeken. Het  DE BOEK-DRUK-KONST, $ Het eerfte Tyd boftek^ is tof hiertoe byna on-, bekend geweest, of ten minften weinig geteld, dewyl men met alle nauwkeurigheid, op de; yolledigerc Konst, en by gevolg op /if^ iette. Wat men.tot voordeel vm'Sirnfikurg np'dlz koude doen, was anders niets, dan dat men geloofde, dat Guttenbèrg aldaer 't eerfte denkbeeld voor zyne ontdekking vormde, zonder 'i zelve; ooit ter uitvoer gebragt te hebben. De in hout gefnede Tafels te Haerlem, en de eerfte Boeken die Faust te Mentz. drukte, bragten dat geheel uit 't geheugen, ten minften men telde 't niet, Wut te vooren door middel van de bewecglyke houte Letters was verricht. Veele hielden dus 'tjaer 1440, ia) andere 't jaar 144a, {b) 144+, 1447 en <^8 voor 'tjaer van den oorfprong dezer Konst. Deze verfchillendheid heeft zonder twyffel hierin haeren grond, dat zommige het eerjte denkbeeld van de ontdekking bedoelden, en 't tweede voor 't Tyd-bettek aennaemen, andere begonnen van de tyd der eerfte beo' ffening, en noch andere van de volkoomentheid dezer Konst te rekenen. Ik zal zoeken dit criticq onderwerp door eenige neven-omftandigheden, uit 't Leven van Guttenbèrg op te helderen. Guttenbèrg ftamd af van eene ■', .,„, ■ ., t'u^ «.•■■•?.. nnW't (a) Onder deze behoord: D. H. Bluhme, in zyn Examen over de Univerfal Historie, Deel II. Period.>8. qu. 153. Onder deze ook Polydorus Firgilius, dis in desfelfs ' oorfprong aller Koniten &c. van de Uitvinding dee Boek-diuk-konst fpreekende, voor 'c zestiende jaer na deze Uitvinding fteld 't jaer. 1458.  4 OVER DEN OORSPRONG VAN cene oude Adelyke Familie uit Mentz. (e) die verfeheide naemen fchynt gehad te hebben, namentlyk de naemen van Zumjungen, {d) als ook van Gansfleisch. (?) Het is zeker dat de naem Guttenbèrg, die in 't vervolg wierd gebruikt flegts zyn (e) Verfcheide andere Schryvers zyn van gedachten, dat Guttenbèrg te Strafsburg zy gebooren. Men zie de Cbronyk van Keulen, en eene nog oudere van de Paufen, die re Rome 1476 is gedrukt; Baptista Fulgofus, Doge van Venetien, in zyn Boek de dicth etfactisme*. mor. VIII. 1. pag. 294. Irenicus in zyn Exegejis Germania pag. 86, houden dit gevoelen ftaende, als ook Adami, Raude &c. Het lang verblyf van Guttenbèrg te Strafsburg, 1'chynt tot dit.gevoelen aenleiding gegeeven te hebben. — Peter Scboiffer daerentegen irt; zyne Decretalen van 1473 noemd Mentz voor zyn geboorte plaets. Het zelfde word ook bevestigd, door zeker gefchrift, dat te Mentz, in zeker huis, in eenen fteen gehouwen, word gevonden; Nicolaus Ser' rarius in rer. mogunt. lib. I. cap. 37. heeft 't zelve opgetekend : ffiannl Guttenbergensi Moguntino , quipri: mo omnium liiteras tgre imprimendas invenit, hac arte de toto orbe benemerenti jvo Witigifis boe faxum pti monument0 pofuit anno 1508. (VT) Tritbem in Chronic. Spanbemens. ad annum 1450 houdr Zumjungen voor een huis, wanneer hy fchryft: marabatur prafatus Joannes Guttenbèrg M'oguntm in domo Zurojunjen, quadomus usque in pnefentem dient illius nova artis nomine noscitur infignita. Zo heeft ook Jac. Wimpbeling, die in Germ rer Epit. den Uit» . vinder der Boek-druMtonst, noemd Johannes Gutten' ierg, naderhand in zynen Catalog. Episcop. Argent. dezen naem van Guttenbèrg gehouden voor den naem van een huis. (e) Om dat veele, die van Guttenbèrg en Gaensfleiscb gewag maeken, van Faust ftilfwyge.n, beflu t Tentzei von Erfindung der Ruchdruckerey Pag. 68, dat Fautt ook den naem van Gaensfleiscb nebbe gtdraegen,.  