8' '067 6368 UB AMSTERDAM  NIEUWE TEGENWOORDIGE STAAT E N GEOGRAPHIE 35 K R NEDERLANDEN. EERSTEN DEELS EERSTE STUK.   VADERLANDSCHE GEOGRAPHIE, O F NIEUWE TEGENWOORDIGE STAAT E N HEDENDAAGSCHE HISTORIE DER NEDERLANDEN, DOOR W. A. BACHIENE, HOOGLEERAAR IN DE STERRE- EN AARD. RYKSKUNDE EN PREDIKANT TE MAASTRICHT , LID VAN DE HOLLAND5CHS MAATSCHAPPY DER WEETENSCHAPPEN TE HAARLEM, ENZ. EERSTEN DEELS EERSTE STUK. INLEIDING TOT DEBESCHRYVTNG DER VEREENIGDE NEDERLANDEN; EN GELDERLAND. met ve el e afbeeldingen. Te AMSTERDAM by H. GARTMAN, W. VERMANDEL en J. W. SMIT. m d c c x c i. Met Privilegie van de Ed. Gr. Mog. Heeren Staata van Holland en Westfriesland.   BERICHT, Even gelyk veele andere. Kwijlen en Weetenfchappen, zoo ook is de Aardry kskunde, door tydverloop zelfvan fiechts weinige jaar en, eener aanmerklyke verandering onderhevig. Be Hedendaagfche Historie der Vereenigdc Nederlanden , ■— immers het grootfle gedeelte der zelve, — by wylen I. Tirion veleer uitgegeeven, thands fiechts uit dit ééne oogpunt befchouwd wordende, zal men het famenflellen en algemeen maaken eener laatere Befchryving van den wezenlyk-tegenwoordigen ftaat onzes Vaderlands terflond moeten billyken. 't Is in dit werk dat men getracht heeft cenc zoodanige Befchryving te geeven. Aangevangen indenjaare 1773. en zes jaar en daarna ten einde gebragt, vervat hetzelve disnieuwfte, algemeeneen volledige, Geographie deezes hands: iets, dat de tyd elke andere, tot hiertoe uitgegeeyene , oorfpronglyke Befchryving der Nederlanden , reeds federd lange, heeft doen derven. Ook doet ten opzichte van de waardy des tcgenwoordigcn wcrks niet weinig af, de verzekering, die men kan geeven, dat daarin niets geboekt is geworden, dan het gene de toets van een oordeelkundig onderzoek heeft doorgeflaan, ofwel als uit den mond zeiven der beste Fadcrlandfche Aardryksen Gefchiedkundigen- van onzen tyd is opgeteekend. De veele zaaken, die, zelf ondanks der zeiver merkwaardige hcid, elders te vergeefs gezocht, doch hier aangetroffen worden, zullen dit allerwegc voldoende bewyzen. * 3 Daar  vi BERICHT. Daar alles, wat het Vaderland betreft, by den Neder lander altoos op eene onderfcheidende ivyze wordt ontvangen , kan zulk een voornaam gedeelte van dat alles t als de Befchryving des Lands zeiven is, insgelyks niet misfen hem welkoom te weezen, en zulks te meer nog, wanneer het derzelve aan geene uiterlyke fieraadiën ontbreeke. Dit bezef heeft de uitgeevers hiertoe ook het hunne doen bydraagen, door, naamlyk, het werk te verfraai]en met een honderdtal van Nederlandfche Gezichten, allen ten hunnen hoste, 7iu onlangs, naar het leven geteekend en in het koper gebragt; welke Printverbeeldingen zeker niet naarlaaten zullen het befchreeveue te vcraangenaamen , of wel van de befchryving zelve nog meerder bevalligheids tc ontkenen.  D E VEREENIGDE NEDERLANDEN. A   INLEIDING Tot de beschryving VAN DE VEREENIGDE NEDERLANDEN. §• ï in de gefamentlijke Nederlanden vindt men een goed getal, oude en nieuwe Landkaarten ; om van de eerfte niet te lpreeken zo behooren totdelaatfte, die, welke: Ft/fiber, de Wit , Infelinl mens en Mortier, Ottens en andere' .amlijk , d Erven van Homan , 174.7 mug van den HeerProfeiTor Maier /heb* ?raveeren. Men heeft ook verfcheibarten van de Fereenigde Nederlandets, der ; de befte zijn die geene , weldcWit, Ottens en d'Erven van Homan, tekening van den HeerProfefforitówir >ben , fchoon de laatfte , bij derzelver 1, ook nog veele gebreeken heeft. Ook a ae llsle geroemd worden, die Covens hebben doen na graveeren. De Kaarr Provincie zullen wij in*"t vervolg aan- s Naam Nederland betekend , na alle A a waar3 pillot , C dog voorna na de teekei ben doen 1 dene LandJ in 't bijzon keFiJJcber, 1748, na de geleverd hel Voorrechter moet die vai en Mortier j ten van iede wijzen, f II. De  4 INLEIDING tot de BÉSCHRYVING waarfchijnlijkheid , zo veel als Neder - Duitfchland, waar van men bij verkorting Nederland gemaakc heeft. In 't Latijn word het Belgium genaamd, en de oude Inwoonders Beige. Dit Land , leggende ten Zuiden van den Rbijn , die toen in 't midden door Holland , langs de Stad L;eiden droomde , en te Katwijk in de Noordzee zig ontlafte , wierd ook Gaïlia Belgka of Bellifcb Gallie, als eertijds behorende tot Gallia , tegenwoordig Frankrijk: genaamd i maar al wat ten Noorden van den Rhijn lag beftaande meelt in laag en onbedijkt land , wierd tot Neder-Duitfcbland (Germania Infenor) gerekend , om dat het aan de Zee ën lager leid dan Hoog oï Opper - Duitfchhnd ; (Germama Supertor) maar naderhand is dien Naam overgegaan tot ai het Land dat zo wel ten Zuiden als ten Noorden van den Rhijn legt. De Franfchen noemen Nederland Pais-Bas. Men fchat deszelfs grootfte lengte, van het Zuid - Wellen na het NoordOoften, op 90 uurens gaans, en de grootfte breedte aan de Zuidelijke Grenzen, op omtrent 60 uuren gaans , of gemeene Hollandfche Mijlen ; ieder van die gemeene Hollandfche uuren bevat 1500 Rhiinlandfche Roeden , of 18000 Rhijnlandfche Voeten , en iq| Hollandfche Uur of Mijl maken een Graad uit. Dus bevatten de gefamenthjke Nederlanden, omtrent 1300 GeographifcheQuadraatMiilen. Guichardijn fteld , dat alle de Nederlanden in 't rond , omtrent 1000 Italiaanfche, of weinig minder dan 340 Nederlandfche Mijlen bevatten Dezelve leggen alle tulTchen den 49 en 54ften Graad Noorder Breedte en de I9den en 25ften Graad lengte, van de eerfte Middaglijn af die over Ferro gaat. ,„ , §. III. De Vereenigde Nederlanden , {Belgium Fwderatum) waar van wij hier in 't t>ijzor>der  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. £ handelen, bevatten het noorderlijkfte gedeelte van de gezamenthjke Nederlanden, en grfnzen ^ inflmting van de zogenaamde Generaliteits LanÈh'?Züifn! Ooftenrijkfch Vlaanderen, Braband en Luik tenOoften aan 't Opper-Quarl Svan.,£ He»°gdorn Gelder, of'tPnnffifchen Ooftenrijks Gelderland, aanhet Hertogdom Kleef en t Hertogdom Gulik, aan het Bisdom Muntte?' OnV^rafChap Ben,theim' en ^et Vorftendom Ooftvnesland; en ten Wellen en Noorden aan de Woord-Zee en maken omtrent 625 Geographifche Quadraat-Mijlen uit ; dezelve leggen tuffen en den fiSjfl * G-™d border brefd§te , en* bepaalt de lengte van 24 tot 29 Graden , palende de een aan d_andre. Deeze Schrijver rêkent alle deeze Provinciën op de lengte van omtrent 40 Mijlen, te weeten van de uiterfte palen van HolTandfcfi Limburg, tot die van de Heerlijkheid van Groningen : en de breedte van 't uiterfte einde van ZuidHolland tot dat van Over-ijffel, ook op omtrent 40 Mijlen. Nieuwer Schrijvers , reekenen de lengte van deeze Landen , van de uiterfte Grenzen van Uver-Maas af, tot aan die van Groningen toe, 00 • 58 uuren gaans, en de breedte, van de grenzen van Zuid-holland tot aan die van Over-Yflèl op omtrent 45 Uuren. r % IV. Het Land is zeer moeraffig., dog niet overal ; _want_, fchoon het Land , in de zeven Irovincien , m t gemeen , vlak is, zo leggen 'er langs de Zeekant, eenige duinen. Zeeland heeft maar weinig duinen , Holland beftaat uit laa* ea broekagtig )and ; Utrecht legt wat hooger , dog is meeft vlak; maar tuffchen Utrecht, Rhenen en Amersvoort leggen eenige Heuvels, die men ook in de Veluwe en Twente ontmoet, tlog die moerallen zijn niet. geheel onnut, want uit de vette A 3 Veen:  5 INLEIDING tot be BESCHRYVING Veenaarde word Turf gemaakt om te branden , en de Moeraflen, in een gedeelte van Groningerland, in Over-ijffel en Drenthe , ftrekken de Republijk tot befchutting tegens Duitfchland , waarom de droogmaking en bebouwing van den zeiven verboden is geworden , het geen echter niet geheel nagelaten word. Het heeft, uit hoofde van deeze Moeraffen, zo wel als de lage legging aan Zee, een vochtige lucht', en heeft veel regenachtig Weder, het geen zo wel als de zware Nevel, inzonderheid de veelvuldige en heftige Wefte - winden voortbrengen. De geleerdfte Natuur-kenners zijn eenparig van gevoelen , dat de oorzaak , waarom de Wefte - winden , hier meer dan eenige anderen waaijen, veroorzaakt word, om dat de Noord-zee ten Weften van deeze Landen legt. Dog dit onderfcheid der winden is , in ons Land , zo groot niet, als de uitlanders zig fchijnen te verbeelden; want zeer naauwkeurige Onderzoekers der Natuur hebben waargenomen, dat 'er, het eene Jaar door het andere gerekend, bijna even veel Wefte,Oofte en andere Winden waaijen ; te weten : de NoordWefte wind 33 dagen; de Wefte wind 77 dagen; de Zuid-wefte wind 58 dagen; (zie Muffchenbroek Elementa Phijficce, §. 1019. p. 488.) De Zuide-wind 33 dagen; de Zuid-Oofte-wind 26 dagen; de Oofte-* vsind 53 dagen ; en de Noord-Oofte-wind 33 dagen door één. De Wefte-winden brengen ons veeltijdsregen, en de Oofte-winden koude, De Jigt en Scorbut of Blaauw-fchuit zijn de gewoonlijke Land-ziektens; de verkouwdheid en den hoeft is hier ook zeer gemeen , en in de moeraflige en lage Elaatzen aan de Zee gelegen, alwaar, bij de Ebbe, et afloopende water , veel fiijm laat leggen , dac een vuilen damp veroorzaakt, en alwaar men gefcrek aan goed water heeft, zijn de walgingen zeer ge-  Viw üt> VEREENIGDE NEDERLANDEN. * ST00^- ve,r?or^kende he«e of brandende ziektens die dikwijls met wurmen vergezeld gaan Men heeft waargenomen, dat die ziektens en kf oS zen, die veeltijds m 't begin van den Herfft reseeren, met befmettelijk zijn, waarom de Peil:-ziek- TJhf T Ze-dfaajn zii" * dat de koude en geftadige be.weging der lucht, door de winden zen d?Pefnrhre-en' ?% La"d dwalen, en S zen, die m Groningerland, Vriesland, Hollanden voornaamlijk in Zeeland regeeren , worden zee? veel veroorzaakt door de dampen diè kort voor en na het ondergaan der Zonne neder vallen /maar" ^ete"°ok' gedeeltelijk aan de vochtigheid, konrLZ uhieh}kQ verande™gen der Lucht wórden toegefchreven a en de walgingen , of maag-W ll' ïoete" pikmeerder aan het ovfrmaTL gebruik van Koffij en Thee, dan aan eenige and"? ÏJnZlTlk,rrden toeSeëiSend- Gelderland en Utrecht hebben een gezonde lucht. Het Land is op de meefte plaatzen vlak , en op veele lager dan de Zee waarom het zelve, tegens de ovWftrojmng, door koftbare Dijken en Dammen word bechut, en om het water van de laage landen af te eiden , is het Land aldaar door een ontelbaar ïetal van Sloten en Graften doorfneden , wordende het water door wind-water-Molens uit de Polders opgemalen en door de Kanalen afgetapt, welke door middel van Schutfluizen zig in de Rivieren ontlaften Deeze Dijken, Graften en Kanalen ge" ven aan dit Land eene bijzondere gedaante , nademaal die Kanalen bevaarbaar, en daar aan fchoone wandel-lanen , van fraaije Boomen , Tuinen en Lufthuizen zijn aangelegd , dat aan de Reizigers De Irek-fchuiten, die het gantfche Jaar door od zeekere uuren van de Steden enz. afvaren, maak™ A 4 dat  3 INLEIDING tot de BESCHRYVING dat men gemakkelijk en onkoftbaar aldaar kan reizen , verzekerd zijnde op wat uur men ter beftemder plaats zal aankomen. Dewijl de hooge Landen , veel uit Heide en Zand beftaan , zo brengen zij geene genoegzame Levens - middelen voor het zeer groot getal van Inwoonders voort , inzonderheid leveren de Akkers , fchoon op^ veele plaatzen zeer vruchtbaar zijnde, geen granen genoeg uit om de Ingezetenen te voeden ; dog dit gebrek word , ten overvloede door denKoophandel en Scheepsvaart vervuld, welke graan wederom gedeeltelijk uitgevoerd en waar van hier goed bier en koren-brandewijn gebrouwen word. De Veehouding is, daar en tegen , zeer goed en voordeelig , uit hoofde van de fchoone en vette Weiden , waar door de Inwoonders , niet alleen , rijkelijk van Melk , Booter en Kaas verzorgd worden , maar die Landvruchten worden in groote meenigte uitgevoerd , zijnde de Edammer en Texelfche Kaas, als mede de Leidfche Boter en Kaas enz. boven anderen beroemd en gewild. Daar worden in Holland zeer veele Oslen,die jaarlijkfch in groote meenigte,uit andere landen overkomen en dood mager zijn, vet geweid, en duizenden van overgebragte jonge Varkens, vet gemeft; en fchoon de Vee - pelt , meer dan twintig jaren lang alhier gewoed heeft, zo zijn .de Weiden nooit onbeflagen gebleven , en het vleefch, boter en kaas is 'er nooit tot een buitenfporige hogen prijs geftegcn, en nu de Vee-pcft, door Gods goedheid, 1766 geheel is opgehouden , kan men geen andere voetftappen daar van ontdekken , dan dat men de Weiden , in plaats van met de uitmuntende fchoone oude Hollandfche Koeijen , nu met veel vreemd Vee bedekt ziet. Daar worden ook zeer veele Schapen gehouden , dog het getal daar van kon nog grooter zijn, want men rekend dat 'er4  vjln De VEREENIGDE NEDERLANDEN 9 *er, in die Provincie , ligtelijk een Millioen Schapen zoude konnen gehouden worden, zo de nodige fchikkingen daar toe gemaakt wierden. Derzelver Wolle word onder de fijnfte en befte in Europa gehouden. Op verfcheidene PJaatzen word Tabak, en in Zeeland zeer goede Meekrappe gewonnen. Aan allerhande Moeskruiden is 'er altoos geen gebrek,en in verfcheideneLandftrekenvald eengrooten overvloed van Boom-vruchten. Men brand 'er meeft Turf en Steen-kolen , die uit Engeland en Schotland komen , dog op eenige plaatzen is het niet geoorlofd Smee-kolen te branden, dewijl de rook het Regenwater bederft, ook is 'er hec hout niet overvloedig en duur , fchoon het aan noodzakelijk brandhout niet ontbreekt; ook brand men 'er veel gefchild Eiken hout , van welkers baften Run voor de Leertouwers gemalen word. Het Timmerhout vald 'er weinig , en word meeffc uit andere Landen gehaald , alhier op Wind-Molens gezaagd , in 't Land gebruikt of* weder uitgevoerd. [Men haalt een groote meenigte Zout, uit Vrankrijk en Portugal , dat alhier in de Zoutkeeten gezuiverd en wit gemaakt, gebruikt, en veel weder na elders verzonden word, want in dit Landf word weinig of geen Zee-Zout direct uit Zee-water gekookt.] In het Graaffchap Zutphen.vind men wat ijzer. Buiten het aangehaalde, heeft het Land weinig of geene natuurlijke goederen , maar het overige , dat de Inwoonders tot nooddruft en vermaak gebruiken, word hen uit andere Landen toegevoerd , of behoord tot de Fabrijken en Kunften,' waar van in 't vervolg gehandeld word. De oorfpronkelijke Inwoonders der Vereenigd© Nederlanden zijn , doorgaans, welgemaakt, goedaardig en zeedig in hunne kleding en Levenswijze, zuinig van aard en goede Huishouders, liefda•A $ dig,  io INLEIDING tot de BESCHRYVING ■ dig , medogend omtrent den Armen , rullig , arbeidzaam , geduldig in tegenfpoed , fchrander „ voorzichtig , onwrikbaar in hunne befluiten , en de bekwaamfte menfchen tot den Koophandel en Zeevaard , maar zeer ijverzuchtig over hunne vrijheid en voorrechten , gelijk gebleken is uit hunne onbegrijpelijke ftantvaftige Pogingen, welke zij hebben aangewend, om 't ondraaglijk Juk van hunnen hals af te werpen, (dog daar van nader.) In naarftigheid en arbeidzaamheid fteeken zij nog boven veele Volkeren uit. De Land-bouw, en vóórnaamlijk de Vee-hoederij, word zo wel door de Vrouwen als Mannen vlijtig waargenomen , en hunne zindelijkheid, in het behandelen van de Zuivel , maakt dezelve boven andere bemind. In de Zeedorpen geneeren de Mannen zig met viffehen , en de Vrouwen dragen de Vifch op de rug of het hoofd na de bijgelegene Steden , cf neemen den Landbouw waar. Schoon wij in 't vervolg van den Koophandel en Zeevaard in 't bijzonder zullen fpreken, merken wij alhier aan , dat het in de Steden van allerhanden Handwerks-volk , Winkeliers enz, krield. Behalven een aanzienlijk getal bovenlanders , die in 't Voorjaar overkomen om aldaar te werken , trekt de Walvifchvangft, jaarlijks , een groot getal. Nooren, Deenen en Jutten na Holland,, die in 't Najaar met een wel gettoffeerde beurs na huis keeren , om des Winters te leven , van het geen zij in deeze Landen des Zomers verdiend hebben. De goede trouwe en het geloof was, van ouds, in deeze Landen zeer groot y om dat de Kooplieden voor zeer eerlijk en oprecht bij de andere Volkeren gehouden wierden, winnende groote fchatten door hunne bekwaamheid, naarftigheid en fpaarzaamheid; dog de weelde, geboren uit het bezitten van onmeetbare rijkdommen, gepaard met het  «tan m VEREENIGDE NEDERLANDEN, n het verleidende voorbeeld der vreemdelingen , ni de Nederlanden gekomen, uit hoofde van de lieffeJijke Vrijheid en om hun fortuin te maken, die de zeeden en geaardheid van hun Vaderland mede gebragt en de Modens ingevoerd hebben, hebben de oude Hollandfche deugd grootelijks verbafterd, en het vertrouwen , de Ziel van den Koophandel, géfchonden. De koftelijke kleederen, VorftelijkeHuizen en Huisraad, Schatten van Porceleinen, Schilderijen, Zilverwerk, bijna Koninglijke Gaftmalen, het houden van prachtige Buitenplaatzen , fraaijc Koetzen en Paarden , helpen veele menfchen in den grond, en de pronk onder de gemeene burgers is befpottelijk geworden , zo dat de rijkfte en aanzienlijkfte Ingezetenen zig nu beginnen te doen on* derfcheiden , door hun deftig , vriendelijk en nedrig gedrag en eenvoudige kleding , en een walg hebbende gekregen van die algemeene trotsheid, overdaad en geld-verfpillingen, keeren veelen, van de aanzienlijkfte geflachten , tot de oude Hollandfche deugd weder. De Vrouwen zijn van natuure fchoon, blank en welgemaakt, zijnde beroemd wegens hare kuisheid en naarftigheid , en fchoon zij mede veel zijn verbafterd , zo is de overgegeevene ongebondenheid en dronkenfchap, bij haar nog za algemeen niet geworden als wel in andere Landen; men vind onder dezelve veele goede Huishoudfters en zelfs Vrouwen die zwaare Koophandel drijven. Hare netheid en zindelijkheid , voornaamlijk itï Holland , Zeeland en Vriesland , zo noodzakelijk voor de gezondheid , gaat zomtijds te verre , eri word door Vreemdelingen voor een foort van Afgoderij aangezien. De geaardheid , zeden en belangen , zijn in de bijzondere Landfchappen echte? verfchillend , gelijk wij bij ieder Provincie zien zullen: dog niet tegenftaan.de ditverfcail, hout eetï  j* INLEIDING tot de BESCHRYVING een algemeen belang zo veele Provinciën te Tarnen onverbrekelijk vereenigd , naamlijk , hec befchermen der onderlinge vrijheid en voorrechten , die zij allen' ten koften van hun eigen bloed verkregen, en tot nog toe door hunne dapperheid én eendragc hebben bewaard. De Provinciën Holland , Zeeland , Vriesland en "Groningerland leggen onmiddelijk aan de NoordZee , de overigen , naamlijk Utrecht, Gelderland en Overijffel, hebben daar mede gemeinfchap door middel van de Zuidcr-Zee. Deeze laatfte is een groote Zee-boezem , welke de Provinciën Holland , Utrecht , Gelderland, Overijffel en Vriesland befpoeld , en heeft de navolgende Oorfpronk. De derde of regter arm van den Rhijn , welke in den beginnen , het Kanaal van Drufus , of den nieuwen Yffel, maar naderhand den Ouden Yffel genaamd wierd , veranderde oudtijds, na het afneemen van de Rivier de Vecht , die tegenwoordig een andere uitwatering heeft, de Jaage en moeralïige plaatzen, waar door dit Kanaal liep, in eene zee , welke Pomponius Me la , den naam van Flevo gegeeven heeft , en die zig eigentlijk van hét tegenwoordige En khuizer-zand, en van Takezijl in Vriesland af aan , ten Zuiden uitftrekte , en een Eiland , genaamd Flevo infloot, dat ter plaatze lag alwaar tegenwoordig de kleine Eilanden Urk en Emmeloort gelegen zijn. Omtrent aldaar , waar nu Takezijl legt, zette de gezegde Arm des Rhijns, haren loop , onder den naam van Flevo , verder voort, en had hare uitwatering tuffchen de Eilanden Vlieland en Ter Schelling , alwaar de Flevo zig in de Noord-Zee ontlafte : daarom word nog hedendaags, het Vaar - water , of den ffcroom tusfchen Breefand en de Provincie Vriesland , tot aan de uitwatering tuffchen de Eilanden Vlieland en Ter  VAtf de VERËENIGDE NEDERLANDEN, igf Ter Schelling, bet ïaage Vïïe^ 'i oude Vlie ^ of flegts hec Vïie of de Vlie-jlroom genaamd. De tegenwoordige Zee - boezem, die zig van het Enkhuizerzand en Takezijl af aan, tot aan de Eilanden Texel, Vlieland , Ter Schelling enz. ukftrekt , en met de Zuider-Zee te famen hangd, is, tot in de 13de Eeuw , vaft Land geweeft, alzo dat Noord - Holland of Weft - Vriesland en Vriesland, zo na aan malkanderen gelegen hebben , dat ze m'aar door de gezegde Stroom Flevo gefcheiden wierden : dog toen heeft het woeden der Zee , het vafte Land op die plaatzen bedekt en weg gefpoeld , zo dat daar uit eene Zee-boezem is ontftaan, die in de gemeene ommegang, ook de Zuider - Zee genoemd word, fchoon het dezen naam niet eigentlijk toekomt , welke de gezegde Zee gevoerd heeft, voor dat deeze Zee-hoezem ontftaan is. In dezelve zijn veele ondieptens , welke ondiepe wateren , tulfchen de Vaar-waters de Texel-ftroom, Vlie- ftroom en andere doorlopen. De voornaamfte Rivieren des Lands zijn , den Rhijn , de Maas en de Schelde. De Rhijn komt uit Duitfchland , en wel laatftelijk uit het Hertogdom Kleef, en treed, bij Schenken-Schans, inde Nederlanden. Hier verdeelde de Rhijn zig eertijds in twee Armen , naamlijk , in de Waal, in 't Latijn Faltalis, die voorbij Nimmegen enTiel loopt, en zig eerft bij St. Andries , en nogmaals daar op bij Loeveftein , met de Maas vereenigd , en, in den eigentlijken Rhijn, welke oudtijds door een krommen loop na Arnhem liep, en ondiep was; dog na dat in 't Jaar 1701 , uit de Waal, bij hec Dorp Pannefden of Panderen , een Kanaal van 7 Voeten diep en 12 Roeden breed , in den Rhijn geleid wierd , is de oude kromme bedding des Rhijns, van tijd tot tijd, drooger en drooger ge- wor-  14 INLEIDING tot de BESCHRYVING worden , en het water loopt nu den kortften weg ; door de Waal en het Panderfche Kanaal in den Rhijn , welk Kanaal, door de fnelle , en fterke loop des Waters, 23 Voeten diep en 36 Roeden wijd is geworden. De Rhijn deeld zig , tuffchen Huiffen en Arnhem , weder in twee Armen ; de eene gaat door het Kanaal van Drufus, of de Nieuwen YUel bij Doesburg , daar zij zig met den Ouden Yffel vereenigd, en eindelijk in de Zuider-Zee vald : . dog de tweede loopt, onder den naam des Rhijns , na Arnhem , Wageningen , Rhenen en Wijk te Duurftede, alwaar ze zig nogmaals in twee Armen deeld , waar van de voornaamfte, de Lek genaamd , na Kuilenburg , Vianen en Schoonhoven loopt, en vereenigd zig , bij het Dorp Krimpen , met de Maas; dog de andere is een fmal Water , dat zig bij Wijk , door een Sluis, onder den Dijk door , van de Lek afzonderd , na Utrecht locpt , en aldaar den krommen Rhijn genaamd word ; hier op word dit Water wat breeder , en loopt na Leiden , van waar het , oudtijds , na de Dorpen Catwijk aan den Rhijn en Catwijk op Zee liep , en bij dit laatfte Dorp zig in de Noord-Zee ontlafte; dog de mond daarvan is verftopt geworden , en de Rhijn ,' waar aan men te Leiden geene beweging meer gewaar word , verdeeld zig aldaar in Kanalen of Graften, waar van het één, dat den Rhijn genaamd word , tuffchen de bovengemelde Dorpen een einde neemd ; dog kort daar na is 'er een ander Kanaal, tot aan Katwijk op Zee getrokken. Een gedeelte van dit Water des Rhijns van Leiden komende, ontlaft zig in het Leidfche Meer. Zedert dat door het Panderfche Kanaal, (gemeenlijk genaamd het Panderfche gat) zo veel Water naar den Rhijn gevoerd word, zijn de landen tusfchen den Rhijn en de Waal, en zelfs de zodani-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. Ü gen,die ten Noorden van den Rhijn leggen, naamlijk , de Provinciën Holland en Utrecht, het gevaar der overftroomingen zeer onderworpen , nademaal de Lek, die bij Wijk, het meefte water van den Rhijn in zig ontfangd,veel te'naauw daarvoor is, konnende niet alles bevatten, en de minfte opzwelling des waters , brengd de Dijken in gevaar van door te breeken. Men is daar om bedagt , en men fpreekt om het Panderfche gat, naauwer te maken , dog waar omtrent zig veele zwarigheden opdoen, (na zig onder weg gedeeltelijk ontlaft te hebben , door de zogenaamde Werkendamfche killen , in den Bies-bofih.) De Maas , in 't Latijn Mofa, maakt de Grenzen tuffchen Braband en Gelderland, en vereenigd zig_ tweemaal met de Waal. De eerfte maal gefchied zulks bij de Schans St. Andries, en de tweede maal bij Loeveftein omtrent Workum , en , na de laatfte vereeniging,neemen zij beiden den naam aan van de Merwe, na het oud vervallen Slot Merwe of Merwede , dat bij Dordrecht gelegen heeft» Tegen over Dordrecht, deeld die Stroom zig weder in twee Armen, waar van de rechter , die na Rotterdam loopt, nu de Maas en dan weder de Merwe, dog de linker altoos de Oude-Maas genaamd word. Beiden vereenigen zig nogmaals bij Vlaardmgen, en loopen eindelijk, onder den naam van de Maas, in de Noord - Zee. Eertijds was 'er veel Scheepvaard op de Maas, inzonderheid uic het Bisdom Luik, na de Nederlanden. Maar dewijl die Rivier , door de Landen van veele bijzondere Heeren loopt, en veelvuldige en zware Tollen daar op gelegd zijn geworden, zo is de Scheepsvaart op de Maas veel daardoor afgenomen , en de meefteKoopmanfchappen worden nu, te land door het Bisdom Luik, over'sHertogenbofch en Breda t  «6 INLEIDING tot de BESCHRYVING da , na de Vereenigde Nederlanden gevoerd. De Schelde, in het Latijn Scaldïs, in 't Franfch TE/caut, welke uit den Berg St. Marten, niet verre van Catelet in Pikardie , ontfpringd , voorbij Kamerijk, en door Henegouwen loopt, Bouchain, benevens Valencijn bevochtigd, alwaar zij de Rontielle opneemd en begint bevaarbaar te worden. Kort daar na maakt zij een groot Eiland , neemd lij Condé de Ham mede , loopt in Vlaanderen, vermengd zig daar na , niet verre van Mortagne, met de Scharpe , en bewaterd Doornik, Oudennaarden en Gent, alwaar zij de Lis in zig ontfangd. Daar op neemd zij een geheel anderen loop , door dien zij wederom te rug na Dendermonde vloeidt. Na bij Rupelmonde vermengd zij zig met den Dender, Demerfenne en Rupelle , fcheid Braband van Vlaanderen , loopt voor bij Antwerpen , omringd «en gedeelte van die Stad , en maakt een fraaije Haven. Nabij Zandvliet verdeeld de Schelde zig in twee Armen , waar van de eene de Oofler-Schelüe genaamd word , lopende Noordwaarts naar Bergen op Zoom, alwaar zij At Zoom in zig ontfangd, en van Bergen op Zoom , tuflchen de Zeeuwfche Eilanden vloeidt, zig bij het Eiland Walcheren en Schouwen in de Noord-Zee ontlaftende , dog de andere word de Wefier - Schelde of de Hondt genaamd , die Zeeland van Vlaanderen fcheidt, en tuflchen Biervliet in Vlaanderen , en Vliflingen in Zeeland , in de Noord - Zee valdt. Deeze Armen loopen dan beide in de Noord - Zee , na dat zij de Provincie Zeeland , in twee Hoofd-deelen , BeWefier Schelde en Be-Oofter-Schelde gedeeld heeft. De Vijfcherij in de Zuider- Zee, de Meiren, Rivieren , Graften of Trekvaarten en andere binnenlandfche Wateren , diend , voor het grootfte gedeelte , alleen tot nooddruft der ingezetenen,dezelve  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN, i? ve leveren een grooten overvloed van allerhande keurlijke Rivier-vifch uit; zijnde omtrent de Zalmvangft inzonderheid is aan te merken; want fchoon de Zalm in Zee voort - teeld , begeeft zij zig , om voedzel te zoeken , na de Stromen en Rivieren, alwaar zij zomtijds in een groot getal gevangen word, zijnde de Schoonhooffche Zalm beroemd; fchoon die visvangft voordeelig is , zo kan dezelve niet vergeleken worden , met de ViiTcherij in de Noord-Zee, welke in deklijne en groote onderfcheiden word. Onder de klijne, verftaat men die Visfcherij, welke op deKuften gefchied,en alwaar men Kabeljaauw,Leng, Schelvifch, Schol, Rog, Bot, Tongen en andere Zee-vifch-vangt; en inzonderheid omtrent het Dogger - Zand of op de doggerbank , tuflchen Engeland en Jutland , want de Zeeuwfche Viffchers en die van Maaslands-fluis, loopen zo diep in Zee, om volwaffen Vifch te vangen. Ook word 'er veel Kabeljaauw en Leng omtrent Ysland gevangen , waar toe Jaarlijkfch meer dan 150 Schepen worden uitgeruft. Dezelve word, gedeeltelijk , levendig en fris , in de naaft bij gelegene Nederlandfche Steden verkogt; ook word 'er zeer veel verfche Zee - vifch en Zalm , na Braband en Vlaanderen gevoerd , dog het grootfte gedeelte word op Zee in Tonnen ingezouten , en onder den naam van Labberdaan of Zouten-Vifch, in het Land gefleten , of na elders verzonden , zo wel als veel gerookte Zalm , gedroogde Schollen en Scharren. Onder de groote Viflcherij word de Haring - vangft verftaan , die tot zeer groot Voordeel aan de Nederlanders verftrekt, en voor de Hollandfche Goudmijn kan aangezien worden, dewijl meer dan 20000 Huisgezinnen rijkelijk daar van pleegen te konnen beftaan. De Haring word in de Noord-Zee, op de Kusten vanÈngeland en Schotland van den 24 Junij tot 25 B N@-  18 INLEIDING tot dz BESCRYVING November gevangen , dog met dit onderfcheid, van St. Jan tot St. Jacob , of van den 24. Junij tot 25 Julij , omtrent Hitland , Faithill en Boekenes : Van St. Jacob tot Kruisverheffing , of van den 25 Julij tot 14 September, omtrent Boekenes of Seveniot: en in 't diep water beooften Jarmouth , van Kruisverheffing tot St. Kathrijn, of van den 14 September tot den 25 November. De Haring, welke tuffchen St. Jan en St. Jakob gevangen word,word met grof zout gezouten , en daarom Grof - zouten Haring genaamd ; die men na St. Jacob , na St. Bartholomeus en na Kruisverheffing vangd , word met fijn zout gezouten, en de Tonnen, ter onderfcheiding, met bijzondere tekens gebrand, en daar na genaamd. De Haring , welke duuren moet en verzonden word , verpakt men aan land en word opgehoogd. De Schepen , welke men daartoe gebruikt , en Haring ■ buizen genaamd worden , zijn doorgaans van 25 Laften tot 30 toe groot, alsmede eenige Vent-jagers, om de gevangen Haring fpoedig over te brengen, terwijl de Haring-buizen blijven voort viffen ; want de eerfte nieuwen Haring, die zeer gewild is , word tot een hoogen prijs verkogt, anders geld de Haring gemeenlijk, door elkander gerekend, 120 guldens het Laft. Eertijds heeft men Jaren gehad, naamlijk in 't Jaar 1601, dat 'er wel 1500 zulke Haring-buizen, uit de Nederlandfche Havens daartoe in Zee zijn gelopen ; hedendaags bedraagd hun getal, het eene Jaar door 't ander gerekend, zelden boven de 200 of minder; zijnde de Haring-V'ifcherij in de Vereenigde Nederlanden, in de laatfte 30 Jaren , door de onderkruiping van andere Natiën , nog merkelijk afgenomen ; gelijk uit de volgende vergelijking , van de in Zee gelopene Buizen, in de Jaren 173Ó en 1765 blijkt; naamlijk: 173Ó.  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN, ig 173Ö. Van Vlaardingen 84. 1765. 69. Buizen. ■ Van Enkbuizen 60. » 40. ■ Van Maasland/luis 19. _ jfj< —— Van Rotterdam 16. —— 6. - Van Delfshaven 15. _____ - Van De Rijp - 13. . ■ Van Schiedam — 12. — 7, 1736, 219. l70-5r l6-a Buizen. In't Jaar 1736 wierden daartoe gebruikt 31 Ventjagers , makende te famen 250 Schepen: dog in 'c Jaar 17Ó5 wierden daar toe niet meer dan 18 Ventjagers gebruikt, te famen 178 Schepen , zijnde ?z Schepen minder, waarom de voordeden, volgens de opgaave, ook grootelijks moeten verfehillen; echter word het daar voor in 't algemeen gehouden, dat zij, die de Haring - buizen uitruilen , in zodanige Jaren, wanneer de Vangft goed is, na aftrekking van alle de Onkoften , jaarlijkfch wel twee Miliioenen Hollandfche Guldens winnen. [Dog hoe veel men daar van ook mag voorgeeven , zo heeft de bevinding geleerd, dat 'er voor de Haring - Reeders, ten zij de Buizen een zeer gelukkige vangft doen, weinig voordeel overfchiet, ja dat zij , het eene Jaar door het ander gerekend , gemeenlijk te kort komen ; waarom de Heeren Staten, door het maken van goede Wetten, en verlenen van Vrijheden, de Haring-viflcherij na vermogen zoeken ftaande te houden , dewijl dezelve zeer voordelig voor de Ingezetenen is, vindende daar door wel 2ooooJVIenfchen werkelijk haar beftaan.] EenenfVillemBeukels Zoon, van Biervliet in Vlaanderen geboortig, heeft, in de tweede helft van de 14deEeuw,het kaken en inzouten van de Haring aan zijne Landsluiden geleerd; en daar is, tot nog toe, geen Natie bekend, die zo wel met de Haring weet om te gaan dan de B a Ne-  so INLEIDING tot de BESCHRYVING Nederlanders , waarom de Hollandfche Haring, boven alle de anderen gewild is , wordende op de vreemde Markten veel duurder verkogt, als zijnde veel beetervan fmaak en van langer duurzaamheid , waarom eenige vreemde Natiën daar van beginnen af te zien , en het is te verwagten , dat anderen , in der tijd , mede daarvan zullen afftaan. Behalven deeze Haring, die men gewoonlijk Pekelharing noemd , vangen de Nedeflandfche Viflchers , in het Najaar , veel verfche Haring op onze Kullen en in de Zuider-Zee, die wat gezouten en gerookt zijnde , Bokking genaamd word, zijnde een groote vervulling voor de Ingezetenen , en die ook veel verzonden word. De Walvis-vangfi is mede van gewigt in deVereenigdeNederlanden,Wordende wel eer jaarlijkfch omtrent 256 Schepen daar toe na Groenland, Spitzbergen, Nowaja - fembla enz. uitgeruft. Dezelve wierd, in 't begin van de 17de Eeuw eerft ondernomen , door een Maatfchappij van Kooplieden , onder de benaming van de Noordfche Compagnie , dog die, door veel tegenfpoed , 1645 weder vernietigd wierd , blijvende de Walvis - vangft voor ieder een open , gefchiedende van de StraatDavids.en Ysland af, langs de Zoom van 't Weftijs , tot aan 't Eiland Mauritius of Jan Majen Eiland en de Noord - kaap , en langs den gemelden Zoom. Vervolgens tot aan Spitsbergen; vandaar, langs den Zoom van het Zuid-ijs tot aan de Waigats en Nova Sembla , en zelfs niet verre van de Noord-pool, dog de meefte Walviffchen worden in het ijs gevangen , tuffchen de 77 en 79 graden. Deeze Viffcherij is door onderkruiping al mede eenigzints in verval geraakt , zoo dat 'er tegen woordig , het eene Jaar door het ander gereekend , maar 150 of ten hoogften 160 Schepen worden uitgeruft. De winlt moet gelijk gefield wor-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 21 worden, met die der Loterijen, waar in altijd meer verliezers dan winners zijn. Zij , wiens Schepen vol te huis komen , winnen veel geld , dog ledig te rug keerende baard het veel verlies; die 3 of 4 ViiTchen t'huis brengen , worden gerekend niets gewonnen nog verlooren te hebben. De gemelde Viflcherij is echter zeer voordelig voor de Ingezetenen, die wel 15 a 16 Tonnen Gouds jaarlijks, de Jaren door een gerekend, voordeel daar van trekken. §. 5. De Vereenigde Nederlanden zijn zeer bebouwd en bewoond. De 7 Provinciën, en Drenthe bevatten 113 Steden, omtrent 1400 Vlekken en Dorpen, en ruim 2 Millioenen Inwoonders. De Provincie Holland, is het allermeefte bebouwd , hebbende ten dien opzichte haars gelijke niet. De Steden hebben ,. ten aanzien van de Bouw-wijze , de Kanalen en Graften , waar van ze doorfneden worden , en die met boomen zijn beplant, als mede uit hoofde van de zindelijkheid iets ongemeens ; en diergelijke Dorpen , als men in Noord-Holland heeft, zijn 'er op den gantfchen Aardbodem niet ie vinden. De gemeene Landfpraak is een foort van Plat-duitfch : Egter is hetNederduitfch eene rijke en cierlijkeTaal,die zederd een Eeuw, grootlijks befchaafd is geworden. De Franfche Taal is 'er mede zeer in gebruik , en de onderhandelingen van de Republijk met andere Staaten , gefchied meeft in het Franfch. §. 