DE BOEK-DRUK-KONST. zyn Toenaem was. Men vind in de verfchillen, die te Strafsburg 1441 en 1442 zyn voor» gevallen, dat hy genoemd is /«hannes dtctus Gensfieisch, alias nuncupatus Gutenberg de Afoguntia. Deze dubbelde naem was naderhand de oorzaek van de dwaeling, dat de meeste Schryvers, uit eenen naem, twee verfcheide Perzoonen maekten. Eene oude Chronyk_van de ij-de Eeuw, (ƒ) Sabellicus, Berqellan en 't bellisfend vonnis, over 't Proces tusfchen Guttenbèrg en Faust, waervan hierna zal gefproken worden, geeven hem den rang van eenen Edelman. Zyne Moeder was uit de Familie van Lehemeyer; men vind ten minften in een van de verfchillen, waervan gewag gemaekt is, eenen Lehemeyer als een Oom van Guttenbèrg aengehaelt. De jaeren van zyne geboorte, en dat hy zich te Strafsburg neder zette, zyn ongewisi dit is intusfchen zeker, dat hy reeds in 'tjaer 1434, eenige tyd in deze Stad is geweest, (g) Dit word beweezen met eene authentique alle van dit jaer, waerin hy den Stads Schryver van Mentz., laet gevangen zetten, om deze Stad te dwingen, hem de achterftallige fchulden van eene Rente, die by ƒ$10 bedroegen, te betaelen. Doch de Raed van Strafsburg had Guttenbèrg gedwongen, den Gevangen op vrye voeten te ltellen. In 't Jnftrument dat by deze gelegentheid gemaekt wierd, word hy de jonge Guttenbèrg genoemd , 00 Dit is zekerlyk de Cbronyk van Keulen, waerin da Uitvinder van de Boek-druk-konst genoemd word: Jor.cker yoban Gttdenberg. Q) Scboepflin in de Mem. de P Academie des Infcr+ Deel 17.  * OVER DEN OORSPRONG VAN nöëmd, waerfchynlyk omdat zyn Vader, of eeïi -Van zyne Cv abeftaende, die ouder was dan hy* in die tyd nog leefde. Weinig jaeren daerna wierd hy verliefd op zekere Adelyke Freule. Maer dewyl zy de laetfte Uit haere Familie was, wilde hy naderhand zyne belofte, haer te zullen trouwen, niet vervullen. Zy liet hem hier over 1447 voor 't Geestelyk Gerecht te Strafsburg koomen. Het Rechterlyk Vonnis over deze zaek vind men nict$ intusfenen wierd zy nochtans zyne Huisvrouw, en verfchynt in de Strafsburgfche abten, die Schceppn by deze gelfgentheid aenhaeld, onder den naem van ■Anna vin Guttenbèrg. Wy vinden dat Guttenbèrg 14.4 noch te Straisbürg woonde, en aldaer reeds kinderen had. De Stad Archivé en de Archive der Kerke van den H. Thomas hebben verfcheide Atlen, die Guttenbèrg raeken, waarvan de laetfte Atftanden en Borgtogten zyn in de jaerert 14^0, 14.41 en 1441. De merkwaerdigfte is de eerfte, waerdoor hy zich met drie Burgers verëenigd'e, om verfcheide konftert eri wonderbaeré geheimen in 't werk te ftcllen, zonder ooit te zullen zeggen, waerin deze geheimen beftonden. Deze zelfde ABe heeft betrekking op eene andere, uit kracht van welke, een zyner Compagnons reeds te vooren, met hem een accoord wegens 't Polyften van Steenen had gemaekt. Offchoon de ABe van 14^ geen gewag maekt van de Drukkery, zo konde men nochtans wel uit de woorden, waerin zy vervat is, befluiten, dat de manier met beweeglyke Boekftaven te drukken, ook tot deze wonderbaere geheimen behoore. Men heeft recht om dit te gelooven 9 doordien men in de daed deze uitvinding in 't begin*  DE BOEK-DRUK-KONST. f gin, als iets wonderbaerlyks, en zelfs als Tovery befchouwde. De Paityen die dit accoord maekten, vonden 't niet geraeden, zich duidelyker uit te drukken, dcwyl zy een aenmerkelyk voordcel van een geheim meenden te trekken, voor welk geheim zy noch geen eigentlyken naem wiften. Met een woord, 't is zeker, dat Wtmpheling, een Schryver' uit de Elfafs, die in 'tjaer if02. fchreef, (h) op deZe tyd, namentlyk 1440 de Uitvinding der Boekdruk, konst, te Strafsburg bepaeld, en dezelve aen Guttenbèrg toefchryftj Mallinkrot bekend, dat 't overal aengenomen gevoelen, aengaende de Uitvinding van de Boek.-druk konst, voor 't jaer 1440 is. Eene'oude Keulenfche Chronyk^, Munfltr, Pancirol (*') en andere koomen hierin overeen. Roccha en Johannes van Keulen hebben voor hun gevoelen 't jaar 144Z en andere 'tjaer 1444 aengenomen. Doch, 't is onnoodig zich lange hierby op te houden, vermits de beftendige overlevering van eenige der voornaemfte Duitfche fteden, en de Feeften dit elke Eeuw tot gedachtenis van de Uitvinding der Boekdruk konst wierden gevierd, met de Chronologie van Wtmphelmg nauwkeurig overëenftemmen. Myne Lerers zien hier dus, wat ik van 't Leeven van Guttenbèrg van 1434 tot i4fo heb kunnen ontdekken. Na deze tyd ziet men hem na Mentz. verplaetst, zonder te weeten hoé", of waerom? — men kan niet bepaelen, of't uit huislyk verdriet gefchied zy, dan uit belang voor zyne nieuwe konst, of uit nood om elders nieuwe Compagnons te zoeken, die zyn uitgeput C^) Deze is den 17 November 1528 geftorven. (0 Deze leefde en ftierf in de zestiende Eeuw«  9 OVER DEN OORSPRONG VAN put Fonds zouden onderfteunen en hem in *t voorneemen dat hy had, de behulpzacme hand kunnen bieden* Deze laetfte beweeg-grond fchynt de waerfchynlykfte te zyn, want zyne verëeniging met Faust, in 'tjaer i4fo geeft tot dezegisfing eenen toereikenden grond. ( kj Een duidelyker bewys hier van vind men in een vergelyk tusfehen hem en Faast, dat i4ff in deze Itad wierd gemaekt. (I) Faust had aen Guttenbèrg by zyne komft ƒ i6co gegeeven, 't welk voor ieder ƒ800 bedroeg, om 't begin van zyne konft, die hy reeds te Strafsburg, hoewel met veel onvolkoomentheid had uitgeöeffend, voort te zetten. Guttenbèrg die met Faust groote werken had ondernomen, die eene aenmerkelyke tyd en veele kosten vereischten, bleef verfcheide jaeren in gebreken zyne Renten te betaelen. Faust begon dieswegen met hem een Proces, waer in Faust zegt, dat Guttenbèrg ƒ ifo aen Renten, ƒ 6 procent gerekend, fchuldig zy^ Deze fom bedraegt dus de Rente van ruim f jaeren, zo dat men, wanneer men te rug teld, op 't jaer 14f o komt, toen dit aceoord Wegens deze verëeniging moet gemaekt zyn. Dit is juist 't jaer, waerin Peter Scbaefer of Scboiffer een Compagnon en fchoonzoon van,Faust, die 't het beste moest weeten, 't Tyd-beitek van den Oorfprong der Boe\-dr^kzkonst heeft bepaald, waerin hem zyn Zoon Iohaun Scbaefer in verfcheide boeken is gevolgt by voorbeeld in eene opdragt aen (_k~) Tritbem zegt ten minften duidelyk, dat Guttenbèrg zyn begonnen werk, met den raed en *c geld van Jehannes Faust hebbe voortgezet. Qf) Dit Jnftrument was gemaekt den zesden November, door den Notaris Ulricb Helmosperger,  DE BOEK-DRUK-KONST. 