6. Ten tijde der Reformatie, waren de Inwoonders , de Evangelifche - Lutherfche Geloofs - Leere toegedaan , en hielden zig alleen aan de Augsburgfche Geloofs-beleideniffe. [Verfcheide Schrijvers zijn mede van dit gevoelen , mogelijk niet bedenkende , dat de Lutherfche en Gereformeerde Godsdienft toen , in 't algemeen , met den naam van de Evangelifche Godsdienft beftempeld wierd , B 3 en  33 INLEIDING tot de BESCHRYVING en zo lang de vervolging in de Nederlanden duurden , bleef de broederlijke liefde bloeijen , zonder zig veel met de bijzondere verfchillen te bemoeijen,door welke verfchillen die liefde naderhand verkoeld is: dus is dit de waarheid, ten aanzien van de eerfte Hervormden, welke in dén beginne, uit Duitfchland na de Nederlanden overkwamen, maar nooit is de Lutherfche Godsdienft, of de Augsburgfche Geloofs-beleidenis, als de heerfchende Godsdienft in de Nederlandfche Kerken aangenomen geworden, dan alleen te Woerden, omtrent het Jaar 1575» dog die in den Jare 1579isafgefchaft,wanneer de Gereformeerde Godsdienft aldaar ingevoerd wierd.] Maar 1562 wierd 'er,voor de Nederlandfche Kerken , een andere Geloofs-beleidenis, welke met die van Geneve overeenftemd opgefteld, tot welkers befcherming , de Staten , in den Jare 1579, bij de Unie van Utrecht zig verbonden hebben; 1583 floegen de Staten van Holland voor, om met algemeene ftemmen , der Vereenigde Provinciën , vaft te ftellen , dat de Gereformeerde Godsdienft , in 't toekomende , alleen befchermd , en geene andere openbare Religie-oeffening geduld zoude worden ; dog over dit laatfte is geen algemeene wet gemaakt geworden. [Hier omtrent ftaat aan te merken , dat de Gereformeerden , in den Jare 1562, in de Nederlanden , de Lutherfchen reets in getal verre te boven gingen, waarom het noodig geoordeeld wierd , voor de Nederlandfche Gereformeerde Kerken , eene bijzondere Geloofs-beleideniffe op te ftellen : Ook wierd 'er bij de Staten van Holland en Zeeland , in den Jare 1576 reets befloten , de Evangelifchen Gereformeerden Godsdienft te handhavenen : Bij het 13de Artijkel, van de Unie van Utrecht, des Jaars 1579, getekend den 23. Januarij, wierd bepaald : „ En 9, zo veel 't poinct van de Religie aangaat, zullen „ hun  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 23 s, hun die van Holland en Zeeland dragen , naar „ haar lieder goeddunken , en de andere Provin,, cien van deezer Unie zullen hun mogen regule- „ ren, na inhoud van de Religions-vrede „ ofte daar inne generalijk , ofte particulierlijk al„ zulke ordre ftellen, als zij tot ruft ende welvaard „ van de Provinciën, Steden ende particuliere Le„ den van dien, ende confervatie van een iegelijks „ geeftelijk en wereldlijk, zijn goed en gerechtigd „ heid dienlijk vinden zullen, enz." Die vrijheid, aan ieder Provincie gelaten , om zig , in het regelen van den Godsdienft, na eigen goedvinden te gedragen , is bij de nadere verklaring van dit Artijkel, getekend den 1. Februarij 1579. niet weggenomen maar meerder beveiligd geworden , zeggende„ dat de meininge niet en is , dat de eene „ Provincie ofte Stad hem 't feijt van d'andere, in ' „ 't poinél van de Religie zal onderwinden." En aangaande het voorgeftelde in 't Jaar 1583 , wanneer men goedvond de Unie van Utrecht te refumeren, hebben de Generale Staten , eenige verandering gemaakt in het 13de Artijkel, aangaande de gelatene Vrijheid in de Religie , refolverende: „ Dat de Evangelifche Gereformeerde Religie , „ daarvan de exercitie openbaarlijk toegelaten en „ aangenomen is gebruikt te worden , en ook te„ genwoordelijk in 't openbaar gepredikt en geè'x„ erceerd word , zoude worden gemaintineerd en„ .de befchermt alom binnen de GeünieerdeProvincien , zonder de openbare Leeringe of Exercitie „ van eenige andere Religie, in de tegenwoordige „ Geünieerde Provinciën toe te laten, ende voorts „ anderen in het Verbond toe te laten, achtervol„ gende 't geene voorfz. is." Dog die Refolutie, door geen nadere beveftiging en afkondiging in ieder Provincie bekrachtigd zijnde , is geen algeB 4 mes-  54- INLEIDING tot de BESCHRYVING meene wet geworden ', maar ieder Provincie blijft omtrent die toelating handelen na goedvinden.] De laatfhe Kerk-vergadering van Dordrecht, van iói& en ïó19,beveftigde de Leere der Gereformeerden, zo gelijk dezelve in de Geloef's -belijdenijfe der Gereformeerde Kerken 1571 teEmden aangenomen, en in de Heidelbergfche Catechismus vervat is,en verwierpen de Gevoelens der Remonftranten. In den Jare 1651 beveiligde de Standen , of Leden der bijzondere Provinciën , de Gereformeerde Geloofs-Leere, gelijk die bij de Kerk-vergadering van Dordrecht was vaftgefteld geworden. Des niet tcgenftaan.de genieten , zo wel alle andere Chriftelijke Gemeintens, als de Joden , vrijheid van geweten en Godsdienft , zo lange zij niets leeren of doen , dat lijnrecht tegens de wetten des Lands aanloopt , of 't geen de Onderdanen ontflaat van de gehoorzaamheid aan de bevelen van de Overigheid ; want die volgd de wijze grond - regel, dat de regeering over het geweten , alleen aan God toekomt. Echter word de hooge Regeering alleen toevertrouwd aan de zodanigen , welke de Gereformeerde Kerke zijn toegedaan , en de voornaamfte bedieningen worden alleen met de zodanigen vervuld. Daar zijn vierderhande kerkelijke Perfonen, naamlijk: De Hoog-leeraars der Godgeleerdheid op deïloge [en Illuftre] Scholen, Predikanten,Ouderlingen en Diaconen; dog wij moeten de waretoeftand^daar van ,zo als die was in den jare 1760, de E?nerihffen en Adjunïïen , die van tijd tot tijd eenigzints meerder of minder zijn, daarin gefloten, wat nader aantonen: In de Vereenigde Nederlanden zijn 5 Hoge Scholen : Te Leiden , voor Holland en Weft- vriesland , zijn 4 Hoog - leraars in de H. Godgeleerdheid. Te Utrecht, voor de Stad Utrecht, 4 Hoog-leraars in de H. Godgeleerdheid. Te Har-, der-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 25 derwijk,voor Gelderland,2 Hoog-leeraars.Te Franeker, voor Vriesland, 4 Hoog leeraars. Te Groningen, voor Stad en Lande, 4 Hoog-leeraars; te famen 18 Hoog-leeraarsin deH. Godgeleerdheid;als mede in 't Academifch Gijmnafium te Nijmegen, Zutphen,'s Hertogenbofcb, Maaftricht, Rotterdam, 's Gravenhage, Amfteldam, Middelburg en Deventer, doch welken wij, als Predikanten in de Steden den dienft aldaar waarnemende, onder de Leeraars tellen; gelijk wij ook ftilzwijgend voorbij gaan het groot getal van Proponenten, die, van tijd tot tijd, den dienft waarnemen, maar de Bondzegelen niet mogen bedienen ; zo als ook het aanzienlijk getal der Ouderlingen en Diaconen,diemetde Predikanten, de respective Kerken-raden op veele plaatfen uitmaken. DeNederlandfche Gereformeerde Kerken worden onderfcheiden in 8 onderfcheideneSijnoden en 1 Coctusite weeten;de Sijnode van Gelderland,die Jaarlijks, in 't begin van Auguftus,oude Stijl, ia de Steden Nijmegen,Zutphen,Arnhem en Harderwijk, volgens een vaftgeftelde order van verwiffeling vergaderd, heeft 9 Klaffen: 1) Nijmegen heeft 56Predikanten. %)Thielii. 3)Zahbommel35. 4) Zutphen 49. 5) Overveluwe^. 6) Nederveluwe 27. 7) 's Hertogenbofcb 29. 8) Peel en Kempeland 33. 9) Maaftricht 2o.te famen 3ooPredikancen,Leden van deze Sijnode. De Sijnode van Zuidholland,welke gehouden word op Dingsdag, na den eerften Zondag in Julij:eerll,in 9 Hemmende Steden dezer Provincie:Dordrecht,Delft,Leiden,Gouda of Schoonhoven, Rotterdam of Schiedam, (de twe laatfte, bij verwiffeling) Gornichemen Briel: daarna, ook in 's Hage: dan in eene der 4 Steden der Klaffis van Buuren: en, eindelijk, te Breda, Yffelltein en Leerdam, volgens een vaftgeftelde order van Jaarlijkfe verwisfeling: deze heeft 11 KlalTen: 1) Dordrecht heeft 66 B 5 Pre-  A6 INLEIDING tot de BESCHRYVING Predikanten. 2) Delft en Delfsland<$$. 3) Leiden en Neder-Rhijnland 39.4) Gouda en Schoonhoven 35. 5) Schieland^o.6)Gornichetn46.j)Foorne en Putten 35. 8) 'j- Zfoge 21. 9) Woerden en Over-Rhijnland 23. 10) Buren 19. n) .öreda 23; te famen 372Predikanten , Leden dezer Sijnode. De Sijnode van Noordholland, welke gehouden word den laatften dingsdag injulij,in de Steden Alkmaar,Haarlem,Amfteldam, Hoorn,Enkhuizen en Edam,volgens een vaftgeftelde Order van Jaarlijkfe verwiffeling,heeftó Klaffen: 1) Alkmaar heeft 54 Predikanten. 2) Haarlem 40. 3) Amfteldam 52. 4) Hoorn 29. 5) Enkhuizen 22. 6)Edam 33; te famen 230 Predikanten, Leden dezer Sijnode. De Sijnode of Cmtus van Zeeland, welke op geen vaften tijd, maar alleen wanneer zulks noodzakelijk geoordeeld word, vergaderd, heeft4Claffen; 1) Walcheren heeft 91 Predikanten. 2) Schouwen en Duiveland 22.3) Zuidbeveland 36. 4) Tholenen Bergen op Zoom 2Ü;te famen 177 Predikanten, Leden dezer Coctus. De Sijnode van Utrecht, die de eerfte of twede week inSeptember teUtrecht gehouden word,heeft 3 Klaffen: 1) Utrecht heeft 43 Predikanten. 2) Amersfoort 19. <$) Rh enen en Wijk 20; te famen 8 2 Predikanten, Leden dezer Sijnode. De Sijnode van Vriesland , welke gehouden word, agt dagen na Pinxter, of, bij een buitengewoon toeval, agt dagen later, te Leeuwaarden, Sneek, Bolswerd,Franeker,Harlingen,Dokkum en lieereveen, volgens een vaftgeftelde Order van Jaarlijkfe Verwifleling, heeft 6Klaffen: 1) Leeuivaardenheeh48 Predikanten. 2)Dokkum%7. 3)Franeker^o. \)Sneek 30. 5) Bolswerden Workum 28. 6) Zevenwouden 35; te famen 208 Predikanten, Leden dezer Sijnode. De Sijnode van Overyssel , welke gehouden word veertien dagen na Pinxter, of, bij een ongewoon geval, agt dagen later, te Deventer, Kampen, Zwolle  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 27 Zwolle en Vollenhove, of, Steen wijk, volgens een vaftgeftelde order van Jaarlijkfe ver wiffeling, heeft 4 KhiTen;i)Deventer heeft 34 Predikanten. 2~)Kampen 12.3) Zwolle 25.4) Vollenhoven en St eenwijk 15; te famen 86 Predikanten, Leden dezer Sijnode. De Sijnode van Stad en Lande, die de week voor Hemelvaarts-dag, beurtelings te Groningen en Appingedam gehouden word,heeft 7 Klaffen: i)Groningen heeft 20 Predikanten. 2) Appingedam 22.3) Lopperzum 22. 4) MiddelftumiC). $) De Marne 20. 6) Het Wefier-quartier 26. 7) Het Üldampt en Wefier-woU dingerland^w te famen 163 Predikanten, Leden dezer Sijnode. De Sijnode van Drenthe, welke maar, om de drie Jaren,meelt te Affen,in de Maand Oétober vergaderd, heeft 3 Klaffen : 1) Emmen heeft 14 Predikanten. 2) Meppeli^. 3) Rolde I3;te famen 42 Predikanten,Leden dezer Sijnode. Deze Leden der Klaffen maaken het getal uit van 1660 Predikanten, en,met de 18 Hoogleeraars in de Godgeleerdheid op de Hooge Scholen, 1678. Hier bij komen 2 Predikanten op Ameland, welke tot geen der Klaffen behoren. Verder 48 Predikanten in de Nederlandfche Volkplantingen in Ooft-Indië; i6in Weft-Indië; 40 , onder vreemde Mogendheden, te famen 1785 Nederduitfche Gereformeerde Leeraars. Tweemalen 's Jaars vergaderd de Walfche Sijnode , op twee bijzondere plaatfen, bij een vaftgeftel • de jaarlijkfe verwiffeling, waartoe behoren, in Gelderland 18 Predikanten. In Zuid- en Noordholland 36. In Zeeland 18. In Utrecht 2. In Vriesland 2. In Overijjjél$. In Stad en Lande 1; te famen 80 Predikanten, Leden der Walfche Sijnode. Voeg daarbij, eindelijk , nog 6 Engelfche of Schotfche Predikanten , naamlijk 1 te Dordrecht, 1 te Leiden, 2 in de Schotfe Kerk te Rotterdam, 1 te 's Gravenhage en 1 te Veere,geene Leden zijnde van de bovengemelde Klas»  28 INLEIDING tot de BESCHRYVING Klaffen; waartoe verfcheide SchotfeenHoogduitfche Predikanten in de andere Steden behooren: alle uitmakende een getal van 1872 Gereformeerde Leeraars. De één heeft geen rang, boven den ander', dan, die hun de ouderdom van jaaren in den dienft geeft. Zij genieten alle hunne'jaarwedden; dan, doorgaans middelmatig, en, in fommige plaatfen, vrij gering. De Kerkelijke zaaken, en die den Godsdienft aangaan, worden in zeekere Vergaderingen verhandeld, die van drieërlij foorten zijn: de Kerkenraad, KlaJJisen Sijnode. Ieder Gemeinte (immers, bijaldien geen gebrek aan ftoffe is,) heeft een Kerkenraad, welke uit de Predikanten en Ouderlingen beftaat, en, in de meefte plaatfen, zijn de Diaconen mede Leden daarvan. In ieder van dieKerkenraaden,worden zodanige zaaken verhandeld, welke die Gemeente in 't bijzonder betreffen , dog van derzelver uitfpraaken kan men , aan de Klaffis, en, van de Klaffis, aan de Sijnode, waar toe die Kerk behoord ,appelleeren. Óok worden zodanige zaaken voor de Klaffis gebragt, welke, uit hoofde van derzelver zwaarwigtigheid, door de Kerkenraaden niet afgedaan hebben konnen worden, enz. De Klaffis beftaat, uit eene Vergadering der daar toe behoorende Kerken, wordende, door iedere Kerk, een Predikant en Ouderling, voorzien van een Volmagt en behoorlijke Crederitialen, daar heen afgezonden. En deze worden jaarlijks, ten minften, driemaalen gehouden. Iedere Klaffis field jaarlijks eenige (Vifitatores ClaJJis) Predikanten, uit het midden harer Vergadering aan, om den ftaat der Kerken , zo in de Steden, als ten platten Lande , onder die Klaffis behoorende, te onderzoeken. De Klaffen ftaan, onder de Sijnode Provinciaal waartoe zij behoren,[gelijk wij opgegeven hebben ,]doch ftaat  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN". 29 ftaat nog aan te merken , dat tot het Sijnode van Drenthe, in 't geheel geen Ouderlingen worden afgezonden, en de Claflis van Groningen, zend maar een Ouderling na het Sijnode van Stad en Lande. De Voorzitter van het laatft voorgaande Sijnode , of een der Deputati Sijnodi, opent de Zitting met een Gebed en Inleidings - predikatie , doet de geloofsbrieven ophalen , en is Voorzitter , tot dat 'er een Prafes van het tegenwoordig Sijnode verkoren is. De Prafes of Voorzitter , zijn Affeffor of Bijzitter (in het Sijnode van Vriesland verkiert men geen Affeffor) en de Scriba , (welke drie in Gelderland Moderatores , dog elders Direclores Sijnodi genaamd worden) verkoren zijnde, begind men een aanvang van de Sijnodale handelingen te maken , ten overftaan van de Commiffarijjen Politiek, welke de Staten van de Provincie, daar het Sijnode gehouden word, daar na toe zenden ; dog met dit onderfcheid : op het Sijnode van Gelderland verfchijnen 2 Raden van het Hof en 2 Burgemeefters der Stad alwaar het Sijnode gehouden word: In Zuid-holland, een Raadsheer uit den hogen Raad , en in Noord-holland, een Raadsheer uit het Hof Provinciaal, ieder geadfifteerd met een Burgemeefter uit de Sijnodale Stad : Op het Sijnode van Utrecht verfchijnd een Commiffaris , uit ieder der drie Leden van de hooge Regeering. In Vriesland worden gemeenlijk twee Grietluiden , of wel een Grietman , en een Burgemeefter, uit een der voornaamfte Steden, na het Sijnode gecommitteerd : In het Sijnode van Overijffel, verfchijnd een Heer uit de Ridderfchap, en een Burgemeefter van de Sijnodale Stad : In het Sijnode van Stad en Lande, verfchijnd een afgezondene uit de Stad Groningen , en een uit de Ommelanden : Op het Sijnode van Drenthe, verfchijnd een Gevolmagtigden van den Stadhouder,  30 INLEIDING tot de BESCHRYVING der, 4 Gedeputeede Staaten, en 3 Gecommitteerde Raden. Op het Ccetus van Zeeland , verfchijnen 2 Gecommitteerde Radeh ; deeze CommifTariffen Politiek , houden het oog op alles wat 'er verhandeld word. In ieder Sijnode worden eenige Correspondenten aangefteld, die gemeenfchap, met de andere Sijnoden onderhouden , en dezelve met een raadgevende ftem bijwonen ; dog het Ccetus van Zeeland houd geen Correfpondentie met de andere Sijnoden. Ieder Sijnode, verkiesd ook eenige Deput ati Sijnodi , of Gedeputeerden van de Sijnode, om zorg te dragen dat de befluiten van het Sijnode ter uitvoer gebragt worden;om over het onderzoek der aankomende Predikanten te ftaan, en te bezorgen het geen 'er bij de Hooge Overigheid te verrigten is. Alle de gezegde Provinciale Sijnoden ftaan onder het Sijnode Nationaal of Algemeene , of Nationale Kerk-vergadering, beftaande uit de Gedeputeerden der bijzondere Sijnoden deezer Landen, waar bij de buitenlandfche Gevolmagtigden mede verfchijnen , dog zederd , het Nationale Sijnode van Dordrecht, 1618 en 1610 , is 'er geen gehouden geworden. [Om het derde Jaar, in de Maand Maij , worden 'er 21 Predikanten , uit alle de Provinciale Sijnoden , waar bij de Walfche 'er een voegd , na 's Gravenhage afgevaardigd, die hunne aankomft aan den Prefident van de Staten Generaal bekend maken. Dit Coïtus vergaderd zijnde, verkiert een Prcefes en Scriba , die de handelingen van de laatfte Ccetus voorleeft ; ook geeven zij , door eenen brief, kennis van hunnen aankomft aan de Leidfche Regeering. Gehoor ter Vergadering van de Staten Generaal verkregen hebbende, zo begeeven zij , twee aan twee , hebbende de Prcefes en Scriba aan hun hoofd,zig naar het Hof. Bij hunne HoogMogende ingeleid zijnde , doet de Prafes een gepas»  van de VEREENIGDË NEDERLANDEN. 31 pafte aanfpraak, en verzoekt het bezigtigen van de Nationale Sijnodale handelingen. Dit toegedaan zijnde, vergaderen zij des anderendaags in de Treves-kamer, alwaar twee Gedeputeerden van deStaten Generaal hen verwelkomen. Na het doen van een Gebed, word de kift, ftaande in deeze kamer, waar in de gezegde Verhandelingen bewaard worden , door 8 bijzondere Sleutels geopend; die Handelingen , gebonden in 17 Banden , eerft aan de Gecommitteerde Staten , en dan aan alle de Leden van die Coïtus vertoond , en , na het doen van het gebed , weder weggefloten , en die plechtigheid met een Maaltijd geëindigd. Den dag daar aan begeven de Commiffariffen van de Staten Generaal , met alle de Leden van het Ccetus zig na Leiden , in 2 Staten Jagten , nemende hun intrsk in den Burg; een Burgemeefter , met een Penfionaris hen verwelkomt hebbende, geleid ze na het Stadhuis. Vervolgens een kift, ftaande in de Vroedfchap's kamer, door de Stads Secretaris, en den eerften Regent van het Staten Collegie, ieder met een fleutel, geopend zijnde, zo word hen vertoond de verbeeterde Overzetting des Bijbels , en wat daar toe behoord. Voor en na de bezichtiging gefchied 'er een korc gebed ; alles weder in die kift weggefloten zijnde, dan word de Vergadering, op de Burg, ten koften van de Staten Generaal onthaald. Onder de Maaltijds , komt een Stads Bode ,-de oude Ceremonie, van het aanbieden der Eere-wijn verrigten : Hij klopt op een Zilveren bekken , en bied dan , van Stads wegen , aan der Staten Gedeputeerden , agt kannen Rhijn-wijn aan ,dog die neemen,in derzelver plaats , ieder 50 gulden , die aan de Stads Boden en andere bedienden worden gefchonken. In den Haag wedergekeerd zijnde, tekend de Scriba in de handelingen van de Ccetus aan dat de beziel - tig-  §_ INLEIDING tot de BESCHRYVING tiede Stukken zuiver, en ongefchonden van Worm, Motte en Muizen bevonden zijn. Daar van ter Vergadering van de Staten Generaal rapport gedaan zijnde , zo worden de Leden van het Ccetus , voor de genomene moeiten bedankt.] Niemant mag het Leeraars - Anipt bekleden , of hij moet wettig beroepen en daar toe bekwaam gevonden zijn ; ten welken einde de Studenten,met een loffelijk getuigeniffe van de Academie,alwaar zij geftudeerdhebben voorzien,door de Clafïis geëxamineerd,dat het Examen préparatoir genaamd word , en tot Proponenten worden aangenomen. In de Hollandfche Hemmende Steden, alsmede in 's Gravenhage, moeten de beroepene Predikanten 27 Jaren j in de kleine Steden 25, en op de Dorpen 22 Jaren oud zijn; dog te Amfterdam mag geen Predikant, dan die 32 Jaren oud is, beroepen worden. De Jaarwedden der Predikanten worden , voor een groot gedeelte , uit de inkomften van de Geeftehjke goederen betaald ; dog te Amfterdam en Leiden worden ze geheel door de Regeering betaald , dewijl de Geeftelijke goederen daar aan zijn afgeftaan. Een Predikants plaats open ftaande , verzoekt de Kerkenraad, op de meefte plaatzen, handopening om dezelve te vervullen. Dan maakt de Kerken-raad een groote Nominatie, welke vervolgens tot een drietal 'o-ebragt, waar uit, bij meerderheid van Stemmen,een beroep gedaan, en de beroepene aan de Overheid ter goedkeuring voorgefteld word , die niet volgende, gaat men tot een nieuw beroep over; maar de beroepene geapprobeerd zijnde, geeft men daar van kennis aan de Clafïis met verzoek van approbatie. Is het een Proponent, en vind de Claffis het beroep wettig, dan ondergaat den\Proponent, in de tegenwoordig heid van de Depiitatmjnodi, het tweede, of beflifTend onderzoek,Examen Peremptoir, waar op die verkieV zing,  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 33 zing , drie agtereen volgende Zondagen , van de Predikftoelen , aan de Gemeente bekend word gemaakt , of iemant, ook iets daar tegen in te brengen had. (Dit is de algemeenfte wijze , fchoon het op eenige Plaatzen anders toegaat.) In Zeeland, hebben de Kerken-Raden eene vrije Verkiezing. Te Dordrecht benoemd de Regeering 4Heeren , die , met 2 Predikanten en 2 Ouderlingen de verkiezing doen. In het Dorp het Woud, in Delfland , te Zevenhoven op het Eiland Texel en andere plaatzen meer, word de verkiezing, bij meerderheid van ftemmen der Gemeente of van deMans Ledematen gedaan. In eenige Heerlijkheden bezitten de Heeren het Jus Patronatus, of het Recht om een Predikant aan de Gemeente voor te ftellen j andere bezitten het Jus approbandi fc? hnprobandi, of Recht van goed en afkeuring. Vervolgens word de beroepene opentlijk beveftigd , volgens een vaftgefteld Formulier ; de beveiliger legt hem de handen op , en bid om zegen. Is de beroepene reets een beveftigd Leeraar , die uit een andere Gemeente overkomt, dan word hij niet geëxamineert, nog hem de handen opgelegd. De Proponenten en Predikanten • moeten onder eede verklaren , niets tot bekoming van het beroep gegeeven te hebben , of te zullen geeven , en moeten de Formulieren van eenigheid ondertekenen. De Ouderlingen worden , op de meefte plaatzen , bij meerderheid van ftemmen door den Kerken-raad verkoren , in Zeeland de Ouderlingen alleen , dog te Enkhuizen , Delft en Rotterdam, worden Ouderlingen en Diakenen , door de Gemeente bij meerderheid van ftemmen verkoren. De verkiezing van Ouderlingen word , drie agtereen volgende Zondagen, aan de Gemeente bekend gemaakt, waarop de beveiliging volgd , moetende zorg dragen dat de KerkC tugt  34 INLEIDING tot de BESCHRYVING tugt wel onderhouden word , de Leeraars bij de huis-bezoeking verzeilen , en het Avondmaal helpen bedienen voor den tijd van twee agtereen volgende Jaren. De Diakenen worden ook voor twee Jaren verkoren. Hunnen plicht is, het inzamelen der Aalmoeffen en het bedeelen der Armen enz. De Overheid fteld Kerk - meefters aan , om voor de Kerken, en Regenten, en om voor de Stads Godshuizen te zorgen. Ook heeft men een gemeente van deBiffchoppelijke Engelfche Kerk en 2 Leeraars te Rotterdam en een te Amfterdam. DeRoomfcb-Katholijken hebben in de Vereenigde Nederlanden , omtrent 350 Kerken , hebbende de uiterlijke gedaante van bijzondere Huizen , welke door ruim 400 Priefters bediend worden , en in de Landen van de Generaliteit is derzelver getal mede zeer groot. Dezelve zijn door goede Wetten bepaald ; zo mag, volgens het Placaat van de Staten van Holland van den 21. September 1730, geen Roomfch Priefter dienft doen , ten zij het hem , door de Burgemeefters in de Steden , of door de Baljuwen ten platten Lande word toegedaan. Daar mogen geen andere Priefters zijn, dan geboren Onderdanen van den Staat. Geordende Priefters , Monniken en Jezuiten mogen geen dienft doen. De Priefters moeten, in handen van de Regeering, op hunPriefterlijk woord verklaren, en door hunne handtekening beveftigen , dat zij een afkeer hebben van die ftelling , dat de Paus de Onderdanen van de gehoorzaamheid aan de Overheid kan ontflaan , en zig verplichten om het tegendeel aan de Leden hunner Gemeente , in te prenten , en beloven , dat zij zig niet zullen laten gebruiken om eenig geld, of gelds waarde, uit deeze Landen,na eenige buitenlandfche Kloofters, Kweek-fcholen of Kerken over te zenden. Zij mogen geene Pauffeïijke Bullen of andere kerkelijke bevelen, afkondigen  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 35 gen of gemeen maken , voor dat zij die, oorfpronkelijk, aan de Gecommitteerde Raden hebben vertoond ; dog de Roomfchgezinde Arm-bezorgers mogen de Erflatingen, die hen, ten behoeven van hunne Armen gemaakt zijn, daartoe hefteden. Onder de eerfte zijn 51 Kerken en 74 Priefters , die de Leere van Janfenïus toegedaan zijn , de overige noemd men Jezuiifchgezinden , zijnde aannemers van de Bulle unigenhus , en maken den ^grootften hoop uit. Onder de laatften voeren 'er 15 den Tijtel van Aarts-priefter, te weten : 1 over Gelderland , 1 over Zuid - Holland , 2 over Noord - Holland , 1 over Delfland en een gedeelte van Rhijnland , 1 over de Veenen van Rhijnland , 1 over Schieland , 1 over Amftelland , 1 over Zeeland , i over 't Sticht Utrecht, 1 over Vriesland, 1 over Twente , 1 over Salland , 1 over Groningerland, en 1 over Kleefsland en 's Heerenberg. De Katholijken konnen, in deeze Landen geene openbare bedieningen bekleden , dan alleen Krijgs - ampten, uitgenomen dat van Veldmarfchalk : Egter is 'er, bij de Staten Generaal, 1738, een befluit gemaakt, dat alle Krijgs - officieren , die, ten tijde van hunne aanftelling , den Gereformeerden Godsdienft beleden hadden , ■ of toe gedaan waren geweeft , naderhand den Roomfchen aannemende , of zig met Roomfche Vrouwen in Huwelijk begevende , met de daad zelve, van hunne Krijgs - ampten vervallen zouden zijn. Men reekend dat de Roomfch-gezinden , het derde deel van de Inwoonders der Vereenigde Nederlanden uitmaken. De Jezuiten mogen zig in deeze Provinciën niet ophouden , dog hier en daar worden zij door de vingeren gezien. De meefte Priefters zijn Werelds-heren, dog men vind 'er ook wel 100 geordende onder, voornaamlijk Minder - broeders en Predik-heren. In Gelderland ziin 40 Kerken , genaamd Statiën , en omtrent Ca zo  36 INLEIDING-tot de BESCHRYVING zo veel Priefters , daar onder maar eene Statie en een Priefter die Janfenift is , te Kuilenburg. In Holland zyn omtrent 250 Statiën en 265 Priefters, daar onder 40 Statiën en omtrent 60 Priefters der Janfeniften. In Zeeland 3 Statiën en 4 Priefters, maar geen Janfeniften. In Utrecht ruim 30 Statiën en 45 Priefters, daar onder 8 Statiën en 12 Priefters der Janfeniften. In Vriesland 24 Statiën en 31 Priefters, waar onder maar 1 Statie der Janfeniften is, wordende door 2 Priefters bediend. In Over-yffel 27 Statiën en 30 Priefters , daar onder geen Janfeniften. In Groningen en de Ommelanden omtrent 10 Statiën en 30 Priefters, mede daar onder geene Janfeniften. De Priefters, welke de Conftitutie aangenomen hebben, worden door de Nuncien van den Paus aangefteld , en, door het zogenaamde Capittel der Biffchoplyke Kerk te Haarlem beveftigd. [Schoon het Capittel van de Biffchoplijke Kerk van Haarlem , na de veranderingen der Regeering van deeze Landen , van alle deszelfs inkomften beroofd wierd, droegen de Pauffelijke Vicariffen zorg, dat 'er , van tijd tot tijd , eenen Prooft, Deken en Kanonniken wierden aangefteld, en dus is dit Capittel, ten minften in naam,in wezen gebleven.] Ook is hier een zo genaamden Bisfchop van Utrecht , welke door het zogenaamde Utrechtfche Capittel verkoren word. Dit zogenaamde Capittel, dat deezen Aarts - biffchop , het floofd der Janfeniften , verkieft , beftaat uit dien Aartsbiffchop , een Deken en 7 Kanonniken , ftamt af van den Kerken - raad van 't Utrechtfche Vicariffchap, dat de Apoftolifche Vicaris, Philippus Rovenius, 1633, heeft aangefteld, welke, van deszelfs Opvolger, Jacubus de 'la Torre, eene magt, gelijk als van een Capittel ontfing. Deeze beide Ca-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 37 Capittels doen ieder hun beft, om de openvallende Statiën , met Priefters van hunne partij te vervullen. De Lutheranen genieten mede, in de Steden, doorgaans , eene volkomene Vrijheid van Religie -oeffening, met dit Voorrecht, dathunneKerken openbare Gebouwen zijn , die voor Kerken konnen aangezien worden. Ten platten Landen mogen zij, volgens Placaat van de Staten van Holland , van den 5 Februarij 1655 , geene Kerken hebben , nogtans vind men eenige op de Dorpen; naamlijk te Zaandam in Noord-holland , te Bodegraven in Zuid - holland , te Wiidervank en Sapmeer in de Ommelanden. Zij mogen geene openbare Ampten bekleden. In de Vereenigde Nederlanden en Staats Braband , zijn 40 Lutherfche Gemeentens, welke door 52 vafte Predikanten bediend worden. De Salzburgerfe Lutheranen hebben ook een Gemeente inKadzand ,die door een Predikant word bediend, welke zijn Jaar-wedde van de Staten Generaal ontfangt. In Holland zijn 17 Gemeentens en 27 Predikanten ; in Zeeland 3 Gemeentens en 4 Predikanten. In Utrecht 2 Gemeentens en 3 Predikanten ; in Gelderland 4 Gemeentens en 4 Predikanten; in Overijffel 3 Gemeentens en 3 Predikanten ; in Vriesland 2 Gemeentens en 2 Predikanten; in Groningen en Ommelanden 3 Gemeentens en 4 Predikanten ; in Staats-Braband 4 Gemeentens en 4 Predikanten. Hunne Proponenten ftuderen in Duitfchland, en in deeze landen beroepen zijnde , moeten zy een Examen Peremptoir ondergaan , waarna zy , door oplegging der handen beveftigd worden. Zij verfchillen, in de Ceremoniën eenigzints van de Lutherfen in Duitfchland, hebbende geene Altaren nog beelden in hunne Kerken; zy Prediken nog bedienen het Avondmaal nicc c 3 ia  S8 INLEIDING tot de BESCHRYVING in een Wit Koor-hemd , maar in een Zwart Leeraars gewaad gelijk de Gereformeerden, waarmede zij broederlijk verkeeren. Zedert eenige weinige Jaren, heeft men nieuwe prachtige Lutherfche Kerken te Rotterdam, Middelburg, Vliffingen en 's Gravenhage gebouwd, en men is nog beezig met het bouwen van een nieuwe Kerk te Delft. Zij hebben te Amfterdam, Leiden en 's Gravenhagen Weeshuizen , ook heeft men onlangs een Lutherfch Weeshuis te Haarlem p-fticht, hebbende op eenige plaatzen aanzienlijke Gemeentens. De Remonftranten , die deezen naam hebben van eene Remonftrantie , of Vertoog , dat zij, 1610, aan de Vergadering der Staten van Holland overgaven. Men noemd ze ook Armmanen naar Jacabus Arminius , Hoog-Leeraar der Godgeleerdheid te Leiden , die door het leeren van zijne bijzondere gevoelens veele aanhangers, en eene groote oneenigheid in de Gereformeerde Kerk maakte , in 5t begin van de voorige Eeuw ; zij dreven dat hun gevoelen, het gevoelen van de Gereformeerde Kerk was , dat de anderen ontkenden. Om dit te beflifien wierd de Nationale Sijnode van Dordrecht, in 't Jaar 1618 bij een geroepen, die hunne beruchte vijf Artijkelen: 1) dat God , in de verkiezing en verwerping der menfchen, aan de eene zijde, ziet op het Geloof en de Volftandigheid, en aan de andere op het ongeloof en de onboetvaardigheid. 2) Dat Chriftus voor alle menfchen geftorven is. 3) en 4) dat de Goddelijke genade tot 's menfchen bekeering wel vereifcht, dog dat de menfch door dezelve egter niet onweerftaanbaar bewerkt word. 5) Dat het niet onmogelijk is,dat de Heiligen wederom afvallen enz. ,. veroordeelden , als ftrijdig met de Leere der Gereformeerde Kerk ; en derhalven wierden de Predikanten , als geen Leeraars zijn-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 39 zijnde van de Gereformeerde Geloofs-Leere , van hunne bedieningen ontzet. Hier bruiften zij tegen aan , willende , zonder hun bijzonder gevoelen te verlaten , Leeraars in de Gereformeerde Kerk zijn en blijven, waar door niet alleen de verwarring in de Gereformeerde Kerk , maar ook in den Staat, dagelijks grooter wierd , welke verwarring Prins Maurits , als Stadhouder verplicht was om te doen ophouden. Deeze Prins , geen Godgeleerde zijnde , en dus niet vermoed konnende worden , over de waarheid of valfchheid van deeze Artijkelen te hebben willen vonniffen , oordeelde , dat zij , die een andere Leere leerden, geen Dienaars van de Gereformeerde Kerk konden zijn, en dus wierden zij, welke weigerden te beloven , dat zij zig van het Prediken, en het ftokenvan oneenigheden,zouden onthouden, bij een openbaar Placaat, uit den Lande gebannen , dat toen nodig geworden was om de ruft in den Lande te herftellen: dog zij zig naderhand ftil houdende,liet men oogluikend toe,datdeuitgewekenePredikanten der Arminianen,de een na den ander,weder iri 't Land kwamen,en zederdwerden zij als vreedzame Onderdanen aangezien en geduld; dog hun getal neemd meer af dan toe: Hunne Sociëteit of Broederfchap , in de Provinciën Gelderland , Holland , Utrecht en Vriesland beftaat uit 34 Gemeentens , die 43 Predikanten hebben. Zij houden jaarlijks , beurtelings, te Amfterdam en te Rotterdam, eene algemene vergadering. De Doops-gezinden of Mennoniten , maken verfcheidene Secten of Gezindheden uit, waar van de Vlamingen en de Waterlanders de voornaamfte zijn, daar men de Vriezen bij kan voegen, want de overige klijnder Gemeentens, worden zo geringdat ze niet behoeven opgenoemd te worden. Op eenige plaatzen zijn die Gemeentens vereenigd; te weten, C 4 de  40 INLEIDING tot de BESCHRYVING de Vlamingen met de Waterlanders ; de Vlamingen met de Vriezen ; de Waterlanders met de Vriezen. Het getal der Doops-gezinde Gemeentens in de Vereenigde Nederlanden, belopen omtrent 186. (andere tellen 194) welke door omtrent 312 Leeraars bediend worden. Dit getal geeft men aldus op. In Gelderland 3 Gemeentens en 4 Leeraars. In Holland 7Ó Gemeentens, 163 Leeraars. In Zeeland 4 Gemeentens en 5 Leeraars In Utrecht 2 Gemeentens en 3 Leeraars. In Vriesland 58 Gemeentens en 152 Leeraars. In Over-ijffel 16 Gemeentens en 35 Leeraars. In Groningen en Ommelanden 27 Gemeentens en 61 Leeraars. In Maaftricht 1 Gemeente en 1 Leeraar. Te Vaals in hec land van Over-maas, 1 Gemeente en 1 Leeraar. Te Aardenburg in Staats-Vlaanderen, 1 Gemeente en 1 Leeraar. Te Groede en Nieuw - vliet, in 't Land van Kadzant, 1 Gemeente en 1 Leeraar. Volgens die opgaven zijn 'er, in alle de Vereenigde Nederlanden , 190Doopsgezinde Gemeentens, hebbende 426 Leeraars. Deeze Gemeentens houden Jaarlijkfe bijeenkomften : Te weeten : de Vlamingen , Waterlanders, als mede de Vereenigde Wateriandfche en Vlaamfche Gemeentens van Noord-holland, houden, op den laatften donderdag in Julij, een algemeene Societeits of Broederfchaps- vergadering, die woensdags daar aan vervolgd en befloten word. De Vriezen in Holland en Weftvriesland doen dit ter zei ver tijd. De Vereenigde Vlamingen en Waterlanders in Vriesland, waarop die van Groningen verfchijnen , houden hunne Jaar* lijkfche Vergadering op den eerften vrijdag na Pinxteren. De Vlaamfche Gemeente te Amfterdam , waarop die van Zuid- en Noord-Holland , alsmede van Overijffel en Zeeland verfchijnen, houden hare Jaarlijkfe vergadering in de Maand Maij. De Ver-  ?an de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 4r Vereenigde Vlaamfche en Waterlandfche Gemeentens hebben te Amfterdam een kweekfchool, wordende de Jongelingen door een Hoog - Leeraar , in de Godgeleerdheid en Wijsgeerte, onderwezen. Op verfcheide plaatfen hebben de Doops-gezinden Armen Wee6- huizen. De Gemeentens worden beftierd door de Leeraars en Diakenen. Zij worden in Rechten, met waare Woorden,in plaats van Eede gelooft. De Rbijnsburgers of Colkgianten. De eerfte benaming voeren zij na het Dorp Rhijnsburg bij Leiden , alwaar tweemaal 's Jaars , tegen Pinxteren en den Zondag die voor den laatften Maandag in Auguftus komt, door de leden van allerhande Seetens, eene Vergadering gehouden word , wanneer men het Avondmaal houd , en bejaarde Perfonen door indompeling gedoopt worden. De tweede benaming voeren zij na dc Collcgien , of bijzondere Vergaderingen, die hier en daar gehouden worden, en welkers getal 18 of 20 beloopen. Zij zijn in 't Jaar 1619 ontftaan, en de verdrijving der Remonftrantfche Leeraars heèft daar toe gelegenheid gegeeven. Ieder heeft in hunne Vergaderingen vrijheid van fpreken , behalven de Vrouwen. In het Weeshuis der Collegianten te Amfterdam , genaamd de Oranje-appel , word het aanzienlijkfte Collegie gehouden ,. dat egter niet zeer talrijk is. De Kwakers , zijn 'er weinig meer in de Vereenigde Nederlanden te vinden , hebbende maar eene niet talrijke Vergadering te Amfterdam , genaamd de Driehoek , alwaar , zo wel Vrouwen als Mannen vrijheid van fpreken hebben ; nogtans zijn zij vereenigd met het groot getal Kwakers in Engeland , en men ziet , van tijd tot tijd , broeders uit Engeland overkomen , die , door middel van een C 5 Ver-  42 INLEIDING tot de BESCHRYVING Vertaler Prediken. Zij bedienen nog Doop, nog Avondmaal; zij noemen elkander Vrienden. De Hernhutters , geeven voor Aframmelingen te zijn van deBoheemfche enMoravifcheBroeders, dog dewijl zij geen Geloofs - beleidenis hebben , is het twijffelachtig of zij meelt na de Gereformeerden of na de Lutheranen overhellen, echter hebben zij, in de Vereenigde Nederlanden , al een vrij groot getal aanhangers bekomen. Zij hebben twee aanzienlijke Societeits- woon- en Vergader - plaatzen; het grootfte is , op het Huis te Seift , alwaar zij aanzienlijke Gebouwen hebben opgericht, oeffenende allerhande handwerken ; het tweede is op het Huis 'sHeerendijk bij Yffelftein. Hunnen Stichter is geweeft, den Graaf Nicolaas Lodewijk van Zinzendorf en Pottendorf. Zij houden voor Broeders, alle die het woord Gods aanneemen , en den beminden Heiland lief hebben , en leven , in de gezegde plaatzen , in een foort van gemeenfchap van goederen en winften , wordende beftierd door Ouderlingen en Ouderlinginnen. De Armenifche Cbriftenen, die zig meerendeels te Amfterdam ophouden, alwaar ze eene vrije openbare Godsdienft hebben , in een Gebouw dat men voor eene Kerk kan aanzien. Schoon zij in veele zaken en Ceremoniën met de Roomfch Katholijken overeen komen , hangen zij niet van den Paus af, verwerpen den beelden-dienft, en gebruiken gemeen brood en wijn in het Avondmaal. ^Ook heeft men aldaar een plaats, alwaar de Ruffifche Godsdienft word geoeffend. # Veele andere bijzondere Seélens en gevoelens, die geene bijzondere Gemeentens uitmaken, gaan wij ftilzwijgende voorbij; als daar zijn deMijftiken, Deurhovianen , Bekkerianen, Hattemiften , Leenhofs-gezinden , die onder andere gezintens fchuilen, en, zo hier als daar, bijzondere Collegien houden. De  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 43 De Jooden genieten , zedert het Jaar 1610 eene vrye , openbare Oeffening van hunne Godsdienft, en genieten eenerleije Rechten en Vrijheden met de andere Inwoonders, behalven dat zij, op eenige plaatzen, gelijk te Amfterdam, van de meefte Gildens zijn uitgeflooten. Zij werden in Portugefche en Hoogduitfche Joden onderfcheiden. De eerfte zijn , in de Jaren 1530 en 1550 in groote meenigte uit Portugal overgekomen , en bereidwillig aangenomen , waar onder zeer rijke menfchen zijn ; de laatfte komen uit Duitfchland, Polen enz. en generen zig met den Koophandel, waar onder men veel gering volk vind , dog zij gaan in getal de eerfte verre te boven. De Portugefche Joden hebben fchoone Sijnagogen te Amlterdam , Rotterdam en 'sGravenhage. De laatfte bezitten 'er twee te Amlterdam. Te Naarderi; en te Maarfen, in 't Sticht Utrecht, hebben zij Gemeentens en Sijnagogen. In de andere Steden zijn ze niec aanmerkelijk. g. VII. Aangaande de fchoone Konften en Weetenfchappen hebben de Nederlanders , bijzonder in de Schilder-kunft, en het graveren in koper, zig zeer beroemd gemaakt; ook ontbreekt het aldaar niet aan zeer bekwaame Bouw-meefters, Beeldhouwers , Wiskunftenaars enz. De Wetenfchappen zijn hier, zedert eenige Eeuwen , zeer bemind en voortgezet geworden ; en dezelve bloeijen hedendaags , in Holland , nog meer dan voorheen; getuigen daar van zijn , niet alleen het Genoodfchap der Geleerden, of de Academie der Wetenfchappen, zedert eenige Jaren te Haarlem opgeregt, hebbende veele beroemde Mannen tot Leden , ook vind men boven dien overal bijzondere Collegien van Liefhebbers die zig oeffenen in de Natuurkunde, Sterrekunde enz. , en eenige bijzondere, zelfs ongeftudeerde Perfonen , bezitten uitmuntende Kabi-  44 INLEIDING tot de BESCIIRYVING bïnetten van zeldfaamheden, bijna Vorftelijke fchatkamers van uitmuntende Boeken , die zindelijk en koftbaar gebonden zijn , zonder van veele andere fraaijigheden ,. meer. te fpreken , als te wijdloopig zijnde , want daar is geen kunft of wetenfchap in de Wereld bekend , die in Holland geen aanzienlijke Voorftanders vind. De Vereenigde Nederlanden hebben een aanzienlijk getal van beroemde Geleerden uitgeleverd, die aldaar geboren, of daar' na toe geroepen zijn. Men heeft 'er vijf beroemde Hooge Schooien , pronkende met aanzienlijke en zeer geleerde Hoogleeraars in alle de faculteiten : Te weeten : i) In de Provincie van Holland en Wejlvriesland binnen de Stad Leiden , hebbende gemeenlijk 4 Hoog-leeraars in de Heil. Godgeleerdheid , Kerkelijke Hiftorien en Oofterfche Talen: 3 in de Rechten , 5 in de Genees , heel, ontleed- en ftookkunde , 6 in de Wijsgeerte , Talen , Wiskunde , Hiftorien , Oudheden , Sterrckunde, Kruidkunde enz. 1 Praele&or in deGriekfche Taal en een Leeraar in de Wiskunde , welke i in't Nederduitfch lellen geeft. 2) In de Provincié yan Utrecht, binnen de Stad Utrecht, hebbende gemeenlijk 4 Hoog-Leraars in de Heil. Godgeleerdheid , Kerkelijke Hiftorien enz. 4 in de Rechten, Hiftorien, Welfprekendheid,enz. 3 in de Genees, heel, ontleed , ftookkunde en Sterrekunde : 7 in de Wijsgeerte, Welfprekendheid, Hiftorien, Oosterfche, Hebreeuwfche en Griekfche Taaien, enz. 3) In de Provincie Gelderland, binnen de Stad Harderwijk, hebbende gemeenlijk, 2 Hoog-Leeraars in de Heil. Godgeleerdheid enz. 2 in de Rechten enz. 3 in de Wijsgeerte, Talen, Welfprekendheid enz. 4) In de Provincie Friesland , binnen de Stad Franeker, hebbende gemeenlijk, 4 Hoog - Leeraars in de Heil. Godgeleerdheid enz. 3 in de Rechten enz. 3 in de Me- l  i van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 4$ ; Medicijnen enz. 7 in de Wijsgeerte , Talen enz. 5) In de Provincie Stad en Lande, binnen de Stad Groningen, hebbende gemeenlijk, 4 Hoog - Leeraars in de Heil. Godgeleerdheid enz. : 3 in de Rech1 .ten enz. 2 in de Medicijnen enz., 5 in de Wijsgeerte, Talen, Vrije Kunften enz., met 2 Lectores, zo in de Wijsgeerte en Wiskunde , als in de 1 ontleed, heel- en been-kunde. Verder, 10 Gijm: nafien; te weten : 1) Het Akademijch Gijmnajium 1 .te Nijmegen, hebbende 3 Hoog-Leeraars. 2) Het Akademijcb Gijmnajium te Zutphen, hebbende 2 Hoog] Leeraars. 3) Het Ahenceum lllujire te Amfteldam, ,hebbende 7 Hoog-Leeraars, èn een Leeraar , in i de Wis- Sterre en Zeevaart-kunde, gevende Leffen ; .in't Nederduitfch. 4) In htt Academifch Gijmna, 'jium te Rotterdam , hebbende 4 Hoog-Leeraars. .5) In het Academifch Gijmnafium te 'sGraavenhage, I hebbende 3 Hoog-Leeraars, 6) Het Academijch (.Gijmnafium te Middelburg , hebbende gemeenlijk : 2 Hoog-Leeraars en 2 Leótors. 7) Het Acade1 mifch Gijmnafium te Deventer , hebbende 4 Hoog] .Leeraars. 8) Het Academifch Gijmnafium te 'sHerl -togenhofch , hebbende 6 Hoog-Leeraars. 9) Het . Academifch Gijmnafium te Maastricht , hebbende i\ 4 Hoog-Leeraars 10) Het Academifch Gijmnafium t te Kampen , hebbende een Hoog-Leeraar. Einde1 lijk 62 Latijnfche Schooien , waar van 'er eenige z zeer aanzienlijk en vermaard zijn: als : In de Pro\ vincie van Gelderland , 1) te Nijmegen , hebbende l een'Rector , een Conreclor en 3 Praeceptors. 2) te / Venlo , hebbende een Rector. 3) Te Thiel, hebb bende een Rector , een Conrector en een Prscept tor. 4) Te Zaltbommel, hebbende een Re6tor en L Conrector. 5) Te Zutphen, hebbende een Reótor, e een ConreÊtor en 4 Preeceptors. 6) 1'e Doesburg laan den Tfel, hebbende een Rector, Conrector en  46 INLEIDING tot de BESCHRYVING en 2 Praeceptors. 7) Te Lochum , hebbende een Rector en Conrector. 8) Te Grol, hebbende een Redtor. 9) Te Borculo, hebbende een Rector die te gelijk Praeceptor is. 10) Te Deutekom , hebbende een Rector. 11) Te Arnhem, hebbende een Reólor , Conrector en 2 Praeceptoren. 12) Te Wageningen , hebbende een Reótor en een Conrector. 13) Te Elburg , hebbende een Rector. 14.) Te Harderwijk , hebbende een Rector , een Conrector , en 4 Praeceptors. 15) Te Hattem , hebbende een Rector. 16) Te s'Hertogenbofcb , hebbende een Rector, een Conrector en 3 Praeceptors. 17) Te' Eindhoven , hebbende een Rector. 18) Te Maastricht, hebbende een Reótor , een Conrector en een Praeceptor. In de Provincie van Holland en IVeftfriesland : 19) Te Dordrecht, hebbende een Rector , een Conrector , en 2 Praeceptors. 20) Te Delft, hebbende een Reótor , een Prorector en 3 Praeceptors. 21) Te Leiden , hebbende een Rector , een Prorector en 4 Praceptors. 22) Te Gouda , hebbende een Rector , een Prorector en 2 Praeceptors. 23 ) Te Schoonhoven , hebbende een Reótor. 24) Te Rotterdam , hebbende een Reótor , een Prorector en 3 Praeceptors. 25) Te Schiedam , hebbende een Rector. 26) Te Gorinchem , hebbende een Rector en Conrettor. 27) Te Heusden , hebbende een Rector. 28) Te Brielle , hebbende een Rector. 29) Te 's Gravenhaage , hebbende een Rector, een Conrector en 3 Praeceptors. 30) Te Kuilenburg , hebbende een Rector en een Conrector. 31) Te TJfelflein, hebbende een Rector. 32) Te Breda , hebbende een Rector, een Conrector en een Praeceptor. 33) Te Alkmaar, hebbende een Rector , een Conrector en 2 Praeceptors. 34) Te Haarlem, een Rector, een Conrector en s Prseceptors. 35) Te Amfteldam, heb-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 47 hebbende een Rector, een Conrector en 4 Praecep» tors. 36) Te Weesp, een Rector. 37) Te Hoorn, een Rector , een Conrector en een Praeceptor. 38) Te Enkhuizen, een Rector , een Conrectoren een Praeceptor. 39) Te Edam , een Rector. In de Provincie Zeeland ; 40) Te Middelburg , hebbende een Reótor , een Conrector en een Praeceptor. 41) 'ïé'Vliffmgen , hebbende een Rector en een Conrector. 42) Te Zierikzee , hebbende een Reótor. 43) Te Goes , hebbende een Reótor. In de Provincie van Utrecht ; 44) Te Utrecht, hebbende een Refótor , een Conrector en 3 Praeceptors. 45) Te Amersfoort, hebbende een Reótor, een Conrector en 2 Praeceptors. In de Provincie Friesland; 46) Te Leeuwaarden , hebbende een Rector, een Conreótor en 3 Praeceptors. 47) Te Dokhtm , hebbende een Reótor , een Conrector en een Praeceptor. 48) Te Franeker , hebbende een Reótor, een Conreótor en een Praeceptor. 49) Te Harlingen , hebbende een R eótor , een Conreótor en een Praeceptor. 50) Te Sneek , hebbende een Reótor en een Praeceptor. 51) Te Sloot en , hebbende een Reótor. 52) Te Bolswerd, hebbende een Reótor. 53) Te Stavoren , hebbende een 'Reótor. 54) Te Workum , hebbende een Reótor. 55) Te Hindelopen , hebbende een Reótor. In de Provincie van Overijffel; 56) Te Deventer, hebbende een Reótor, een Conreótor en 3 Praeceptors. 57) Te Oldenzaal, hebbende een Rector , een Conreótor en 2 Praeceptors. 58) Te Kampen, hebbende een Reótor, een Conreótor en'2 Praeceptors. 59) Te Zwolle , hebbende een Reótor , een Conrector en 3 Praeceptors. In de Provincie van Stad en Lande ; 60) Te Groningen , hebbende een Reótor , een Conrector en 5 Praeceptors. 61) Te Appingadam, hebbende een Reótor, een Conreótor en  4.8 INLEIDING tot de BESCHRYVING en een Praeceptor. In het Landfchap Drenthe, 62) Te . Meppel, hebbende een Rector en een Conrector: Zo dat de Studerende Jeugd, in de Vereenigde Nederlanden , geen gebrek altoos heeft , aan middelen om onderwezen te worden; om nu niet te fpreeken van mindere Schooien , die men in de Steden niet alleen , maar ook in'ieder Kerk - dorp vind, zo om de kinderen van Burgers , als ook van de Armen , te onderwijzen. §. 8. Dat de Vereenigde Nederlanden zo volkrijk en digt bebouwd zijn, is, voor het groote gedeelte , toe te fchrijven , aan de groote meenigte handwerken , neeringen en handteeringen , die aldaar gedreven worden , inzonderheid aan de Manufacturen en Fabrijken , dog boven alles aan den Koophandel. Van de eerfte zullen wij kortelijk eerft fpreeken , en dan tot den Koophandel overgaan. De Wollen-Stoffen en zogenaamde Vriefche Lakens , zijn al in 't begin van de 9de Eeuw beroemd geweeft, want, volgens het verhaal der Hiftorie-Schrijvers, deed Karei de groote, in dien tijd, witte , grijze , purpere en fafierverwige Vriefche Lakenfche klederen , in de Nederlanden tot een hoogen prijs inkopen , om die ten gefchenk aan^ den Koning van Perfien te zenden. In de 10de' Eeuw wierd 'er grooten Koophandel gedreven , in Stoffen welke voornaamlijk in Vlaanderen gemaakt wierden ; en om den Koophandel daar in te begunfligen , wierden 'er , op veele Plaatzen , vrije Jaar-markten opgericht, en de Kanalen, gegraven om het Land van het overtollige water te ontlaffen, wierden verder voortgezet en bevaarbaar gemaakt. Deeze Laken- en Stoffen-Weverijen bloeiden wel voornaamlijk , tot in de 14de Eeuw , in de Steden van Braband en Vlaanderen , wanneer een geweldigen Oproer, onder de Wevers ontftaan, die men met;  VAN DE VERÉENiGDE NEDÈRLANDÈN. 49 rhet geweld zogt te onderdrukken en te beteugelen , de oorzaak wierd , dat het grootfte getal van die Wevers zig na Holland begaf, en de Weverijen daar na toe overbragten. Echter bleef de Stad Antwerpen in Braband , als beft gelegen daar toe zijnde , de voornaamfte zeetel van den Koophandel , inzonderheid met de Oofterlingen, die zederd een Eeuw gewoon waren hunne Koopwaren daar na toe te brengen , en de Nederlandfche Manufafturen na de Ooft-zee , Poolen , Duitfchland enz. te rug te voeren , want Amfterdam , welke Stad eindelijk het Magazijn van den Koophandel is geworden, was, in dien tijd, niet wel gelegen tot de Zeevaart ; maar toen de Zeegaten van Texel' in 't begin van de i5deEeuw,door een geweldigen grondbreuk grodtlijks verwijderde ; begon men de Zuider-zee en het Y, met groote Schepen te bevaren , wanneer de Oofterfche Handelaars , bevreeffc geworden zijnde , voor de geweldige handelwijzen der Spanjaarden, hunne Koopmanfchappen gedeeltelijk na Amfterdam begonden te voeren , die zij aldaar verkogten , weder te rug brengende , Hollandfche gezouten Vifch, Pekelkaring en allerhande Manufacturen, die daar door meer en meer toenamen ; tot dat eindelijk den Koophandel te Antwerpen geheel in 't verval geraakte. Tegenswoordig vind men in Zuid-Holland en de Provincie van Utrecht, een groote meenigte van Steen-ovens, wordende veel gebakken Steen na buiten vervoerd; ook zijndeTabaks-pijpmakerijen en de Pottebakkerijen te Gouda zeer beroemd. Te Delft en elders word Veel fchoon Aardewerk gebakken , dat het OoftIndifche Porcelijn na bij komt , en het Schilderwerk , van het befte foort, gaat het zelve verre te booven , wordende wijd en zijds vervoerd. Men bereid in Holland goede Borax en Kamfer; men D ftookt  50 INLEIDING tot de BESCHRYVING ftookt 'er Sterk-Water, Gen ever, enz. De Bran-* derijen te Weesp en Schiedam zijn beroemd , ook vind men 'er op verfcheide andere plaatzen , die veel Koorn-brandewijn uitleveren, waarvan veel na buiten verzonden word ; ook Stijfzel, Blaauwzel, Lakmoes en Lijm-makerijen; ook Azijn-makerijen en Suiker-rafinaarderijen, en een groot getal Zoutkeeten, voornaamlijk in Zeeland 3 te Dordrecht en te Amfterdam , waar door niet alleen de andere Provinciën , maar ook vreemde Geweften , met Brood en Stok-zuiker , Wijn en Bier-Azijn , Stijfzel , Blaauwzel , Lakmoes en wit Zout voorzien worden. Te Nijmegen word 'er veel Mol, en op andere plaatfen fchoon Bier gebrouwen, dat in een groote meenigte na de Ooft-Indien vervoerd en aldaar tot een hoogen prijs verkogt word. Oliemolens vind men aan de Zaan en elders in groote meenigte; ook Papier-molens op verfcheide plaatzen in Holland , en in meenigte op de Veluwe in Gelderland, zijnde het Schrijf-en Druk-papier, dat men daar maakt, het fijnfte en fchoonfte van Europa , waar in grooten Koophandel gedreven word; en zijn daarom, als mede wegens de fchoone Lettergieterijen, de Boeken, in Holland, voornaamlijk te Amfterdam , Leiden , 's Gravenhagen en in de Provincie van Utrecht gedrukt , zeer geacht. Ook worden aldaar zeer veele Latijnfche en Franfche Boeken gedrukt, welke na Duitfchland , Vrankrijk , en andere Geweften verzonden worden , in fchoonheid van Papier en Druk verre de Franfche en Hoogduitfche Uitgaven , te boven gaande. Men vind overal eene verbazende meenigte Zaag-molens, voornaamlijk aan de Zaan , waar op het Hout, uit Noorwegen en de Ooft-Zee hier na toe gebragt, gezaagd , en tot het bouwen van Scheepen en Huizen bekwaam gemaakt word , en , op die plaatzen , voornaamlijk te  Wn de VEREENIGDE NEDERLANDEN. St te Zaandam, Amfterdam, Rotterdam, Dordrecht, vind men aanzienlijke Hout-koperijen , wordende het gezaagde hout, in groote meenigte na Spanjen, Portugal en elders verzonden ; ook is den Koophandel in ongezaagd hout, dat met groote Vlotten den Rhijn af, na Dordrecht en elders vervoerd , en uit Noorwegen gehaald word, zeer aanzienlijk. Op veele plaatzen vind men veele Scheepstimmer-werven, waarop zelfs groote Schepen voor vreemde Natiën gebouwd worden. Leertouwerijen zijn 'er in overvloed, en men maakt 'er ook Perkament. Verw , Pel, Tabak, Lootwit en Volmolens zijn 'er in groot getal, en te Amfterdam en 'sGravenhage is een beroemde Klokken- en Gefchut-gieterij , en fmeltplaatzen om Goud en Zilver te fcheiden, en anderen talrijke Fabrijken meer. Daar word veel gaaren in Duitfchland gefponnen, meeft ruu w , na de Nederlanden gevoerd , aldaar gebleikt, op nieuw be* reid , getweernt, en tot allerhande gebruik, zelfs tot het maken van de fijnfte kanten bekwaam gemaakt, en na Vlaanderen, Braband, Spanje, Portugal , de Middelandfche Zee en elders vervoerd, Zijnde de Linnen- en Garen - bleiken te Haarlem zeer beroemd. In de Provincie Vriesland [voornaamlijk in Ooft-vriesland] worden de allerfijnfte Europifche Lijwaten geweven, dat, voor het grootfte gedeelte , te Flaarlem gebleikt, gepakt en opgemaakt word ; ook is het Hollandfche DamaftLijwaat, het fchoonfte in foort. De Hennep, die men uit Koningsbergen , Riga en Muscovien bekomt , word tot garen gefponnen , waar van in de Lijnbanen allerhande foorten van touw gemaakt, en zelfs zware Kabeltouwen , Troffen en Wand voor de Schepen geflagen word; ook vind men 'er veele Ankerfmeden. De Wollen - Manufacturen , de fraaije Stoffen van Garen , Katoen en Sajet geD 2 we-  52 INLEIDING tot m BESCHRYVING weven, zyn wel duurder maar ook beeter van dsugd . dan de uitheemfche. De Leidfche Lakenen zyn beroemd, en het Hollandfch Scharlaken is gewild, ook maakt men zwart Laken te Utrecht, dat het Fluweel zeer na bij komt. Veele Lakens worden , in de Meijerij van 's Hertogenbofch , en het Land van Overmaas geweven , na Leiden gevoerd , aldaar bereid, geverwd en opgemaakt. De Zijde Stoffen , die te Leiden , Haarlem en voornaamlijk te Amfterdam gemaakt worden , zijn zo fchoon, dat ze de Franfche evenaren, ja zelfs te boven gaan; de Goude en Zilvere Lakens zijn uitmuntend. De Catoen-drukkerijen , die 'er veel zijn , verdienen den Lof, dat zij fchoone Citfen met vafte kleuren uitleveren, welke de Ooft-Indifche zeer na bij komen. Om nu van de Gouddraad-trekkerijen, Wafchblekerijen, Geel - gieterijen , Hoede-makerijen en veele anderen niet te fpreeken,die met ijver voortgezet worden. De Wolle-weverijen zijn, in deeze Eeuw , grootelijks in verval geraakt, dat aan verfcheide oorzaken moet worden toegefchreeven. De langdurende ruft van Europa, na de Vreede van Utrecht, had aan veele vreemde Natiën aanleiding gegeeven , om Manufacturen in hunne Landen op te richten , ten dien einde groote voordeden en vrijheden aanbiedende , aan de Manufaéturiften , die zig daar na toe wilden begeeven. Veele deeden zulks , 't zij uit hoofde van misnoegdheid , of om dat de zware fchattingen en laften hen drukten , konnende in die Landen veel beeter koop leeven : Aldaar wierden zij met opene armen ont* fangen , verkrijgende niet alleen de beloofde Vrijheden en Voordeelen , maar wordende ook op allerhande wijzen aangemoedigd en onderfteund , zo dat dit op veele plaatzen , na wenfch gelukten , te meer , dewijl aldaar den invoer van de vreemde Ma-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 53 Manufacturen verboden wierd. Hier door leden de Manufacturen in Nederland drie groote nadeelen : Eerftelijk , dat de Wolle , welke zij ruuw uit deeze Landen gewoon waren te ontfangen, nu te rug bleef, wordende in die plaatzen verwerkt, dat dezelve duur deedt worden : Ten anderen , zo verminderden het debiet , en de verzending der Hollandfche Manufacturen in evenredenheid ; en ten derden, zo konden die Natiën, de Manufacturen veel beeter koop geeven, om dat de daglonen aldaar veel minder zijn , zo dat de Natiën , die de Manufacturen van te vooren uit Holland haalden, nu de hunne daar na toe zonden ; en het verbieden van den invoer daar van ftreed met de wijze en voorzichtige Staatkunde van de Hollanders, te wel weetende , dat de Vrijheid de Ziel van den Koophandel is, zo dat de berooving daar van den zeiven moet ftremmen en doen kwijnen , en dat Holland het groote Magazijn van den algemenen Koophandel moeft zijn en blijven, gelijk de Wiffel-bank te Amfterdam , de algemeene Schat-kift van Europa was. Dus was het verval van de Manufacturen in Holland , een natuurlijk gevolg van de omftandigheid des tijds. De twee eenigfte hulpmiddelen daar tegen waren , het verminderen der daglonen , en van den prijs der Wolle. Het eerfte ontmoete aanflonds veel zwarigheid , want de daglonen konden geene vermindering lijden , dan in evenredenheid van de vermindering van den prijs der Levensmiddelen , en de laften en accijfen , wegens de fchulden en behoeften des Lands, geene vermindering gedogende , zo bleeven de Levensmiddelen even duur , en gevolgelijk zo kon de vermindering, der dag- en arbeids-lonen ook geen plaats hebben,zon-; der een zorgelijk misnoegen bij het gemeen te doen ontftaan. Dog wat aangaat het tweede het verD 3 min-.  54 INLEIDING tot de BESCHRYVING minderen van den prijs der Wolle : In den Jare 1738, wierd'er, door eenige voornameFabrikeurs een ontwerp gefmeed , om d^t oogwit te bereiken. Zij oordeelden , dat men in de Nederlanden geen zorg genoeg droeg om Wolle te teelen , waar in men kon voorzien. In Holland , voornaamlijk op de Eilanden Texel, Wieringen en Ameland , in de oude Zijpe , en op de Utrechtfche en Gelderfiche Heiden , word een groot getal van Schapen gevoed , welker Wolle zo fijn en goed vald , dat zij deSpaanfche bijna evenaard, wordende om haar fijnheid en deugd , door de Franfchen opgekogt, die daar van hunne befte gewevene Stoffen maken. Zij meenden dat den uitvoer van de ongewerkte Wolle verboden moeft worden, en men moeffc niet alleen zelfs deeze Wolle gebruiken , maar nog meerder Schapen in Holland aanfokken. Men meende dat de Hollandfche Duinen, groen gemaakt zijnde , de bekwaamfle weide voor twee of driemaal honderd duizend Schapen zoude wezen. Menbegroote dezelve , als vlak land aangemerkt, op 50,000 Morgen , en ftelde dat 'er 5 a 6 Schapen op ieder Morgen Lands , geweid zouden konnen worden. Daar zijn ook andere ftreken , die bekwame weiden voor Schapen konden uitleveren, zelfs dat men de gemeene wegen en Zeedijken daartoe zoude konnen gebruiken, zo dat men, door dit middel, wel een millioen Schapen in het Land zelfs zoude konnen voeden; zo nu, gelijk men onderftelden, jaarlijks, ieder Schaap, drie ponden Wolle geeft, behalven nog ruim een pond die aan 't vel blijft als het Dier geflagt word , dan zou dit Jaarlijks meer Wolle uitleveren als 'er tot de Wolle-Manufaóhiren gebruikt word, en gevolgelijk den prijs daar van moeten doen daalen ; behalven de andere voordeden die men meende dat het Land daar van sou trekkenj„  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 55 ken , dog die fchijnd , tot hier toe, ook veel zwarigheid ontmoet te hebben. g. 9. Onder de talrijke en gewigtige fteunzels en middelen ter bevordering van den Koophandel, welke de Inwoonders drijven , is , een der voornaamfte, de legging aan de Noord-Zee , (fchoon dit Land gebrek heeft aan bekwame Havens die volkomen zeeker voor de Schepen zijn,) hiertoe doet ook veel de Zuider-Zee , de bevaarbare Rivieren , Kanalen en Vaarten, waar door de Koopmanfehappen, op eene onkoftbare wijze,door kleine Vaartuigen vervoerd konnen worden; verder de lieffelijke Vrijheid , welke ieder getrouw en gehoorzaam Onderdaan geniet, die als een Heiligdom word aangezien, behoevende niemant, die de wetten en bevelen van de Hooge Overigheid gehoorzaamd , die de laften gewillig opbrengd, die zig ftil en vreedzaam gedraagd , voor vervolgingen of onrechtvaerdige verdrukkingen te vreezen, maar een goed Burger is en blijft, volftrekt meefter van het zijne , voor zo verre de nood en het behoud des Lands zulks toelaat. De groote meenigte en vlijt der Inwoonders , in het voortzetten van hunne Handwerken , Manufacturen en Viflèherijen , de groote meenigte van Koopvaardij - Schepen , de aanzienlijke voorraad van contant geld , waaromtrent geen Land ter wereld bij Holland te vergelijken is , zo dat den Koophandel der andere Natien , voor een groot gedeelte , met het geld der Hollanders gedreven word , de natuurlijke fpaarzaamheid en winzucht van deeze Natie , het goed vertrouwen , waarin de Hollanders bij andere Volken ftaan , de aanzienlijke en rijke WnTelbank te Amfterdam, (daar wij nader van fpreeken zullen) de Ooft-Indifcheen Weft-IndifcheMaatfchappijen, de Sociëteit van Suriname , de Coloniê de BerbiD 4 1 ce,  S$ INLEIDING tot de BESCHRYVING cc, hebben veel toegebragt om den Koophandel in de Vereenigde Nederlanden , en voornamelijk in Holland zo hoog te doen fteigeren , dat het de afgunft van alle de andere Koophandel drijvende Natien gaande maakten , ziende dat de Hollanders ieder een daar in te boven gingen. Ook is het zeeker , dat de Koophandel en Scheepvaard , het Gemehebeft der Vereenigde Nederlanden in ftaat gefield heeft, om een tagtig jarigen Oorlog tegens Spanje, ter verkrijging en befcherming van hünne Vrijheid, uit te houden, en dat Rijk eindelijk te doen bezwijken. De toeneeming van den Koophandel en Scheepvaard was de vermeerdering vati hunne inagt, en de eerften afneemcnde zo moet de laatfte in evenredenheid verminderen. Dat dezelve , zedert eenigen tijd merkelijk verminderd is, kan niet ontkend worden , en men fchrijft dit toe , aan de verbaftering hunner zeeden, de ingeflopene pracht (gelijk wij gezien hebben) en aan de vermindering der vlijt en fpaarzaafnheid der 'Nederlanders. Dit heeft 'er zeekerlijk iets toe gedaan , maar hunne vlijt en natuurlijke fpaarzaamheid is echter nog veel grooter dan die der andere Natiën. Dus is de voornaamfte oorzaak van de vermindering des Koophandels , dat de naburige en andere Natiën , zelfs de zodanige welke een Eeuw geleden , geen denkbeeld van den Koophandel en Zeevaard hadden , nu zig met alle magt daar op toeleggen , en dezelve geftadig meer en meer tragten te doen toeneemen. Om den Koophandel in Nederland weder te doen bloeijen', 'heeft men verfcheide Ontwerpen gefmeed ; als daar is het oprechten van vrije Havens, vermindering van de inkomende Rechten en Tollen op de Rivieren , de Tranfito- goederen , of ingevoerde Koopmanfchappen , welke na andere tanden verzonden worden , van die laften te ont•'•"-•••»'•'» • • fiaan  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 5? flaan enz., echter heeft men geen van die Voorflagen tot nog toe werkftellig konnen maken; en al konde zulks gefchieden, zo is het niet waarfchijnhjk, dat den Koophandel der Nederlanders wederom tot de voorige bloeij zou geraken , uit hoofde dat andere Natiën te veel deel daar aan hebben verkregen. De Koophandel en Scheepvaart is, des niet tegenftaande nog hedendaags zeer aanzienlijk gelijk wij uit onze hoofdzakelijke befchouwmg van derzelver Hoofdtakken zien zullen. De Geoiïroijeerde Oost - Indische Maatschappy der Vereenigde Nederlanden , is zo aanzienlijk en ge' wigtig, dat wij daar van wat breeder moeten fpreeken dewijl dezelve voor de Hoofd-tak van den Koophandel kan aangezien wordeni die , fchoon Souverein in haar Landen in de Indien , en een der voornaamfte fteunzels van de Republijk echter geheel van de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden afhangd, en onder hunne befcherming ftaat De Portugezen plagten alleen Meefters van deez'en handel te zijn , waar na toe zij , in den jare I498, een nieuwen weg , door de Oceaan , voor bJ de Kaap de Goede Hoope ontdekt hadHen Na dien tijd voorzagen de Hollanders zigte Liffabon van de koftelijkfte Ooft-Indifche Waren, welke zij in groote meenigte van daar haalden ; maar de Kroon van Portugal, in den Jare r«?8o , met die van Spanjen vereenigd zi]nde , zo wierdèn de Portugezen , als onderdanen van dien Koning mede gewikkeld in den Oorlog , welke hij tegen de Vereenigde Nederlanden voerde ; en hec verbod , het welk die Vorft aan de Nederlanders deedt van hunnen Koophandel op Spanjen en Portugal voort te zetten , welke tot dien tijd toe, niec tegenftaande den Oorlog, open was gebleven deed hen befluiten om de goederen , die zij eertijds van D 5 tc.  5« INLEIDING tot de BESCRYVING de Onderdanen des Konings van Spanjen kregen zelf uit de Indien te haaien,en dien Koning aldaar zo veel afbreuk te doen , als immer mogelijk was. Eenige rijke Kooplieden , waarvan de voornaamfte waren, de^Heeren Jacob Valk, Criftoffel Roeitfius, Balthajar Moucheron , Jan Janszoon Kaerle , Dirk van Os en meêr andere , zonden met dit oogwit eenige Schepen uit, om , nevens Tartarie heen, eene vaart te ontdekken , en een nieuwen weg te vinden naar China en de Ooft-Indië , Japan , de Phihppijnfche en Molukfche Eilanden ; maar die viel vruchteloos uit. Het gelukte eenige Kooplieden van Amfterdam beeter , daar toe aangefpoord door Cornelis Houtman , wien de Eer toekomt van de eerfte aanleider deezer tochten geweeft te zijn. Hij had , m Portugal zijnde , zeer net en naauwkeung onderzogt, naar de ware toeftand van de Ooft-Indië, en den Koophandel aldaar, en de tochten door den Oceaan daar na toe. Door dit vlijtig navorfchen raakte hij verdagt bij de Portugezen , die hem in de gevangeniffe fmeeten , en, om los te geraken, was 'er een groote fomme gelds noodig. Daar geen raad toe weetende, fchreef hij aan eenige Kooplieden te Amfterdam , zo zij hem wilden loffen , dat hij hen zou openbaren , wat in de reizen naar Ooft-Indien te doen en waar te neemen ftondt. Zij lofte hem , en hij kweet zig getrouw van zijne beloften. Die Kooplieden eh Onderdanen van de Staten Generaal , maakte te famen een Compagnie uit , waar van de eerfte Beftierders of Directeurs waren Reimer Pauw , Pieker Hajjelaar , Jan Kaarle Jans zoon de oude , Jan Poppen , Hendrik Buik, Dirk van Os, Siveit Sem en Arend ten Grotenbuizen. Zij reedden vier wel toegerufleSchepen, in den Jare 1595 uit, onder den gernelden Cornelis Houtman, die zijne reize voortzette langs de gewoone Portugefche (treek voor-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 59 voorbij de Kaap de Goede Hoop , om verder in Ooft-Indiete handelen op die Kuften daar de Portugezen niet-te gebieden hadden. Drie van de vier gezegde Schepen kwamen , na verloop van twee Jaren en vier Maanden , weder te huis, (hebbende Houtman, het vierde, door gebrek van Matrozen , moeten verlaten,) wel niet met groot voordeel , maar genoeg om moed te geeven aan deReeders, daar zig andere Inleggers bijvoegden, om andermaal eene Vloot uit te ruften onder het Admiraalfchap van Jacob van Nek , die , in den Jare 1598, met agt Schepen uit Texel tzeil ging: Maar voor dat deeze laatft uitgezeilde Schepen te huis gekomen waren , zonden de Directeurs al weder andere derwaarts. Het gelukte zo wel, dat zij met een goed retour te rug kwamen : dog vermits verfcheide bijzondere vermogende Kooplieden, ook Schepen na Ooft-Indie afzonden,zouden zij malkander in den weg en de handel bedorven zijn geweeft. De Staten Generaal vonden daarom goed, de Directeurs van de verdeelde Maatfchappijen , tot een Lighaam en Compagnie te brengen, geevende hen groote Voorrechten en een Octrooi voor den tijd van 21 Jaren , beginnende in het Jaar 1602. , welk Octrooi naderhand , van tijd tot tijd , verlengt is geworden. En dus is het middel, dat Koning Philips de Ilde van Spanje uirp-edagt had om de Nederlanders , door het {hemmen van hunnen Koophandel, magteloos te makende oorzaak dat zij zo aanmerkelijk inmagtzijn toegenomen, en dat zij eindelijk Spanje temagtig zijn geworden, want die Compagnie bezit, tegenwoordig , aanzienlijke Landen in Azie die zij, voor het grootfte gedeelte, den Portugezen ontnomen hebben. Deeze Geoótroijeerde Nederlandfche OoftIndifche.Maatfchappij , bragt een Kapitaal bij een van  $o INLEIDING tot de BESCHRYVTNG van zes Millioenen , vier honderd negen en vijftig duizend , agt honderd en veertig gulden , welke Hoofdfomme door de zes volgende Kamers wierd ingelegt, naamelijk : <5j4S9>840 guldens. Deeze Hoofdfomme wierd verdeeld in Actiën van 3000 guldens, welke tegenwoordig, gelijk bekend is, een zeer grooten wind doen , die gekogt en verkogt worden , volgens den Cours, tegen zo veel ten honderd opgeld , het geen rijft en daald , op dezelve wijze als de Obligatien van den Staat, en alle andere diergelijke Effecten, zijnde een Actie van 3000 guldens oud Capitaal, tegenwoordig omtrent 18000 guldens waardig. Het bovengemelde Capitaal bij een gebragt zijnde , wierd 'er terftond eene Vloot van veertien groote Schepen uitgeruft, welke , onder het bevel' van den Admiraal WijV brand van Warwijk , in Junij 1602 , in Zee liep. Gedurig volgden hem veel andere Schepen , die , gelijk de vorige, op hunne komflin de Indie,door de meefte Vorften , welke de trotsheid der Portugezen moede waren geworden , gunftig ontfangen wierden , veele koftelijke Koopmanfchappen voor zaken van weinig waarde bekwamen , en , boven dien , de Spanjaarden en Portugezen , welke hen aangevallen waren , dapper floegen, hunne rijkgeJadene Schepen onderweg aantallen , veroverden , en Amfterdam 3074,915 Guldens Zeeland 1,333,882 1 Delft 470,000 - Rotterdam 177,400 ———- Hoorn 266,868 —• Enkhuizen 536,775 ——-  [van de VEREÊNIGDE NEDERLANDEN. 6*r ■en met groote fchatten en buit in de Nederlandfche [Havens wederkeerden. Daar door kwam een onluitfprekelijke rijkdom in de Vereenigde Nederlani den , en de Inleggers deden zo veel voordeel, dat Lij, bij de uitdeelinge , in 't Jaar 1605 , van hun 1 ingelegd Kapitaal 15 ; in het Jaar' 1606, 75; in 1 het Jaar 1607, 40; in het Jaar 1608, 20; in het Jaar 1609, 25; en in het Jaar 1610, 50 van het i honderd trokken , behalven dat nog zeer veel van < den winft wierd opgelegd om , in voorraat, tegert i een kwaden ftoot te dienen. Aldus rezen de Né4 derlanden in magt en de inwoonders in rijkdom; want door het inbrengen en verhandelen van zö veele koftbare goederen, waarvan een groot gedeelte , door bijzondere Kooplieden , buiten 'sLands wierd verzonden, verfpreiden zig de winften allerwegen , zo dat ieder een deel daaraan bekwam; daar en tegen wierd de Koning van Spanje, hunnen gezworen Vijand , arm ; zo dat, het verbod van op Spanje en Portugal te handelen , gedaan om de Nederlanders te bederven , daar en tegen hun opkomft wierd. Omtrent het Jaar 1605 hadden zy de Sterkte, welke de Portugezen op het Eiland Ambon hadden opgeworpen, vermeefterd, en deeze Verovering wierd gevolgd, van die der andere MolukfcheEilanden, dat de Hollandersmeeftersmaakten van den zeer voordeligen Specerijhandel , en voornaamlijk van dien der kruidnagels. In den Ja* re 1609 bouwden de Nederlanders, bij verdrag, eene fterke Logie te Jacatra op het Eiland Java, die zij behielden , fchoon op eene bijna wonderdadige wijze , om aldaar een Hoofd -Comptoir te veftigen. In den Jare 1610 , zonden zij Pieter Both als eerRe Gouverneur Generaal van Nederlands Indie daar na toe om order op alles te ftellen, die voordeeligè Tracfaten met eenige Indifche Vor- ften  réi INLEIDING tot dé BESCHRYVING ften floot, en in den Jare 1613 , Solor en Titnof veroverde. 1615 , onder Gerard Reynft , tweede $ Gouverneur Generaal, wierden de Engelfchen van Amboina verdreven. In den Jare 161Ó, onder hunnen derden Gouverneur Generaal , veroverden zij het Eiland Poulejïy. In den Jare 1618 , wierd de Logie te Jakatra onder het beleid van Jan Pietersz. Koen , vierde Gouverneur Generaal, in eene ontzagchelijke Veiling verkeerd , tegen eene verbazende magt van vijanden befchermd , ingehouden en Batavia genaamd. 1621 verklaarde de Inwoonders van alle de Bandanefche Eilanden , de Staten Generaal voor hunne Souvereinen. 1629 verflrekte deeze voorfpoedige Maatfchappij , aan de Staten Generaal, voor 200 duizend Rijksdalers aan Salpeter, om den oorlog tegen de Spanjaarden, in de Nederlanden , met magt door te zetten. In 1629 , onder Jacob Spècx , bouwde de Hollanders eene Logie op Japan , en beveiligden aldaar hunnen Koophandel. 1634, onder Hendrik Brouwer, agtfle Gouverneur Generaal, wierd 'er een Logie te Siam gebouwd, en den Handel aldaar gevefligd^ 1638, onder Anthonij van Diemen 4 negende Gouverneur Generaal, veroverden zij het llerkePortugefche Fort Baticalo op Ceilon , en bekwamen een vaflen voet op dat aanzienlijk Eiland. 1640, veroverden zij de Stad Punto-Gale op Ceilon, en in 1642', de Vefling Negombo. In den Jare 1644 wierd den Handel in het Koningrijk Tonkin gegrondvefl. In het Jaar 1652 , onder Karei Reinierszoon , elfde Gouverneur Generaal, wierden de Nagelbomen, op alle de Eilanden , uitgenomen Amboina, uitgeroeid , waardoor de Maatfchappij alleen meefler daar van bleef, zonder door het groot getal van Nagelen overkropt te worden. 1652 , werd de Kaap de Goede Hoop in bezit genomen , en een Hol-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 6$ Hollandfche Volkplanting aldaar opgericht. In den Jare 16Ö3 , onder Jan Maatzuiker , twaalfde Gouverneur Generaal, werden de Spanjaarden en Portugezen genoodzaakt, alle de Molukfche Eilanden te verlaten. 1Ó75, werd het Eiland Celebes en Makaffar veroverd. 1675 verkregen de Hollanders, zeer groote voorrechten en voordelen van den Keizer van Java , en 1677 , ftond die Keizer al zijn Recht, op het Koningrijk Jakatra , aan de Maatfchappij af. 1656, werd de Stad Colombo op Ceilon veroverd. 1661 , veroveren zij de Stad Coulang op de Kuft van Malabaar , en in 1662 , Cranganor; in 1663, Cochin als mede Cananor. 1673, werd St. Thomas op de Kuft van Cormandel veroverd ; en in 1678 verkreeg de Compagnie aanzienlijke Voorrechten van denGrooten Mogol. 1662, werd 'er een aanzienlijk Kafteel aan de Kaap de Goede Hoop gebouwd. 1678, onder Rijklof van Goens, dertiende Gouverneur Generaal, werd den onttroonden Keizer van Java herfteld , en hij eigenhandig door den Hollandfchen Veldheer op nieuw gekroond. 1680 , begaven de Prinfen van Cberibon zig onder de befcherming van de Maatfchappij , en de Koning van Ternate werd afgezet, dog 1Ó84. wierd hem genade bewezen, maar zijn Rijk voor de Maatfchappij verzekerd, als mede het Koningrijk Bantam. In den Jare 1686, onder Jan Camphuis , vijftiende Gouverneur Generaal, werd de Stad Mafulipatnam op Ceilon , ingenomen en verfterkt. In den Jare 1705 , ftaat de Keizer van Java , veele Landen tot zijn Rijk behorende, als mede het Eiland Madura, aan de Compagnie in eigendom af. 1709 , werd de Onruftige Keizer van Java , door de Maatfchappij, onder Jan van Hoorn, zeventiende Gouverneur Generaal onttroond, en na Ceilon in ballingfchap verzonden , zijnde, die  «4 INLEIDING tot de BESCHRYV1NG die Maatfchappij de fcheidsman der Indifche Vorften geworden. Alle deeze gewigtige Landen, dié onder den Gouverneur Generaal en het Hoofd-Gouvernement van Batavia ftaan , en de Compagnie in Eigendom toebehoren, als mede de buiten Comptoiren tot het drijven van den Koophandel , worden beftierd , door 8 Gouverneurs , 3 Commandeurs , 4 Opperhoofden , 1 Gezaghebber , 3 Directeurs en 3 Refidenten ; naamlijk : De Gouverneur van Amboina, houdende zijn verblijf aldaar op het Kafteel Viiïoria , leggende op 4 graden Zuider breedte en 147 graden 20 Minuten lengte, (gerekend over de Piek van Teneriffe) Amboina leverd Nagelen , Noten , Foelie, Ebbenhout en Salmoniehout; en men voerd daar na toe , Hollandfche Wollen Stoffen, Lakens, Jugten, Hollandfch Papier, Gaaren, Hoeden , Zijde Kouffen , Mom eri allerhande foorten van Bier. Dit Eiland bevat omtrent 24 uuren in den omtrek , behalven de kleine Eilandjes welke daar toe behoren. Op het Eiland legt een aanzienlijke Stad van dien Naam , en word, behalven het Kafteel Vittoria door 2 Sterktens befchermd. Heeft eenen Raad van Juftitie, en eenen Raad van Regeering. De voornaamfte bedienden aldaar, zijn tegenwoordig,de Gouverneur en Direóteur; de Opper - Koopman en Secunde ; de Fifcaal ; de Secretaris van de Politie,*de Kooplieden en OnderKooplieden ; de Hoofden van de onderhorige Eilanden enz. Hila , te Saparoea. , van Bouro , te Laricque, totHarveko; de Soldij-Boekhouder, Winkelier en Caifier ; een gezwore Klerk van de Politie en Secretaris van de Juftitie; de Negotie Overdrager en Secretaris van Huwelijks en de kleine Gerichtszaken; Pakhuis-Opziender; Soldij - overdrager en «Secretaris van de Weeskamer; de Secretaris van de Chinefe Boedel-meefters; de Refident van Mal  van dé VEREENIGDE NEDERLANDEN, «5 -Manipa; 4 Predikanten; De Militaire Officiers zij» tegenswoordig 2 Capiteins, 1 Luitenant, 6 Vendrigs s! •3- officiers van de Artillerij ; 2 Opper-Chirurgijns en een Equipagie- Opzichter. Men heeft te Amhoina eene derde Raadsvergadering , den kleinen Landraad geheeten, beftaande uit 15 Indifche Koninkjes, Vafalleh van de Maatfchappij, en de Le-> den van den Raad van Juftitie, zijnde de Gouverneur mede Prefident daar van. in burgerlijke zakken , kan men appelleeren na Batavia , dog niet in Lijfftraffelijke zaken. Banda : dit Eiland is omtrent drie uuren gaans lang, en maar een breed» De Gouverneur houd zijn verblijf aldaar op het Kafteel Hollandia , leggende op 4 graden 40 Minuten Zuider breedte en 149 graden lengte. Banden leverd Noten, Foelie, Olie van Foelie5Indigo,Schi!d*padhoorn en Wafch; en men voerd de bovenftaande Waren na Amboina ook daar na toe. Legt 21 uurera ten Wetten van Amboina, Onder dit Gouvernement behoren de Eilandjes Loutor , Nera Pullótoay , Pullaron , Rozegcin en Guniapi^ Gelijk de Nagelen , de voornaamfte vrucht van,Amboina: is^ zo is de voornaamfte vrucht van Bindi,' de Nq'temufcaat en Foelie. De Politique Bedienden', vara dit Gouvernement, zijn : de Gouverneur, eri Directeur ; de Secunde; de Fifcaal ' Koopman; Hoofd van Poe'o Aalj en Rbun ; van fraijer ; en' van Ourien; de Soldij Boekhouder; Secretaris van de Politie } eerfte gezworen Klerk van de,Politie én Secretaris van Juftitie ; de Drfpencier j Ca!fier en Winkelier; Negotie-Overdrager ; Soldij - Overdrager ; 2 Predikanten ; gemeenlijk zijn de Militaire Officieren, 1 Capiteiri; 1 Capitein Luitenant; 2 Luitenants ; 6 Vendrigs ; 2 Officiers van de Artillerij ; 2 Opper-Chirurgijns , en de Equipugie» ©pzigter. ïernatë js nog kleinder. De Gouver-. E ne'ut  66 INLEIDING tot dé BESCHRYVING neur houd zijn verblijf aldaar op het Kafteel Oranje , leggende op 55 Minuten Noorder breedte en 146 Graden en 20 Minuten lengte. Ternate leverd Nagelen, Noten, Foelie, Ambergris, Schildpadhoorn , Vogel-nesjes, Timmerhout, Lont, Wafch en Zwavel-aarde: Men voerd 'er dezelve goederen als na Amboina, en Levensmiddelen na toe.Onder het Gouvernement van Ternate behoren de Eilanden Tidor $ Motir , Makjan en Batsjan , alle met goede Sterktens voorzien. De Politique Bedienden zijn ; de Gouverneur en Direéteur; de Opper-Koopman en Secunde ; de Onder - Kooplieden ; deRefidenten van Gorontalo , van Manaio , van Limbotto , van Bixool, van Xullabeffie ; de Secretaris van de Politie , de Winkelier , Difpencier , Negotie-Overdrager, Soldij-Overdrager, de Secretaris van kleine Gerichtszaken ; 2 Predikanten. De Militaire Officiers zijn gemeenlijk : 1 Capitein, 1 Luitenant , 4 Vendrigs , 1 Officier van de Artillerij ; verder de Equipagie - Opzigter en de Opper-Chirurgijn. Macassar , zijnde een Stad en Koningrijk, gelegen op het groot Eiland Celebes, omtrent 160 Mijlen Noord-Ooft van Batavia , tuffchen Borneo en de Molukkifche Eilanden. De Gouverneur houd zijn verblijf aldaar op het Kafteel Rotterdam , leggende op 5 Graden ,• ió Minuten Zuider breedte , en 139 Graden , 40 Minuten lengte. MacaJJar leverd Goud , Indigo, Schildpad - hoorn „■ Vogel-nesjes, Hartshoorn, Cadjang , Rijs, Padij , Tabak , Wafch , Rottingen , Clapus - Olie Sapanhout Binaas en gedroogd Hartenvleefch : de Compagnie brengt 'er veele Bengaalfche , Suratfche en andere Lijwaten na toe , als mede Scharlaken , Gouden en Zilveren Stoffen , Koper, Tin, enz. De Politique bedienden zijn : De Gouver»eur en Directeur; de Opper - Koopman en Secunde  van Dk VEREENIGDE NEDERLANDEN. 