9 sten den Keizer Maximilian voor Tit. Livittf, die te Mentz, irof is gedrukt; verder in het beroemde Na-bericht, dat op 't einde van de korte fchetz der Cbronyk^vm den Abt Trithem^ in *.t jaer if if gedrukt, word gevonden, De* 2e Boekdrukkers, behartigden dus de yolko? mentheid van deze Konst, zelfs in 't Tyd-be-, ftek van haere Uitvinding. Zo lange Guttenbèrg te Strafsburg is geweest, fchynt hy zich daerin bepaeld té hebben, dat hy flegts klyne Stukken drukte, of met zvne 5 Compagnons, of mtt Mentel ,(m) cnHwnchEggeftetn, die Burgers, en zedert die tyd, de eerfte Drukkers in Strafsburg waren, welker naemen; naer 't bericht van Schopflin, in de Lysten van Strafsburg noch gevonden worden. De etrfte aenvangs-gronden van de Konst, waren, gelyk men ligtelyk kan nagaen, noch zeer grof. Het zyn in 't begin, flegts op hout gefnede Letters geweest, die beweeglyk waren, nochtans waren verfcheide by elkander gevoegt, en maekten zomtyds geheele woorden uit; dit alles wierd meteen draed te zaemen vast gemaekt, en gehouden, zo goed *t mogelyk was, waerdoor 't dikwerf gebeurde, dat de Zwaerte van de l'ers, B de Qn) Het is geheel ongegrond, wat Naudé in zye jfddfr tions a P'Historie de Louis XI pag 131 en jfobannes de la Caille ip zyne Historie de P Imprimerie pag. ia zeggen, dat Ment el 't boekdruk k en van Faust hebbe geleerd, na dat hy van Parys en Mentz, wegers rovery had moeten vluchten. ' Het beroemd Treur-fpel vun den Tovenaer Faust, dat ten ryde van Keizer Maxim fniüan I is gemaekt. heeft betrekking, niet op d> zen Drukker, gelyk Mi^fon en andere hebben gedachty maer op eenen Gochelaer van dien naem, die in ejeg se tyd leefde.  io OVER DEN OORSPRONG VAN de Letters fcheidde pn omkeerde. SpeckUn, een j4rchiteb~l te Strafsburg, die in 't midden van de zestiende fc'euw leefde, heeft in zyne gefchree^ ve Chronyk, die in de Strafsburgfche Archiven noch voor handen is, aengemerkt, dat hy met eige oogen deze eerfte Letters, die wy zoeven hebben beichreeven, had gezien, en dat menze in die tyd zeer zorgvuldig tot gedachtenis van de uitvinding der Boek-druk-konst had bewaerd. 'Er zyn noch eenige Stukken van deze eerfte Drukkerycn voorhanden. De ongelykheid der flegt gefneede Letters, waervan de eene met de andere weinig overeenkwam j de verkeerde en dikwils kwalyk gefchikte woorden; de, daö hooge dan laege regels; debleekc verwe; de bladeren zonder getal, zonder rand, zonder tekens, zonder Rubric, zonder begin-letters, alle deze gebreken zyn kenmerken van eene Konst die «erst ontftaet. Vermits men deze eerfte gedrukte boeken, acnvangelyk voor Manufcripim hield, zo heeft xnen 'er geen Na-bericht noch van den naem des Konftcnaers, noch van de Plaets van den Druk. by gevoegt, en 't Jaer getal wierd byna nooit aengetekend. Het gering getal van Exemplaren, die men uit deze eerfte Drukkeryen verkreeg, is Veelligt de oorzaek van hunne zeldzaemheid, 2y wierden niet veel geteld wegens hunne onvölkoomentheid, en men was te min oplettend op dit lyd-beftek, dat zekerlyk voor 't Tyd beftek van Mentz, vooraf ging, en op dat der gefnede Tafelen, waervan wy hierna zullen fpreeken, volgde. Vermits nu de Stukken, met deze Tafels gedrukt, de oplettendheid der Liefhebberen verdienen, 20 verdienen het de eerfte Letters  DE BOEK-DRUK-KONST. u ters niet minder. Schoepfin ontdekte, na veel zoekens, eenige van dezelve, die alle op Papier in idyn Folio, onder dc volgende tytels gedrukt waren: 1. SoUlocfuikm Hugonis, op io Bladeren. 