67 de , de Fifcaal; de Onder - Kooplieden ; de Ontfanger en Licentmeefter ; de Secretaris van de Po* litie; de Kafïier; de Winkelier; de Refidenten op Bima , op Boélocomba en Bonthain en op Maros ; de Soldij - Boekhouder; de eerfte gezworen Klerk van Politie en Secretaris van Juftitie ; de Dispencier, de Negotie-Overdrager ^ de Soldij Overdrager; de gezworen Klerk ; de Opper Tolk , de Refident op Saleijer, een Predikant. De Militaire Officiers aldaar zijn : 1 Capitein , 2 Capitein-Luitenants> 4. Vendrigs, een Officier van de Artillerij ; verder 2 Opper-Chirurgijns e,n een Equipagie-Opzigter. Malacca , de Hoofdftad van een Koningrijk van den zelfden naam , gelegen in het Zuidelijkfte ge* deelte j van het groot Half-Eiland van Indië over de Ganges. Dé Inwoonders heéten Maleiers. Dó Gouverneur houd zijn verblijf in de Stad Malacca * leggende op 2 Graden 20 Minuten Noorder breedte , en 122 Graden 40 Minuten lengte. Malacca leverd Goud , Tin , Koper j Lapis Bezoar en Pedro del Porco. Dé Maatfchappij verhandeld 'er veel Bengaalfche , Suratfche en andere Lijwaten. Malacca is zeer gelegen voor den handel op China en Japan. De Schepen uit Japan komende,- Móé* ten te Malakka aanleggen , alwaar de verdeeling gemaakt word van de aangebragte goederen ; die ten deele voor Europa en ten deele voor de verfcheidene Kantooren der Maatfchappij in de Indien gefchikt zijn. De Politique Bedienden zijn : De Gouverneur en Directeur ; de Opper-Koopman en Hoofd - Adminiftrateur j de Onder-Kooplieden; de Ontfangeren LLentmeefter, Winkelier; Guarnifoen < Boekhouder ; Fifcaal; Caffier ; Secretaris Van de Politie; Dispencier; Negotie-Overdrager; Soldij - Overdrager; gezworen Klerk van de Politie; Secretaris Van Juftitie; Secretaris van de WeesE 2 fc*k  dS INLEIDING tot de BESCHRYVING I kamer ; Commandant te Pera : Een PredikanrJ De Militaire Officiers zijn : i Capitein, i Luitenant , 4 Vendrigs; verder een Equipagie - Opzien- . der en 2 Opper-Chirurgijns. Cormandel is een gedeelte der Ooft-Kuft, van het groot Half Ei-' land van Indie , aan deeze zijde de Ganges. De Maatfchappij bezit langs deeze Kuft verfcheidene aanzienlijke Plaatzen, naamlijk: Negapatnam, Nezipatnam, of Petapoeli, Tegepatnam, Sadraspatnaln, Mazulipatnath , Datchiron , Bimilipatnam , Nagernantze, Konjutnelle i en Paleakatte, enz. De Gouverneur houd zijn verblijf te Negapatnam , leggen- < de op 10 Graden 40 Minuten Noorder breedte,, en 102 Graden lengte. Cormandel leverd Indigo , ; Gommelak, Caliatoershout, Catoene - garen, Roggevenen, Rijs, Staal, Yzer, Vloer-ftenen, Neteldoeken , Catoene Lijwaten en Citfen, enz. De : Maatfchappij zend 'er Specerijen , Japans Koper, , Tin, Goud, Sandelhout, Siams-Japanshout enz., na toe* De Politique Bedienden van dit Gouvernement zijn : De Gouverneur en Directeur ; de: Secunde en Hoofd - Adminiftrateur ; Te Negapai- • nam ,• een Fifcaaal; eerfte Pakhuismeefter, en Ne- ■ .gotie - boekhouder. Te Paleacatte ; een Opper- ■ hoofd , Secunde , Fifcaal en Caffier. Te Sadras-* fatnam, een Secunde en Caffier.- Te Negapatnam,, de tweede Pakhuismeefter , Adegaar enMuntmee-fler, Factuur-houder, Efïaijeur. TePalicol, een; Opper hoofd. Te Bimilipatnam , een Opper-hoofd., Te Jaggemaijkpoeram , een Opper-hoofd; Te Te-' genepatnam, een Refident. Te Negap&tnam, de Secre- ■ taris van de Politie , Kaffier, Soldij-Boekhouder, Negotie-Overdrager , Dispeneier", Adegaar der Dorpen , Ontfanger , Opziender der Werken ; 2 Gedeputeerden in de Munt; 2 Gedeputeerden in de: Negotie-bakhuizen , eerfte gezworen Klerk vair Po*  ifAN de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 0*9 Politie , Secretaris van Juftitie , gezworen Klerxen , Translateur in de Portugefche Taal Tc Meacatte , een Boekhouder , Pakhuismeefter en gezworen Scriba. Te Portonovo , een Refident, Te Bimilipatnam , de Secunde en een Caffier. Te Paiicol, een Secunde en Caffier. Te Sadraspatnamy ::en Secunde en Caffier. Te Mazulipatnam , een Alelident. Te Jaggernaijkpoeram, een Secunde en Saffier : Een Predikant. De" Militaire Officiers ';ijn gemeenlijk , 4 Capiteins, 6 Luitenants , 16 Vendrigs, 2 Officiers van de Artillerij; verder een iquipagemeefter en Opper-Chirurgijn. Ceilon, s een groot Eiland , gelegen ten Zuid-Ooften van de Kuft van Cormandel. De lengte is omtrent 60', :n den Omtrek meer dan 200 uuren gaans. De ÏSoning van Kandi, een Keizerrijk of Koningkrijk^ || het Wefttlijk gedeelte van Ceilon ,' en de Maatschappij , hebben het gantfche Eiland onder zig i/érdeeld. Dó Maatfchappij bezit de Zeekuften en omtrent elf of twaalf uuren gaans Landwaards in. Óe Gouverneur houd zjjn verblijf in de Stad Coombo, leggende op 7 Graden Noorder breedte, en 102 Graden Lengte. De verdere Steden en voorname Plaatzen zijn : Negumbo ; Matura , Punte'Sale , Jafnapatnam , Trinkenemale , de Sterkte Hammen, Hiel enz. Ceilon leverd Kaneel, Pairlen, kardemom, Ebbenhout, Aracq,Elpenbeen,ChinJps - hoorns, Zaaijwortelen, Roggevellen, Cauris, Catoene - garens , Lij waten, gefchüderde doeken s Olijphanten , Wild, Vee en Vifch, De Politiqae löedienden van dit Gouvernement zijn : De G uu/erneur en Directeur; de Commandeurs, van ? •ƒ■». ianapatnam en van Gale. Te Colombo, een Hoofdladminiftrateür en Deffave. . Te Jaffanapatm>j , een Deffave. Te Matura » een Deffave, Te Wfinconomate , een Opper-hoofd. Te Colombo, de E 3.  7o INLEIDING tot de BESCHRYVING eerfte Pakhuismeefter, Negotie-Boekhouder, eer4 fte Vifitateur, Soldij-Boekhouder, Fifcaal, Secrei' taris van Politie, een Luitenant Deffave. Te'JajÊ fanapatnam , een Adminiftrateur. Te Gak , een; Adminiftrateur. Te Tutucurijn, een Opper hoofd! Ie. Colombo, het Hoofd der Mahabaddë, Negotie^ Overdrager ? Dispencier , Prefident van de Tuijn-i befchrijving en Ontfanger der Domeinen. Tweel de Vifitateur , Caffier , Winkelier , klein Winke-; lier, tweede Pakhuis-meefter, Opziender van het Yzer - Magazijn , Secretaris van Juftitie , eerfte gezworen Klerk van Politie , Soldij - Overdrager,! Te Jaffanapatnam, een Fifcaal, Secretaris van Po.-j litie , Soldij-Boekhouder en Caffier , Tombohou-i der en Winkelier, Pakhuis-meefter. TeGak,een eerfte Pakhuis-meefter , Fifcaal en Caffier, Soldij.Boekhouder en Sabandaar, Secretaris van Politie en Juftitie , Opziender der Gale-Corle , Disperi-i cier. Te Tutucorijn; een Adminiftrateur, Lij-] watier en Pakhuis-meefter. Te Ponnecail, de eer.i fte Refident. Te Trincenomale , een Adminiftra* teur. Te Calpettij , een Opper-hoofd. Te Ma< naar, een Opper - hoofd, Te Colombo, een Secre.. taris van de Weeskamer , een Tonbohouder , Sé: cretaris van den Landraad , Adjunót van den Fis< caal, Commiffaris van den Arreek, gezwore Kien kén ter Secretarij van Politie , Secretaris van Hu-, welijkszaken , gezwore Klerken ter Secretarij van Juftitie, Gecommitteerden bij den Arreek , Guar«i iiifoen-Schrijver, Confumtie-Boekhouder op Hul fitsdorp. Te Jaffanapatnam; een Secretaris van dd Juftitie , Secretaris van den Landraad , Negotie-, Overdrager, Soldij-Overdrager, Secretaris van de Weeskamer , Refident fe Caijts en Refident te funto Pedro. ' Te Gak, de eerfte gezworen Klerk yan Politie ep Juftitie, de tweede Pakhuis meefter, dd  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 71 de Negotie-Overdrager, Soldij.Overdrager, Scriba van den Landraad, Winkelier, gezworen Klerk van de Politie , en Juftitie, Opziender van den Arreek. Te Mature, een Confumtie - Boekhouder en reauthorifeerde. Te Tutucorijn ; een Secretaris en Fifcaal, Soldij-Boekhouder en Caffier, eerfte Klerk en Negotie-Overdrager; een Muntmeester , Elfajeur , Gecommitteerden in de Munt, de Eerfte en tweede Refident te Kilkaré, Tweede Refident te Ponnecail, eerfte Refident aan Caab Commerijn, Eerfte Refident te Mannapaar , Tweede Refident te Mannapaar, de Refident te Alandale, Te Battiealoa , een Opper-hoofd. Te Trinconomale , een Fifcaal, Caffier, Soldij - Boekhouder , Secretaris, Negotie - Overdrager en Confumtie - Boekhouder. Te Calpettij, een Confumtie-Boekhouder, Kerkelijke Bedienden; te Colombo, 5 Predikanten , waarvan een Reftor van het Seminarium is. Tejaffa^ napatnam , 2 Predikanten. Te Gale , 2 Predikanten. Te Trinconomale , een Predikant, Te Colombo een Proponent. Op Cotta een Proponent. Op Caliture een Proponent, Zee-Officiers. Te Colombo een Equipagie- meefter. Te Gale, een Equipagie-meefter. Militaire Officieren tegenwoordig: Een Colonel en Hoofd van de Militie, 1 Luitenant Colonel, 2 Majoors, 18 Capiteins, 4 Capitein - Luitenants , 1 Luitenant , Hoofd te Caliture, 30 Luitenants, 65 Vendrigs, Van de Cavallerij , 1 Capitein , 1 Luitenant, een Sous Luitenant, 3Capiteins van de Artillerij, 1 Ingenieur en Fabrijk. Plet Hoofd van de Artillerij en eerfte . Ingenieur te Gale , 4 Ingenieurs , 2 Capitein - Luitenants ; 8Luitenants,4 Extraordinaire Luitenants, s tweede Luitenants, 3 gezwoore Land - meeters, 7 Opper - Chirurgijns, 1 Chirurgijn - Majoor , 1 Anothecar te Colombo. Cabo de Goede Hoop, 1 ' E 4 aar*  2% INLEIDING tqt bs BESCHRYVING aan den uiterften hoek van het Zuidelijk deel van Africa. De Gouverneur houd zijn verblijf aldaar op het Kafteel, gelegen op 34Graden, 12Minuten Zuider breedte, en 38 Graden I2jMinuten lengte. Dit Gouvernement geeft Tarwe , Rogge , Garft, Wijn, Ebbenhout , Ambergris, Aflen , allerhande Vee , en allerlei fchoone Moeskruiden tot veryerfching voor de Schepen, waar toe de volkplanting aan deeze Kaap hoofdzakelijk is aangelegd. De Politique Bedienden van dit laatfte Gouvernement zijn • de Gouverneur en Directeur, de OpperKoopman en Secunde , de Independent Fifcaal 9 de Dispenfier, Pakhuis-meefter, Kelder-meefter Secretaris van de Politie , Winkelier, AdjunctFifcaal , Cafïkr, Landdroil van Swellendam, Negotie-Overdrager, Secretaris van de Juftitie, Guarnizoen - Boekhouder j eerfte gezworen Klerk van. Politie', Secretaris van de Weeskamer, Pofthouder aan de Baaij Fals, Opziender van 't Hout-Magazijn en Slaven-Logie, Landdroil: van Stellen bofch, en Drakenftdjn , Secretaris/van Swellendam, 2 Ordinaire Gecommitteerden, gezwoore Klerk ter Secretarij van Juftitie,gezwoore Klerk van.de Weeskamer, Secretaris op Stellenbofcn en Drakenftijn. 7. Predikanten. Een .Equipagie - meefter: Militaire Officiers- 1 Luitenant - Colonel en Hoofd van de* Militie, 1 Capitein, 1 CapitainTLuitenant, 2 Luitenants, 6 Vendrigs: ' 2 Officiers van de Artillerjj en 2 Opper-Chirurgijns. Plet Commandement oa> Jav-aas NooRD-Oosr-KusT. De"Commandeur houd zijn verblijf te Japara , gelegen op 6 Graden 0$ Mmuten Zuider breedte en 131 Graden 30 Minuten lengte : ' Leverd Cardem'on j Rottingen , Vogelnesjes, Buffelsliuiden f Timmerhout, Zwavel J Tabak, Zaaij-wortelen',' Rijs, Cadjang , Boontjes .v Padi, "out,'Tamaiinde en Ciappuwme. De Politique Hoofd -bedienden zijn ; dé Gouver- Da  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 73 reur en D;re£teur; de Gezaghebber over den Oofthock en Secur-de van het Gouvernement, een Ópper-Koopman. Te Samarang een Hoofd-Adminiftrateur en Fifcaal. Te Suuracarta , een Refident en tweede Refident. Te Griffie, een Refident. Te &zmarangeen eerfte en tweede Pakhuis-meefter, Caffier Soluij-Boekhouder,Ontfanger en Secretaris van Po]itie,en Negotie-Boe'-houder.Te Tagal,een Refident. Te Sumanap, een Refident. Te Japara, een Refident. In de Matarm, een Refident. Te Rembang, een Refident. 'Fe Sourabaija, een Adminiftrateur, SoldijBoekhouder en gezwore Scriba. Te Joana , een Refident. Te Paccalungang, een Refident, en verdere mindere bedienden. Heeft een Predikant, De Militaire Officiers zijn , het Hoofd van de Militie. Van de Cavallerij , 2 Capitains , 3 Luitenants , a Sous - Luitenants , 2 Cornets. Van de Infanterij, 2 Capitains, 1 Capitain- Luitenant. 5 Luitenants, 20 Vendrigs en 2 Officiers van de Artillerij. De Direêtie van Bengalen ; een Koningrijk aan de vafte Kuft van Indie ter weder zijde van de Ganges , hebbende de Maatfchappij aldaar aanzienlijke Kantoren. De Directeur houd zijn verblijf aldaar in de Logie te Ouglij , gelegen op 23 Graden 50 Minuten Noorder breedte , en 111 Graden 20 Minuten lengte. Deeze Direétie leverd; Zijde, FJorette Garen , Salpeter, Amphion, Borax, Zegel-' lak , Zaadlak, Gommelak , Salarmoniak , Curcuma, Katoene Lijwaten, Citfen, Gengber, Cauris deMaldivis, Tarwe, Boter, Cadjang, Kilferij; Wafchdoek , Zeildoek , Touwerk en Lont; de Maatfchappij brengd daarna toe , Goud, Zilver, Koper, Spiauter, Tin, Lood, Kwikzilver, Veriuillioen , Verlakte Schrijf-kantoren , Spiegels , Lakens enz., maar voornaamlijk , Peper , Kaneel , Nagelen , Noten, Foelie, Arak , en Sjanken, of Horentjes van Madura. De voornaamE 5 ' ftS  74 INLEIDING tot de BESCHRYVING fte Politique bedienden zijn , de Directeur enz, te Ouglij. Het Opper-Hoofd van Cafiembaar. Het Opper-Hoofd te Pattena. De Refident te Dhekka, en andere bedienden meer. Verder i Capitein , i Luitenant, % Vendrigs , i Ingenieur 2 Artillerij-bedienden. " De Diretli? van Sukatte* dit is een voorname Stad, van het Koningrijk Guzuratte , in het Rijk van den Grooten Mogol , alwaer de Maatfchappij een aanzienlijk Kantoor heeft. De Direcfeur houd zijn verblijf aldaar in de Logie j leggende op 23 Graden 40 Minuten Noorder breedte, en 96 Graden 40 Minuten lengte. Deeze Direftie leverd ; Citfen , Catoene Lijwaten , Zijde Stoffen, Catoene-Garen, Indigo, Zegellak, Zaadlak , Pordsjak, Cathou , Aloë Succatora , Affa Eoecida , Mirre , Tarwe , en Zilvre Roupijen. De Maatfchappij zend daar na toe , Specerijen , Koper, Tin, Schildpad, Kamfer, Vermillioen* Benjuin , Lakens enz. De Politique Bedienden zsjo de Directeur, de Hoofd-Adminiftrateur , Fiscaal en andere meer» Het gezaghebberschap van Somatraas West-Kust. Sumatra is een groot Eiland, ten Noord-Weften van Java , aan de ftraat Sunda gelegen, alwaar de Maatfchappij verfcheide Veftingen en Kantoren houd , die haar aldaar meefter van den voornaamften handel maakt. De Gezag-hebber houd zijn verblijf in de Schans te fetdang , gelegen op 1 Graad zuider breedte, en 120 Graden 55 Minuten lengte. Deeze Weft-Kuft leverd Goud, Peper, Benzoin , Campher Baros, Clappus-olie ; dog voornaamlijk Peper , die tegen Neteldoeken en Catoene Lijwaten werden ingeraifdt. De Politique Bedienden van dit Geza°-hebberfchap zijn , te Padang, de Gezag-hebber enz. Te Poeh Chinco, een Opper-Hoofd. Te Jdjerbadja , een Refident. Te Baros , een Refident en het Hoofd der Militie. Het Commande- mcnt  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. >/$ ment van Mallabaar , zijnde een gedeelte van de Welt-Kuft van het groot Half-Eiland van Indië, aan deeze zijde de Ganges. De Commandeur houd zijn verblijf in de Stad Couchin, gelegen op 10 Graden 10 Minuten Noorder breedte , en 98 Graden 30 Minuten lengte, Dit Commandement geeft Peper , Cardamom, Catoene-Garen , Aracq, Curcuma , Cagertouw , wilde Kaneel , en Cauris de Maldives , maar voornaamlijk Peper. De Politique Bedienden aldaar zijn : Te Couchin , de Commandeur , Secunde, Fifcaal, Caffier enz. Te Camnor, een Opper-Hoofd. TeCoilan, een OpperHoofd. Te Cranganor, een Refident. Te Cbettua, een Confumptie-boekhouder. Te Tegenepatnam, een Refident. Te Calicoilan , een Refident. Te Por ca , een Refident, en andere bedienden , meer. Verder 2 Predikanten ; 1 Capitain , 1 Capitain-Luitenant, 3 Luitenants, 6 Vendrigs, 1 Luitenant van de Artillerij , 1 Opzigter van d'Equipagie en Opper-Chirurgijn. Het Commandement Bantam , op het Eiland Java. De Commandeur houd zijn verblijf aldaar op het Fort Speelwijk , leggende op 6 graden 5 Minuten Zuider breedte , en 126 Graden 20 Minuten lengte. Dit Commandement geeft bruine Peper , witte Peper , Kalk en Camhout, De voornaamfte bedienden zijn : De Commandeur , Adminiftrateur , Fifcaal, gezworen Scriba; verder 1 Capitain , 2 Luitenants , 3 Vendrigs , 1 Vuurwerker en Opper-Chirurgijn. Japan, zijnde een magtig Keizerrijk gelegen ten Ooften van China. Geen Europifche Natie, buiten de Nederlanders , mogen aldaar handelen. Het Opper-Hoofd houd zijn verblijf in de Logie te Nangazacki, leggende op 32 Graden Noorder breedte en 150 Graden 20 Minuten lengte, Japan geeft Staaf-koper, Goud, Zilver, Campher, Porcelein, Ambergvis, Lakwerken enz. De Maatfchappij zend daar na  76 INLEIDING tot de BESCHRYVING na toe, Specerijen, ongewerkte Zijde, Chinefche Zijde-Stoffen , Lakens , Hartevellen , Hennep , Wolle, Katoen, Zuiker, Campher , Borax, Sapanhcut, Brazilienhout, Olijphants-tanden,Bloedkoraal enz. De Voornaamfte,bedienden aldaar zijn: Een afgaand en aankomend Opper- Hoofd, die Jaarlijks verwiffeld moet worden, Pakhuis-meefter, Defpencier , 'Negotie-Boekhouder en Scriba. Persje, een magtig Koningrijk , dat ten Ooften aan 't Rijk van den Mogol ; en'ten Wetten aan Turkijen grenft. De Direéteur houd zijn verblijf in de Logie te Gamron , legt op 27 Graden 30 Minuten Noorde'r breedte , cn 79/Graden lengte : Leverd Zijde , Kirmanfe Wol ," Paarlen , Fluwelen, Gotide Lakenen , Tarw , Tabak , Wijn , Amandelen , Allerhande Fruiten , Koper en Rood-Aarde. De Maatfchappij zend 'er na tóe, veel gemunt Geld, zoDucatons als Stukken van Achten, veeL Hollandfche Lakenen,1 Specerijen in groote menigte, Zuijker, Gengber, indigo,Sapanhout, Ve milüoen , Wierook , Benjuin , Kwikzilver , Koper, Loot, Neteldoeken, Lijwaten, enz. Timor , een Eiland , Zuid-Zuid Ooft van Java gelegen. De Refident houd zijn verblijf aldaar op het m Kafteel Concordia, gelegen op 10 Graden 15 Minu* ten Zuider breedte en 140 Graden 20 Minuten lengte, leverd Goud, Sandelhout, Ambergris, Wafch en Slaven, Palembang ;. het Opper-Hoofd houd zijn verblijf in de Logie aldaar, leggende op 2 Graden 30 Minuten Zuider breedte, en 125 Graden lengte. Dit Kantoor leverd Peper, Draken-bloed, Hand-rottingen, Aquilhout en Zout. Jamby,het Opper-Hoofd houd zijn verblijf op die Logie , leggende op 1 Graad Zuider breedte , en 125 Graden lengte. Dit Kantoor leverd veel Peper, ook Zout, Aquilhout, Draken - bloed , Hand - rottingen enz.  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 77 Cheribon , de Refident houd zijn verblijf aldaar op het Fort Befcherming ; dit Kantoor leverd Peper, Lange Peper, Indigo, Zuiker, Paarleti, Ca» toene Garen, Gengber en Sapanhout. Sum, een magtig Koningrijk , grenzende ten Ooften aan Cambodia, en ten Weften aan Ava en Pegu. Plet Opper-Hoofd houd zijn verblijf in de Logie bij Judea , leggende op 15 Graden Noorder breedte, en 123 Graden lengte. Dit Kantoor leverd Tin, Sapanhout , Gommelak, Nanirak, Huiden, Vellen voor Japan, Aquilhout en Atchar. De Maatfchappij zend 'er na toe , Specerijen , Peper, bloed-koraal, Kwikzilver, Sandelhout, Lakens enz. TondUiN ; De Refident houd zijn verblijf in de Logie aldaar, leggende op 21 Graden 30 Minuten Noorder breedte , en 125 Graden 40 Minuten lengte. Dit Kantoor leverd Staaf-koper , Goud , Zilver , Campher, Porcelein, Ambergris, Lakwerken. Deeze alle , met nog eenige bijzondere Comptoiren ± ftaan onder het Opper - Gouvernement van Batavia, een aanzienlijke .Stad op het Eiland Java. Deeze Stad legt op 6 Graden 20 Minuten Zuider breedte , en 127 Graden 10 Minuten lengte. De Gouverneur- Generaal houd zijn verblijf op het Kafteel te Batavia. Hij wierd in voorige tijden door de Maatfchappij benoemd en door de Staten Generaal aangefteld , dog zedert den ïare 1749, toen zijne Doorluchtige Hoogheid Willem Karel Hendrik Friso , anders genaamd Willem de IV. Prins van Orange en Naffau , &c. &c. &c. Capitain en Admiraal Generaal der Ünie , (glor. gedachteniffe) was .aangefteld en ingehuldigd, tot Hoofd - bewindhebber en Gouverneur Generaal van de Nederlandfche Oofi-Indijche Maatfchappij , wierd de toen regerende zevenentwintiglte Gouverneur Generaal, Guftaaf Willem Baron van Imhojf, door  72 INLEIDING tot de BESCHRYVING zijne D. H. als deszelfs Luitenant, in dat Hoo^e Ampt beveftigd; en, na zijn dood, wierd denülrefteur Generaal Jacob Moffel, bij voorraad , tot Gouverneur Generaal aangefteld , in welke waardigheid hij, door de verkiezing van Z. D. H. beveftigd wierd , op de benoeming van de Heeren Reprejentanten van deezen Prins , en van de vergadering van Zeventienen ; dog na de dood van dien Prins , en het overlijden , van den Gouverneur Oeneraal Moffel y wierd den thans regerende negen en twintigfle Gouverneur Generaal Petrus Albertus van\ der Patra , op den ouden voet daartoe aangefteld ; maar in den Jare 1766, zijne Doorluchtige Hoogheid , Willem de Vde , Prins van Orange en Nalfau , &c. &c. &c. Erfftadhouder, Capitain Admiraal Generaal der Vereenigde Nederlanden , tot tweede Hoofd-bewindhebber en Gouverneur Generaal van de Nederlandfche Ooft - Indifche Maatjehappy , aangefteld en ingehuld zijnde , wierd op de voorftelhng van deszelfs Reprefentant, in alle de Kamers , den Heer Thomas Hope, en de Vergadering van Zeventienen , den gezegden regerende Gouverneur Generaal van der Parra , door de verkiezing van zijne D. H., als deszelfs Luitenant in dat hooge Ampt beveftigd, behoudende den Tijtel van Gouverneur Generaal van Nederlandfcb Indie Zelf geven hem de Ooft-Indifche Vorften, (geen andere dan de onafhankelijke Keizerlijke Koninglijke en Vorftelijke Regering kennende) den Komnghjken Tijtel , dat de Maatfchappij om die reden, en om deszelfs hoog aanzien niet te kwetzen < oogluikend duld ; gelijk de Keizer van Abijffinie* m den Jaare 1Ó90 , in zijnen Brief, aan den Gou? verneur Generaal Jan Campbuis , zijn Hoog Edelheid noemde , de Glorie en de alleredelfte Sultan van de Sultans der Hollanderen, mitsgaders de grootfte Koning  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 79 ning der Koningen van 't Rijk van Java , de Gouverneur Jan enz. Hij moet aan de Maatfchappij , zo wel als aan de Staten Generaal getrouwheid zweeren. Zijn Ampt is een der voordeel igfte en aanzienlijkfte , maar mogelijk het moeijelijkfte dat de Republijk heeft , hebbende eene Maandelijkfche Wedde van 1400 guldens , en 400 guldens voor zijn Tafel; (1) behalven het onderhoud van zijn Stoet, die de Maatfchappij betaald , en mede een aanzienlijke Somme gelds bedraagd. Buiten deeze inkomften, (zegt een beroemd hedendaags Schrijver,) heeft hij geene Voordeden, of dezelve worden , op eene geheime wijze , verkregen. Eü 't ontbreekt niet aan Gouverneurs , die van deeze onbekende voordeelen zo veel hebben opgelegd ^ dat zij, binnen weinige Jaren , fchatrijk geworden zijn. Hij voerd den Tijtel van Zijne Hoog-Edelheid. Hij mag van niemant gefchenken ontfangen, en geenen bijzonderen Koophandel drijven. Ingeval van Verraad kan hij voor den Raad van Juftitie te recht gefteld worden. Ook behoud de Maat- fchap- (1) Hier omtrent zijn de Schrijvers verfchillend. Eenige zeggen , 800 Rijksdalers , en 500 Rijksdalers voor zijn' tafel. De Schrijvers van de Zet- en Landtocbten xi 1. d. bladz, 545 geeven een Lijft op van de Traótementen der Beampten en Bedienden van de Maatfchappij , naamlijk ; De Gouverneur Generaal 1200 guld. maandelijks en 200 Realen ligt geld a 48 ftuiv. koftgeld. Directeur - Generaal 500 guld. en 100 Realen. Ordinaris Raden , 350 guld. Raden Extraordinaris 200 guld. Gouverneurs 200 guld. Deeze 3 laacIten ieder 30 Realen koftgeld 'smaands, Directeurs 100 guld. Commandeurs, Secretaris van den Generaal en Raden 150 guld. Deeze 3 laatften ieder 13 Realen koftgeld 'smaands. Prefldent Yan den Raad van Juftitie 250 guld. 30 Realen Huishuur en 13 Realen koftgeld 'smaands. Ordinaris Raden van Juftitie 100 guld. 25 Rijksd. Huishuuï en 13 Realen koftgeld 'smaands, enz.  8o INLEIDING tot dè BESCHRYVING fehappij het .Recht aan zig om hem , ten allen tij,den , op te ontbieden en zijn Ampt te benemen , waar van verfcheide Voorbeelden zijn. Hij kan ook , na verkregen verlof van de Maatfchappij , zijn Ampt nederleggen. Hij kan als Capitein en Admiraal Generaal van de Krijgsmagt der Maatfchappij in de Indien aangemerkt worden ; zijn Ampt is zeer laftig, zijnde van 's morgens tot 's avonds overkropt van bezigheden , niet alleen met het ontfangen en afvaardigen van brieven , maar voormiddags verleend hij gehoor aan een grjot getal van menfchen; en de voornaamfte bedienden iïomen hem rapport doen van het voorgevallene en zijne bevelen afhalen, zo dat hij naauwelijks tijd heeft om, m.t ruft, een niet langdurend middagmaal te houden, en arbeid dan tot den Avond toe. Ten aanzien van de Indifche Vorften , moet alles met plecntigheid gefchieden , voornaamlijk de gehoorgeving d.r Gezanten , om ontzag bij de Indianen te verwekken; het is ook om die reeden , dat de Maatfchappij hem een Koninglijke Hofftoet verleend. Na buiten rijdende word hij van 16 Ruiters, en eenen! Trompetter verzeld , die eenen HofmeefLr aan hun hoofd hebben , daar na volgen twee Helbaardiers te paard , daar op de koets van den Gouver-1 neur. Zijn Stalmeefter rijd ter regter zijde van de koets ,. die van zes Helbaardiers te paard gevolgd word; dan de koetzen, daar zijn gezelfchap in zit,en den trein word gefloten , door 48 Ruiters, onder bevel van een Capitain, en 3 Hofmeefters met'" een voorrijdende Trompetter. In de Stad word hij ■ van even zo veel Soldaten als te vooren van Ruiters verzeld. Zondags , na de Predikatie gefchied de Parade voor hem , op deeze wijze. Vooraf gaat het Paard van Staat , zeer prachtig uitgedoft' en" met pluimen vercierd, wordende door een Europe- anoi  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 81 aan bij de hand geleid ; daar na volgd een Compagnie Ruiters met ijzere blinkende harnaffen , en de Pallaflèn in de vuijft, voorgereden door hunnen Trompetter : Daar na volgen 6 Schalmeifpeelcrs, geleidende een geheel battaiilon Soldaten, trekkende voorbij den Gouverneur Generaal, terwijl het Krijgs-Muzijk zig lullig laat hooren, en als 'er een Gouverneur Generaal fterft , word hij met eene •Vorftelijke Statie begraven. Die uiterlijke vertoningen van Majefteit houd de Indianen in ontzag, die fterk op de pracht gefield zijn. De Gouverneur Generaal zit altoos voor in den Raad van Indien, doet de Voorfteliingen en heeft, als de Stemmen fteken, een befüffende of dubbelde Stem. Na hem volgd in rang de Direfteur Generaal, die met eenen eerfte Raad van Indie is, en prefideert in het afzijn van den Gouverneur Generaal. Hij heeft het opzigt, over den inkoop en verkoop van de Goede, ren der Maatfchappij , 'en die na't Vaderland en de buiten Kantoren verzonden,of van daar ontfangen worden. De Sleutels der Pakhuizen op Batavia, zijn onder zijne bewaring , en alle de Bedienden van den Koophandel, moeten hem rapport van hunne verrichtingen doen, De Raad van Indië, beftaat gemeenlijk uit 18 Leden , zo Ordinare als Extraordinare Leden, zomtijds meerder of minder, dog die niet alle te Batavia redderen , dewijl gemeenlijk , verfcheide buiten Gouverneurs , Commandeurs, Directeurs of Refidenten tot Raden van Indië worden aangefteld. Deeze Raadsvergadering heeft 2 Geheim-fchrijvers, beftierd de burgerlijke zaken , en raadpleegd over de voorftellingen , en komt gemeenlijk , tweemaal ieder week bij een, dog de Gouverneur Generaal kan dezelve, te meermalen doen vergaderen , in buitengewone voorvallen. De Raad van Juftitie te Batavia , is F hes  Sa INLEIDING tot de BESCHRYVING het hooge Gerichts-hof van NederlandfchIndië;beftaat uit een Prelident en 8 gewoone Raden , daar gemeenlijk nog eenige Extraordinare Raden , of geaffumeerde Leden bijkomen, als mede de Advocaat Fifcaal, water Fifcaal en Secretaris; van derzelver Vonniffen , zo in burgerlijke als Lijfftraffehjke zaken , valt geen verder Appel ; de Gouverneur Generaal kan 'er zelfs voor te recht gefield, en zo hij van verraad word overtuigd, ter dood veroordeeld worden. De Raad van Juftitie komt gewoonlijk, tweemaal ter week , op het Stadhuis bij een , en ieder kan 'er zijn zaak , in perfoon , zonder Procureur of Advocaat bepleiten. De Prelident is bewaarder van het Groot Zegel, vertonende een Kafteel , in welks midden , de Gerechtigheid zit, die eene weegfchaal in de eene , en een Zwaerd in de andere hand houdt, en , om den rand dit omfchrift; Zegel van den Raad van Juftitie des Kafteels van Batavia. De Advocaat Fifcaal handhaaft de wetten in burgerlijke en Criminele zaken ; de Water-Fifcaal die van de Zeevaard. De Secretaris field de Vonniffen en bewaard de Papieren. De voornaamfte Politique Bedienden zijn , de Ontfanger Generaal, de Opper-Kooplieden des Kafteels, de Vifitateur-Generaal, de Indifche Negotie- Boeken , de Boekhouder Generaal, de Groot-Caffier enz. De Kerkelijke bedienden zijn, een Commisfaris Politicq, 12 Predikanten, 12 Ouderlingen en 12 Diaconen enz. De Krijgsmagt van de Maatfchappij in de Indië is zeer verfchillend na de omHandigheid van tijd zulks vereifcht. In den Jare 1765 beftond de Zeemagt , uit deeze Zee-Officieren : Het Hoofd van 's Compagnies Zee - magt, de Commandeur en Opper-Equipagie-meefter , 5 Zee-Capitains, 3 Capitain - Luitenants; de Onder-Equipagie-meefter zijnde Schipper , en 70 Schip-  van be VEREENIGDE NEDERLANDEN. 83 Schippers. De Militaire Officiers : Collonel en Hoofd van 's Compagnies Landmagc, 2 LuitenantCollonels, 6 Majoors. De Officiers van de Cavalierij, de Infanterij en Artillerij, de Groot-Majoor en 2 Onder-majoors op Batavia. De Regeering van Batavia beftaat uit de Schepensbank, Weeskamer , Kamer van Huwelijkfche en Kleine Zaken, Boedel - meefters van vreemde Sterfhuizen , Collegie van Heemraden enz. De Maatfchappij houdt beftendig omtrent 150 Schepen , voerende van 20 tot 60 Stukken Gefchuts , behalven nog 40 a 50 mindere Vaartuigen in dienft: Daar worden gewoonlijk, driemalen in 't Jaar, Schepen na de Indie -gezonden , die in Maart of April, in September of Oólober , in December of Januarij in Zee fteken, te famen 39 of 40 in getal, ieder word op 100,000 guldens gefchat, dog ieder bedraagd met de lading, het zilver en geld, ten minften 400,000 guldens. De te rugkomende Schepen lopen , vaa bclober tot Januarij in 2 of 3 Vloten , van Batavia of Ceilon in Zee , en hebben hunne verfamelen ververfchings - plaats aan de Kaap de Goede Hoop, daar zij 2 i 3 weken blijven leggen, en nieuwe Victualie inneemen. In Vredenstijden nemen eenige Schepen de weg door het Canaal, anders zeilen zij na Hitland , daar het Convooi enz. hen verwagt. Deeze Maatfchappij heeft, zederd derzelver oprichting , ontzagchelijke Schatten in de Vereenigde Nederlanden gebragt. Een beroemd Schrijver , rekend het getal der Schepen , welke de Maatfchappij , tot op het Jaar 1740, uit Indië te rug bekomen heeft, op omtrent 2000. Als men nu ieder Schip op 2 Tonnen Gouds inkoop fteld, dat niet te veel is,en maar 1800Schepen reekend, dan zal de gantfche Inkoop der Maatfchappij 360 Millioenen guldens uitmaken ; als men nu verder F 2 re*  «4 INLEIDING tot de BESCHRYVING rekend, dat 20 Tonnen Gouds inkoop , hier te Lande, 90 Tonnen Gouds bedragen, zo moet van de gantfche inkoop der Compagnie 16200 Tonnen Gouds,of 1620 Millioenen guldens gekomen zijn, dat vermoedelijk nog zo veel niet is als het in der daad belopen heeft. Dog men moet ook reekenen, dat de Maatfchappij, meer dan 230 Schepen, door ftorm als anderfints, verloren heeft,of die niet te rug gekomen zijn. Deeze Maatfchappij , die veel méér Landen in de Indie bezit dan de Vereenigde Nederlanden , alle te famen , groot zijn , kan men als een foort van onderhorige Mogendheid, in de Republijk aanzien, blijvende altoos afhankelijk van de Staten Generaal , fchoon zij in de Indië een volftrekt gezag oeffend ; want zij maakt Vrede of Oorlog, ontfangd de Afgezanten der Indifche Koningen , fticht nieuwe Volkplantingen , bouwd Steden en Sterktens na welgevallen ;. ook heeft zij 1727, van de Staten Generaal verlof verkregen , om Dukatons , met haar gewoonlijk merk met dit omfchrift: In usum Societ. Ind. Oriënt. op 'sLands munten te doen {tempelen , onder deeze Voorwaarden: 1) dat de gewoonlijke Vaderlandfche Ducatons , in de Indien , gangbaar zouden blijven , tot zulk een waarde , als de gefteldheid van ieder Geweft zou mede brengen , 2) dat de Muntmeefters gehouden zouden zijn , bij eede te verklaren , dat zy de Dukatons der Maatfchappij voor niemant dan voor haar zouden munten. 3) Dat de Maatfchappij de Ducatons altijd, zou moeten aanneemen tot den prijs waar toe ze eens gangbaar geweeft zijn, die op Batavia dertien fchel. lingen is: dog om dat de Maatfchappij van de Staten Generaal afhankelijk is en blijft , moeten de Verbonden met de Indifche Koningen in hun*",Y Uli a*m *'" » " '' *B,01"tiw  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 8$ nen naam geflooten worden. De Maatfchappij is ook gehouden , hare afhankelijkheid van den zeiven te erkennen , door , van tijd tot tijd , verlenging van het verleende Oótroi te verzoeken, welke vernieuwing zomtijds , met het bewijzen van bijzondere gunften vergezeld gaat; gelijk de Staten Generaal, in den Jare 1717 wel uitdrukkelijk hebben verboden : 1) Dat geene bijzóndere perfonen, eenige goederen, naar Ooft-Indien, op halve, meerdere of mindere winffc, zullen zenden of van daar ontfangen. 2) Dat geene Onderdanen van den Staat zig in dienft van buitenlandfche Ooft-Indifche Maatfchappijen zullen begeeven. 3) Dat niemant eenig deel in buitenlandfche Ooft-Indifche Maatfchappijen zal mogen hebben, en, inzonderheid, geene Goederen van dezelven, hier te Lande , in Commisfie ontfangen en verkopen. De vernieuwing van het Ociroi, komt de Maatfchappij aanzienlijke Sommen gelds te koften. Boven dien zo heeft de Maatfchappij , (gelijk wij zagen) in dringenden nood , aanzienlijke Onderftanden verleend, en geld gefchoten ; zo heeft zij , in de voorigeEeuw, den Staat, jaarlijks, met 20 Schepen van Oorlog bijgedaan , en naderhand met 12 Tonnen Gouds 'sjaars. In 1673, deed de Maatfchappij aan den Staat eene Leèning van 2 Millioenen. In 't Jaar 1717, nam zij op haar de betaling der Intreften van eene Negotiatie van omtrent 22 Tonnen Gouds. Boven dien zo betaald de Maatfchappij , jaarlijks , voor inkomende en uitgaande Rechten , 364000 guldens , en nog 8 Stukken Metaal Kanon , vierentwintig ponders. Deeze beroemde Maatfchappij word beftierd door 67 Bewindhebbers , verdeeld in de Kamers Amfteldam , Middelburg , Delft , Rotterdam , Hoorn en Enkhuizen. Boven dit getal, zend de Ridderfchap F 3 van  86 INLEIDING tot de BESCHRYVING van Holland , twee Afgevaardigden in de Ooft» Indifche Maatfchappij, waarvan 'er een in ZuidHolland , en een in Noord - Holland zitting neemd. In 't begin van den Jare 1749, wierd aan Zijne Doorl. Hoogh. Willem Karel Hendrik Friso , Prins van Orange en Najjau , Capitein en Admiraal , Generaal der Vereenigde Nederlanden, onder goedkeuring van de Staten Generaal, opgedragen, de hooge waardigheden van Hoofd - Bewindhebber en Gouverneur Generaal van de Nederlandfcbe Ooft-Indifche Maatfchappij , (waar van geen voorbeeld was) onder deeze bepalingen. 1) Dat Zijne D. H., in de Vergadering van Zeventienen zoude voorzitten r in de bijeenkomften in 's Gravenhagen , en in alle de Kamers of Departementen , der Ooft - indifche Maatfchappij, en daar eene raadgevende en befluitende ffcem hebben , 't zij in Perfoon , of door deszelfs Reprefentanten , zullende deeze geene andere Bedieningen ( daar mede niet beftaanbaar ) mogen waarnemen , maar moeten genomen worden uit da Hoofd-participanten , en woonachtig zijn in de Provinciën van Holland, Weftvriesland of Zeeland. 2,) Dat Zijne D. H. , 't zij door zig zeiven , 't zij door deszelfs Reprefentanten, alle zaken zoude konnen voorflaan , die eenige betrekking tot het welzijn der Maatfchappij hebben. 3) Dat Zijne D. H. alle de Rechten, Octroijen, Voorrechten , beraamde Schikkingen , Bericht -fchriften enz- van de Kamers, Bedienden of Amptenaren en Hoofd-Participanten zoude begunftigen en handhaven. 4) Dat Zijne D. H alle Vergaderingen en buitengewoone Bijeenkomften zoude konnen beleggen, ten tijde en plaatze als hij raadzaam zoude vinden. 5) Dat Zijne D. H. zorg zoude dragen , dat de Bewindhebbers en Beampten, welke zig naar de oude gemaakte Regelingen zouden hebben te gedragen, geen deel na-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 87 namen in eenigen Handel, Levering , Verkoping van Goederen , Werk - ftoffen , Werken, Fabrieken enz., dat zij geene gefchenken ontfangen of uitkeeren , 't zij in geld of de waarde deszelfs , 't zij bij wege van ruiling tegen andere Bedieningen of Ampten van Voordeel; alles onder ftraf van ontr zetting van hun Ampt of Bediening en eerloos verklaring. 6 ) Dat de ingeflopene misbruiken , van wat tijd af zij ook reets mogten in gebruik zijn geweeft, niet zouden geduld worden, maar dat Zijne D. H., met alle magt de hand zou houden en doen houden aan de nakoming der Bericht-Schriften en gemaakte Schikkingen. 7) Dat alle Verfchillen tuffchen de Kamers of hunne Beampten , zouden verbleven worden aan Zijne D. H. 8 ) Dat Zijne D. H. de verkiezinge zoude hebben van een Bewindhebber , uit eene benoeming van drie Perfonen. 9) Van gelijke omtrent de openvallende Plaatzen van Advocaten of andere aanmerkelijke Amptenaren. 10) Belangende de Ampten in Indien te begeven, als boven. 11) Dat Zijn D. H., eene bijzondere oplettendheid zoude hebben op de goede Huishouding , en ten deezen opzichte , tevens met de Bewindhebbers , en de gezworene Hoofd-participanten, de noodig geachte fchikkingen zoude maken. 12) Dat men op gelijke wijze nader Schikkingen zoude beramen,met betrekking tot het beftuur van zaaken in de Indien. 13) Dat ten opzichte der Sterktens en Vaftigheden der Maatfchappije , gelijk mede met betrekking tot de Krijgs-Ampten daar te Lande , Zijn D. H. zoude maken en doen nakomen zulke fchikkingen , als hij zoude oirbaar vinden. 14) Dat , vermits het redelijk en billijk is , dat de Hoofd-participanten , van tijd tot tijd , kennis krijgen van den ftaat der Zaken van de Maatfchappij s voor zo verre dezelve F 4 met  88 INLEIDING tot de BESCRYVING niet behoren in 't geheim te worden behandeld, Zijne D. H., als hij zulks noodig vind, eene algemeene Vergadering van Hoofd - participanten zoudebeleggen,welkezoude vermogen voorftellingen te doen, die bij meerderheid van ftemmen goedgekeurd , gebragt zouden worden ter Kamere van Ze• ventien", wier befluit op dezelven,men in de naaftvolgende Vergadering van Hoofd - Participanten , zoude mede deelen. 15) Dat de Bewindhebbers en Hoofd-Participanten , aan Zijne D. H. zouden mogen verblijven alle de Punten en Artijkels, die in deeze tegenwoordige Acte niet wel uitgedrukt waren , onder goedkeuring en bekrachtiging van Hunne Hoog Mogende op te helderen. Thans is (gelijk wij zagen) in de plaats van deszelfs Doorïuchtigen Heer Vader (glorieufer gedagteniffe) in dit Jaar 1766, Zijne Doorluchtige Hoogheid, Willem de V., Prins van Orange en NaJJhu, Erfstadhouder, Capitein en Admiraal Generaal der Vereenigde Nederlanden, als Hoofd-Bewindhebber en Gouverneur Generaal van de Nederlandfche Ooft - Indifche Maatfchappij , het Hoofd daarvan , wordende deszelfs hooge Perfoon ,in alle de Kamers,gereprefenteerd,, door den Ed. Geft. Heer Thomas Hope, Bewind- ■ hebber van de gemelde beroemde en magtige Maat- ■ fchappij , ter Kamer Amfterdam. In de bovenge-. melde Kamers zitten ook eenige beëedigde Hoofd-. Participanten. De Bewindhebbers worden uit de Hoofd-Participanten gekooren. Die een aandeel van 3000 guldens Oud Capitaal, in de vier kleine Kamers, Delft, Rotterdam, Hoorn en Enkhuizen ,, in de Maatfchappij, en 6000 guldens Oud Capitaal, in de twee groote Kamers , Amfterdam en Zeeland heeft, word als een Hoofd-Participant aangemerkt. Als 'er een Bewindhebbers Ampt vacant is , word 'er een ander verkoren, uit een drietal vanvoorgc- ftél*  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 89 ftelde Hoofd-Participanten. Men mag niemant tot Bewindhebber verkiezen die nog geen 25 Jaren oud is. Die eikanderen in den derden of vierden graad van Bloedverwandfchap beftaan , konnen ook te gelijk geene Bewindhebbers zijn. De Bewindhebbers mogen niets, dan na bekomen verlof, aan de Maatfchappij verkopen. Zij moeten voor hunne Kaffiers inftaan, dog de eene Kamer is niet gehouden voor het wangedrag der andere in te ftaan. De Perfonen of Goederen der Bewindhebbers zijn niet aanfprakehjk wegens zaken die de Maatfchappij aangaan. De Kamer van Amfterdam heeft 25 Bewindhebbers , naamlijk : 18 wegens die Stad , een afgezondené van Haarlem en een van Leiden; deeze 20 trekken ieder een Jaarwedde van 3100 guldens Bank - geld. Verder een van Dordrecht, een van Gouda een van Gelderland , een van Vriesland , en een van Utrecht , welke j maar 1200 guldens Bank - geld Jaar - wedde trekken : Deeze zijn verdeeld in 4 Departementen. 1)5 Van het Pakhuis , die zorg dragen voor den inkoop der goederen die naar de Indië gezonden moeten worden , die de verdeeling maken der terugkomende Koopmanfchappen , om verkogt te worden, en die zorg dragen voor de Goederen welke onverkogt worden overgehouden. 2) 3 Van cien Ontfangft, hebbende de beftiering der Geld-middelen , en de opzicht over de uitgave en ontfangft van de Penningen der Maatfchappij. 3) 5 Van de Equipagie , welke zorg dragen voor het laden en lollen der Schepen, het aanneemen van 't volk,het inkopen der Bouwftoffen, mond-en Krijgsbehoeften, en de Scheepsbouw. 4) 12 Van de Rekenkamer , zittende tot het onderzoeken der Rekeningen die geftadig aan de Maatfchappij werden overgeleverd , en eenige van die zajn gelaft met de geheime zaken van de F 5 Maat-  00 INLEIDING tot de BESCHRYVING Maatfchappij. 4 Beëedigde Hoofd - Participanten; gemeenlijk 2 Advocaten van de Generale Compagnie, die te Amfterdam refideren , en derzelver belangen moeten voorftaan. Verdere Officianten en Bedienden : 3 in 't Kantoor van den Opper-Boekhouder; 3 in den Ontfang-kamer ; 5 in het SoldijKantoor ; 5 in het Liquidatie - Kantoor; 4 inde Apothecars- winkels; 15 in het Klerken-Kantoor; 1 Bibliothecaris ; 3 in 't Kantoor van het Pakhuis; 2 Klerken van het Pakhuis ; 2 Pakhuis-meefters; 3 Opzienders van het buiten Magazijn ; "2 Examinateurs der Stuurlieden ; 2 Boekhouders van de Monftering en 2 Opzienders ; 1 Provoofl ; 4 Kamer-bewaarders ; 1 Boekhouder en 1 Opziender in de Wapen-kamer ; 1 Directeur en Proever van de natte waren ; 1 Vifitateur van het Vaatwerk; 1 Boekhouder van 't Provifie-Magazijn ; 19 Bedienden s op de Timmer-werf; 1 Advocaat en Procureur voor den Gerechte van Amfterdam , en een groot getal mindere Bediendens. De Kamer van Zeeland te Middelburg , heeft 12 Bewindhebbers , van de Zeeuwfche Steden , Middelburg, Vlifüngen en Veere; naamlijk 9 van Middelburg,. 2 van Vliflingen en 1 van Veere, en 1 Gedeputeerde van Groningen. De Zeeuwfche Bewindhebbers zijn verdeeld in 3 Departementen; 1) 4 van de Koopman fchappen ; 2) 4 van de Equipagie ; 3) 4 van de Thefaurie; 2 Beëedigde Hoofd - Participanten en 4 Reekenmeefters. De Bewindhebbers van de Zeeuwfche Steden genieten ieder, eene Jaarlijkfche Wedde van 2600 guldens, en die van Groningen 1200 guld. of zo veel als de andere Provinciale Bewindhebbers. De verdere Bedienden zijn: 1 Opper en 1 Onder-Boekhouder en 1 Caffier ; 3 in 't Soldij-Kantoor; 3 in 't Liquidatie-Kantoor; 2 in 't Kantoor van de Koopmanfchappen ; 1 Pakhuismees-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 91 meefter: 4 Opzienders j 1 Opziender van de natte Waren en 1 van de Wapen-kamer ; 1 Kamer-bewaarder ; 1 Opper en 1 Onder-Equipagie-meelter; 1 Boekhouder en een Klerk in 't Kantoor van Equipagie ; 2 Opzienders in 't Magazijn ; 2 in t Pakhuis te Water, en 2 in 't Yzer - Magazijn 1 Baas Timmerman , Kuiper , Smit en 2 in de Lijnbaan; 2 Schippers op de Jachten ; 1 Advocaat , Procureur en Notaris ; 4 Examinateurs van de Chirurgijns en 1 van de Stuurlieden ; 1 Makelaar in de Natte waren , en een groot getal mindere Bedienden. De Kamer Delft, heeft 7 Bewindhebbers; naamlijk 6 wegens de Stad, en I wegens OverYffel , genietende ieder 1200 guldens jaarlijtücne Wedde. Een Beëdigt Hoofd-Participant,bij lourbeurt. De verdere bedienden zijn, 1 Opper-Boekhouder en Caffier ; 1 Adjunft en tweede OpperBoekhouder, 1 Adjunft en tweede Caffier; 1 SoldijBoekhouder; 1 Adjunct en tweede Soldij-BoeKhouder ; 2 Klerken ; 1 Kamerbewaarder en Opziender van de Pakhuizen ; 1 Examinateur van de Schippers en Stuurlieden , en 2 van de Chirurgijns ; i Chirurgijn op Delfshaven. Aan de Werf tot Delishaven. De Equipagie-meefter, Mr. Timmerman, . Schipper op 't Jagt, Bootsman en Klerk, en ande* re minder bedienden. De Kamer Rotterdam heeft 8 Bewindhebbers ; naamlijk 6 wegens de Stad , 1 wegens de Stad Dordrecht, en een Gedeputeerde van de Ridderfchap bij Tourbeurt, genietende ieder 1200 guldens Jaarlijkfche Wedde. Een Beëdigt Hoofd-Participant bij Tourbeurt De verdere Bedienden zijn; 1 Opper-Boekhouder,adjunét OpperBoekhouder en Kaffier , Soldij en Onder-Boekhouder ; 2 Pakhuis-meefters ; 1 Klerk en 1 Kamerbewaarder ; Equipagie-meefter en Opziender van de Werf, Scheeps - Timmerman , Hoog Bootsman , Schip-  92 INLEIDING tot de BESCHRYVING Schipper op 't Jacht, Examinateur der Stuurlieden, Medicinse Doftor, Chirurgijn en minder bedienden! De Kamer Hoorn heeft 8 Bewindhebbers; naamlijk 7 wegens de Stad en i Gedeputeerde van de Riddcrfchap bij Tourbeurt, genietende ieder 1200 guldens Jaarlijkfche Wedde. • De verdere Bedienden zijn; 1 Opperen 1 Soldij Boekhouder, Caffier, 3' Klerken , 1 Bankier , 1 Liquidatie Boekhouder toe Amfterdam, en een Boekhouder van 't Pakhuis, 2 Equipagie-meefters; 1 Kamer-bewaarder, Scheeps I immerman en Schipper op het Jacht; 2 Examinateurs van de Chirurgijns en 2 van de Stuurlieden; en andere minder bedienden. De Kamer Enkhuizen heeft 7 Bewindhebbers , naamlijk : 6 van wegens de Stad en 1 wegens Alkmaar , genietende ieder 1200 guldens Jaarlijkfche Wedde. De verdere Bedienden zijn ; 1 Opper-Boekhouder, 2 Soldij Boekhouders, 1 Caffier, 2 Boekhouders, 1 Bankier en Liquidatie Boekhouder tot Amfterdam , 1 Boekhouder en 1 Klerk in 't Pakhuis, 1 Mr. Timmerman , Boekhouder van de Werf; 1 Equipagiemeefter , Hoog Bootsman , Mr. Kuiper en Mr. in de Lijnbaan; 2 Kamer- bewaarders , Schipper op .het Jacht; Examinateur van de Stuurlieden , Medicina; Do6br, en de Examinateurs van de Chirurgijns, zijnde de Overluiden van 't Chirurgijns Gil-1 de;en andere mindere bedienden. Driemaal 's Jaars wordt 'er gewoonlijk eene algemeene Vergadering van de Maatfchappij gehouden , te weeten , 6 ag* cereenvolgende Jaren te Amfterdam , en 2 daaraan volgende Jaren te Middelburg , die de Vergadering van Zeventienen genoemd word , om dat dezelve • beftaat uit 17 Afgevaardigden van de bijzondere Kamers; naamlijk, 8 van Amfterdam, 4 van Middelburg , i van Delft, 1 van Rotterdam , 1 van Hoorn en r van Enkhuizen ; en de zeventiende word,  iVan de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 93 rwörd, bij beurten, door de 4 laatfte klijne Kamers benoemd , wanneer die Vergadering te Amfterdam gehouden , en door Zeeland , in de Jaren dat die Vergadering te Middelburg gehouden word, De , eerfte van deeze drie gewoonlijke Jaarlijkfche Ver; gadering, die in 't Laatft van Februarij of 't begin ■ van Maart gehouden word , diend Hoofdzakelijk, om den prijs der Specerijen en de uitdeeling , die ! de Maatfchappij goed vind te doen , vaft te ftel- 1 len. In de tweede , die men in Auguftus houd, ■ worden de Brieven , die naar de Indien gefchikt, f en in de Haagfche Befoigne zijn opgefteld, overwo- 2 gen en vaft gefteld , ook word dan de Uitrufting : der Herfft-fchepen befloten , en zeekere fomme c daartoe gefchikt, en dan handeld men, bij voorraad, c over de aanftaande groote Verkoping. De derde , I die in 't laatft van Oétober gemeenlijk gehouden §1 word, dan maakt men een vaft befluit, niet alleen i wegens de groote openbare Verkoping van deOoft- I Indifche Koopmanfchappen ; maar .ook wegens de II HerfftenKers-fchepenvandat Jaar en dePaas-fche|[ pen van het volgende Jaar. In deeze Vergaderingen \ worden ook alle andere zaken van gewigt, die de Vgantfche Maatfchappij aangaan, verhandeldt. Daar >, word , gewoonlijk in het Voorjaar , een Vergadering in den Haag gehouden, die men gewoon is de ■Haagfche Befoigne te noemen, beftaande uit 10 Be- ,. vvindhebbers; naamlijk 4 van Amfterdam , 2 van Zeeland , en van de 4 overige klijne Kamers , ieder 1. In deeze Haagfche Befoigne , worden alle de Papieren en Brieven uit de Indien gekomen onderzogt. Terftond , na de aankomft der Schepen, word derzelver Lading of Cargo- , in openbaren 1 druk bekend gemaakt, het Scheeps-volk afgedankt, 1 en de Commandeur van de t'huiskomende Vloot word, Jaarlijks, aan de Staten Generaal geprefen- teerd,  94 INLEIDING tot de BEScHRYVING teerd , en ontfangt, (zijn plicht wel betracht hebbende,) een gouden Keten en Medaille, tot een i gefchenk van de Maatfchappij, ook doen eenige: daar toe afgezondene BewinuhebLers, ter Verga- ■ dering van de Staten Generaal, verflag van den i toeftand der Zaken in de Indien. De verkoping in de bijzondere Kamers, op bepaalde dagen, vaft: gefteld zijnde, zo worden daar van gedrukte Billet- ■ ten uitgegeven en aangeplakt. Ieder Jaar houd mem twee verkopingen, eene in 't Voor en de andere ini 't Najaar. Amfterdam verkoopt van alle de Goeren de helft, Zeeland een vierde, en de 4 andere: klijne Kamers , ieder omtrent een zeftiende deel;; de Noten , Nagelen enz. worden , tot den vaftge-fielden prijs , het gantfche Jaar door afgeleverd ,, door de Kamers bij beurten,dog word geen aflevering; gedaan, dan na dat die Goederen in de Wiffelbanki zijn betaald. Dog nu moeten wij tot de tweede: Hoofdtak van den Koophandel der Vereenigde Nederlanden overgaan; Naamlijk : De West-Indische Maatschappy. De oorfpronk daarvan is dezelve geweeft, met die van de: Ooft-Indifche Maatfchappij, naamlijk, het verbod: van Koning Philip II, aan de Vereenigde Nederlanders gedaan, om op die Geweften, en zelfs niet op zijne Rijken van Spanjen en Portugal te handelen ; en de pogingen van die Verdrukte Nederlanders om , boven en behalven de behartiging van hun eigen voordeel, den Koning van Spanje , en zijne Onderdanen, alle mogelijken afbreuk tedoen, ter handhaving van hunne verkregene Vrijheid. Ten dien einde ondernamen zy mede op de Kuiten" Africa en America Koophandel te drijven , en op: de naburige Eilanden te varen. Dit duurde tot heti fluiten van het twaalf-Jarig beftand in 1(309, en: verhaafte dit Traclaat zelfs niet weinig , nademaat dd  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 95 de Koning van Spanje zeer wel ondervond , war. nadeel hij door die onderneminge , der Nederlanders kwam te lijden. Door een Artijkel van die Verdrag, het welk dien handel betrof, waar door hen dezelve, op eene zeekere wijze verboden wierd, luidde aldus. „ Dat de Onderdanen van Koning „ Philips , der Aartshertogen van Ooftenrijk , en „ der Vereenigde Staten , gedurende het beftand, „ alle vriendfehap zullen onderhouden , zonder de „ onheilen, door den Oorlog aangedaan of gele.„ den , te gedenken. Hen ftond vrij , over en „ weder, te reizen, en onderling te handelen, te „ Land , ter Zee en op de Stroomen ; het welk „ nogtans de Koning van Spanje verftaat te moe„ ten bepaald blijven binnen Europa , en andere „ plaatzen , die door zijn toelaten , aan onzijdige „ Volkeren, zijne Vrienden en Bondgenoten , tot „ nog toe zijn opengelaten ; dog in de Landen, „ Steden en Havenen , buiten de gezegde palen, „ was het hen niet geoorloft te handelen , zonder daar toe alvorens verlof bekomen te hebben ; „ dog zullen Koning Philips , zijne bewindslieden „ en onderdanen , hen niet beletten , ook aldaar „ te handelen , en met andere Koningen en Vol„ keren , die hen zullen willen toelaten Handel te „ drijven , nog ter dier oorzake den Hollanderen, „ of die den Hollanderen den Handel hebben vrij „ gefteld, eenige moeijelijkheid aan te doen:" Maar wanneer dit beftand , 1621 was geëindigd , wierd den Handel op de Weft-Indië met ernft en yver voortgezet, het geen de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden deed befluiten , eene Maatfchappij , onder den Tijtel van Algemene Weft-Indifche Maatfchappij , op te rigten. Schoon dit Octroi toen verleend wierd, kreeg die Maatfchappij haar volle beflag niet , wegens eenige opgeko- me-  t)5 INLEIDING tot öè BESCHRYVING mene zwarigheden , voor den Jare 1623. Difc Oclroi behelsden onder anderen , dat niemant in de Vereenigde Nederlanden , buiten deeze Maatfchappij , zou mogen varen op de Kuiten en Landen van Africa of America , nog ook op de Eilanden tot die Wereld-deelen behorende, als mede niet op het Zuidland , en door de Straten van Magel]an,van leMaire enz. Dit ocfroi wierd in den Jare 1645 voor 25 Jaren , en in 1670, 1700 en 1730 telkens voor 30 Jaren vernieuwt ; dog de laatstemaal met eene aanmerkelijke verandering , aangaande de vrije Vaart op die Geweften , gelijk wij nader zien zullen. De eerfte inleg tot deeze Maatfchappij beliep 72 Tonnen gouds bank-geld , verdeeld in 1200 Aótien , van óooo guld. ieder. De beftiering daar van wierd verdeeld in 5 Kamers. Amfterdam had vier negende gedeelten, en 20 Bewindhebbers : Zeeland twee negende , en 12 Bewindhebbers : Rotterdam een negende , en 14 Bewindhebbers:- Noord - Holland , een negende, en 14 Bewindhebbers : Stad en Lande , een negende , en 14 Bewindhebbers, die uit en door de Hoofd - Participanten , bezittende ieder 2 Aótien, verkoren wierden. De Bewindhebbers, welke de andere Provinciën hadden , behoefden maar een Actie van 6000 guldens te bezitten. Uit alle deeze verfcheide Kamers maakte men een Raad , van 19 Leden ; 8 Bewindhebbers van Amfterdam , 4 van Zeeland, en 2 van ieder der 3 andere Kamers, waarbij gevoegd wierd een Gedeputeerde van wegens de Staten Generaal. Deeze Maatfchappij • maakte , in den beginne , zodanigen opgang , dat zij hoopte, in korten tijd, gantfch Zuid America te zallen vermeefteren; welke gelukkige voortgangen de Maatfchappij ,: met toeftemming van de Staten Generaal bewoogom Graaf Johan Mau- rits  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 97 rits van Naflau , een Zoon van Graaf Johan van Naflau Siegen , tot Gouverneur Generaal der Landen in America veroverd , aan te ftellen , die in 1637, met 3000 Man , uitgelezen Manfchap , en 2 Bewindhebbers als zijne Raden , na Brazil vertrok, wordende Fernambuk tot de Hoofdplaats van het gebied der Maatfchappij in de Weft - Indie verkoren. In den Jare 1625 had , de Zeevoogd Wil • lekens , Bahia de todos los SanStos , of de Allerheiligen-Baai, benevens de Stad óf. Salvador enz. veroverd. Van Dordt, Gouverneur.van St. Salvador, nam 8 rijk geladene Spaanfche Schepen, die, ziende Spaanfche vlaggen van het Kafteel waaijen, bedrogen wierden, loopende in die Baai; maar St. Salvador wierd kort daarna weder verloren , dog die fchade wierd door den Admiraal Pieter Pieterszoon Hein weder vergoed, nemende de Spaanfche Zilvre Vloot op de Kuft van Florida, waar mede hij, in 't begin van 1628 , behouden mede in Holland kwam. De buit wierd begroot op 14 Millioenen en 8 Tonnen Gouds. Men had al van te vooren, om de Ooft-Indifche Maatfchappij nergens in te wijken , en de Actiën in waarde te doen rijzen, van 20 tot 25 ten 100 jaarlijks uitgedeeld; dog toen de Zilvre Vloot de Maatfchappij in handen viel, deelde men 50 ten 100 uit, zonder een aanzienlijke fomme gelds, tegens eenige onverwagte tegenfpoed, in voorraad te houden; ondertuffchen kwam het uitruilen van Vlooten , de Krijgsverrigtingen, •bouwen van Sterkten , het onderhouden van een groot getal Troepen in America , onnoemlijke fchatten te koften ; en de Maatfchappij moeft een nieuwen inleg van de deelgenoten of participanten verzoeken , waar door de Hoofdfomme van 148 tot 180 Tonnen Gouds aanwies, dog van de 32 Tonnen Gouds, nieuwen inlaag, wierd maar 6 G ten  pS INLEIDING tot de BESCHRYVING ten 100, 'sjaars betaald. Hier uit bleek het reets, dat de Maatfchappij te groote uitdeelingen jaarlijks gedaan had , dog haar Crediet fcheen niet toe te laten zulks te verminderen. Men fchepte zelfs nieuwen moed , toen de Admiraal Lonk , 1630, met zijn Vloot zig meefter maakte van verfcheide Landvoogdijen in Brazil, waar door het aanzien der Maatfchappij flerk toenam, te meer dewijl het wel gelegen Eiland Curacao in hare handen viel. Niet lang daar na deed de Spaanfche Vloot, onder den Admiraal Tokio , wel eenige fchade aan de Eilanden , Sterktens en Schepen van de Maatfchappij; dog door het wijs beleid van Graaf Johan Maurits van Naffau , nabloedverwand van den Heer Stadhouder, enz. Fredrik Hendrik, Prins van Qranje en Naffau,die metvoorfpoed oorlogde, wierd alles herfteld. Artischofkij , een Poolfch Edelman , veroverde , aan 't hoofd van een gedeelte van Graaf Maurits Leger, verfcheide Steden. Graaf Maurits zelf nam Oppenada in , en ftichte , 6 mijlen van die Stad, op een Rots in Zee, eene Sterkte , die na hem genaamd wierd. Plij zond 1638, eenige Schepen,naar de Noordweft Kult van Africa, die het Kafteel S. George del Mina bemagcigden, waar door de Maatfchappij eenen vaften voet in Guinea verkreeg. De Portugezen , den Koning van Spanjen afgezworen, en den Hertog van Bragance tot hunnen Koning verkoren hebbende, maakten , in 1641, een tienjarig beftand , met de Staten Generaal; en de Portugezen leefden eenigen tijd, in Brazil, in grooten eendragt met de Nederlanders. Toen verbeelde men zig , den dapperen # en wijzen Graaf Johan Maurits van Naflau en zijn welgeoeffend Krijgsvolk zo veel niet meer nodig te hebben , en zijn Landvoogdij wierd hen zo onaangenaam gemaakt, dat hij verzogt na huis te mogen kee-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN". 99 keeren. Hierop wierd hij met zijn befte Krijgsvolk te rug ontboden, komende 1644met eeh rijkgeladene Vloot in Holland ; eri fchoon hij met dankzeggingen van zijn gewigtig Ampt ontflagen wierd, Was di&verder de oorzaak van het verval en den ondergang deezer Maatfchappij ; want na het vertrek van dit ontzachlijk Opper-hoofd , wierden de Ëeftierders in Brazil te fanlen ofteenig , eri alles geraakten aldaar in verwarring. De Portugezen die Ziende , begonden op de herovering van Brazil te denken. De Jezuiten bezorgden , dat de Patis hen van den gedanen Eed ontfloeg , eh toen maakten zij geen zwarigheid meer om het beftand en de goede trouw te fchenden. Verraad eri geweld diende hen beiden , en eenige Hollandfche Bevelhebbers waren fchelms genoeg om verfcheide Steden aan de Portugezen te verkopen ; en dus gifig het Rijke Brazil in korten tijd verloren , nevens het Eiland 'St. Thomas en andere Plaatzen ; ook zou de Maatfchappij , uit alle hunne bezitting in America en Africa, gedreven zijn geworden, zo de Vreede , die den 6de Auguftus i66r geflotert wierd , zulks niet yoorgekomen had. Deeze Maatfchappij was daar door in een zo flegten ftaat geraakt, dat zij niet in ftaat was om hare fchulden te betalen* Toen derzelver Octroi, 1671 ten einde was gelopen, vonden de Staten Generaal goed , om den Koophandel op de Kuften van Africa , eri de Plaatzen , welke de Maatfchappij nog bezat f te beWareri , deeze Maatfchappij te vernietigen1 en een nieuwe op te regten , beftaandc in de Oude Geintreffeerden, en de Crediteuren van de Maatfchappij. De oude Schuld van 6 Millioenen, geleende penningen, die de Maatfchappij niet konden voldoen', wierd op 30 tert 100 gewaardeerd, waar van de Oude Maatfchappij 4 ten 100 in 't Jaar intreft zou betalen; en G 2 de  ioo INLEIDING tot de BESCHRYVING de Hoofdfommen der Participanten wierden op 15 ten 100 gebragt. Tot het voldoen van de Intereften, wierden de penningen gefchikt, welke gemaakt zouden worden van 't geene de nieuwe Maatfchappij van de oude overnam , als mede 't geene de oude Maatfchappij nog van den Koning van Portugal te vorderen had , en die niet toerijkende, zouden de recognitie-gelden daar voor verbonden zijn. De Nieuwe Maatfchappij was niet aanfprakelijk voor de fchulden van de oude , en kreeg recht om alleen te mogen handelen , langs de Kuiten van Africa, van de Keerkring de Kreeft af, tot op 30 Graden bezuiden de Evennagtslijn, en op alle de tuffchen béide gelegene Eilanden ; alsmede op Ifequebo en andere Plaatzen , gelegen op de Kuften van America, en inzonderheid op Curacao ,' Oruba Bonaire en St. Euftatius. De voorige Plaarzen , alwaar de Oude Maatfchappij alleen' had mogén handelen , wierden nu voor alle de Ingezetenen van den Staat open gefield , nogtans onder, voorwaarde, dat, zo de Ooft-Indifche of Weft-Indifche Maatfchappij, zig voor anderen, in 't bezit van eenige Plaatzen fielden, zij de Vaart daar op alleen behouden zouden. Plet Kapitaal van de Nieuwe Hoofdfomme , befiond uit de verminderde Ploofdfommen van de oude Participanten en Crediteuren , waarbij ieder Participant nog 4, en ieder Crediteur nog 8 ten 100 moeffc voegen. Men hervormde toen met eenen de vijf Kamers , verminderende derzelver Bewindhebbers, en de generale Vergadering, die uit 19 Leden beftond, wierd bepaald op 10 Leden , en nu de Vergadering van Tienen genaamd. De Weft-Indifche Maatfchappij heeft zig daar door eenigzints herfteld. Bij vernieuwing van haar Oólroi in 1730, wierd de .Vaart en Slavenhandel op de Africaanfche Kuften voor  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN, ior voor elk opengefteld , alleen met deeze bepaling, Art. I, „ dat zij geenderhande Negotie zullen mo„ gen drijven , weinig of veel , en hoe genoemd of gepretexeerc , langs, nog op de Compagnies „ Kartelen, Forten en Logies, in Africa gelegen, „ beginnende van Kaap Apollonia , leggende om„ trent 9 mijlen boven Axim , en zig uitftrekken„ de tot aan Rio de la Volta , zijnde een Diftriót. „ van omtrent 60 mijlen , waar op de Weft-Indi„ fche Compagnie de vrije Negotie voor haar re- ferveerd ; dog in 1734 wierd , aan de Onderda„ nen van den Staat ook vrijheid gegeeven , om , „ op deeze ftreek van 60 mijlen , gedurende den „ tijd van 20 Jaren , te handelen. Art. II. De „ voorfz. Onderdanen van deeze Republijk , zul„ len den voorfz. Handel, in het bovengemelde Artijkel vermeld, niet anders mogen doen, dan „ met Schepen en Vaartuigen gemaakt en gebouwd „ onder het Diftriót van den Staat, en binnen dee„ ze Landen geëquipeert, en met inlandfche Viótua„ lie op haar uitreize alhier voorzien ; en welke „ voorfz. Schepen en Vaartuigen alhier te Land, „ op haar uitgevaren Plaatzen weder , zonder er„ gens anders in Europa te loffen , zullen moeten „ inkomen , op poene van <5ooo guld. , aan de „ Weft-Indifche Compagnie te verbeuren , indien „ zij ter kwader trouwe , ter contrarie kwamen te „ doen." Art. III. „ De voorfz. Navigatie zal, „ door de Onderdanen van deeze Republijk , mo„ gen gefchieden met zodanige Schepen , als de„ zelve goedvinden , dog niet langer als 120 voe„ ten over fteven en ook niet met Fluit - fchepen.*' Art. IV. De Boekhouders of Reeders moeten bij Requeft, aan de Weft-Indifche Compagnie , een paspoort voor'die Schepen verzoeken, met Spe3, cificatie van de juifte lengte over Steven , hoe G 3 » l!»fl  102 INLEIDING tot de BESCHRYVTNG „ lang van kiel, de hoogte in het ruim , tuffchen „ deks , onder de fchans en bak , de wijdte op de „ uitwatering, en vervolgens hoe veel lallen groot, „ welke meeting zal moeten gefchieden naar de volgende methode en Regel. Om een Schip zijn „ Laft te meeten, zo multiplicecrd de Voeten der leng„ te over fteven , 7net de voeten der breedte op zijn, „ uitwatering \ dat gedaan zijnde , dan de diepte van ,t 't ruim met de hoogte tuflchen deks , fzamen gead„ deert, en het zelve wederom gemultipliceert met het. getal der lengte en breedte , bet produ£t gedivideerf door 400, en daar een vierde part afgetrokken, komt „ de inhoud der laften." Art. V. De Schepen moeten door de Compagnies Ykmeelter hermeten worden. Art, VI. Onder de boeten van 100 guld. voor ieder laft. Art. VII. De Ykbrieven moeten aan de Vergadering van Tienen getoond worden, Art. VIII. „ Men moet betalen , van een Schip „ van 70 voet over Heven, en daar onder, gefield „ op 45 Laft, 3000 gl., de boven laften a 60 gl, „ ieder laft, met een vierde rabat: Van een Schip „ van 80 voet over Steven op 00 Laft; van de „ eerfte 45 Laft, 3000 gl. van de ij Laft tot de „ 60 a 60 gl. 900, te famen 3900 guld," en dus vervolgens : Een Schip van 90 voet, 80 Laft 5100 gl.; Een Schip van 100 voet, 110 Laft, 6900 gl.,- Een Schip van uovoet, 125 Laft, 7800gl.; Een Schip van 120 voet, 150 Lalt, 9300 gl. enz. A>'t. XVIII. Die Schepen mogen handelen, in alle de goederen daar vallende , als Slaven , goud , oliphants-tanden , crevellen , Guineefch Wafch, inallegetten, rood hout enz. Art. XIX. Zij mogen hunne Slaven brengen aan Curacao , en verdere plaatzen in America , „ dog geenzints in de „ Colonie van Suriname , Ifequebo en Barbiee , j, alwaar d? Weft-Indifche Compagnie alleen, jn-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 103 gevolge het Oóboi en de Conventien daar toe " relatif, gequalificeerc zal blijven , met de privative invoer van Slaven , zo als tot nog toe ges, fchiedis, mits dat de Weft-Indifche Compagnie „ gehouden zal wezen , om alle Jaren , 2500 Sla„ ven voor de Colonie van Suriname te leveren. \\ Van gelijken zullen in de Colonie van Ifequebo „ jaarlijks, door de gemelde Compagnie , moeten „ worden aangebragt zo veel Slaven , als door de „ Coloniers en Planters zullen werden gepetitioneert, „ welke aldaar publijkelijk aan de meeftbiedende „ zullen moeten werden verkogt ; en voorts , ten „ aanzien van den aanvoer en verkoop van dezel„ ve behandeld op den zeiven voet, conditie en „ ordre, als omtrent de Colonie van Suriname of „ Barbiee is gereguleerd enz." Art. XX. Mogen zy met die Paspoorten , in alle de baaijen en havens komen , zonder rechten te betalen , en mag ieder daar gaan woonen. Art. XXIV. „ De Schippers en de Officiers , tot de derdewaken incluis , ge\ lijk ook de Supra-Cargaas, die zig laaten gebrui. ken op onvrije Schepen , in de Limiten van het „ Oftroi , 't zij in Africa, 't zij in America geno„ men werdende, zullen , bij aldien dezelve zig tegens den Neemer verweren mogten , met de 'j dood door het Opperhoofd aldaar geftraft wor„ den ; ja fchoon ze maar een fchoot tot haar de" fenlie gedaan mogten hebben, maar bij aldien dezelve zig vrijwillig overgeeven , zullen ze met ■ befchadigt worden , en de Cargafoenen , voor „ hunne particuliere rekening , mede genomen , benevens hunne maandgelden behouden." Belangende den handel op America , dezelve heeft al te vooren voor alle de Ingezetenen der Vereenigde Nederlanden open geftaan, mits drieguldens betalende voor ieder laft van de lading der Schepen, G 4 dio  104 INLEIDING tot de BESCHRYVING die naar Suriname worden gezonden , en even veel van de goederen die men van daar haald ; voorts v twee en een half ten honderd van de waarde der Koopmanfchappen , die men na Curacao zend of van daar brengt ; ook trekt de Maatfchappij 5 ten 100 voor ieder laft van de Schepen, die op de Karibifche Eilanden handelen , en , om die reden , vrij zijn van het veilgeld , zijnde een uitgaand recht dat men aan de Admiraliteit betaald. De Weft-Indifche Compagnie is verdeeld in 5 Kamers ; Amfterr dam, Zeeland, de Maas, het Noorder kwartier en Stad en Lande ; ook hadden de Provinciën en Steden, daar geene. Kamers zijn, bij het opregtenvan de nieuwe Maatfchappij, het recht behouden, om zo veele Bewindhebbers aan te ftellen, als zij in de oude Maatfchappij gehad hadden; en ieder Pro-, vincie die 100,000 guld. inlag,kreeg ook het recht om een Bewindhebber aan te ftellen. Deeze bewindhebbers , behouden , zo wel als die van de Ooft-Indifche Maatfchappij, hun Ampt voor al hun leven , dog niemant mag te gelijk Bewindhebber van de Ooft en Weft-Indifche Maatfchappij zijn. Als 'er een Bewindhebbers plaats open vald , maaken de Bewindhebbers en Hoofdparticipanten te famen, een Nominatie van drie Hoofdparticipanten, gefchiedende daar uit de aanftelling. Een Hoofdparticipant ter Kamer Amfterdam , moet ten minften 4200 guld. aandeel in de Maatfchappij hebben. In de Kamers Zeeland, de Maas en het'Noorder-kwartier , kan men met 2800 guldens beftaan; dog hoeveel aandeel een Hoofdparticipant ter Kamer van Stad en Lande moet hebben,is aan de bepaling van de Staten dier Provincie overgelaten : Ook hebben de Hoofdparticipanten recht om , in ieder Kamer , eenen Bewindhebber , op eigen gezag, aan te ftellen, dien zij ook wederom afzetten kon-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 105 konnen : Zij benoemen , daar en boven , in de drie vobrnaamfte Kamers , eenen Prefident, vicePrefident, en eenige andere Leden van hun Collegie. In den Jare 1749 wierd , wijlen Zijne D. H. Willem den IV , Prins van Oranje , Erf-Stadhouder enz., der Vereenigde Nederlanden , glorieufer GedachteniiTe, verkoren en ingehuldigd tot OpperBewindhebber en Gouverneur Generaal van de WeftIndifche Maatfchappij , op dezelve wijze als gefchied was bij de Ooft-Indifche Maatfchappij , en in dit Jaar 1766, is zulks voor de tweedemaal gefchied , in den Perfoon van Zijne D. H. Willem den V,Prins van Oranje en Naffau, regeerend Erfstadhouder, Capitein en Admiraal Generaal der Vereenigde Nederlanden, enz. enz. welke Vorft tot deszelfs Reprefentant, in alle de Kamers heeft benoemd, den Wel Ed. Geft. Heer Mr. Ferdinand van Collen, Heeje van Gunterftein en Tienhoven enz. De Wedde der Bewindhebberen met malkanderen , is bepaald op 10 ten 100 van de uitdeeling, mits dat zulks niet boven de 60000 guld. beloope. De Rekenmeefters en Hoofdparticipanten genieten twee derden deelen van 't gene een Bewindhebber geniet. De Kamer van Stad en Lande , trekt een negende deel van de gemelde tien ten 100 , het geen, volgens het goedvinden der Staten dier Provincie verdeeld word. De Vergadering van Tienen beftaat uit 4 Bewindhebbers van Amlterdam , 2 van Zeeland , 1 van de Maas, 1 uit het Noorder-kwartier, I van Stad en Lande , met een Lid uit de Vergadering der Heeren Staten Generaal. De Ploofdparticipanten mogen hunnen Bewindhebber ter Ka*mer Amlterdam , onder de vier Amfterdamfchen , en hunnen Bewindhebber ter Kamer Zeeland , onder de twee Zeeuwfche Bewindhebbers, in de Vergadering van Tienen zenden en elk eenen ReekenG 5 mees-  ioö INLEIDING tot de BESCHRYVING meefter toevoegen , om hen met raad en daad bij te ftaan; dog de Bewindhebbers en Rckenmeefters der Hoofdparticipanten te Amfterdam zijn gehouden , aan de Hoofdparticipanten van het NoorderQuartier en van Stad en Lande,- en de Bewindhebbers en Rekenmeefters der Hoofd-participanten in Zeeland, zijn verplicht aan de Hoofd-participanten van de Maze, kennis te geeven, van het geene ter Vergadering van Tienen verhandeld is, voor zo verre zulks mag gefchieden. De Vergadering van Tienen word 6 Jaren agter een te Amfterdam , en dan 2 Jaren te Middelburg in Zeeland gehouden. De Kamer Amfierdam beftaat uit 17 Bewindhebbers; als 10 van Amfterdam, 3uit de Steden Haarlem , Leiden en Gouda , en 4 uit de Provinciën Gelderland , Vriesland , Utrecht en Overijffel ; verder een Advocaat van de Generale Compagnie, een Prefident van de Hoofdparticipanten, een Vice- Prefident, 2 Rekenmeefters, eenSchriba: De voornaamfte bedienden zijn: De Kaffier, 2 Boekhouders en Adfiftent, 6 Commiefen en Klerken , 2 Eijkmeefters van de Schepen, Pakhuis-meefter en adfiftent , Examinateurs der Chirurgijns en veele mindere bedienden. De Kamer Zeeland te Middelburg heeft n Bewindhebbers; naamlijk, 6wegens Middelburg; t wegens Vlilfingen ; 1 wegens Veere; 1 wegens Tholen en 1 wegens de Hoofd-participanten ; verder een Advocaat, Prefident en Vice Prefident van de 1 loofd-participanten, een Scriba, 2 Rekenmeefters wegens Middelburg, 1 wegens Vliffingen en 1 wegens Veere. De voornaamfte Bedienden zijn ; d'Opper-Boekhouder en Caffier, Onder-Boekhouder en Commies van de Koopmanfchappen; Boekhouder van 't Scheeps Kantoor , Commies ter Secretarij en Ontfangqr der Recognitiën , 2 Klerken ter Secretarij, 1 Kamer-bewaarder,2Examinateurs der  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 107 der Chirurgijns, Equipagie-meefter, Water-fchout, 2 Ykmeefters der Schepen, Pakhuis-meefter en andere mindere bedienden. De Kamer op de Maze beftaat uit 7 Bewindhebbers; naamlijk , 3 wegens Rotterdam, I wegens Dordrecht, 2 wegens Delft en 1 wegens de Hoofd - participanten ; verder de Prefident°en vice Prefident der Hoofd-participanten , de Scriba en 2 Rekenmeefters; de voornaamfte bedienden zijn ; de Commies en Caffier , de Boekhouder, een Commies te Dordrecht en te Delft &c. De Kamer- van het Noorder-kwartier heeft 9 Bewindhebbers ; naamlijk , 2 wegens Hoorn, 2 wegens Enkhuizen , 2 wegens Alkmaar, 1 wegens Edam , 1 wegens Monnikendam en 1 wegens Msdenblik ; de voornaamfte bedienden zijn; de Boekhouder en Kaffier te Hoorn ; ook een te Enkhuizen ; Kamer-bewaarder en Klerk te Hoorn, ook te Enkhuizen, De Kamer van Stad en Lande heeft nu 8 Bewindhebbers, die om de veertien dagen vergaderen , 2 Rekenmeefters en een Boekhouder. De Weft-Indifche Maatfchappij bezit op de Kuften van Guinea , Benin en Angola } behalven de Vefting S. George del Mina , 'c Port NaJJau te Moure ; St. Anthonij te Axim ; Hollandia by Pocquefoe ; Dorothea te Akoda ; Bateftein te Boutry ; Wnzen bij Tokorari; Oranje te Sakonda ; St. Sebajliaan te Chama; Vrcdenburg te Kommant; Koenraadsburg te St. Jago; Jmjlerdam bij Konnantijn; Lijdfaamheid te Apam; de goede Hoop te Berkoe en Crevecxur te Akra. Alle deeze Poften en Kantoren ftaan onder de Opper-directie van het Hoofd - kantoor, op Ehnina, 't Kafteel George Del Mina,met4MijlenLands. Aldaar refideert de Directeur Generaal, de Predikant, de Fiscaal, 3 OpperCommiefen en Raden, een Commies en Raad, 5 Commiefen ter Negotie, een Commies ter Secretarij en een tér Soldij, cc» Boekhouder, Equipagie-meefter,. In-  io8 INLEIDING tot de BESCHRYVING Ingenieur en Officier van de Militie , Vaandrig op Elmina , en Vaandrig op St. Jago , Eerfte Klerk ter Secretarij, Magazijn-meefter, 12 Onder-Commiefen , 30 Adfiftenten , Schoolmeefter en Voorzanger , Deurwaarder en Bode. Het Kafteel St. George Del Mina, heeft 4 Batterijen van binnen en een in het Buitenwerk , zijnde op een Rots gebouwd, en van 2 Graften voorzien, welke met Regenwater gevuld zijn ,* bij dit Kafteel is een klein Vlek Mina geheeten. Het Fort NaJJau , na een bijgelegen Vlek ook Moure genaamd, legt beooften del-Mina, zijnde omtrent vierkant. De Maatfchappij brengd van daar veel Stof-goud , goud in Staven , en Olifants - tanden , en drijft fterken handel in Slaven die na America gevoerd worden. Een Neger van 18 tot 30 Jaren , geld inkoops van 60 tot 80 guld. dog worden betaald in Yzer , Spijkers, Linnen, Papier, kopere Keetels , Bekkens, Brandewijn en andere fterke dranken. De WeftIndifche Maatfchappij bezit in America , het Eiland Curacao , gelegen in de Noord-Zee, benoor» den Terra Firma , en het Landfchap Venezuela, tuffchen twee lage Eilandjes Bonaire en Omba, die niets dan Zout uitleveren. Het Eiland heeft omtrent 10 Mijlen in de Lengte en 5 in de breedte. Aan de Zuid-ooft-zijde is een fchoone Haven, dog moeijelijk om aan te doen ,• ter weder zijde lege een Stad , die zeer wel bevolkt is, genaamd Willemftad ; voorzien van een fraai Kafteel en Gouvernement , en tegen over het Rif, legt het Water-kafteel, konnende de Haven door een Keeten gefloten worden. De beiden Baaijen , boven en beneden de Stad , zijn mede voorzien met Forten en Torens; voor het overige is dit Eiland , om den fhelleh ftroom , bijna onmogelijk om aan te doen. Het Eiland beftaat uit een enkelde Rots, en  van ds VEREENIGDE NEDERLANDEN. 