2. Gesca Chrtjlr, m i Colutnrien, op n Bladeren. ^. Heinrici de Hasfia expojitio fuper dbminicam orationem, in i Columnen, op ir Bladeren. Deze drie Boeken zyn zonder Jaer-getal, d ->ch ten vierde van %6 Bladeren heeft by geluk 't jaer-getal van 1448. Het Opfchrifr, dar op de eerfte Zyde word gevonden is dit: Ltber de min feria hum-ine condicionis Lotarii Dyacont, fanÜorum fergi et Bacchi Cardinalis, qui posten Jnnocentius terctns appellatus est. Anno Dni. JVICCCCXL. V I [{. Dit Jaer-getal kan niet óp die tyd doelen, wanneer het boek is gemaekt, dewyl Inndcentïus de derde, in de dertiende Eeuw leefde, en men in 't geheel geen grónd heeft, hier een Drukfout te vermoeden. By deze klyne werken, kunnen wy een grooter voegen, namentlvk de Vonfitet'ftdines Feudarum, in Folio, dat Schoepfiin by den Heer Schwartz., Profesfor te Altorf heelt ge= zien. Kan men nü niet uit dit alles met veel gronden befluiten, dat alle deze ltukken, eene byZondcre Clasfe uitmaeken, die op Strafsburg zeer enge betrekking heeft. Mentz. zoude dezelve als haer eigendom niet kunnen begeeien, vermits men hier, naer eige belydenis, de Boekr diti'^konst eerst in 't jaer i4fo le fte komwt mit derjenigen in Bibllorh. Ludowieg. N.l.uberein, die Herr. Pr. f. Jvlichaelis dafelbst und in der Hamburgifeben vermisebten Bibliotbek 2 B. 4 ft pag. 577 feq, befebrieben bat, und man glaubetfte feygedruckt 1462. ganz am ende flnd auf 5 Blaettern die Argumente der Pfalmen angebaenget mit der Ueberfcbrift: Hie heb"nr an, die Tytellus über eimn jeglichen Salmen des Pfalters. Van de meefte geleerden word de By= bel van 1462 voor de §üereerfte gehouden.  DE BOEK-DRUK-KONST. ij nen hebben (nortatem Ad; na Ge! hrimi art is inventoris, audivi, magnam a primo inventionis fu ten minften Iohann Schoiffer plaetst *t Tyd-beftek van de verftroying in deze Cq) De la Caille kende dit Boek, want hy haeld 'e aen in zyne Hiftaire de /' Imprimerie et de la Librairie pag. 20. doen de woorden: ex ere, heeft hg weggelaeten.  DE BOEK-DRUK-KONST. 31 ze gebeurtenis, (r) Het eerfte Boek dat buiten Mentz met 't jaergetal wierd gedrukt, was de Lactantiusv&n ï4fSf , gedrukt in de Abdy van Sublac in /taliën; (j) het tweede is de Bybel van Iohann Mentel van 1466 met gegoote letters gedrukt, welke bybel noch in de Bibliotheec van 't Cenfiflorium te Stut* gard is. Mentel drukte daerna verfcheide andere Boeken in groote banden, en wierd in weinig tyds ryk j zyn Compagnon was Eggefleiu, en hunne Navolgers Ad'dph Rufch, Martin Flachs, Leorius Hufstter, Sixtus Rufinger, die, na dat hy de Drukkery na Napels had gebragt, te Strafs* burg weder terug kwam, Iohann Rus, Matthias Hxpsüjf, Iohann Greininger, Heinrich von Ing■wiler, Matthias Schurer, Iohann Schott, Iohann