109 en de Plancagien brengen, buiten mondbehoeften, weinig voort; echter legt het zelve zeer wel gelegen tot den Koophandel met de Spanjaarden langs de vafte Kuft; men brengdt 'er allerhande Europefche waren na toe , die de Curacaofche Barken aldaar gaan verhandelen; ook komen'er veele Spanjaarden , met hunne Vaartuigen die goederen inkopen , voor Stof - goud , gewerkt Goud, gemunt Zilver , of in ruiling voor Cacao , Huiden , Indigo, Verwhout, Zuiker, Tabak, Karet enz. welke goederen , na Europa worden verzonden. De Gouverneur over Curacao en onderhorige Eilandjes zit voor in den Raad van 8 perfonen, benevens de Secretaris en Fifcaal. Daar zijn 5 Commiftarisfen van kleine zaken, Bode , Equipagie-meefter, Admiraliteits Heeren , Predikant enz. De Militie , ftaat onder de Capitein , Luitenant en Vaandrig i men heeft 'er een Compagnie Burgers , en een van vrije Zwarten. Hier vvooneii; veele Joden, waar onder rijke Kooplieden zijn , hebbende 2 Sijnagogen. Ook bezit de Maatfchappij St. Eu/latius , zijnde een Voor-Eiland van America , ten Noordweften van het Eiland S. Kriftoffel, en ten Zuid-Ooften van het Eiland Saba , maar omtrent 5 Mijlen in den omtrek groot, zijnde mede zeer gelegen tot den Koophandel, en men heeft 'er Plantagien die de Maatfchappij verhuurd ; de Sterkte is de verblijfplaats van den Commandeur en vérdere bedienden. Den Koophandel is dezelve met die van Curacao. Verder behoord aan de Maatfchappij de Volkplanting Ifequebo, gelegen aan eene Rivier van den zelfden naam , in Zuid America , in het Landfchap Guiana; heeft goede Plantagien, Commandeur en Predikant enz. Deeze Maatfcaappij doet zomtijds , in eenige Jaren geen uitdeeling,dog in dit Jaar 1766 is 'er een uitdeling van 2 ten  lio INLEIDING tot de BESCHRYVING ten ioo gefchied , en 100 guldens oud Capitaal word geen 40 guldens waardig geacht -, zo dat de Weft-Indifche Maatfchappij zig nog in geen zeef voorfpoedigen toeftand bevindt. . De Sociëteit van Suriname , kan als een bijzondere tak van Koophandel aangemerkt worden, beftaat uit de Weft-Indifche Maatfchappij, de Stad Amlterdam en de Erfgenamen van den Heere van Sommelsdijk. Suriname , daar omtrent - ftaat te merken. Koning Karei II. van Engeland, 1666, laft gevende om de Nederlanders uit hunne Colonien in America te verdrijven , zo zeilden de Zeeuwen met 3 Oorlogfchepen na America om zulks te beletten. In Maart 1667 kwamen zij op de Rivier van Suriname ,neemende de Sterk-' te van die Engelfche Volkplanting bij Verdrag in. De Zeeuwen lieten de Heer van Romen tot Be«> velhebber van Paramaribo , en eene bezetting van 120Man in de Sterkte, welke dert naam van Zeelandia bekwam. De Zeeuwen hebben die Volkplanting , onder de Souvereiniteit van de Staten Generaal, bezeten tot het Jaar 1682, wanneer zij dezelve , aan de Weft-Indifche Maatfchappij verkogten voor 260000 guld. , en 23 September van dat Jaar, verleende de Staten Generaal Oólroi daar op. Bij dit Octroi verleend , zo ten behoeve van de Weft-Indifche Maatfchappij , als tot veiligheid der Volkplanting, hebben Hunne Hoog Mogende, onder anderen, aan de Maatfchappij het recht verleend , om 3 gulden van ieder laft te heffen , van alle Schepen in de Haven van Suriname komende ' of daar uitgaande ; voorts eene jaarlijkfche belasting van 50 ponden Zuiker , op ieder Inwoqpder, Blanke of Zwarte , en twee en een half ten 100 van de waarde van alle de Goederen,die naar Holland gezonden of in Holland verkogt worden, voor waag-geld. Daar en boven heeft de Maatfchappij •het  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN, .in het Voorrecht om alleen , met uitfluiting van alle anderen , Slaven daar na toe te brengen ; dog zij is gehouden om de zelve aldaar, in 't openbaar , twee te gelijk , te verkopen , om alle de inwoonders , zonder onderfcheid , te gerieven. Zij kan ook alle de Schepen , daar na toe zeilende , verplichten , om ieder 12 Perfonen daar na toe over te voeren , mits betalende 30 guldens voor ieder , voor vracht en koft, wordende 2 kinderen , beneden de 12 Jaren, voor een Perfoon gerekend. De Weft-Indifche Compagnie, ziende hoe veel koften aangewend zoude moeten worden , om die Volkplanting te doen bloeijen , om 'er voordeel van tc trekken , dat derzelver vermogen te boven ging;, befloot, in 't Jaar 1683 , twee derde deelen daar van af te ftaan , van welken het eene door de Stad •Amfterdam , en het ander door Cornelis van Aarsfen , Pleer van Sommelsdijk , tot den zeiven prijs, wierd overgenomen, met bekrachtiging van dé Staten Generaal , die de Souvereiniteit daar over behielden , en , zedert dien tijd, maken, de WeftIndifche Maatfchappij , de Stad Amfterdam , en de Erfgenamen van den Heer van Sommelsdijk, te famen , de Sociëteit van Suriname uit. De zaken van deeze Sociëteit worden, hier te Lande, beftierd door Directeuren of Gemagtigdens , der gezegde drie Leden : Beftaande dit Collcgie nu uit ri Leden ; 4 van wegens de Weft-Indifche Maatfchappij , 4 van wegens Amfterdam en 3 wegens het-Èdel Huis van Sommelsdijk , en een Secretaris , nevens eenige Boekhouders en andere bedienden fchoon ieder Lid zo veel Directeuren kan aanfte!len, als hij goed vind; want het getal der ftemmen word , in de Vergadering van de Sociëteit , niet volgens het getal der Directeuren , maar volgens dat der Eigenaars gerekend , zo dat 'er , in 'c geheel  u2 INLEIDING tot de BESCHRYVING heel niet meer dan 3 ftemmen zijn. Deeze vergadering komt , den eerften woensdag van ieder Maand , te Amfterdam op het Binnenhuis van de Weft-Indifche Maatfchappij bij een. De Boeken moeten alle Jaren gefloten worden. De Directeuren trekken geen Jaarwedden van de Generale Sociëteit , maar elk der drie Leden beloond zijne Gemagtigden na goedvinden. Deeze Vergadering kielt den Gouverneur van Suriname , die door de Staten Generaal word beveftigd , aan welke hij > zo wel als aan de Sociëteit getrouwheid moet zweeren. De Heer Cornelis van Aarfen van Sommelsdijk begaf zig, in 1683, als eerfte Gouverneur Generaal, na Suriname, alwaar hij, in een opftand van het krijgsvolk , den 19 Julij 1688, met 47 Wonden om 't Leven wierd gebragt. De Bevelhebber Verboom wierd ook dood gefchoten; ook maakte de Muiters zig meefters van het Kafteel, en van 2 Schepen die op de Rivier lagen. Zij waaren van voornemen daar mede te vertrekken , dog wierden daar in belet en gedwongen zig over te geeven, wordende de belhamels geftraft. Na dien tijd heeft deeze Volkplanting grootelijks toegenomen , voornaamlijk na het aanleggen derKoffijpIantagien,dog zij heeft ook groote fchaden geleden, met het aflopen van verfcheide Plantagien door de weggelopene Slaven , en , om zulks in 't vervolg te verhoeden , heeft men veel geld moeten opneemen. In den Jare 1712 deeden de Franfchen hier eene Landing , bombardeerde Paramaribo , en de Inwoonders moeiten 750,000 guldens brandfchatting betalen. Die van Suriname klaagden toen, dat dit ongeluk aan de flegte beftiering van de Directeurs in Holland voornaamlijk te wijten was , als die geen genoegzame zorg hadden gedragen, gelijk ze , volgens het Octroi, moeiten doen , dat de Vefling- wer*  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 113 v/erken in behoorlijken ftaat gefteld , en genoeg van manfchap voorzien gehouden wierden ; en na dien tijd heeft men met ernft om de verfterking van die Volkplanting beginnen te denken, In den Jare 1733, hebben de Surinaamfehe Gevolmagtig-' den , met de Directeurs der Sociëteit eene Overeenkomft gemaakt, die den 19 December van dat Jaar , door hunne Hoog Mogende beveftigd , en in eene Statelijke Refolutie veranderd wierd. Volgens dezelve moeft de Volkplanting Suriname, door het maken en voltooijen der Veiling - werken, binnen den tijd van 7 Jaren , in volkomen ftaat vari tegenweer gefteld worden. De Directeurs moeiten de werklieden en Bouwftoffen, uit Holland daar na toe zenden , en de Gouverneur en Raden van Politie in Suriname , moeiten een genoegzaam getal van Slaven leveren, tot den arbeid aan de Veilingwerken ; en gedurende die 7 Jaren moeiten de Directeurs , 2oooq guldens tot de Jaarlijkfche koften dragen, dog de Opgezetenen en Planters, moeiten daartoe, Jaarlijks, 60000 guldens opbrengen. Alle die penningen mogten tot geen ander einde, dan het maken en verbeeteren der Vefting werken hefteed worden , wordende beftierd door een Ontfanger, die Jaarlijks, met open deuren Reekenmg van Ontfang en Uitgave , aan Gouverneur en Raden moeft doen , en een affchrift daar van aan de Directeurs toe zenden. De overfchietende pennin- , gen, na het voltrekken der Vefting-werken, moeiten aan de Directeurs voor een vierde , en aan de Opgezetenen en Planters voor drie vierde wederom ter hand gefteld worden. Om die 60000 gulden te vinden , wierden niet alleen de Landsvruchten „ maar ook de Perfonen , welke hun beftaan in het planten niet vinden , belaft. De Directeurs moeten , op hunne koften , 4 Compagnien Soldaten , H - ieder  ii4 INLEIDING tot de BESCHRYVING ieder Compagnie , met de Officiers , 25 koppen fterk , in deeze Volkplanting onderhouden ; die , zesmaal in 't Jaar , door den Gouverneur en twee oudfte Raden moeten gemonfterd worden , enz. Alle de Ingezetenen der Vereenigde Nederlanden hebben vrijheid , niet alleen om op Suriname te handelen , maar ook om aldaar te gaan woonen. Deeze Volkplanting legt in Guiana, zijnde een gedeelte van Zuid - America tuffchen de 6 en 7 gra. den' Noorder breedte , aan de Rivier Surinaam, fchoon ze ook door andere Rivieren en Kreeken word befproeid en doorfneden , naamlijk j de Korrentine , Kommewine , Kottika , Perika , Marrawine enz., want de Volkplanting ftrekt, boven de Rivier Surinaam , twee Mijlen. Aan den Mond deezer Rivier , is de Sterkte Zelandia , om Paramaribo te dekken ; wat verder heeft men het Dorp Zandpunt, en nog meer Landwaard in, is het Dorp Savane. De tweede Sterkte legt, daar de Rivier Surinaam is en de Kommewine famen vloeijen, dekkende beide die Rivieren. Ter plaatze daar de Kommewine zig in twee armen verdeeld , ftaat nog een Sterkte ; aan alle deeze Rivieren leggen meer dan 400 Plantagien. Deeze aanzienlijke Volkplanting word beftierd , door den Gouverneur Generaal over de Colonie van Suriname, Rivieren en Diftricten van dien, mitsgaders Colonel over de gefamentlijke Militie der zeiver Landen , en Prefident in alle de Collegien : Een Commandeur over de Fortreffe , Colonel Commandant over het 2de Bataillon aldaar , en eerfte Raad in den Hove van Politie: Een eerfte en tweede Raad - Fifcaal: 8. Raden van Politie en Crimineele Juftitie : Een ( Secretaris van 't Hof van Politie : 10 Radeu van ' Civfe Juftitie, en Secretaris van dat Hof, als mede een Secretaris van den Gouverneur: 10 Raden  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN, ii$ den en Vice-prefident' van hec Subalterne Collegie wijzende over zaken niet hoger dan 250 guld. en* derzelver Secretaris: 2 Commiflariflen van de Weesen Boedel-kamer, hebbende een Secretaris, Boekhouder , Caffier. en gezworen Klerk : De bediendens ter Secretarij van de Colonie : Copiiften der Notulen van de refpeftive Hoven:- Bedienden ter Secretarij van 't Gouvernement : Controlleur Generaal deezer Colonie; en andere Politique bedienden meer ; verfcheide Doétoren , Apothecars en Landmeeters: Eenige Advocaten , 8 Procureurs en 7 Solliciteurs, gezwore Translateurs enz. De nodige Predikanten en Kerkelijke bedienden, in de bijzondere gemeintens j zo der Gereformeerde als Lutherfche Kerken : De Militaire Officieren van het eerfte en tweede Bataillon ,: en van de Artillerij ; Fiscaal der Militie, Commies van Oorlog enz. Officieren van de Burger Compagnien. in de RespecPive Divifien aan Paramaribo , de beneden Divifie van Commewine ; en boven Divifie van Commewine ; de beneden Divifie van Cbttïca en CommeWme; de boven Divifie van Cottka en Perika ; de Divifie van Ma-'. tapica ; de Divifie van Thorarica ; de Divifie van Para, Corpine en Tawaycoere Kreek ; de Joodfcbe Divifie, te famen ii Compagnien, hebbende ieder een Capitein * Luitenant,-Sous-Luitenant en Vendrig. De Goederen dié men na Suriname zend , zijn dezelfde , die men gewoon is na de andere Weft-Indifche Volkplantingen te voeren, béftaande in allerhande behoeften voor de Plantagien enz. dat veel voordeel aan de Ingezetenen in Holland geeft. De vruchten des Lands , die te rugge komen, zijn Zuiker, Koffij, Cacao, Katoen, Gladhout, Verw-ftoffen , Limoenfap, Limmetjes, Gember enz. - , De Volkplanting Berbice , leggende aan de RiH 2 vier  iió* INLEIDING tot de BESCHRYVING , vier van den zelfden Naam , op de hoogte van 6 Graden 20 Minuten Noorder breedte , mede in 't Landfchap Guiana , in Zuid-America. De mond van de Rivier legt omtrent 37 Mijlen Ooftwaards, en die van de Rivier Ifequebo, omtrent 19 Mijlen weflwaard van de Rivier Berbice. Aan deeze Rivier is eene Volkplanting aangelegd, beftaande uit ruim 100 Plantagien. Deeze Volkplanting is aangelegd , in 't begin van de voorige Eeuw, door den Heer van Peere te Vliffingen, onder Oótroi van deWeft Indifche Compagnie,wanneer aldaar een Commandeur en Raad van 6 Perfonen wierd aangefteld. Deeze Volkplanting leed in den beginne veel van de vijandige Indianen, en daarop gevolgde gevaarlijke opftand, door eenige misnoegde Opgezetenen verwekt: Hier op lande de Franfchen aldaar , in 1690 , wanneer men , om de verwoefting voor te komen, hen 20,000 guld. betaalden, in een wiffelbrief getrokken , ten laften van den Heer van Peere tot Vliffingen als Eigenaar, aan wien de Weft-Indifche Maatfchappij , 1678, met goedvinden der Staten , deeze Volkplanting tot een Erf-leen had opgedragen , gelijk zillks nog nader gefchieden, 14 December 1703, aan Abraham van Peere , en deszelfs Nakomelingen : Dog de Franfchen onder Caffard , 1712 , te Suriname geland zijnde, zo wierd de Baron de Mouans met eenig Volk hier na toe gezonden , die het Fort Naffau , vier dagen agter een bombardeerde ; en na dat zij iö7 Bomben daar in geworpen hadden, moeft men , bij verdrag , den ondergang van deeze Volkplanting voor 300000 guldens afkopen,die door de Eigenaars moeften worden opgebragt, dog, boven dien , wierd den Opgezetenen eene brandfchatting van 10000 guld. afgeperft, die door de gegoedfte in Goud , Zilver en andere goederen be-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 117 betaald wierd. Van die 300,000 guld., wierd ook 118,024 guld. 14 St. in Slaven , Zuiker en Kargafoen-goederen , Lijftogt, en een bark met zijn toebehoren opgebragt, en aan de Franfchen , voor het overige ter hand gefield , een WiiTelbrief van 181,975 guld. 6 fluiv. , getrokken 8 December 1712, ten laften van de Heeren Johan en Cornelis van Peere , beide Raden en Oud Burgemeefters van Vliffingen, te betalen op 6 Maanden na zicht, getekend door de Commandeur Steven de Waterman , en de 6 Raden der Volkplanting ; en tot Gijzelaars voor de voldoening, namen zij de twee jongfte Raden , Gerard de Voerman en Hendrik van Doorn mede. De eerfte ftierf nog in de WeftIndien , en de tweede , kort na zijn aankomft te Toulon : Daarop weigerden de Heeren van Peere de acceptatie van de Wiffel-brief, willende liever deeze Colonie aan de Franfchen overlaten. Twee Jaren daar na kwamen de Reeders van die Franfche Kapers, en de houders van den gemelden Wisfel - brief, de Heeren van der Kruis , Fils en Engelbregts te Amfterdam overeen , met vier Amfterdamfche Kooplieden , de Heeren Nicolaas en Hendrik van Hoorn, ArnoldDix, en PieterSchuurmans ,dat zijdeezen Wiffel-briefmet 108000gulden betalen , en daar voorden eigendom der Volk-planting bekomen zouden, volgens een gemaakt Contract: met de Heeren van Peere. Hierop volgde de overdragt, 1714, aan de gemelde 4 Amfterdamfche Kooplieden , door de Heeren Johan en Cornelis van Peere , Vrouwe Suzanna Maria van Peere , Weduwe van den Heer Cornelis Kien , Burgemeefter van Veere , en den Heer Thomas Alexander Koning , Baljuw van de gemelde Stad , te famen Eigenaars van deeze Volk-planting , ftaande htm recht af aan de nieuwe Koopers, waar onder de H 3 Fleer  Hg .INLEIDING tot de BESCHRYVING Heer Cornelis van Peere wederom voor een vierde gerekend wierd. De herftelling van deeze Volkplanting vertraagd wordende wegens gebrek aan Slaven , zo maakten men daar over een Contract met de Weft-Indifche Compagnie. In 't Jaar 1720, waaren 'er reets 6.Zuiker- plantaadjes in een bloeijenden ftaat gebragt, en men had Cacao beginnen te planten, wanneer de beruchtte Actiehandel, de Eigenaars aanleiding gaf, om een nieuwe Maatfchappij op te regten. Dezelve zou beflaan uit eene Hoofdfomme van 3200,000 guldens Hollands Bank-geld , waar van de helft in 8 Termijnen voor den eerften April 1724 moeft worden ©pgebragt: daarvan moeft aan de Eigenaars 800,000 guld. worden betaald , waar voor zij al hun recht aan de oude Maatfchappij, afftonden aan de Nieuwe Maatfchappij, dog de Eigenaars behielden , bij voorkeur 400 Actiën, ieder van 2000 guld. Men vond Liefhebbers in overvloed. Op die HoofdT fbm van 3200,000 guld. wierd in verfcheide tijden 790440 guldens betaald; die 10 Actiën heeft is een Hoofdparticipant. Ieder Actie, waarop 840 guld. is betaald , word nu op 730 guld. gewaardeerd. Deeze Volk - planting en Maatfchappij , word in Nederland beftierd door 9 Directeuren , hunne bijeenkomft te Amfterdam houdende , genietende eene Wedde van 200 guld. Bankgeld 'sjaars; zij hebben 2 Boekhouders;. Bij de Jaarlijkfche Reekening komen alle de Hoofdparticipanten aflifteren j die de Direóteurs verkiezen. De uitdeeling is gemeenlijk 3 a 4 ten 100 'sjaars. De Vaart op de Berbice is 1732, open gefteld. De Regeering aldaar beftaat uit een Gouverneur , een Raad van Regeering, en een Raad van Juftitie. Twee Sterktens dekken de Rivier, genaamd 't FortNasfau en de Brandwagt. De goederen, welke daar na  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 119 na toe gezonden en van daar gehaald worden, zijn dezelve met die van Suriname en Ifequebo. Behalven de Handwerken , Neenngen , HandteerinSen , de kleine Viffcherij en binnenlandfch.cn Handel word de buitenlandfchen Koophandel , der Vereenigde Nederlanden , in 15 Hoofdtakken gemeenlijk onderfcheiden. Van de. 6 Eerfte (de groote Vifferij of Haring-vangft; teWalvis-vangfii Oofl-Indikbe cn de JVejl-Indifche Maatfchappij ; de Sociëteit van Suriname , en de Maatfchappij van de Bcrbke,) gefproken hebbende, moeten wij mede iets zeeeen , van den Koophandel op de Levant of Middelandfche Zee, op Spanje , op Portugal, op Frankrijk, op Groot-Brittannien, op Muscovien, op Denemarken , op Zweden en op de Ooft-Zee. ■ Den Koophandel op de Levant of Middelandsche Zee , onder het opzicht van het Collegie der Heeren Diretteuren van den Levantfchcn handel en Navigatie der Middelandfche Zee , merken wij aan, als de zevende Hoofdtak van de buitenlandiche Koophandel der Vereenigde Nederlanden. De Vaart bp de Middelandfche Zee was ,} met den aanvang van de 16de Eeuw , van weinig belang. fchoon den Koophandel voor het grootfte gedeelte van Antwerpen na Amfterdam overgebragt was, en de Specerijen , nevens andere Ooft-Indifche waren, die de Antwerpenaars, van Venetien gewoon waren te haaien , na de oprechting van de OoitIndifche Maatfchappije , veel beeter koop dan elders waren te bekomen , tot dat de Jooden , in t begin van die Eeuw , uit Spanjen verdreven , en veele Toodfche Kooplieden , zig te Amfterdani neder gezet hebbende , ondernamen , om die OoitIndifche Koopmanfchappen,na de plaatzen te voeren , van waar men dezelve gewoon was te halen, wijl die Waren , zelfs te Aleppo en Smirna , waar J H 4 Ba  120 INLEIDING tot de BESCHRYVING na men ze, te Lande, met Karavanen vervoerden , en waar van daan de Venetianen die haalden, veel duurder waren dan in Holland; drijvende daar mede een zeer voordeligen handel, met de Joodfche Kooplieden van die Geweften. De Chriftenen Kooplieden te Amfterdam dit ziende, ondernamen om Hollandfche Kantooren , in de voornaamfte Kooplieden van Italien, op de Eilanden van de Archipel, te Conftantinopole, Scandrona, Smirna enz. op te rechten , van waar die nieuw geveftigde Koophandel, met de Kantoren in Holland, een voordeeligen Handel begonden te drijven, die hand over hand toenam : dog om verfcheide ontftane zwarigheden weg te neemen , en die voordeelige Koophandel en Zeevaard te begunftigen , wierd men , in den Jare 1624 te raade , om te Amfterdam , een Collegie op te regten , beftaande uit 8 Directeuren en een Secretaris, als mede een taxateur en Vifitateur van de Schepen , varende na de Middelandfche Zee, die Laftgeld aan dit Collegie betalen moeten. Van deeze 8 Directeuren, welke gemeenlijk uit de aanzienlijkfte Kooplieden genomen worden , gaan 'er jaarlijks vier af, na dat de afgaande en aanblijvende Directeuren , een Nominatie van een dubbeld getal gemaakt, en aan de Heeren Burgemeefteren van Amfteldam hebben aangeboden , waaruit hun Edele Groot Achtbare, vier Directeuren aanitellen. Deeze Directeurs moeten zorg dragen , dat de wetten , op deezen Handel,door de Hooge Overigheid gemaakt, worden naargekomen; en dat aan de Koopvaardy-fchepen , Konvoi verleend word , ter beveiliging voor de Rovers van Barbarijen. Ook neemd deeze Kamer , in de eerfte plaats , kennis van de gefchillen die over denzelven ontftaan. De Staten plegen zelfs raad met deeze Direéteurs, over alles wat 't we'l  vak ds VEREENIGDE NEDERLANDEN, iax welvaren van deezen Handel betreft. Dit Collegie heft, volgens Plakaat van hunne Hoog Mogende, een gulden per laft van alle de Schepen , die naar de Middelandfche Zee zeilen, en een ten honderd, van de meefte goederen die van de Levant komen in deeze Landen; ook moeten, in verfcheidene Levantfche Havens, eenige rechten ten behoeve van deeze Kamer betaald worden. Uit deeze Inkomiten , moeten de Intreften van de opgenomene gelden , een gedeelte van de Jaarwedde van de Ambaffadeurs te Conftantinopole, en die van de Confuls enz. , nevens eenige gefchenken aan de Turkfche Staats-dienaars worden voldaan , dat Jaarlijks meer dan vijftig duizend guldens gerekend word te beloopen. Ook zijn de Directeurs, met de Handelaars op de Levant, 1709, over een gekomen; dat de buitengewoone Laften, die, door de Regering te Smirna en te Conftantinopole , gelegd mogten worden op denHollandfchenKoophandel,door deeze Kamer zoude worden gedragen ; dog dat ieder Handelaar , voor zig in 'i bijzonder , zoude moeten boeten , 't geene hem, wegens wangedrag wierd afgevorderd ; maar werd eenig bijzonder Perfoon onfchuldig bezwaard , dan boet de Kamer die fchade. De bezwaring op eenig Schip gelegd, daar het Scheepsvolk eenige reeden toe gegeeven heeft, dan word die fchade over Schip en Goed geilagen , maar is het Volk onfchuldig , dan word die fchade door de Kamer gedragen. Daar vertrekken voornamentlijk in vredens-tijden , drie of vier Vlooten na de Middelandfche Zee, onder het geleide van 2 Oorlogfchepen , voerende 45 a 50 ftukken. De Koopvaardij-fchepen , die men daar toe gebruikt, zijn gemonteerd van 2© tot 24 ftukken, en bemand met do a 70 koppen. De Oorlogfchepen geleiden dezelve van den eenen tot den H 5 an-  122 INLEIDING tot de BESCIIRYV3N G anderen Haven van Italien , en blijven tot ze geloft en geladen zijn , en convoijeren ze dan verder de Levant op. Men zend over Gènua , of over Livorno , na Rome , Peeper , Nagelen, Muscaatnooten , Caneel, Cacao , Ooft-Indilche Catoene Lijwaten en Porcelijn, Muscus, Loot, Tin, Blik , Staal, Zweeds Yzer, Koper , Juchten, Olijphantstanden , Meekrappen , Campechie-hout , Ferrru lioen Pek, Teer, Harft, Walvis-baarden en Ballijnen, Stokvifch, Haring, gezouten Zalm, wolle Lakens, Serges, Saijen, Lijwaten, Grof-gnjnen, Zijldoek en Lijwaten ; en men ontfangd van daar te rug , Annijs-zaat, Snuijf-Tabak, Zwavel, AUuijn enz. Na Genua zijnde eene vrije Haven , zend men dezelve goederen als hier boven , onder Romen , gemeld zijn ; en men ontfangd van daar te rug ; Marmer in blokken , allerhande Levantfche 'Drogerijen , Cremortartri , allerhande Confituren , Limoenen , Citroenen, Vijgen, Amandelen , Anchiovifch , Parmefaan , Rijft, Olijven , Olij van Olijven en van Jasmijn, witte Zeep , Papier , Handfchoenen , genaaide Kanten , _ Goude en Zilvere Lakenen, Fluwelen, Zijde, Zijde ftoffen, Damaften, Satijnen en Tapijten. Na Livorm , alwaar de ftapel der Levantfche Waaren is , zend men dezelve goederen, als na Romen en Genua ; men ontfangd van daar te rug , Koffij-boo-. nen, Drogerijen, geperfumeerde Wateren, W afch, Lak, Zijde , Zwavel, Annijs, Alluijn , Cattoen en Cattoene Garen enz. Na Venetië zend men de zelve foorten van Koopwaren als naar Genua , behalven Lakenen ,Koper en Yzer, welke goederen verboden zijn in te voeren, zijnde gedeeltelijk een vrije Haven ; en men bekomd van daar te rug , Veronefche Rijft, Correnten , Kanten genaamd PoinP deFenife, Spiegels, Koets-glazen, Drink - glazen, Pa-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 125 Papier, Galanterijen , groene Aarde van Verone, .Olijven, Olij, Wafch, Terpentijn, Staal,Annijs■zaat, Zwavel-, Örpiment,-Lak, Wijn-fteen, Hiu,dcn, Levantfe Drogerijen, Zijden, en Zijde-ftof- • fen ; ook is hier een aanzienlijke Bank. Na Flo- • rcnce zend men Specerijen , Suijker, Drogerijen , Werw-ftoifen , Kramerijen-, Juchten, en andere f goederen als na Livorno. Na Milanen zend men 1 over Genua , veele Specerijen , en dezelve goedet ren als na die Stad , en men bekomt van daar; /Zijde, Goude en Zilvere Lakens, Tapijten, Goudt draad , Orangin en andere gereede Italiaanle- Zijde l£n Zijde. Manufacturen. Na Modena zend men. t ever Venetien , dezelve goederen als' na die Stad, 1 of -na Regio, en men bekomt van die beide Plaat■ zen veel Italiaanfc 'Zijde , Zijde Manufacturen en 1 Fluwelen. Na ■Bologne zend men over Venetië , i diergelijke goederen als na die Stad en Genua , en ] men bekomt van daar te rug , Zijde , Zijde Cripï pen, Lampfers, Zijde Manufacturen, Savonetten . Soufijffen. Na Verona zend men over Venetië, dezelve foorten van Koopmanfchappen ; en men \ óntfangt -tërug groene Aarde , Rijft , Olijven en . Olij. Na Bergamo, worden mede over Venetië dezelve goederen'gezonden; en men bekomt van daar te rug , allerhande Manufafturert en Zijde. Na -Jncona , een vrije Haven } zend men diergelijke goederen , als na Romen , en men ontfangt ook dergelijke Waren als van daar te rug. Na Panna, zend men, over Venetië,zodanige Koopmanfchappen als na die Stad;en men bekomt van daar te rug, Zijde enParmefaan-kazen. Nalezend men over Livorno, dergelijke goederen, als na Genua, en men bekomt van daar, Olijven, Olie, Zijde en Zijde-ftoffen. Den Handel op Triejle, Fiume en Tunn, heeft veel overeenkomft met die van Venetië. Na Na/)^ zend men dezelve goederen als na Genua ; en men bekomt  124 INLEIDING tot de BESCHRYVING komt van daar, Olijven, Olie van Olijven en van Laurier, Calabriaanfche Manna, Zwavel, Vijgen, Correnten , Rozijnen , Rosmarijn , Annijszaad, welriekende Wateren , Zeep en Zijde Camifolen. Na MeJJina en Palermo , zend men dezelve goederen»als na Genua; en men bekomt van daar, Kooren , Fijne Sponffen , Wijn-fteen, Zwavel, Zijde \ en Zijde -Itoffen. Na St. Crux in Barbarijen zendi men Specerijen en Manufacturen ; en men bekomt1 van daar Koper en Wafch. Na Alexandrijen, Cai-i ro, Bichori en Rofette , zend men Lakens , Spece-: rijen , Gember , Kwikzilver, Menie, Sublimaat, Arfenicum, Salfa-Parilla, Tin, geel Koperdraad , Yzerdraad , Latoen , Conchenille , Papierj, Blik , Brafilien-hout enz. Na Aleppo en Saijde in Sijrien , zend men over Scandrona , Lakens, Spece»i rijen , Nagel - hout, Perpetuanen , Tin , Staal, Yzer , Yzerdraad , Koperdraad , Lootwit, Walrustanden, Couchenille, Indigo,Kwikzilver,Barn~i Reen , Blik , Spiauter, Blauwfel, Curcuma, Fer-i millioen , Menie, Wijnfteen, Lootwit, Potloot, Brafilien-hout, St. Martens-hout, Brood en Poeijerzuiker , Ducaten en Stukken van Agten ; en men bekomt van daar te rug ; Pistasjes, Galnoten , Wol, Geijten-haijr, Wafch, Senebladen ; allerhande Drogerijen, Cattoen, Cattoene Garen, Segrijn , Corduanen , Zijden , Koffij-boonen , Schapen-wol ongewaffen, Wierook, Zeep, Colloquinten, Lijwaten, Chitzen, Balzem van Mecca, Ambregris , Stam-peerlen , Bordaten , Neusdoeken enz. Na Scandrona of Alexandrettt, in Sijrie,zend: men in Pakken, om door Muijl-Ezels óf Kamee-' len , verder verzonden te worden , de zelve Koopmanfchappen onder Aleppo opgegeeven , en men bekomt dezelve waren als daar van daan. Na SwrA na, in klein Azie, of Natoliën, zend men Specerijen , Campechie - hout, Fernambug-hout, Japans:  Lp de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 125 iipans en Bimaas-hout, Spiauter , Gember, Blik, ,'Wijn - fteen, Barn • fteen, Rood - aarde, Tin , Loot, iStaal, Cinabrium - Poeijer en Brood-zuiker, BlauwTel, Walrus - tanden, Koper - draad, Yzer - draad , ftMeffing, Kwikzilver, Koper-root, Indigo, Couïehenille, Plollandfche Lakens, goude Ducaten%n SStukken van agten ; en men bekomt van daar te lirug, Turks Garen, Dimitten, Trilies, Grof-grijjmen, Cammelotten,. Magajers , Scamitten, fijne WWolle , veelerhande Corduanen , alle foorten van jlTapijten, veele foorten van Zijde, Cattoene Kousfcfen, Amaril - fteen, Annijs, Rozijnen, Koffij-boinen, Palm-hout , Cattoene Garens, Aaker-dop)pen, Potafch, Alluijn, Gal-noten, Wafch, Galicbanum, Saffraan, Hoede-wol, Mastik, Spons'tfen, Opium, Gomdragant , Sene-bladen, Severüaat, Scamonea , Rhabarber enz. Na Confiantino'\\cpoIe , word meeffc over Stnirna gezonden, Lakenen |in foorten, Specerijen, Staal, Kooper-draad, Yzerlidraad , Loot - wit, Menie, Barn-fteen, Japans iiStaaf - koper , Ebben-letter-Sandel-Campechie'Brazilie - Bimaas Japan en Fernambug - Hout, Gem:|(ber , Brood en witte Poeijer - fuiker , Gommelak |]op ftokjes , Rol-Latoen , Spiauter , klatergoud, KKwikzilver, Campher, Cinaber, Spaanfch groen, , Tndigo, Benjuin, Arfenicum, Blaauwfel, Walrusstanden, Blik, Salfaparilla, Olijphants-tanden;en Innen ontfangt van daar te rug; Koffij - boonen, Zij|ide, Wollen, Machajers, Zambillotten ,Segrijn-Leer, FCaviaar, Mastik, Benzuin , Alluijn , Rhabarber, jiiScamonea, Cattoenen, Annijs,Palm-hout.bereide jiSchapen-vellen, gezouten Huiden, Zijde,Wafch, fogeborduurde Brievetaflen enz. . Een andere voordeelige Hoofd - tak van den NeSltderlandfchen Koophandel, is die op Spanjen , en, 'nin 't bijzonder op de volgende Steden : Na Cadix Izend men Specerijen en andere Ooft-Indifche waren,  iéö INLEIDING tot de BESCHRYVING ren, 'Inlandfche Manufacturen., Lijwaten, Kanten j , Cacao , Wafch, Juchten, Schotfe Kouffen, Ter- , we , Naalden , Spelden , Benjuin , Poolfche Rol-; ■ len , Polamitten, Lint, Rouanen , Zijde Stoffen, , Picotten , Lamparillas, Camerijks-doek, BarakaC nef, Zeil-garen, Nette-garen, Zeildoek, Gui* nees, Spijkers, Kramerijen. Dit heeft ook plaats i ten opzichte van de andere Koophandel-drijvende : Plaatzen van dat Rijk ; om den Koophandel op: Spanjen te begunftigen , hebben de Staten Gene- ■ raai, aan de Kooplieden toegeftaan , ten opzichte. van de. SileGfche , Osnabrugfche , Weftphaalfche t. Pomer'fche en Brabandfche Linnens , Silefifche erji Bronswijkfche Garens , ongebleekt Wafch , Yzere: Banden, Potten en Spijkers, Blik, Koper en Yzerdraad, dat daar na toe gezonden word, vrijdom vart alle rechten, voor zo verre die goederen in deeze Jan-. den gebragt worden om ze na Spanjen te vervoerend., Dat men van de bijzondere Plaatzen te rug on tfangt i$ i onderfcheiden. Van Cadix veel Stukken van Agten», Peerlen , Goud in Staven , Zilverwerk , Zilver ui: Baaren , veelerhande Wolle , Weft-Indifche Huiden, Vijgen, Roüjnen, Olie, Banilles, Secquen, Zout, Drogerijen, Varinas - Tabak, Couchenille,' Indigo enz. Van Sevillien; Olie, Fruiten, Wollen. VznMallaga; Wolle, Secq,Rofijnen,Olie, Olijven.» Van Bilboa; Kaftanjes, Saffraan, Yzer en Wolle. Van Valence ; Amandelen enz, Vai St. Lucar ; Zout. Van Alicante; Wijn , Zeep en Annijs-zaat. Van Xcres \ Wijn. Van Majorca, Olie van Olijven. Van Segovia , Wolle. Na dei Canarifche Eilanden, zend men over Spanjen, Spe* cerijen, Catoene Lijwaten, Noordfche Hout- wa-i ren, Pijpeduigen, Osnabrugfch Linnen. De Ne-: derlanders drijven ook grooten Handel, over Span-i jen , met de Vlooten en Gallioenen op de WeftV Indien; dog dezelve word op den naam van Spaarw fcha  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 127 fche Kooplieden gedreven. De Kooprnanfchappen , op deeze wijze , naar de Spaanfche WeftIndien gezonden, zijn, Lakens in fortementen, OoftIndifche Catoenen in fortementen, Saaijen, Bombafijnen, Serges, Borlones, Matillas, Carodeore, Polemitten , Nonparellos , Pel de Febres , Lint, Caftoor-hoeden, Peper, Nagelen,Zijde Brocaten, Baracanen, zwart Fluweel en Trijp, Wolle Picot-. te en Zijde Picotten , Lanillas, Lamparillas , Precillas, Bramantas, Cortes in fortimenten , Camerijksdoek ,( Lakens in fortimenten , Eftaminas , Rouanes , Kouffen , Goude en Zilvere Kanten » Gorgeranes, Zijde Stoffen,Zijde, Linten, Spaanfche Speel-kaarten, en een groot getal van andere foorten van andere Goederen meer, in de Nederlanden gefabriceerd , of komende uit Italien , Vrankrijk » Engeland enz. Die goederen worden te Cadix^ aan geboren Spanjaarden , die na de Weft - Indien Vertrekken, ©p zeekere voorwaarden .toevertrouwd, die de zelve verkopen of verruilen , en 'er geld voor te rug brengen , dat van Cadix na de Nederlanden gezonden word. Het vertrek der Gallioe-r nenis, in oorlogstijden zeer onzeeker en zeldfaam, maar in vredens - tijden meelt alle Jaren, in Maart of April, naar Kartagena en Porto hello , alwaar een beroemde Jaarmarkt gehouden, en veel Koophandel met de Indianen gedreeven word , die van Lima, Panama en andere Plaatzen in Peru en Terra Firma zelfs uit de Zuid-Zee , met Goud en Zilver daar na toe komen, om Europifche waren daar voor in te koopen. Uit Spanjen vertrekt ook , in Julij of Auguftus , een Vloot, na Mexico , VeraCrux , de Havana , waarmede de Nederlanders , veele Koopmanfchappen na nieuw Spanje zenden; buiten en behalven de Goederen , welke , gelijk wij zagen , over Curacao enz. , en door de ftÜ- lcn  128 INLEIDING tot de BËSCHRYVING len Handel op de Kuft , aldaar verkogt worden* De Koophandel op Portugal is mede van gewigt in de Nederlanden. Dezelve gefchied meeft op Lijjabon, als mede na Port a Port en St. Hubes* Men zend daar na roe allerhande Zijde , Garen en wolle Manufacturen , Lijwaten , Catoenen , Camerijks-doek, Stijfzel, Wafch, Touw-werk, Hen• nip, Vlas , Kruit en Loot, Staal, Speel-kaarten, kopere Bekkens, Papier, Jugten ; allerhande Cargazoen-goederen voor Brazil, even als na Spanjen, en van tijd tot tijd veel Graan ; Men bekomt van Liffabon te rug , Zout , Wijn , Zuiker , Tabac, Cattoen , Wolle , Sumak , Huiden , Campechiehout, Fernarnbucq-hout, Vijgen, Rofijnen, Anijszaat, Olijven en Olie, Indigo, Gember, Couchenille, Oranje-Appelen , Chinafe-Appelen , Citroenen en Limoenen , Confituren , Drogerijen , en veele ruwe Diamanten uit de Mijnen van Brazil. Van St. Hubes, veel Zout. Van Port a Port, Olie, Wijn , Sumak enz. De Hollanders halen veel Wijn van Madera, die zij na de Weft-Indienvoeren. De Koophandel op Vrankryk is aanzienlijk, op Parijs, Bourdeaux, Rouaan, Baijonne, Lijon, Dieppe, St. Malo, Caan , Nantes , Le Roebelle , Rhee t Oleron, de Rivier van Charante , Marfeille , Bifancon enz.; men voerd daar na toe Lakens, Lijwaten , Koper, zo gewerkt als ongewerkt, Tin , Loot, Schrijf-pennen , Bedden-veeren , Wolle, Specerijen en Kruidenerijen , Kamelotten , Kaas, Booter, Raap-oüe, Lijn-olie, Traan, Aflche voor de Zeepfieders , Geweer, Buskruid, Lont, Salpeter, Zwavel, Gefchut, Duigen en Hout,Maften, Harpuis, Teer en Pik, Drogerijen, Verw-ftoffen, Muscus, Hennip , Zaaij-Lijnzaat, Vlas, Beverwolle, Pelterijen, Juchten, Spaanfch Leer,Kwik- zil-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 125* zilver , Staal, Yzere Staven , Koperdraad, Yzerdraad , Blik , Koper-root, Gom , Galnoten, Indigo , Verf-hout , allerhande Verf-ftofTen , Zuiker, Talk, Kaarfen, Tabak, Mekrappen, Campher , Rijft , Annijs, Stijfzel, Canafas , Touwwerk , Porcelijn , Walvifch - baarden , Haring , Zalm, Paarleh , Diamanten enz. De goederen, welke in de voofledene Eeuw , na de Vereenigde Nederlanden gezonden wierden, beliepen Jaarlijks omtrent 3óMillioenen , dog zijn zedert veel verminderd , behalven het Artijkel van de Wijnen en Brandewijnen , dat doof fommigen nog op 60 Tonnen Gouds begroot word. Van Parijs bekomt men zijde Manufacturen, Kouffen, Plandfehoenen, Hoeden , veelerhande foorten van Kramerijen en Galanterijen. Van Bourdeaux, verfcheide foorten van Wijnen , Azijn , Kaftanjes, Zuiker , Pruimen', Nooten, Honing, veel Papier, Lijn-zaac, Cattoenj Gacao, Indigo, Gember enz^ Van Rouaan bekomt men , Goude en Zilvere Paffementen én Kanten,. Lijwaten, Kouffen , Hoeden, Naai-gaaren, Kaarte-bollen, glas enz. Van Baijonne, veelerhande fuor.ten van Wijnen en Brandewijn , Honing, Wolle, Terpentijn, Pik, Caftanjenj Pruimen , Rofijnen enz. Van Lijon, veelerhande zijde .Manufacturen. Van Diepe , veel Venfter - glas. Van St. Mah, Zeildoek, Papier, Kouffen, Naaijgaren , Honing. Van Caan , Papier.- Van Nan■tes , Wijnen, Brandewijnen, Saffraan, Sijrpop f Hoifing, Pruijmen enz. Van La Roebelle , Rhee, [Oleron en de Rivier van Charante $ Wijn en Bran;dewijn, Note'oomen-hout, Papier en Zout. Van \MarJcillc en Bcfancon , veele Levantfche waren, als 'Drogerijen , Coffij , Catoen, Turx garen; verder ,Wafch, Paftel, Spaanfch -groen, Ploning, Zeep, 1 Tij-  i3o INLEIDING tot de BESCHRYVING Vijgen, Rofijnen, Amandelen, Kappers,Olijven en Olie van Olijven. De Koophandel op Groot-Brittannien, is bij de oprechting van deezen vrijen Staat, zeer groot gexveeft, en zou nog groot zijn , zo men den zeiven aldaar zo vrij had gelaten als in de Vereenigde^ Nederlanden ; maar het zwaar belaften van eenigè en het ftrengelijk verbieden der invoer , van verfcheidene Koopmanfchappen , heeft ze grootelijks gedreind; eg ter bloeid dien Koophandel nog, voornaamlijk te Rotterdam en ook te Amfterdam en in Zeeland; voornaamlijk op de navolgende Plaatzen: Na London zend men Specerijen, fijne Hollandfche Linnens , Zeildoek , Papier , Stijfzel, Osnabrugs Linnen, Pot-afch, Weed-afch, Lakmoes, Orfeille, Blik, Orleaan, en veele andere goederen meêr;, die niet uitdrukkelijk verboden zijn. Van daar öntfangt men, veel Virginifche Tabak in bladeren, Zuiker en Rijs uit de Engelfche Weft-Indien; allerhande Engelfche Ooft JndifcheKoopmanfchap- ■ pen, Tin, Loot, Lijm, Vitriool, Aluin , glas,. Spiegels , Kalfsleer , Krijt, Lootwit, Erigelfch i Aardewerk, Lakens, Sajen, Flenellen, en andere : wolle Stoffen; eonige zijde Stoffen, zijde en wolle : Kouffen , Hoeden , Mutfen , Kaarten voor de! Droogfcheerders, hoorne Platen , eenige Booter : eh Kaas, Mout, Terwe enz. NaBrijlol, Huil en i Exon zend men dezelve goederen als na Londoiv, éh men krijgt van daar , allerhande foorten van i wolle Manufacturen en Kouffen. Na Nieuw Cafteell en Sunderland zend men weinig goederen, dog men i krijgt van daar de befte Steen en Smeekolen in i groote meenigte. Na Edenburg in Schotland, zend 1 men dergelijke goederen als na London ; en men i bekomd van daar Schotfe Steenkolen , Lakens,, Sa-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 13% Sajen , wolle en faijette Kouffen. Na Dublin en Cork in Ierland , zend men dergelijke goederen als na London , en men krijgt van daar veel Ierfche Booter, Talk, koeijen en Offen-huiden, gezouten vleefch, Serges, Baaijen, Laakens en andere Manufacturen. DeKoophandel op de OosTENRYKSEen Franse Nederlanden , is niet zeer aanzienlijk meeft op de volgende Steden: Na Antwerpen, BruJJél en Meubelen in Braband , zend men , Specerijen , Kruidenerijen, Haring, zoute en verfche Vifch,- allerhande wolle en zijde Stoffen, Pot-afch, Weed -afch, en veele andere goederen meer ; en men krijgt van daar allerhande foorten van Kanten > Tapijten en Goud Leer. Na Gend , Brugge en Ooflende , in Vlaanderen, zend men,allerhande zijde en wolle Stoffen; 'Specerijen j Kruidenerijen, Haring, zoute Vifch, Hammen , Pot-afch en Weed-afch ; en men krijgt van daar Kanten, Lijwaten,Vlas, Granen, Vlaamfche Linnens, eenige wolle Stoffen. RijJJel, Doornik , Duinkerken en St. Omcr in Walfch Vlaanderen, geeft Granen , zijde en wolle Stoffen, Barakanen^ Pikotten, Greinen, Kanten. Meenen en Koitrijk, leverd Lijwaten en Servet-goed. Tperen , en Arms , Lakens , Saaijen en Lijwaten. Doornik en Oudenaarden, Tapijten, Behangzels , Eedde-tijken en andere Manufacturen. Mons , Faknciennes en Camerik,. leveren Kanten en zeer fijn Lijwaat, gemeenlijk genaamd Cameriks-doek, enz. De Koophandel opDui ischland is van veel bei lang, voornaamlijk op deeze platttzen : Na Luijk en Maaftricht zend men Koper , Specerijen , allerhande Drogerijen en Kruidenerijen ; wolle en zijde Stoffen ; en men krijgd van daar Zooi-leer , P;jlafcens , Linten , Aluin , haire Knoopen , Yzer in Hoeden , groote en kleine Spijkers, van Yzer^ 1 2 van  i32 INLEIDING tot de BESCHRYVING van kooper en vertind, Schroeven, Koogels, Gra* naten , Bomben , Kanon , Mortieren , Yfere Potten en Pannen , Slooten , Musquetten, Snaphanen , Karabijnen , Piftolen en Loopen , als mede Schoenmakers Pennen. Na Aaken zend men Specerijen , Kruidenerijen , Spaanfche Wolle , Kooper, Galmeij &c. ,• en men bekomt van daar, Koperdraad, Ketels en Bekkens, Zool-leer, Lakens. Na Burfcheid, Verviers , Eupen en Limburg zend men veel Wolle , daar men op die plaatzen Lakens van maakt, die , voor een groot gedeelte na Holland komen , ftrekkende tot benadeling van de binnenlandfche Laken-Fabrijken. Na Hamburg en Altona , zend men Specerijen , Drogerijen , Kruidenerijen, Kramerijen, Zijden en Wollen Stoffen, Verf-ftoffen , Suijkeren , Aarden-werk, Traan, Raap-oiie cn Haring enz. ; men krijgt van daar veele Silezier-Garens en Lijwaten,Pot-afch, Saxifch Koper, Koperdraad, zwart en wit Blik, Honing, Stroop , Scheeps - timmerhout , Pijpen en Vatduigen, als mede Granen, en veelerhande Noordfche Koopmanfchappen. Na Breinen brengd men Specerijen , Drogerijen, Kramerijen , Verf-waren, gemalen en geraspt Verf - hout, Haring, Lakens, wolle ftoffen, Zijde Manufacturen ; en men krijgt vandaar, Yzere Kachels en Vuur-ovens, Granen, Lijwaten , Bronswijker Mom en Garens , BremerBier, Timmer-hout, Pot-afch, Honing, Saaijen-, Peij - Lakens , Annijs, Wolle enz. Van Kiel, Haarhurg en Munden krijgt men Lijwaten , allerhande Molenftcnen en Pot-afch. Van Osnabrug komt veel Lijwaat, en van Erfurt veel Garen. Na Langen-Zahza zend men Specerijen, Verf-ftoffen enz., en men krijgt van daar Saaijen en Annijs enz. Na Beriijn zend men Specerijen , Kruidenerijen en andere Koopmanfchappen die niet verboden zijn in te  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 133 te -voeren, en men krijgt van daar Glas, Spiegels, Staal-werken , geborduurd goed en veele Galanterijen. Na Breslau zend men Specerijen , Kruijdenerijen, Suiker, Lakenen, Wolle ftoffen, Indigo, Meekrappen , en allerhande gemalen Verf-houc enz.; en men krijgt van daar , Silefier-Garens, en Lijwaten genaamd Platilles. Zittau leverd allerhande Lijwaten. Na Leipzig en Naumburg , zend men Lakenen , Wolle Stoffen , Zijde Manufacturen, Kanten, Verf-ftoffen, Kramerijen enz. ; en men krijgt van daar Garen ; Blik enz. Zerbji leverd fchoon Bier, dat veel uit Holland na OoftIndië verzonden word. Na Keulen zend men Specerijen, Drogerijen, Kruidenerijen, Suiker,Olie, wit Wafch , Verf-waren, Zeep, Zout, Haring, Zoute-vifch , Zijde en Wollen Stoffen , Koffij, Thee , Katoene Lijwaten , Neteldoeken , Porcelijnen , Kaas en andere Levensmiddelen ; en men ontfangt van daar , Eiken Balken en Houtwaren, Keuls Aardenwerk , zeer veel Rhijn en Moezelwijnen, Yzer Gefchut, Kogels, Bomben, Granaten, Leijen , Pot-afch, Vloer-fteenen enz. Coblcntz leverd Duijf-fteen ,de befte Moezel-Wijnen, •Timmer-hout en Lottharings Yzer enz. Sohngen leeverd allerhande Yzer-werken en Gereedfchappen, als mede de befte Degen-klingen. Na Dujfeldorp en Elberveld voerd men Specerijen , allerhande Verf-waren , Inlandfche Catoene Lijwaten enz. en men bekomt van daar , allerhande Cargazoenlinten , Lijwate Bedde-tijken , geftreepte Dobbelfteen , Linnen , Garen , Varken - borftels, enz. Van Effen komt veel gefponnen Garen , Linnen, Snaphanen, Loopen en Yzer-werk. Na Siegen zend men Specerijen , Olie , Traan, Catoene Lijwaten , Zijde en Wolle Stoffen , en alderhande Verfwaren ; en men krijgt van daar Aambeelden, I 3 en  ?S4 INLEIDING tot de BESCHRYVING en ander zwaar , ook eenig ligt Yzer-werk.- Na, Frankfort aan den Main zend men, allerhande Wollen , Zijde en half zijde Stoffen, Lakens, Saaijen , Linten , Kanten , Spelden , Naalden , en andere Kramerijen, Specerijen, Drogerijen, Kruiderijen, Suikeren , Hoeden , Handfchoenen, Handrottingen , Tin , Koper , Indigo , Couchenille , Verfftoffen, gemalen Verfhout, allerhande Ooft-Indifche Waren , inlandfche Catoene Lijwaten en andere Koopmanfchappen meer ; en men brengt van daar Rhijn-wijnen , Wijn-fteen, Pot-afch, Scheerwolle, Saffloer,Duitfche Pruimen,Drukkers Inkt, Glasenz. welke boven gemelde goederen ook na de volgende Plaatzen gezonden worden, welke uitleveren : Hanau, Fluwelen, Grof- grijnen, zijde en wolle Stoffen, wolle Kouffen, Mutfen, Handfchoenen en Tabak: Wurtzhurg, de befte Rhijn-wijn: Kit zingen, Pot-afch: Bamberg, Pruimen, Saffraan, Zoet-hout Koorn en Wijnen : Heilbron , allerhande Glas en Wijn-fteen : Neurenberg leverd, Kinder - poppen, allerhande Poppen-goed, konftige draay- werken van ijvoor en hout, koper en ijzer-werk , yzere Geld-kiften , kopere Kerk-kroonen , Goud en Zilver-draad, gefponnen Goud en Zilver, Fiiddergout en Zilver, Meffen, Cargezoen goederen voor. de Weft-Indien : Na deeze Stad zend men , behalven de voorgemelde goederen , zware Olifantstanden en Verf-ftoffen , tot hunne veelvuldige Fabrijken, verder Nagelen en andere Specerijen, inzonderheid Peper , Gember , allerhande Kruidenerijen, gerafineerde Suikeren, Indigo,Engels Leer, Leidfche Grijnen , Lakens , Saaijen , Carfaijen , Flanellen, gedrukte Cattoenen enz. Na Augsburg zend men Specerijen, Kruidenerijen, Verf-ftoffen, Lakens en Wolle-ftoffen ; en men krijgt van daar jombafijnen en?. Na Memmingen zend men , ai der-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 135 derhande Lakenen en andere Manufacturen, gedrukte Catoene Lijwaten, en men krijgt goede Bombafijnen van daar te rug. Na Ulm zend men Specerijen , Verf - waren , gedrukte Catoene Lijwaten , Zijde en Wolle-ftoffen. Saltzburg leverd Goud, Zilver, Koper, Staal, Yzer, Zout enz. Goszlar geeft allerhande Mijn-ftoffeu. Van Stuckardt krijgt men Glas en Spiegels. Na Wenen zend men Fluwelen , goude en zilvere Lakens, Broeaden , Damaften en andere zijde Stoffen , zijde , goude en zilvere Linten, Caffas, Lakenen, Sergies, allerhande wolle ftoffen , Rottingen , Neteldoeken , Specerijen, Kruijdenerijen, Verf-ftoffen, gedrukte Catoene Lijwaten , Porcelijnen enz.; en men krijgt 'er van daan , Kwikzilver en Hongarifch Kooper. De Koophandel op Switsereand en Geneve enz., word voornaamlijk gedreven op de navolgende Plaatzen : Men zend na Zurick , Lakens, zijde en wolle Stoffen , Specerijen , Drogerijen , Verf. ftoffen , Weft - Indifche Cattoen , Neteldoeken , Hand-rottingen, gedrukte Cattoene Lijwaten, Fluwelen, Olifants-tanden, Jugte Baleinen en andere goederen meer; en men i. ijgt 'er van daan Inlandfche en ItaliaanfcheZijde,Floret, zijde Crippen , Lampfers, allerhande foorten van Crespons, enz. Schaf'haufen, Winterihur, Tbun, Bern, heeft den zelveri Koophandel als Zurich op de Nederlanden. Na St. Gallen , zend men dergelijke goederen als na Zurich, dog bijzonderlijk Ooft-Indifche zijde Cripjes, Lakens, Saijen, Neteldoeken, gedrukte Cattoene Lijwaten en Muscovifche Juchten ; en men krijgt van daar dezelve foorten van goederen als van Zurich. Na Bazel zend men in-, zonderheid; Hollandfche en Engelfche Lakens, allerhande ftoffen , Specerijen , Caffas, Fluwelen, I 4 Né  ,36 INLEIDING tot de BESCHRYVING Neteldoeken, veelerhande Verfwaren, Baleinen, Olifants - tanden , Flanellen, gedrukte Cattoene Lijwaten, Muscovifche Jtigten , allerhande Drogerijen, Hand-rottingen enz. , dog men ontfangt van deeze plaats weinig goederen te rug.. Na Ge-neve zend men dezelve goederen als na Zwitferland, welke , voor een groot gedeelte , van daar voortgezonden worden , na 'Zwitferland en Savoijen ; van daar krijgt men , Fluwelen , Taften , zijde , goude en zilvere Stoffen , Paffementen , Kanten, Linten, konftige ftaal en ijzer-werken , Kriftal,Zak - Horlogien enz. Na Straatsburg zend men Specerijen , Kruidenerijen , gefnedene Baleinen , Muscovifche Juchten, Mekrappen en andere Verft ftoffen, Lakens, Saijen, allerhande ftoffen , wit en gedrukte Cattoene Lijwaten, Armofijnen, Flanellen , Hand-rottingen ; deeze Stad leverd veel Timmer-hout, Annijs , Wijn-fteen , Pot-afch en andere goederen meer. De Koophandel op Denemarken is niet groot dogvan belang voor de Vereenigde Nederlanden , in 't bijzonder voor Holland, moetende alle de Schepen, de Sont paffeerende, te Elfeneur tol betalen. Na Coppenhagen zend men voornaamlijk,ongefponne Tabak, Zout, Papier,Wijnen, Brandewijnen, Azijn , eenige Specerijen en Kruidenerijen , zijde Stoffen, Kanten en andere goederen meer; en men bekomt van daar , Yslandfche Stokvis , Kouffen en Wandten, Talk , Hennip , Huiden , Pot- enl Weed-afch, Aluin enz.-; en over deeze Stad zend men na Tsland, Bier , Wijn , Brandewijn, Yzer, Lakens ,' Lijwaten , Tabak , Spiegels, Mantels, Schoenen enz.; en men krijgt van daar, Stokvifch, Booter, Wafch , Zwavel, Grove Lakens, Kpusfeh en Lakens, Voffen en Beeren-velleri enz. pok zend men , over deeze Stad , eenige goederen na $6$a  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 137 Nordkopping , Nijkopping , Cahier , Ahuijs , Christiaan- Jtad, Carels - kroon, Carels - haven, Chrifiianopel, Tdjted enz. De Koophandel op Noorwegen of de kleine Oost, is van nog meerder gewigt. Na Bergen, Dronthelm , Chrifliaanfand, Jedder , Sommer, Laarwij k, Stavanger Romsdaal, Koperwijk , Mardon, Vlekkeren , zend men , witte Franfche Wijnen, Brandewijn , Spaanfche Wijn , Genever en andere fterke dranken, Azijn, Specerijen, Souc, Suiker, Kaas, Hop , Rijs , Amandelen , Pruimen , Rofijnen en andere Kruidenerijen , Tabak , Kalk, Steen , allerhande Verf-ftoffen , Lakens, Baaijen , Sergies, zijde Stoffen, wolle en zijde Kouffen en allerhande Kramerijen enz. ; en men bekomt van daar zeer veel Stokvifch van allerhande foort, Bokken-vellen , Koper, Pik, Teer, Talk, Leever-Traan , gezaagde en ongezaagde Hout-waren, Scheeps-masten , Heij en Goot - maften , Juffers en Sparren , Greene Planken , Eiken Balkjes , Stolpen en Barkoenen, Handfpaken, Blokhoud, LindeTimmers, Vuuren Knies, Anker-ftokken , Eiken Tonnen duigen , en andere Hout-waren meer , als mede veel brandhout, enz. De Koophandel op Zweden,word voornaamlijk gedreven op Stokholm , waar na toe dezelfde goederen als na Denemarken en Noorwegen gezonden worden ; dog is veel aanzienlijker ten opzichte van de waren die men van daar krijgt, beftaande voornamelijk, in allerhande Hout - waren , Teer, Pik, Zwavel, Talk, Tin, Yzer, Koper, Koperdraad, kopere Ketels en Bekkens enz. De Koophandel op de Oost-Zee , is een groote hoofdtak van den Hollandfchen Koophandel, wordende gedreven op de navolgende Plaatzen. Na 'Riga zend men Rijksdalers en Ducacen , Wijn, l 5 BiraAi  i38 INLEIDING tot de BESCHRYVING Brandewijn, Azijn, Zout, gefponnen Rol-Tabak , Haring, Papier, Glas, Zuiker, Kruidenerijen en Kramerijen ; en men krijgt 'er van daar, Wagenfchot, Vathout, Pijpe- duigen , Tarwe, Rogge, Garft, Lijnzaad, Moolen-Roeden, Scheepsmaften, Hennip, Vlas, Wafch, Pot-afch, Weedafch , Talk , allerhande foorten van Planken, enz. Na Nerva, zend men dezelve goederen als na Riga; en men krijgt van daar Moolen - Roeden , Maften, Balken, gezaagde deelen, Rogge, Hennip,Vlas, Talk , Juchten enz. Kevel leverd weinig anders als Rogge,Garft en Lijnzaadt. Pernau geeft meelt Houtwaren , Rogge en Lijnzaad. OeJJèl geeft Rogge, Garft, Talk en Lijnzaadt. Duipat \tverd Granen en Houtwaren. Mittau, Libau en Memel, geeft Rogge en andere Granen , veelerhande foorten van Hout-waren, Hennip en zeer veel Lijnzaad. Na Koningsbergen brengt men, Tabak, Boter , Kaas , Brood-fuiker , Haring , Specerijen , Roode-wijn , Witte-wijn, Brandewijn, Genever, Wijn-Azijn, Zout, Glas, Papier, Lakens, wolie en zijde ftoffen , Camelotten enz. ; en men kriigc 'er van daan, allerhande Eiken, Greenen en Vimren-hout, allerhande Granen, veel Hennip, Wafch, Vlas, Talk, Pot-afch , Weed afch , Barn-fteen enz. Na Dantzig zend men veele Rijksdalers en Ducaten , Lakens, wollen en zijde Stoffen , Peperen andere Specerijen , Tabak , Baleinen , Franfch Glas, Camelotten, Grijnen, Zout, allerhande Kruidenerijen en Drogerijen , geraffineerde Suikeren , Meekrappen, Wijn-fteen, Wijn-Azijn, aller-, hande Verf-ftoffen, Haring enz.; en men brengt 'er van daan; allerhande Granen in groote meenigte, Scheeps - maften , Pijpe-duigen , Klap-hout , Hennip , Vlas , Talk , Poolfe Rollen , Ganfenkneppels , V.eeren, Staal, Wolle, Leer, Loot, Sa).  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 139 Salpeter, Teer, Weed-afch , Pot-afch, Huijden, Barnfteen, Eiken, Vuuren en Greenen-hout, Commijn , Annijs, Hop en andere goederen meer. De Koophandel op Elbing is egaal met die van Dantzig. NaStcttin zend men voornaamlijk,Sout en Haring. Na Lubek , Wistnar en Rostok , zend men Lakenen, zijde Stoffen, Specerijen, Suiker, Zout, Wijn, Brandewijn, Azijn, Franfch Glas, Engelfche Steenkolen , Papier, Gember , Plarts, Kramerijen enz. ; en men krijgt 'er van daan , zwaare Scheeps Ankers, Scheeps Timmerhout en ander hout, Jugten, Wolle , Hennip , Granen enz. De Koophandel opMoscoviEN word meed van, of over Amfterdam gedreven. Na Arcbangel zend men , veele Rijksdalers en Ducaten , Papier , La* kens, zijde en wolle Stoffen, Serges, Peper, Nagelen , Zuiker, Vijgen, Rofijnen, Pruimen, Aluin, Zwavel, Wierook , Lootwit, Menie , Spaansgroen , Koperrood , Kwikzilver , Salarmoniacq , Rofen-root, Indigo, St, Marrons-hout, Brafilienhout, Stokvifch-hout, Carribes-hout, Franfche Wijnen , Tin , Kaarten , verfcheide Neurenburgfche Waren, Vingerhoeden, Naalden en Spelden, Yferdraad, Gouddraad, Zilverdraad,Paffamenten, Kanten, Paarlen , Kerk-kroonen , Kandelaars, nieuwen Haring, Hoeden, Linten, Bever-vellen, Bunfums-vellen , allerhande Kramerijen ; en men brengd van daar te rug , veelerhande Pelterijen, als Elands-huiden , Harten-huiden , Voffen-vellen , Haze - vellen, Beere- huiden, Marters - fabels, Hermanen , en andere fijne Pelterijen meer , Bever-Wolle , jugten , Pak-matten , gezouten Zalm, Kaviard , Vifch-lijm , Talk, Pot-afch, Weed - afch , Pik , Teer , Wafch, Zwijns - borstels, Huiden, Scheeps-maften, Hennip ,Hennipe Ga-  ï4o INLEIDING tot de BESCHRYVING Garen , Rogge enz. ook komen 'er veeltijds niet de Hollandfche Schepen, over deeze Stad, eenige Perfianen , met Perliaanfche Zijde over. Na St. Petersburg , brengd men dezelve goederen als na Archangel; en men krijgt dergelijke goederen van daar, inzonderheid, Linne Manufacturen, Servetgoed, Zeildoek, Potdoek, Linnen, Garen, Huiden, Lams en Schape - vellen, Kalfs-vellen, Robbe - vellen , Leer , Jugten , en andere goederen meer. Na Moscouvi zend men , Trijpen, Calaminken , Serges , Siperfaaijen , Fluwelen , zijde Stoffen , Gouddraad , Papier , Canarij - fuiker, Candij - fuiker , Saffraan , Amandelen , Vijgen , lange Rofijnen , gecqnfijte Gember, drooge Gember , Peper , Nagelen , Notemuscaat, Kaneel, Cardemom, Tin, Boom-olie, Blik, Loot, Kwikzilver, Olifants-tanden, Coralen, Naalden, Spelden, Weft-Indifche Bever-vellen, Roode-wijn, Sek, geel Koperdraad, Yzerdraad, Haring, geele kopere Keetels, Wierook, Indigo, Blaauw-hout, Sokvifch-hout, Brafilien hout, Galnoten , Aluin , Lootwit, Zwavel, Campher, Terpentijn-olie enz. en men krijgt van daar dezelve waren , die wij onder Archangel en St. Petersburg hebben opgegeeven [uit alle deeze bijzondere takken , kan men zien, hoe gewigtig en aanzienlijk den buitenlandfehen Koophandel is, die in de Vereenigde Nederlanden gedreven word. Van de binnelandfche Koophandel , fpreeken wij onder ieder Koopftad in 't bijzonder.] §. X. Het Munt-wezen der Vereenigde Nederlanden , ftaat onder het opzicht van de Generaliteit* Munt kamer , (waar van wij , onder de Generaliteits Collegien verder fpreeken.) Dewijl ieder Provincie , op zig zelve , Souverein is , heeft ook ieder van dezelve het recht van Geld te munten , eqhter moet  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 141 moet het geld , om in het gantfche Gemenebeft der Vereenigde Nederlanden, volgens het twaalfde Artijkel van de Unie van Utrecht , gangbaar te zijn, een zelfde prijs en innerlijke waardij hebben; daarom hebben de Zeeuwfche Rijksdalers , welke door de Staten van Zeeland, niet zonder tegenfpraak van de Generaliteits Munt-kamer; eindelijk op 53 Huivers gefteld. zijn , alleen deeze prijs in Zeeland , en doen in ..de andere Provinciën , niet meer dan 50 Huivers , zijnde niemant der Ingeze-i tenen aldaar verplicht dezelve hooger aan te neemen-; zelfs ziet men zomtijts gebeuren , dat het eene Landfchap , het geld van een ander Landfchap, wanneer het te ligt, of van te weinig waarde bevonden word, verbied uit te geeven. De kleinfte Stand-penning , onder de navolgende Stand - penningen , of werkelijke Munt - fpecien in de Vereenigde Nederlanden, waar van de prijs niet veranderd , is de Duit, wordende van koper gefla•gen , welke gerekend word 2 penningen (een ingebeelde munt) te doen. Een Groot Vlaams of halve fiuiver, (mede een ingebeelde munt) is.4 duiten. Een Blank, (mede een ingebeelde munt) doet 6 duiten. Een fiuiver ,of 2 Groot en Vlaamfch ,of 2 halve Huivers , doet 8, duiten. Een dubbeltje doet 2 Huivers. Dit noemd men Paijement., mogende in betaling , niemant meer dan een tiende deel der fomme opgedrongen worden. De oude fiooters en vier fiuivers, zijn buiten gebruik ; • een Braspenning cf 10 duiten , en een Reaal of 3, Huiver , is een ingebeelde Munt. Een Zeflehalf doet 5! Huiver. Een Schelling , zo geflempelde , als eenige ongeflempelden , doet 6 Huivers ; men heeft ook afgezette Schellingen die niet meer dan 5! Huiver doen. De agt en veertien Stuivers-(tukken, vind men zelden , en zijn genoegzaam buiten gebruik geraakt. De halve gulden, doende 10 Huivers en quart gulden  i42 INLEIDING tot dè BESCRYVING den van 5 Huivers , vind men nog weinig. De Gulden ook genaamd Caroli-gulden of ponden van 40 groten , doet 20 Huivers. Een Agtentixintig of zo genaamde C'oud-gulden, is een geftempeldemunt, en doet 28 Huivers. Een Daler , doet 30 Huivers. Kroonen van 2 guldens zijn 'er weinig. Een Rijks■daler ook genaamd Albertus-daler , doet 50 Huivers. Men heeft ook de halve Rijksdaler van 25 Huivers en de Quart-Rijksdaler of zo genaamde Dertiendebalf van i2\ Huivers, dog die , om dat dezelve veeltijds blind en afgefleten zijn , niet zeer gangbaar zijn. De Leeuwen-daler, die men weinig vind, doet 42 Huivers. De Drie - gulden doet 60 Huivers. . De Ducaton of Silvere Rijder, doet 63 Huivers. De Ponden-Vlaams , zijn veel in gebruik in de Negotie , dog is een ingebeelde munt van 6 gulden , of 20 Schellingen ieder. Tot het Jaar 1749, waren 'er , in de Vereenigde Nederlanden, alleen Zilver Stand-penningen bekend; dog den ifte AuguHus van dat Jaar , 'bellooten de Staten Generaal een nieuwen Gouden Stand-penning te Haan, befiaande in heele en halve Rijders , met gekartelde Randen om het fnoeijen te beletten , wegende een heele Rijder 6 Engels 15 Azen , met uitdrukking • van de intrinfique waarde , 14 Guldens ; de halve Rijders wegen na advenant, en doen 7 Guldens. Die prijs mag nooit verhoogd of verlaagd worden, en diend deeze Stand-penning tot betaling van binnelandfche Wiflel- brieven en Affignatien , Obligatien en Koopmanfchappen, wordende op 'sLands Kantoren aangenomen, enflrekkende tot groot gemak van den Koophandel. Eindelijk heeft men de Goude Ducaat , zijnde geen Hand maar NegotiePenning , van geen vaften prijs, doende 5 gulden: \ en 5, zomtijds maat 4 Huivers, of minder, waarom niemant dezelve in betaling behoefd aan te nee^ men,-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 143 men , en 'sLands Kantoren die niet ontfangen; maar -zedert dat de ongerande Dticaten zijn afgezet , en andere met gecartelde randen in de plaats gemunt, worden deDucaten, in de gemeene handeling , dikwils, voor 5 guücns 5 ftuivers ontfangen* en uitgegeeven , dog men kan ze niemant opdringen. . . : § XI. Oudtijds behoorden de Provinciën, waar uit de Nederlanden beftaan, tot het duitfcheRijk, wordende van Hertogen , Graven en Heeren bezeten. .De eerfte Hertog van Burgundie , van de jongfte Linie was, Philips de tweede, toegcnaamd de Stoute, bragt 1369, (andere ftellen- 1308) door zijn huwelijk met Margareta Malana, vveduwe van Philips de I, laatfte Hertog van Burgundie van de oude ftam, eenige dogter en Erfgename van Lodewijk de III , Grave van Vlaanderen , Artois , JVIechelen en Antwerpen aan zijn Huis. Van Karei .de Stoute kwamen deeze Landen aan deszelfs Naneef Karei de V. van dien naam, onder de Roomfche Keizeren , die ook de overige Provinciën deiNederlanden aan zig bragt, zo dat alle de Nederlanden , in de i6de Eeuw, weder onder deheerfchappijvan het Huis vanOoftenrijk ftonden. Deeze Landen aanzienlijke Voorrechten en Vrijheden vanhunne voorige Heeren verkregen hebbende , vond Lijzig verplicht, volgens de gewoonte der Landsheren , bij zijne inhuldiging , de Staten der Landen te zweeren, dat hij hen bij hunne Voorrechten en Vrijheden zou handhaven , waar dqor hij maar een door de wetten bepaalde Oppermagt over deeze Landen verkreeg. Deeze Vorfl, niet alleen bezitter van de Keizerlijke Kroon , van de aanzienlijke Koningrijken van Spanjen en Italiaanfche Staaten, naar ook een groot gedeelte van het nieuw ontlek America , daar en boven overwinnend. over Vrank-  144 INLEIDING tot dk BESCHRYVING Vrankrijk, door de dappere en trouwe bijftand der' Nederlanders, was te magtig en heerfchzugtig, om ± met een bepaald Oppergezag over de Nederlanden zig te vergenoegen. Om een volftrekt en onbepaalde magt over dezelve te verkrijgen, begon hij de bezwoorne Voorrechten te fchenden , en de Nederlanders , die geene zware laften gewoon waren te dragen , door zware fchattingen enz. te verdrukken , dat dit vrij , dog getrouw en geduldig volk, fchoon ai zuchtende, verdroeg. Wanneer, omtrent het Jaar 1522 , de hervormde Godsdienft, in de Nederlanden veld begon te winnen, en veele zig van het flaaffch Juk des Pausdoms ontlloegen, ■oordeelde Karei V, zulks niet te moeten gedogen, als -regelrecht aanlopende tegens zijn ftaatkundig voornemen, om de Nederlanders, geheel tot zijne Haven te maken. - Om den voortgang van dit zogenaamde ketterijen te Ruiten-, ging hij geenzints', volgens zijft eed'en plicht , met-de Staten te raade, maar deed , op eigen gezag, zeer.geltrenge Bloedplacaten tegéns de Onroomfchen: af kondigen ; die bevonden wierden de -Hervorming toegedaan te zijn , wierden met"den -"Zwaarde gedood , en dè onroomfche-'Predikers ten Vuure gedoemd , zelfs beftond hij , in deeze Placaten te zeggen , dac dezelve zouden ftand grijpen , onaangezien alle VoorTCchten, Wetten en Gewoontens, daar mede ftrij•dende, 'verklarende die in zo verre te niet te doen, waar door zijn oogwit zig klaar ontdekte , en dewijl men wilt, dat deszelfs Zoon en Erfgenaam, een Spanjaard van geboorte en opvoeding;, al zo heerfchzuchtig , veel geftrenger , en flaaf van het Pausdom was, zo wierden de Nederlanders tegens -het Huis van Ooftenrijk verbitterd. Karei, altoos zeer'bemind zijnde geweeft , ziende de gemoederen van hem vervreemden, dat hem alles begon tegen!  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 14$ gen te loopen , dat zijn oogwit om de onroomfche Godsdienft te dempen, en een onbepaalde regeering in de Nederlanden in te voeren, niet zoude gejukken, en mogelijk zijn gemoet over het onrechtvaerdig Horten van zoveel onfchuldig bloedwroegende, befloot zig in een Kloofter te begeven, en droeg, in 't Jaar Ï555 • de regeering over deeze Landen op, aan zijnen Zoon Philips, nevens het Koningrijk van Spanjen en alle zijne Italiaanfche Staten. Philips II, welke zig geheel door de Roomfche Geeftelijkheid liet beheerfchen, betoonde zig nog meer tegens de zogenaamde ketters en voorrechten des Lands, door hem zo onlangs bezworen , vooringenomen te zijn , ziende met zijne Spanjaarden, den Nederlandfchen Adel, die door hunne getrouwe raadgevingen, den Vorft Btmatiging der vervolging raade, met den fiekaan. Hij Margreta, Hertoginne van Parma, natuurlijke dogter van Karei V, tot LandvoogdelTe benoemd hebbende, vertrok na Spanje, latende door een geheim bevel, de klem der regeering in handen van den Kardinaal deGranvelle,een heerfchzuchtig, doortrapt en trots man , die de gemoederen van Philips en zijne Spanjaarden nog meer verwijderden. De invoering van het Concilie van Trenten, ert het aanftellender nieuweBiffchoppen, zo ftrijdig met 'sLands voorrechten , om door dit middel de Gewetensdwang voort te zetten, verbitterde de gemoederen nog meer ; dog de voornaamfte Edelen en Heeren des Lands, t'famen fpannende, moeiten het Land ruimen, want deeze Edelen, die Geuzen genaamd wierden , verzogten fchorfmg der Inquifitie en bloedplacaten 1566 , waar op de Onroomfchen begonden te Prediken, en de öeeldftormerij een aanvang nam. Toen verklaarde men in Spanje, de Nederlanden vervallen te zijn van derzelver Voorrechten , en Alva trok daar na toe , om die Landen K door  J4Ö INLEIDING tot de BESCHRYVING door de Wapenen als op nieuw te heroveren , met een magtig Leger, de tegenftrevers des Konings te ftraffen , en de zogenaamde ketters, te vuur en te zwaard'te vervolgen. De Prins van Oranje week na Duitfchland , en de Graven van Egmond en Hoorn, wierden door Alva en zijn onwettige bloedraad ter dood gebragt. 1568 , deed hij de JPrins van Oranje, de Graven Lodewijk van Nalfau enz. en andere Edelen indagen , en hunne goederen wierden verbeurd verklaard. Immiddels trok Prins Willem de I, met een aanzienlijk Leger , over de Maas om de Nederlanden te verloffen , dog de krijgskundige Alva , wift het zo te maken, dat de Prins , uit gebrek , zijn Leger moeft afdanken en na Duitfchland keeren. 1569 eifchte Alva van de Staten een 1 ooften penning eens van ieders middelen , een 2ofte van de onroerende , en den 10de van de roerende goederen zo dikwils die verkogt wierden. Alva menende de Nederlanders onder de knien gebragt te hebben , deed , 1571, een beeld van metaal, in het Kafteel van Antwerpen oprechten ; dog 1572 begonden de zaken fchielijk van gedaante te veranderen ; de Water-geuzen veroverden de Briel, en veele plaatzen vielen ook af, en de Staten van Holland , erkende den Prins van Oranje voor hunnen wettigen Stadhouder , welke hooge bediening hij voor heen had bekleed , de Spanjaarden pleegden eene verfchriklijke moord te Kaarden. Zij veroverden 1573 , Haarlem, dog moeiten dê Belegering van Alkmaar opbreken , wanneer Alva vertrok , hebbende meer dan 18000 menfchen door Beuls handen om 't Geloof doen Iheuvelen. 1574 deed Requefens Leiden te vergeefs belegeren. 1575 droegen de Staten van Holland , het hoog Bewind op aan den Prins van Oranje. Requefens met voorfpoed oorlogende ftierf 1576  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 147 1576 aan de Pelt, en Antwerpen wierd gepltin1 derd , en men floot de Pacificatie van Gent. Don ] Jan van Ooftenrijk nam die aan , en beloofde hec t vreemde Krijgsvolk te doen vertrekken, dog trou[\ weloos handelende,verkoren de Algemeene Staten, iden Aartshertog Matthias tot Landvoogd. 1578, . wierd Amfterdam aan de zijde der Staten gebragt, t en de hervorming aldaar ingevoerd , en Don Jan i ftierf. 1579 wierd de Unie te Utrecht gefloten; l en daar door den grondflag van dit aanzienlijk Ger menebeft gelegd. 1580 wierd den ban, tegens den F Prins van Oranje afgekondigd en 25000 goude krooI nen op zijn lijf gezet; ook wierd de Hertog van /Anjou tot Befchermer en Vorft der Nederlanden 1 verkoren , en Matthias vertrok. 1581, verklaarden d'Algemeene Staten , den Koning van Spanji jen vervallen te zijn van zijn recht tot de heerfchapp pij der Nederlanden. 1583 , zogt Anjou , zig een d onbepaald Opper-gezag aan te matigen , en Antt\ werpen door verraad te bemagtigen , 't geen mis!i Jukte, dog dat de gemoederen van hem vervreemdde. 1583 vertrok Anjou. De Algemene Staten, l behalven die van Gelderland , Utrecht en OverIjJjflêl, maakten een befluit, dat men den Hervormlllden Godsdienft zou handhavenen, zonder hetopen]b baar(plegen van eenige andere Godsdienft te gedoIgenè in Holland wierd door de meefte ftemmen ftibefioten, aan Prins Willem den Ifte van Oranje, li de GraafFelij kheid op te dragen , dog die Vader 1 .des Vaderlands wierd , den 10 Julij 1584, door P Balthafar Gerards , opgeftookt door de Spanjaarli den, te Delft vermoord. Die van Braband, Vlaan|i deren, Holland, Zeeland, Utrecht, Mechelen en A Vriesland, te Delft vergaderd, befloten zig aan Iide Unie van Utrecht te blijven houden , een "iraad van regeering aan te ftellen , en Graaf MauK % rits,  i48 INLEIDING tot de BESCHRYVÏNG rits, tweeden Zoon van den vermoorden Prins', oud omtrent 18 Jaren, tot hoofd daar van aan te ftellen. 1585 wierd 'Bvuffel en Antwerpen door Parma veroverd. De Koninginne Elizabeth van Engeland , onder den Graaf van Leicefter , aan de Staten eenig Krijgsvolk toegezonden hebbende, zo zogt die Graaf de Landvoogdij over Holland voor zig te verkrijgen ; dog om dit te voorkomen, verkoren de Staten van Holland en Weft-vriesland , den 1 November 1586, Graaf Maurits van Naffau, tot Stadhouder , Capitein Generaal en Admiraal derzelver Geweften; egter wierd Leicefter tot Opper-landvoogd aangefteld , en , 1587 wierd hij na Engeland te rug geroepen, hebbende veel verwarring binnen 's Lands gebrouwen , en weinig tegen Parma uitgevoerd. Prins Maurits , Opper - bevelhebber der Krijgsmagt van de Staten Generaal geworden zijnde , veroverde 1590 Breda door lift , en 1591 Zutphen en Deventer, ontzettende de Schans Knodfenburg, veroverende Nijmeegen en 't grootfte gedeelte van Gelderland , als mede Huift en 'tl Land van Waas: In 1592, Steenwijk en Koeverden , wanneer de Prins van Parma ftierf. 1593», veroverde Prins Maurits Geertruidenberg, en deed I het Spaanfch Leger , onder Mansveld , de vlucht I neemen. 1594 deedt hij de Stad Groningen zig i onderwerpen, nemende die Stad , met Vriesland,, Graaf Willem van Naffau tot Stadhouder aan. De | nieuwe Spaanfche Landvoogd , Aartshertog Erneftus, de Staten der Vereenigde Nederlanden niet ) konnende bewegen, om , op zeekere voorwaarde 1 de Vreede te fluiten , zo zogt hij Prins Maurits, deszelfs broeder Fredrik Hendrik , en eenige ande-1 re aanzienlijke mannen , als oorzaak daar van zijn-' de , door Kenichon en du Tour te doen vermoor-i den, 't geen mislukte, en Erneftus gaf, kort daarj aan;  Ivan de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 140 aan, den geeft, komende in zijn plaats , deszelfs ..jongften broeder , Aartshertog van Ooftenrjjk , Kardinaal , met wien uit Spanje overkwam , Phillips Willem, Prins van Oranje, oudften Zoon van jPPrins Willem den Ifie , na een 28 Jarige gevangeIfiiffe nu in vrijheid gefteld , en overgezonden om jfzijnen broeder Maurits , tot de Vrede over te hajtlén. 1597 behaalde Prins Maurits , een heerlijke [.overwinning op de Spanjaarden , bij Turnhout ; |ook kwamen de 4 Schepen , eerft na Indië gezoniden, terug: Die Prins veroverde Alpen, Rhijn|berk, Meurs , Grol, Brevoort, Goer, Othmarfcfen , Oldenfeel en Lingen : 1600 fioeg hij de ^Spanjaarden en veroverde Wachtendonk', CreveIikeur en St. Andries : Philippine wierd ingenojtoen , en Prins Maurits behaalde eene heerlijke «'Overwinning , op het Leger van den Aartshertog l]pp het ftrand. 1Ó02 wierd de Stad Grave verofcverd. 1603 wierd de Ooft-Indifche Maatfchappij «opgericht. 1604 wierd Sluis in Vlaanderen verojhverd. 1609 wierd 'er een Beftand gefloten , tustdTchen de Koning van Spanjen en de Staten Geneiaraal dér Vereenigde Nederlanden ; in tegendeel bontftond toen de eerften ftrijd in de Gereformeerde ■[Kerk over eenige Geloofs punten, welke onder de ■RRemonftranten en Contra-Remonftranten naderIhand veel verwarring baarden. 1613 wierd Prins jlMaurits Ridder van de Kouffeband. 1618 ontftond fc'er groot verfchil over het houden van een Natio;l;raal Sijnode , tot wegneming der zwevende geJlfchillen , tuffchen de Remonftranten en Contra%Remonltranten , waan p de Staten van Gelderland, m,iZeeland, Friesland, Groningen en Ommelanden, eenilige Hollandfche Edelen en Steden , naamlijk, Amwtijterdain, Enkhuizen, Edam en Purmerend iterk droniKgeu, als zware gevolgen uit deeze ongeregeldheden K3 ' aa-  i5o INLEIDING tot de BESCHRYVING anders te gemoet ziende ; dog de andere Steden van Holland , kantten zig daar tegen , zo wel als Utrecht en Overijjfel, doende daar tegen een fcherp Proteft, opgefteid door Johan van Oldenbameveldt, Advoca'at van Holland , die zo ijverig dog onvoorzigtig handelde, ten voordeele van de Remonftran-: ten , als of hij het Hoofd en Befchermer van die': partij was geweeft, gelijk dan op de vertogen van i Oldenbarneveld, en zijne aanhangers, eenige Edelen en de -meefte Steden , op den naam der Staten van Holland , eene verre gaande Refolutie maakten , behelzende : (i) Dat het Nationaal Sijnodé: tiiet'zvu gehouden worden: (2) Dat de Regeerders: der Hollandfche Steden ge?nagtigd wier den , krijgsvolk' aan te neemen, om de befluiten, ten opzichte der Kerkelijke zaken genomen, te helpen uitvoeren. (3) Dat\ zo iemant , ter oorzake van dit Befluit of Refolutie , over zwarigheden in Kerkelijke zaken wilde klagen , het aan niemant anders , dan aan de Staten , zou moeten gefchieden, en dat voor nietig en van genet waardei zou gehouden worden , het geen door eenige andere Col-' iegien, daar tegen mogt gedaan of ondernomen, worden.' (4) Dat alle Overften, Kapiteinen, en andere Officieren, enz. wierden gelaft, niettegenftaande eenige an-. dere bevelen, den Staten, hunne betaals-heeren, cf derS zeiver Gecommitteerde Raden, en Magiftraten der Steden, daar zij in bezetting lagen, gehoorzaamheid té bewijzen , en alle dadelijkheid , zonder eenige uiizonderinge , te helpen weeren , op ftrajfc van Caffatie: (5) Dat dit befluit door twee Edelen, en Gevolmagtigdem der Steden van Haarlem , Delft , Leiden , Gouda, Rotterdam , Alkmaar en Hoorn , zoude worden bekend gemaakt aan Prins Maurits, de Princeffe van Oranje, en aan Prins Fredrik Hendrik, met verzoek om bef zelve te handhaven. De 4 gezegde Provinciën, ge-: fterkt door die 4 Hollandfche Steden , befloteni cch*i  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 151 echter een Nationaal Sijnode te doen houden. De Regeerders der Steden Haarlem,Leiden,Rotterdam> Oudewater , Heusden , als mede die van Utrecht, namen toen Waardgelders aan , om het houden van een Nationaal Sijnode te beletten. Vermits die Waardgelders, buiten den eed van de Generaliteit en den Prins waren , moeft daar uit veel wanorder ontftaan , ftrekkende tot verbreking van de Unie, fcheuring van den band der eenigheid onder de Bondgenoten en vertreding van het wettig gezag der Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden, en van den Prins Stadhouder, Capitein Generaal enz. De Staten Generaal dit niet konnende gedogen, deden de beide Stadhouders, der Provinciën, Prins Maurits en Graaf Willem van NaJJau , en de Raad van Staten , een befluit neemen om de Waardgelders af te danken , gelijk gefchiede. Ook wierden Johan van Oldenbarneveld, Advocaat van Holland, Ramhout van Hogerbcets, Penfionaris van Leiden , Hugo de Groot, Penfionaris van Rotterdam, en Gillis van Ledenberg , Secretaris der Staten van Utrecht, als oorzaak van die binnelandfche wanorder gevangen genomen ; Ledenberg benam zig in de gevangenilfe het Leven. Dewijl deeze zaken , wel meelt Holland, dog teffens de Unie, en alle de Bondgenoten raakten , verkoren de Staten Generaal 24 Rechters om de gevangenen te oordeelen , 12 uit Holland, en de andere 12 , uit de 6 overige Provinciën , nevens 3 Fiscalen en een Secretaris ; en men oordeelden deeze misdaden van zo veel gevolg, ten nadeele van het Gemenebeft, en den band der onderlinge eendracht, dat Johan van Oldenbarneveld ter dood , en de anderen , tot een eeuwige gevangeniffe op Loeveftein veroordeeld wierden , en na dien tijd hebben zij , welke de Staatsgronden van 'deeze Heeren waren toegedaan , den naam van de K 4 Loe-  i52 INLEIDING tot de BESCHRYVING LoevefieinfcheFaclie verkregen; ook wierd dit Jaar, na 't veroordeelen der Remonfhranten , hec Nationaal Sijnode befloten.. 1Ó20 ftierf Willem Lodewijk, Graaf van Nalfau , Stadhouder van Vriesland , Groningen en Ommelandenen Drenthe, wordende opgevolgd door zijnen broeder Emfi Cafimir , in het Stadhouderfchap van Vriesland, maar Groningen en d'Ommelanden nevens Drenthe , verkoren Prins Maurits. 16 21 eindigde het beftand met Spanje , beginnende den Oorlog op nieuw ; ook wierd de Weft-Indifche Maatfchappij opgericht. 