Knoblauch, Gcorg Vllricher, Wolfgang Koepphel y Bernard Iobin, Richel en andere meer. Uit Elfafs kwamen de eerfte Drukkers na Parys. VInch Gering uit Costmtz was de eerfte van allen en zyn Compagnon Michel Trïburger uit Colmar. Berthold Rembold, die zich met hem vereenigde, wierd een Landsman van Gering genoemd en was uit de Land*ftreek van Strafsburg. Iean Gaisfer, Baccalaureus der Sorbonne, noemt Rembolt en Gering: Primarios artts impresforiae architect os. Nicolaus Philippi en Marcus Reinhardi waren Burgers en Drukkers te Strafsburg, van C 4 weICO 1° de Aenmerkins; over de Boekdmkkery. diehyop 't einde van Tritbems Compend. Annal. Francor. te Mentz 1515 gedrukt, daerby gevoegd heeft.. Q~) Blubmè zegt in zyn Examen over de Univers. hist. van 't nieuw Verbond, Per. 8. pag. 350. qu. 154. /* not. dat de werken van Marjiiius Ficinus, reeds 1461 te Parys by malkander zouden gedtukc zyn,  ji over den; oorsprong van welke men vind, dat zy zich, 1481 te Parys hebben nedergezet. Uit al 't geen wy tot hier toe gezegd hebben, kunnen wy nu met zekerheid befluiten, dat Guttenbèrg de cigentlyke Uitvinder der Boekdruk-konst zy, (t) dat hy omtrend 1440 hebbe te Strafsburg begonnen Boeken te drukken , waerheen de naeste Historie Schryvers 't Tyd-beftek der Uitvinding plaetzen, (u.) daer Guttenbèrg tien jaeren achter elkander zyne wooning heetx gehad, daer hy in den echt trad,, en verfcheide Verhandelingen heeft gemaekt, die op deze Uitvinding betrekking hebben, dat nu noch, meer dan een boek voor handen is, 't welk het groove der eerfte beweeglyke letters heeft, zo als men ze in 't begin gebruikte, en dat Specklin dezelve noch te Strafsburg heeft gezien, dat alles dit tuffchen 1440 en i4fo is gefchied, dat tot die tyd de Boek-druk-konst te Mentz onbekend was, welke Stad nooit op de eerfte proeven eenig recht heeft begeerd, dat i4fo deze Konst te Mentz, tot yolkomentheid wierd gebragt, dat zdfs (7) Ook Paul van Stelten Junior in zyne Konst-en handwerks gefebiedenis der Ryks-Stad Augsburg, uitgegeeven te Augsburg 1779. noemt in den Arcicul van de Boek-druk-konst, de uitvinders van dezelve in deze orde: Guttenbèrg, Faust en Scboijfer. («} voornoemde van Stetten fchynt in 't boven aengehaeld werk 't Jaer 1446, voor 't Jaar der Uitvinding de. zer konst te houden. Hy zegt: omtrend zedért aa . Jaeren na de Ui vin ding van Guttenbèrg, Faust en Scboiffer, heeft men hier gedrukte Boeken op te wyzen; men wil, (voegt hy 'er by) dat Hans Bemmler d-3 eerfte zy ge weeft, die deze Konst te Augsburg bragt, en reeds in 't jaer 1466 alhier eene Laceinfche Bybel hebbe gedrukt.  DE BOEK-DRUK-KONST. zelfs de Schryvers van Mentz. bekennen, dat deze konst 145-0 te Mentz, zy ingevoerd, en dat;, wat te vooren in deze konst is gedaen, aen Strafsburg word overgelaeten. Neemt men dit alles te zaemeh, ëh vergelykt 't, zo erkend men ó&t Guttenbèrg Mentz, deze konst hebbe uitgevonden, daer in tegendeel andere ftaende houden, dat Guttenbèrg te Strafsburg zy gebooren, r» en deze Konst te Mentz hebbe geocffënd. Voegt men hierby noch de bewyzen der gelyktydige Schryvercn, die Strafsburg de Uitvinding der Boek-druk-konst toeichryven, als van Wimpheling, Fulgofe, Gueb-wiler, Hedion, Jrenicus, Potjdorus Firgilius, (w) Specklin, Htrzog, Franck.tx\ van veele andere, die in de vyftiende of zestiende Eeuw hebben gekeft, en die, (v) JVimpheling in Epit. Germ, rer. Cap. LXV zegt: anno Cbristi 1440 Friderico III Romanorum Imperatore regente,' magnum quoddam ac bene divinum beneficium collatum est univerfo terrarum orbi a Joanne Guttenbèrg, Atgentinenli, novo fcribendi geilere reperto. Is enim primus artem impresforiam (quam latiniores excuforiam vocant) in urbe Argenrir.ei 11 invenit. Int '.e Moguntiam veniens, eandem feliciter comphvit. Als ook in de Cbronyk van Keulen: der eyrfte vynder der Druckerye is geweft eyn Burger tzo M.-ntz, und was gebohren von Straisburch, ind biescb joncker Johann Gudenburch. Van 't zelfde gevoelen was ook Struvius, wanneer hy in zyne meergemelde Introduct. ijn notit. rei litter. pag. 538 zegt: joanpes Gurtenbergius patria er at Argentoratenfis, fed civis a 1 longo tempore Moguntinus. Ziet verder de eerfte nor, c. (w) Naer de Nederduitfche vertaeling van 161a. word pag. 160 gezegt: Het is dan gbeweeft Joahnes Cutenbergus, eènen Hooghduytfcber, die aldereest deze Confle 'tot Ments beeft gbevonden, en daer ook in 't werk gbefleldt. —  34 OVER DEN OORSPRONG VAN die, offchoon zy in eenige neven omftandigheden verfchillen, zich nochtans alle te zaemen voor Strafsburg vereenigen, dan zal trien aen de Stad Strafsburg, de Eere die haer van rechtswegen toekomt, niet iigtelyk kunnen ftydig maeken. (x) {*) Men heeft altoos over den Oorfprong der Boek-druk' konst, over den Uitvinder van dezelve, en over de plaets isiaer zy uitgevonden wierd, getwist. De Oosterfche en de Europeên, onder de Europeen dt hof" Sanders en de Duitfcbers, eh onder deze laecfte, die van Mentz en Strafsburg, begeerden de Eere dezer Uitvinding te hebben. .— Behalven het reeds aengehaelde moeten wy noch aanmerken, dat Stepb Zamos* cius 'manalect. Dac. antiquit. pag. ii de Scytben tot Uitvinders van de Boek-druk-kunst maekt; én andere voor eenen zekeren Nicolaus JenfoniuS, die in 't Jaer 3477 te Venetien, het Jus Canonicüm in 4banden heeft gedrukt, (hoewel mèn reeds voor zyne komst te Venetien, aldaer Boeken drukte, want naer het gevielen van noch andere, was 't Èrbard Ratbold, een Augs* burger, die in 't Jaer 1476, het eerst te Venetien, en duseenjaer vroeger dan Jenlön, drukte j) pleiten. — Uit dit alles blykt, dat men, om geen volk of ftad, in de voorrechten die zy meenen te bezitten, te benadeelen, naer recht en billykheid handele, wanneer toen deze voorrechten onëenzydigbefchouwende, hen de Eere geeft, die men hen kan en mag geeven. — Haerlem komt de Eere voor de boute gefneede Tafels toe; — Strafsburgvoor óeUitvinding der Boek'drukhonst; — en Mentz voor 't volkoomen maeken van dezelve. -— '— Door de home Tafels waren wy weinig verbeterd; — kwalyk gefchikte Letters verhinderen in 't leezen; — maar eene goede Drukkery is voor ons onfchatbaer. *— -— Wy bedanken dus Laurentz Coster voor de aenleiding en gelegentheid die hy gaf tot 'i Uitvinden der Boek-druk-konsr; —Guttenbèrg voor de Uitvinding; — Scboiffer voor zyne vormen j en Faust voor geld. E I N D 1,  De Leezer gelieve de in 't oog loöpende Druk-fouten, zelf te verbeteren.