1623 fmeden de*twee Zoonen van den onthoofden Oldenbarneveld een aanflag tegens het leven van | Prins Maurits , welke mislukte. Den 23 April 1625 , overleed Prins Maurits , en des anderen daags , ontfing zijnen broeder , Prins Fredrik Hendrik , van de Staten Generaal den openbrief, waar hij hij tot Capitein Generaal en Admiraal wierd aangefteld ; en vervolgens wierd hij niet alleen door de Provinciën van Holland en Zeeland, maar ook door die van Gelderland, Utrecht en Overijffel voor Stadhouder enz. aangenomen ; maar Gronin-1 gen, d'Ommelanden en Drenthe,verkoren daartoe Graaf Ernjl Cafimir , Stadhouder enz. van Vries-J land. 1628 wierd de Spaanfche Zilver - vloot door j Piet Hein veroverd. 1630, wierd'sliertogenbofch door Prins Fredrik Hendrik veroverd. 1632 fneu- ! velde Prins Emfi Cafimir, Stadhouder van Vries»! land, wordende opgevolgd door zijnen Zoon,Hendrik Cafimir, en Maaftricht wierd ingenomen , als-* mede Limburg. 1647 ftierf Prins Fredrik Hendrik,-, wordende opgevolgd door zijnen Zoon , Prins : Willem de II. yan Oranje. 1648, wierd den tagtigl Jaarigen Oorlog met Spanjen , door de Vrede van 1 Muniter geëindigd , erkennende de Koning van Span- ■ je , de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Neder^ lan- ■  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 153 landen , en de refpeclive Provinciën van dezelve , met alle hare geajfocieerde Landfchappen , Steden en onderhorige Landen , voor vrije en Souvereine Staten , Provinciën en Landen , op welke alle hij niets te pretenderen had, nog nu, nog namaak voor hem zelve, zijns SucceJJeurs en nakomelingen immermeer iets pretendeeren zouden ; als mede , dat de Prins van Oranje herfteld zou worden in alles,het geen Prins Willem de Ifte , bezeten had. ■ 1650 ontftond'er verfchil over het afdanken der Troepen , tuflchen Holland en de overige Provinciën , dat door een verdrag, en het ontflaanyan eenige Heeren uit de regeering, wierd geëindigd. Den 6 November ftierf Prins Willem de II, en den 14. verlofte de Princefle zijne Gemalinne van eenen Zoon genaamd, Prins Willem de lilde van Oranje. 1652, geraakten de Staten in Oorlog met het Engelfch Parlement en Cromwel. 1654 wierd de Vrede met Engeland gefloten, hebbende Holland , buiten kennis der andere Bondgenoten , met tegenfpreking van de Steden Haarlem, Alkmaar , Enkhuizen en Edam , bij meerderheid van ftemmen , op het doordrijven van Jan de Wit, Raadpenfionaris van Holland, deeze Acte gemaakt en aan Cromwel overgegeeven , behelzende onder anderen : Dat de Staten van Holland en Wefl-Vriesland , gelet hebbende op het ernjlig en herhaald verzoek van zijne Hoogheid , den Heere Protector van de Republijk van Engeland , en op zijne bekommering , die hij meermalen verklaard heeft te hebben , dat, bij aldien aan den Prins van Oranje , of aan deszelfs nakomelingen , die uit den huize van Stuart zouden mogen voortfpruiten , de hoogfle Ampten van den Staat wierden opgedragen , zulks een groot wantrouwen en jaloezij zou komen veroorzaken tuffchen de twee Natiën, waaruit een gevaarlijken oorlog zou konnen ontjlaan, welk de hooggemelde Heeren Staten genegen zijnde te K 5 ver-  154 INLEIDING tot de BESCHRYVING fxrhaeden , verklaarden, dat zij nimmermeer , den gemelden lieere Prinfje van Oranje , of iemant van deszelfs Linie , zullen verkiezen tot Stadhouder of Admiraal van hunne Provincie , nog toeflaan , voor zo veel bet advijs van hunne Provincie aangaat, dat dezelve eelt toerde gekozen tot hei .Capitein - Generaalfchap iiver de Militie van de Generaliteit. Dit verwekte een groot ongenoegen bij de andere Bondgenoten en gemor bij het Volk,dit aanziende voor eene groote ondankbaarheid betoond aan het Doorluchtig l luis, waaraan hec Gemenebeft deszelfs opkomft , Vrijheid, Godsdienft, welvaard en zeekerheid verfchulctigd was; de Raadpenfionaris , die zulks doorgedreven had,als het hoofd der wederftrevers van dat Door!. Huis, genaamd de Loevefteinfche Factie, en andere wierden befchuldigd, ja men kreet dit uit voor eene fchending van de Unie. ióöo, wierd Pvin&Willem de IJl, tot eerfteEdele Van Zeeland verkoren. 1Ó65 brak den Oorlog uit met Engeland, als mede met den Biftchop van Munfter, die het volgende Jaar Vrede maakte. 1667 wierd de Vreede te Breda geflooten ; ook wierd de bovenftaande Acte van uicfluiting van den Prins, *door toedoen van de Wit, in een eeuwig Edift veranderd , en door alle de Leden der Staten van Holland plegtig bezworen. De Koningen van Vrankrijk en Engeland , 1670 zig gereed makende om het Gemenebeft aan te taften, ftelde de Wit en zijnen Broeder , zig zo opentlijk tegens de bevordering van den Prins van Oranje, dat zijne befte vrienden die Gebroeders verlieten, waar na veel ongenoegen ontftond, en door dit twisten , wierd geen order op iets gefteld , fchijnende die Gebroeders liever te willen zien , dat het gantfche Gemenbeft onder de magc van Vrankrijk geraakten , dan te dulden dat de Prins van Oranje toe het bekleden van de hooge Ampten zijner Door- luch-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 155 luchtige Voorvaderen verkoren wierd. 1672 verklaarden de Koning van Vrankrijk en Engeland , den Oorlog aan de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden , en de Prins-van Oranje wierd door de Staten Generaal , met een zeer bepaalde magt tot Capitein Generaal en Admiraal, voor dien Veldtogt aangefteld , dog onvoorzien van een genoegzaam getal Troepen Alzo men bevind ; dat, zedert dat de „ Pacificatie van Gent gemaakt, bij de welke genoeg alle die Provinciën van deeze Nederlanden „ hen verbonden hebben, malkanderen met lijf en „ goed bij te ftaan , om die Spanjaarden en de an,, dere uitheemfche Natiën , met haren aanhang , » uit  ï74 INLEIDING tot de BESCHRYVING „ uit deeze landen te verdrijven , dezelve Span* „ jaarden met Don Johan d'Autriche en de andere haarluijder Hoofden en Capiteinen , alle midde4, len gezogt hebben ende nog dagelijks zoeken om die voorfz. Provinciën , zo in 't geheel als in 't „ deel, te brengen onder hare fubjeótie, tijranni„ fche rege'ringe ende flavernije : Ende die zelve „ Provinciën , zo met wapenen als praclijke van „ den anderen te fcheiden , dismenbreren , en- de die Unie, bij die voorfz. Pacificatie gemaakt, „ te niet té doen , ende te fubverteren , tot uiter„ lijke ruine ende verderffeniffe van devoorfz. lan„ den ende Provinciën , gelijk men metter daad „ bevind, dat zijlieden in 't voorfz. voornemen volhardende, nog onlangs eenige Steden en Quar„ tieren mét brieven gefolliciteerd , eenige (name„ lijk van de landen van Gclre) met wapenen aanj> gegrePen ende overvallen hebben : Soo is 't, „ dat die van den Furftendomme van Gelre ende , Graaffchappe Zutphen , die van de Graaffchap- pen van Holland, Zeeland, Utrecht en de Vrie„ fche Ommelanden, tuffchen die Eems ende Lau, wers, geraatzaam gevonden hebben , zig nader en particulierlijker' met den anderen te verbin, den en te vereenigen, niet om hen van de voorfz. ', génerale Unie bij de Pacificatie tot Gent gemaakt té fcheiden, maar om die zelve nog meer te fter}J ken , ende hen zeiven te verzien tegens alle in!, convenienten , daar in zij zouden mogen vallen , door eenige praclijke , aanflagen , ofte geweld s van hare Vijanden , om te weten , hoe ènde in „ wat manjeren die voorfz. Provinciën hen , in „ zulken gevalle , zullen hebben te dragen , ende jegens 'c geweld van hunne Vijanden kunnen be„ fchermen : Ende om vorder feparatie van de „ voorfz. Provinciën ende particuliere leden van dien  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 175 „ dien te fchouwen , blijvende anders die voorfz. „ generale Unie en de Pacificatie van Gent in weer„ den ; Zijn dienvolgende bij de Gedeputeerden „ van de voorfz. Provinciën, volkomelijk en bij den „ haren respecfive hier toe geauthorifeert, gear„ refteert ende gefloten die Poinéten en Artikelen „ hierna volgende , zonder in allen gevalle hen bij ,, dezen te willen onttrekken van ofte uit den Hei„ ligen Roomfchen Rijke. Art. Ende eerft, „ dat die voorfz. Provinciën zig met den anderea „ verbinden , confedereren ende vereenigen Stut „ len, gelijk zij hen verbinden, confedereren ende „ vereenigen mits dezen , ten eeuwigen dage , bij „ den anderen te blijven , in alle forme ende ma„ niere, als, of zij luiden maar een Provincie wa„ ren , zonder dat dezelve hen t'eenigen tijde van „ den anderen zullen fcheiden , laten fcheiden of „ fepareren, bijTeflamente, Codicille, Donatie, „ Ceflie, Wiffelinge, Verkopinge, Traftaten van „ Peijs , van Huwelijk , nog om geen andere oor„ zaken hoe dat 't gebeuren zoude mogen , onver„ mindert nogtans een iegelijken Provincie , ende „ de particuliere Steden, Leden ende Ingezetenen „ van dien , haarlieder fpeciale ende particuliere „ Privilegiën, Vrijheden, Exemptien, Rechten, „ Statuten, loffelijke ende wel hergebragte Coftu„ men, Ufancien , ende alle andere gerechtighe„ den, waarin zij luiden den anderen niet alleen „ geen prejudicie, hinder, ofte letzel doen zullen, „ maar zullen den anderen daar in met alle behoor. „ lijke ende mogelijke middelen , ja met lijf ende „ goed (is 't nood) helpen hand - houden , ftijven „ endefterken, befchutten , ende ook befchermen „ jegens allen en een iegelijk , wie ende hoedanig „ die zoude mogen wezen , die hen daar in eenige „ datelijke inbreuke zoude willen do^n: Wel ver- „ ftaan-  t76 INLEIDING tot de BESGHRYVING i ftaande, dat die queftie, die eenige van de voorfz, '„ Provinciën , Leden ofte Stede van deeze Unie wezende metten anderen hebben , ofte namaals I „ zouden mogen krijgen, nopende haar luider par„ ticuliere ende foeeiale Privilegiën , Exemptien, , Rechten, Statuten, loffelijke en wel hergebrag„ te Coftumen , Ufancien, ende andere haarheder \, gerechtigheden , dat dezelve bij ordinaris Juftitie, Arbiters, of minnelijk accoort beflift zullen " worden , zonder dat de andere Landen ofte Pro" vincien , Steden ofte Leden van dien (zo lange " zig beide partijen "t recht fubmitteren) hen des •* zuilen hebben te bemoeien , ten ware 't hen geliefde te intercederen tot accoort. II. Art. I' tem , dat die voorfz. Provinciën in conformiteit ' ende tot voltrekkinge van de voorfz. Eemgheid ende verband , gehouden zullen wezen malkanderen met lijf, goed ende bloed bij te ftaan, jegens alle fortzen ende geweiden , die hen ïemant , zoude mogen aandoen , uit ende onder 't dekzel van den naam van de/Koh. Majefteit, ofte van: , zijnent wegen,het ware ter caufe van'tTractaati '' van den Peijs tot Gent gemaakt, of van dat zij de wapenen tegen Don Johan d'Autriche aange-. ' nomen , den Aarts - Hertoge Matthias tot Gou, verneur ontfangen hebben, met alle 't geene dat ' 'er aankleeft, van dependeert, ofte uit gevolgt „ is , ofte uit volgen zal mogen , al waar 't ook 3, onder coleur alleene van de CathohjkeRoomfche Religie , met de wapenen te willen retabliffe3] ren , reftaureren of invoeren , of ook van eeni" ge nieuwigheden ofte alteratien die binnen eem-. " oC van de voorfz. Provinciën, Steden , ofte Le-: ' den van dien , zedert den Jare 1558 gebeurt , zijn , of ook ter caufe van deeze tegenwoordige ' Unie ende Confederatie , ofte andere diergelijke " ,, oor.:  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 177 „ oorzake , ende dit zo wel in gevalle men die voorfchreve fortzen ende geweiden zoude willen „ gebruiken op een van de voorlchreve Provinciën, „ Staten , Steden ofte Leden van dien alleen , als „ op allen in 't generaal. III Art. Dat die voorfz. „ Provinciën ook gehouden zullen wezen ,■ in ge„ lijke maniere , malkandercn te affifteren ende , „ helpen defgnderen jegens alle uitheemfche ende ! " inheemfche Heeren, Furften ofte Princen, Lan„ den , Provinciën , Steden ofte Leden van dien, „ die hen in 't generaal ofte particulier eenige fort„ zen , geweiden ofte ongelijk zouden willen aan, doen , ofte oorloge maaken : Behaltelijk dat ] die affiftenfie bij de Generaliteit van deeze Unie , „ gcdecerneert zal werden met kenniffe ende na ,', gelegentheid der zake. IV. Art. Item , ende ,] omme die voorfz. Provinciën , Steden , ende • Leden van dien beeter tegens alle macht te mogen verzekeren , dat die Frontier-fteden en ookj " andere daar men des van node vinden zal , 't zij „ van wat Provinciën die zijn , bij advijs ende ter „ ordonnantie van deeze geünieerde Provinciën, zullen vaftgemaakt ende gefterkt worden tot kos„ ten Van de Steden ende Provinciën , daar inne , „ die gelegen zijn , mits hebbende daar toe affi, „ ftenfie van de Generaliteit voor d'eene helft: , „ Behaltelijk dat zo verre bij de voorfz. Provin„ cien raadzaam bevonden v/ord , eemge nieuwe , „ Forten ofte Sterkten in eenige van de ProVin, „ cien te leggen , ofte die nu leggen te verande, „ ren » ofte af te werpen , dat die koften daar toe „ van noode bij alle die voorfz. Provinciën in 't. „ generaal gedragen zullen worden. V Art. En, „ de omme te voorzien tot die koften , die men „ van noode hebben zal (ingevalle als boven) tot defentie van de voorfz. Provinciën , is overkoM » men  I78 INLEIDING ïot de BESCHRYVIN» „"men , dat in alle die voorfz. geünieerde Provin* i „ cien eenpaarlijk ende op eenen voec ,tot gemeen i ,, defenfie derzelver Provinciën , opgefteld , gehe* i j, ven , ende openbaarlijk, den meeft daar voor-1 „ biedende , van drie maanden tot drie maanden, j „ ofte eenige andere bekwame tijde , verpacht of- • „ te gecolleéteerd zullen worden alomme binnen i „ die voorfz. geünieerde Provinciën j Steden ende: }i Leden van dien, zekere importen op alderhande: „ Wijnen , binnen en buiten gebrouwen Bieren,, „ op 't gemaal van Koorn ende Graan, op 't Zout,, a, Gouden, Silvere, Sijde en Wolle Lakenen, op; „ de Hoorn-beeften ende bezaaide Landen , op de: „ Beeften die geflacht worden , Paarden , Offen: „ die verkoft ofte vermangelt worden, op de goe-' 3, deren ter wage komende, ende alfulke andere; „ als men namaals , bij gemeen advijs ende con*. „ fent goedvinden zal , en dat achtervolgende: „ d'Ordonnantie , die men daar op concipiëren: „ ende maken zal , dat men ook hier toe emploie' „ ren zal d'inkomen van deDomeinen van de Kon. „ Majefteit, die laften daar op ftaande afgetogen., ,, VI. Art. Welke middelen , bij gemeen advijfê, verhoogd ende verlaagt zullen worden , na datl „ die nood ende gelegenheid van der zake verei*. „ fchen zal, ende alleenlijk verftrekt tot die ge-. „ meene defenfie , ende tot 't geene die Generali-1 „ teit gehouden zal wezen te draagen, zonder datl „ dezelve middelen tot eenige andere zaaken zul- • len mogen worden gekeert. VIL Art. Dat die: „ voorfz. Frontier-fteden, ende ook andere, als; ,, die nood vereifchen zal, t'allen tijden gehouden ., zullen wezen té ontfangen alzulke Guarnizoe„ nen , als die zelve Geünieerde Provinciën goed„ vinden , ende henluijden , bij advijs van den: ,j Gouverneur van de Provincie , daar 't Guarni- „ zoes  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. i# s, zoen geleic zal worden, ordonneren zullen, zon* » der dat zij des zullen mogen weigeren : welver* ». ftaande , dat die voorfz. Guarnizoenen bij de » voorfz. Geünieerde Provinciën betaald zullen >. worden van haarluider foldije , ende dat die Ka- piteinen ende Soldaten , boven den generalen » Eedt, partieulierlijk die Stad ofte Stede ende >, Provincie daar inne die geleit zullen worden * »» Eed doen zullen ; ende dat 't zelve te dien einde » in haarlieder Artikel-brief geftelc zal worden j *» dat men ook al zulke ordre ftellen ende discipli* ne onder de Soldaten houden zal, dat die Bor» gers ende Inwoonders van de Stede ende platte » Landen , zo wel geeftelijk als Wereltlijk , daar »» bij boven die redenen niet bezwaard worden nog t » eenige overlaft lijden zullen , ende en zullen die » voorfz. Guarnizoenen van geen excijnft ofte im*> poft meerder exempc wezen als die Borgers en „ Inwoonders van de piaatze daar die geleit zullen t, worden , mits dat ook denzelven Borgers ende » Inwoonders bij de Generaliteit logijs-geld ver* „ ftrekt zal worden , gelijk tot nog toe in Holland „ gebruikt is. VIIL Art. Ende ten einde men „ t' allen tijden zal mogen geaflifteert Wezen , van de Inwoonders van den Landen , zullen d'Inge», zetenen van elke van deeze Geünieerde Provin» t, cien , Steden ende platte Landen 9 binnen den „ tijd van een maand , na date van dezen , ten ,) langften , gemonfterd ende opgefchreven wor„ den, te weten die gene die zijn tuffchen 18 en „ 60 jaren , om die hoofden ende 't getal van die „ geweten zijnde, daar na ter eerfter t'zamenkom* „ fte van deze Bondgenoten vorder geordonneert „ te worden , als tot de meefte befcherminge ende „ verzekertheid van deze Geünieerde Landen beA vonden zal worden te dienen. IX. Aft. Item „ Ma „zal  ïSo INLEIDING tot ï>e BESCHRYVING zal men geen accoort van beftant of peis maa». ken , nog oorloge aanvaarden , nog eenige im» poften of contributie inftalen , die Generaliteit » van deeze verbande aangaande, dan met gemeen ». advijs ende confent van de voorfz. Provinciën, » maar in andere zaken, 't beleit van dezer confe- * deratie ende 't gene daar van dependeert ende » uit volgen zal aangaande , zal men hem regule- ren na 't gene geadvifeert ende gefloten zal wor. s, den bij meefte ftemmen van de Provinciën in de« zen Verbonde begrepen, die gecolligeert zullen ». worden , zulks als men tot nog toe in de Gene- * raliteit van de Staten heeft gebruikt, ende dit . » bij provifie tot dat anders zal worden geordon- » neerd bij gemeen advijs van de Bondgenoten: « Behaltelijk , dat oft gebeurde dat die Provinciën » in zaken van Beftant., Peis, Oorloge, of te Con» tributie met den anderen niet accorderen en kon» den,zal 't gefchil gerefereert ende gefubmitteerd », worden , bij provifie , aan de Heeren Stadhou» ders van de voorfz. Geünieerde Provinciën nu >, ter tijd wezende , die 't voorfz. gefchil tuffchen », partijen zuilen vergelijken ofte daar van uitfpre*i ken ^ zulks als zijluiden bevinden zullen in der billijkheid te behooren. Welverftaande, indien >, dezelve Heeren Stadhouders daar inne niet en » zouden konnen verdragen , zullen tot henluiden ,, neemen ende verkiezen al zulke onpartijdige As„ feffeurs ofte Adjuncten , als henluiden goed dun„ ken zal, ende zullen partijen gehouden wezen na , „ te komen 't gene bij de voorfz. Pleeren Stadhou', ders, in maniere als boven, uitgefproken zal wezen. X Art. Dat geen van deeze voorfz. Provincien , Steden ofte Leden van dien , eenige ' 'l confederatien ofte verbonden met eenige nabuur" Heeren ofte Landen zullen mogen maken , zon• " „ der :  vut de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 181 11 der confent van deze Geünieerde Provinciën en .» de Bondgenoten. XI. Art. Des is overko» men, dat zo verre eenige nabuur-Furlten, Hee>t ren , Landen ofte Steden zig met deeze voorfz. »> Provinciën begeren te uniëeren, en hun in deze >» Confederatie begeven , dat zij daar toe bij gef» meen advijs ende confent van deeze Provinciën,y ontfangen zullen mogen worden. XII. Art. Dat» die voorfz. Provinciën gehouden zullen zijn zig » met den anderen te conformeren in 't ftuk van >. der Munte , te weten in den Cours van den gel»> den naar uitwijzen zulke Ordonnantiën , als men »» daar op met den aldereerften maken zal, dewel» » ke d'een zonder d'ander niet en zal mogen veri, anderen. XIII. Art. Ende zo veel 't poinót van f» de Religie aangaat, zullen hen die van Holland •> ende Zeeland dragen na haarlieder goeddunken, » ende d'andere Provinciën van deze Unie zullen » hun mogen reguleren na inhoud van de Religions» „ Vrede , bij den Aarts-Hertog Matthias , Gou» verneur ende Kapitein-Generaal van deze Landen, met die van zijnen Rade , bij advijs van de » Generaale Staten airede geconcipieert, ofte daar » inne generalijk ofte particulierlijk alzulke ordre » ftellen, als zij tot ruft ende welvaart van de Pro,» vincien,Stede ende particuliere Leden van dien, »» ende confervatie van een iegelijk geeftelijk ende j> wereldlijk, zijn goed ende gerechtigheid dienlijk » vinden zullen, zonder dat hen hier inne bij eeni« ge andere Provinciën eenig hinder ofte belet gej» daan zal mogen worden, mits dat een ieder par» ticulier in zijn Religie vrij zal mogen blijven , » ende dat men niemant ter caufe van de Religie », zal mogen achterhalen ofte onderzoeken , vol» gende die voorfz. Pacificatie tot Gent gemaakt. „ XIV. Art. Item , zal men alle Conventualen enM 3 „ dc  is* Inleiding tot »e beschryving „ de die van de Geeftelijkheid , volgende de Paci„ ficatie , laten volgen hunne goederen , die zij in „ eenige van deeze Geünieerde Provinciën recipro„ quelijk hebben leggende, mits dat, indien eenige „ Geeftelijke perfoonen uit de Provinciën die ge„ durende d'Oorloge tuflchen die Landen van Hol,i land ende Zeeland, tegens die Spanjaarden, fton„ den onder 't gebied van dezelve Spanjaarden , , hen begeven hadden uit haare Kloofteren ofte ,1 Collegien , onder 't gebied Van die van Holland n ende Zeeland , dat men die bij hun Conventen i, ofte Collegien zal doen verzien van behoorlijke „ alimentatie ende onderhoud hun leven geduren„ de, als ook gedaan zal worden die geene, die uit „ Holland ende Zeeland in eenige van den anderen „ Provinciën van deeze Unie vertogen ende hen „ onthoudende zijn. XV. Art. Dat mede den gee„ ne die in eenigen Kloofteren of Geeftelijke Col- legien van deeze Geünieerde Landen zijn ofte geweeft hebben , ende diezelve uit zaken van de * Religie of andere redelijke oorzaken begeeren te „ verlaten ofte verlaten hebben , uit den inkomft „ van haren Conventen ofte Collegien , haar leven ,, Jang gedurende, behoorlijke alimentatie zal wor„ den verftrekt , naar gelegentheid van de goev den; welverftaande, dat die na date van dezen, „ hen in eenige Kloofteren zullen begeven , ende dezelve wederom verlaten, geen alimentatie ver„ ftrekt zal worden , maar zuilen tot haren behoe.„ ve ;naar hen mogen neemen 't geene zij daar in» „ ne gebragt hebben. Dat ook die gene die jei» genswoordelijk in die Conventen ofte Collegien „ zijn , ofte namaals komen zullen , vrijheid ende „ liberteit van Religie ende ook van klederen ende „ habijt hebben zullen. Behaltelijke dat zij luiden den Overften van den Conventen in alle andere za- „ ken  ■vak de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 183 ken onderdanig zullen zijn. XVI. Art. Ende ofc gebeurde (dat God verhoeden moet) dat tuflchen „ die Provinciën eenig onverftant, twift ofte twee„ dracht geviele , daar inne zijluiden den anderen L niet en konden verftaan, dat het zelve (zo verrè 9j het eenige van de Provinciën in 't particulier „ aangaat) ter neder geleit ende beflecht zal wor„ den bij den anderen Provinciën , ofte den genen die zij daartoe deputeren zullen : Ende zo ver„ re die zake alle de Provinciën in 't generaal aan„ gaat, bij de Heeren Stadhouders van de Provïn- cien , in manieren als boven in 't 9 Artikel ver„ haalt is , dewelke gehouden zullen zijn partijen recht tedoen, of te vergelijken binnen een maand, „ (of korter, zo verre de nood van de zake zulks uit ,, eifcht) naar interpellatie ofte verzoek bij d'een of ,, d'andere partije daartoe gedaan, ende wat bij de „ voorfz. anderen Provinciën ofte haar luider Ge„ deputeerden , ofte die voorfz. Heeren Stadhou,, ders, alzoouitgefproken word,zal nagegaan en,, de agtervolgt worden, zonder dat daarvan wijder „ beroep ofte andere provifie van rechten , 't zij van appel, reliëf, revifie, nulliteit, ofte eenige „ andere querelen, hoedanig die zouden mogen „ wezen, verzogt ofte gebruikt zullen mogen wor» „ den. XVII. Art. Dat die voorfz. Provinciën , „ Steden ende Leden van dien hun wagten zullen „ van uitheemfche Furften , .Heeren, Landen ofte ,, Steden eenige occafie te geeven van Oorlogen, „ ende zulks om alzulke occafie te vermijden, zul„ len die voorfz. Provinciën , Steden ende Leden „ van dien, gehouden wezen, zo wel den uitheem„ fchen als ingezetenen van de voorfz. Provinciën „ t'adminiftreren goed recht ende juftitie : Ende „ zo verre iemant van hun daar in gebreke blijft, 9 zullen die andere Bondgenoten die, hand holden M 4 „ bij  184 INLEIDING tot de BESCHRYVING bij alle behoorlijke wegen ende middelen dat zulks, „ gedaan zal worden , ende dat alle abuifen , daar. „ door zulks belet en die juftitie deur verachterd „ zoude mogen worden , gecorrigeert ende gere„ formeert zullen worden, als na rechten ende ver- mogens een ieder zijn Privilegiën , loffelijke en „ wel-hergebragte Coftuimen. XVIII. Art. Item,. „ en zal d'eene van de Geünieerde Provinciën, Ste-. „ den ofte Leden van dien , tot lafte ende prejudi„ tie van d'andre , ende zonder gemeen Confent „ geen impoften, Convoij-gelden , nog andere dier„ gelijke laften mogen opftellen , nog eenige van „ deeze Bondgenoten hooger mogen bezwaren, dan „ hun eigen ingezetenen. XIX. Art. Item , om-. „ me jegens alle opkomende zaken ende zwarighe„ den te verzien, zullen die Bondgenoten gehouden „ wezen op de befchrijvinge van den genen , die „ daartoe geaucforifeert zullen zijn, binnen Utrecht „ te compareren , tot zulken dage als hun aange„ fchreven zal wezen , omme op de voorfz. zaken „ ende zwarigheden, die men in de brieven van be„ fchrijvinge zal exprimeren , zo verre des moge- lijks ende die zake niet fecreet en diend gehou„ den te wezen , bij gemeen advijs ende confent, „ ofte bij de meefte ftemmen , in maniere voorfz. „ gedelibereer.t,, ■ ende gerefolveert te worden , al. „ waar 't ook eenige niet en compareerden, in wel» ,, ken gevalle zullen .d'andere, die verfchijnen zul„ len,evenwel mogen procederen totfluitingevan „ 't gene zij bevinden zullen tot het gemeen' befte J} van deze Geünieerde Landen en Provinciën te „ dienen, ende zal 'tgene alfoo gefloten is onder- houden worden ook bij de genen , die niet ge„ compareerd zullen wezen, ten ware die faken „ zeer wichtig waren, ende eenig vertrek mogten s, jijden , in welken gevallen men den genen, die „ niet  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 185 „ niet gecornpareert en zullen zijn, andermaal be„ fchrijven zal omme te compareren op feekerean„ dere dage, op 't verbeuren van haarlieder ftem„ me voor die reize , ende wes ais dan bij de genen , die prefent zijn gefloten wordt, fal bundig - fijn ende van weerden gehouden worden, niettegenftaanded'abfentievan eenigevan d'andereProvinciën , behaltelijk dat die niet gelegen en zal zijn te compareren, haarlieder opinie fchriftelijk over zullen mogen zenden , omme daar op in 't collecteren van der ftemmen fuiken regard genomen te worden als 5t behoordt. XX. Art. Item, ten einde voorfz. fullen allen ende een ijeder van de voorfz. Bondgenoten gehouden fijn,alle faken die hun opkomen ende voorvallen lullen , ende daar aan fij hun fullen laten dunken 'c gemeen " wei ofte qualijk varen van deeze geünieerde Landen ende Bondgenoten gelegen te zijn , den genen die tot die hefchrijvingegeaucforifeert fullen fijn over to fchrijven , omme bij den felven daar op d'andere Provinciën befchreven te worden,in manieren voorfchreven. XXI. Art. Ende lbo verre eenige donkerheid ofte twijffelachtigheid, in defen bevonden worde, daar uit eenige queftie ofte difpute mochte verrijfen , fal d'interpretatie " van dien ftaan in 't feggen van deeze bondgenoten , die daar op bij gemeen advijs ende confent ordonneren fullen, fulks fij bevinden fullen te behoren. Ende lbo verre fijluijden daar inne niet en konden accorderen, fullen haar recoers neemen tot die Pleeren Stadhouders van de Provinciën , in forme boven verhaaldt. XXII. Art. Insgelijks , foo verre bevonden werd van noode te fijn , d'Articulen van deze Unie , Confederatie ofte Verbondt in eenige poincfen ofte articulen " te vermeerderen ofte veranderen, fal 't felve ook M 5 „ Se"  i86 INLEIDING tot bk BESCHRYVING „ gedaan werden bij gemeen advijs ende confent „ van de voorfz. Bondgenoten , ende anders niet. „ X.XIIL Art. Alle welke poin&en ende Arcicu„ len , ende een ijder van dien bijzonder , die „ voorfz. Geünieerde Provinciën belooft hebben ende beloven mits dezen na te gaan ende te ach„ tervolgen, doen nagaan ende achtervolgen, fonder daar jegens te doen, doen doen, nog gedoo,, gen gedaan te worden, direófelijk ofte indireéte„ lijk, in eeniger wijze ofte manieren : Ende foo i, verre ijetwes bij ijmandt ter contrarie gedaan tf ofte geattenteert worde, 't felve verklaren iijluijtl den van nu als dan nul egeen ende van onwaerr den , daar onder fij verbinden haarlieder en alle M d'Ingefetenen van haarluijder refpeótive Provinw cien , Steden ende Leden van dien , perfonen ti ende goederen , omme de felve , in gevalle van i$ contraventie, voor 't onderhoudt vap. deze,met tf 't geene daar van dependeext, gearrefteerdt, gehouden ende bekommert te mogen worden t'allen plaatfen en bij allen Heeren , Rechten ende w Gerechten, daar men die fal konnen ofte mogen bekomen. Ende verbijen ten dien eijnde van alle Exemptien, Gratiën, Privilegiën, Relevamenten , ende generalijk van allen anderen be" neficien van Rechten , die henluijden eenigfints ' ter contrarie van defen fouden mogen dienen , ende bijfonder den Rechten , feggende generale renuntiatie geen plaats te hebben , daar en fij " eerft fpeciaal voorgegaan. XXIK Art. Ende tot meerder vaftigheid fullen die Heeren 5tad- houders van de voorfz. Provinciën , die nu fijn ofte namaals komen fullen , mitsgaders alle dia Magiftraten ende Hoofd-Ofnciers , van ijegelijke Provincie, Stad ofte Leden van dien , deeze Unie ende Confederatie , ende een ijder Articul v van  , van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 187 van dien in 't bijzonder , bij Eede moeten bel 00, „ ven naar te fullen gaan ende onderhouden, doen „ nagaan ende onderhouden. XXV. Art. Insge, „ liiks fullen defelve bij Eede moetèn belooven te L onderhouden alle Schutterijen, Broederschappen , „ ende Collegien , die in eenige Steden ofte Vlek„ ken van deeze Unie zijn. XXVI. Art. bnde . „ fullen hier van gemaakt worden Brieven in be,„ hoorlijkeforme, die bij de Heeren Stadhouders, ,,, ende die voornaamfte Leden en de Steden van , „ de Provinciën , daartoe fpecialijk bij de andere , „ gerequireert ende verzocht zijnde, befegelt, en, „ de bij haar luijder refpective Secretanffen onderstekend fullen worden. .. ,.. „ Deeze voorfz. Ponden ende Articulen zijn bij , „ de Gedeputeerden van den Landfchappe van Gel„ re ende Graaffchappe Zutphen onderfchreven , „ ende namentlijk, bij mijn Pleere Graaf Johan van , „ Naffau , Stadhouder van defelve Landen , voor „ hem felven ende met d'andere Gecommitteerden „ uiten naam van de gemeene Ridderfchap van de „ voorfz, Furftendomme van Gelre ende Graaffchap, „ pe Zutphen , mitsgaders bij de Gedeputeerden . „ van Holland, Zeeland, Utrecht en Ommelanden , „ voorfz. binnen Utrecht vergaderd ende geauétho, „ rifeert als boven, uijterlijk gearrefteerd ende ge„ flooten. Des hebben die voorfz. Gedeputeerden , van den Lande van Gelre ende Graaffchappe )'„ Zutphen , omme verder verklaringe van de Banre - Heeren, groote en kleine Steden van de Furftendomme en Graaffchappe te doen , dag gerio' men tot den negenden Februanj toekomende , ' " ende dat binnen der Stad Utrecht aan dieGecom- " mitteerden van de Staten aldaar. ' „ Aldus et-daan t'Utrecht op den £3. Januarij i >i 1579» onder die handen van mijn genadige Heere » die  i88 INLEIDING tot de BESCHRYVING „ die Stadhouder voorfz. ende den voorfz. Ge' „ deputeerden ter meerder verfekertheid hier on3, der gefielde. „ ( Was ondertijkend) ' „ Johan Graaf zu Najfau, Catzenclkbogen. „ Van wegen de Ridderfchap des Furftendoms „ Gelre ende Graaffchappe Zutphen , „ Alexander van Tullich, „ Gelis Pieck , • „ JoACHIM VAN LlERE , „ Alexander BentiNck. ,, Van wegen de Staten van Holland , „ G. Poelgeest. P. Btjys. „ Reynier Cant. „ Van wegen de Staten van Zeeland , „ Willem Roellius. „ NlCOLAAS J3LANCX. „ PlETER de RyCKE. „ Caspaer van Vosbergen.' „ Van wegen, de Staten van Utrecht, „ Ansonius de Galama , de mandat». „ Capituli fui fchore. „ Jacobus Verhaar, ViceDecanusSancli „ JPetri, de mandate Capituli. „ Adriaan van Zuylen. „ Lambertus van der Burgh. „ Capitulo jubente. „ F. de Uten-Eng. „ REYNHART VAM AZWYNE, „ BaRÏHOLOMEUS V. DEN WAAL. „ NlCOLAAS v. ZüYLEN. „ A. D. Leyden. Lubbert Cleef. ,, Van  *an db VEREENIGDE NEDERLANDEN. 189 „ Van wegen de Staten der Ommelanden. „ Egbert Clandt. ,, F. jarges. ' '„ Gecollationeerd tegens die originele beteijkertde „ Unie is deeze Copij bevonden daarmede „ t'accorderen, „ bij mij „ Lamszweerde. Den r. Februarij maakte men de navolgen* de Verklaring van "t XIII. Artijkel. „ Alfoo eenige fchijnen fwarigheid te maken op „ 't XIII. Artijkel van de Unie , den 23. defer „ Maandt gefloten, tuffchen die Gedeputeerden „ van den Lande van Gelre ende Zutphen , Hol„ landt , Zeelandt , Utrecht ende Ommelanden „ tuflchens die Eems ende Lauwers , als of die „ meijninge ende intentie ware geweeft, niemant „ in dezelve Unie te ontfangen , dan die genen , „ dier der Religions Vrede bij de Eerts - Hertoge „ van Ooftenrijk , ende Rade .van Staten neffens „ hem , bij advijs van de generale geconcipieert „ is, ofte ten minften die beijden die Religiën, te „ weten die Catholijke Roomfche ende Gerefor„ meerden fóuden toelaten : Soo is 't, dat die „ voorfchreven Gedeputeerden, die over die voor„ fchreven Unie geftaan ende dezelve gefloten heb„ ben , omme alle misverftant ende wantrouwen ,, weg te neemen, bij defen wel hebben willen ver„ klaren , haar lieder meijninge ende intentie niet '„ geweeft te zijn , nog als noch te wefen , eenige " Steden ofte Provinciën , die zig aan de voorfz. Catholijke Roomfche Religie alleene fullen wil\\ len houden ,. en daar 't getal van de Inwoonde" ren felve van de Gereformeerde Religie foo groot " niet en is, dat lij vermogens die voorfz. Reli" . » gions  t$o INLEIDING tot de BESCRYVING t, gions vrede het exercitie van de Gerefor* „ meerde Religie fouden mogen genieten , van de „ voorfz. Unie ende verbinteniffe uijt te willen „ fluijten : . Nemaar, dat fij des niet tegenftaande „ bereijd zullen wezen , alïulke Steden ende Provincien,die zig alleen aandevoorfchreveRoom„ fche Religie fullen willen houden , in defe Unie „ te ontfangen , bij foo verre fij zig anders , in de „ andere Poincfen ende Articulen van de voorfz, „ Unie , fouden willen verbinden, ende als goede „ Patriotten dragen, foo die meijninge niet en is, ,, dat d'eene Provincie ofte Stad hem 't feijt van 3, d'andere, in 't poinéf. van de Religie, fal onder„ winden , ende dit om te meerder Vrede ende „ Eendracht tuflchen die Provinciën te houden , „ ende die principaalfte occafie van twift ende twee5, dracht te vermijden ende wech te neemen. „ .Aldus gedaan t'Utrecht den i. Fcbruarij » 1579" Bovendien, zoo wierd, op dien zeiven dag, gemaakt Een Ampliatie van 't XF. Artikel, luidende „ Alfoo hier vooren in 't XV. Artijkel voorfien „ is tot alimentatie ende onderhoudt van de Geeftes, lijke Perfoohen , die geweeft zijn in eenige Con„ venten ofte Collegien , ende hun daar uijt ter „ caufe van de Religie ofte andere redelijke oor. „ faeke begeven hebben , ofte namaals begeven „ fullen , ende dat feer te beduchten is, dat ter „ oorfaake van dien, eenige Proceffen fouden mo„ gen venijfcn, gelijk fij verftaan, dat airede ver,, rezen zijn, uijt faake dat al fulke Perfonen fullen „ willen pretenderen gerechtigd te zijn in de Suc„ ceffie van de goederen van hun Ouders , Broe„ deren , Sufteren , en de andere Vrienden ofte „ Maagen metter doodt achter gelaten, ofte noch ach-  de VEREENIGDE NEDERLANDEN, iqï „ achter te laten , ende ook die geene, die fij -Heden in hun leven bij Tijtel van Gifte , Trans„ porte , ofte eenige andere fouden mogen over„ dragen , gealieneert, ofte ook naar hun doodc „ verfeekerdt hebben : Soo is 't, dat die voorfz. „ Bondgenooten , om die felve Proceffen , ende „ die fwarigheden, die daar uit zouden mogen op„ ftaan, te verhoeden, goed gevonden hebben, al„ le die Proceffen , die ter caufe voorfz, , airede „ geinftitueerd zijn, ende nog namaalsgeinftitueert „ fullen mogen worden , te fuspenderen , in ftate „ ende furfeance te houden , ter tijdt toe anders , „ bij de voorfz. Bondgenooten ende aildere , die „ hen in deeze Eenigheid ende Verband fullen mo„ gen begeven, generalijk daar op (ook bij d'au„ thoriteit van d'Overheijt , is 't nood) geordon„ neert ende verklaringe gedaan fal fijn. Aldus. „ gedaan bij de voorfz. Gedeputeerden , op den „ i. Februarij 1579. Ende was geteijkendt, Lamszweerde." Naderhand hebben de Bondgenooten verandering gemaakt in het XIII. Artijkel aangaande de Religie, zeggende. „ De Generale Staten der Vereenigde Nederlanden, bemerkende de geftelteniffe van hunne ge„ meene zaken , zo ten opzicht van de magt en ,, liftigheid hunner Vijanden , als ook van de ver„ anderinge hunner zaken federr* de toekomfte van „ de handelinge der Franfchen den 17. Januarij 55 1583, en de verfcheidenheid van de opinien en„ de gezindheden der Landzaten, als't zelve mede „ brengende groote bekommernilfen en onzeker„ heid , en overzulks meer dan ooit te voren ver„ eifchende , dat voorzien worde op het goed beleid van alle zaken , inzonderheid rakende den „ Oorlog, met dat dasr aan kleeft, waar in eenige 0 „ on-  192 INLEIDING tot de BESCHRYVING „ onderlatinge en Itilftandt gefchapen was te val-» ,, len , mits dat den tijd van de voorige regeringe • „ der Landraden was overftreeken , hadden verj, fcheide Vergaderingen gehouden, om op alles te' „ voorzien , en bevindende , dat het in déeze tij„ den, 'meer dan ooit te vooren, noodig was, om „ alle vriendfchap , eendracht, trouwe en corres„ pondentie, onder de Provinciën te onderhouden, 5, en niet alleenlijk alle liefde te doen aanwaffen en groeijen , maar ook alle Alliantien en Verbinte„ nilTen, onder hen luiden opgerecht, te vernieu„ wen, bekragtigen en voltrekken: Hadden goed„ gevonden de nadere Unie , in den Jare 1579 op„ gerecht , te remmeren , waarna de Gedeputeer„ den eendrachtelijk verklaarden dezelve zo Chris„ telijk, goed, eerlijk, noodig, loffelijk en dien„ ftelijk tot eene Eeuwigdurende Eendragt opge„ recht, bevonden, dat ze onnodig achten eenige „ nieuwe verbinteniffe op te rechten : Maar zoo ,, dezelve , door de heftigheid des Oorlogs, en ,, andere beletzelen, in eenige poinóten niet volto„ gen waren , dat men die behoorden te voltrek„ ken , en zo daar eenige donkerheid , of twijffel* „ achtigheid in bevonden mogt worden , al 't zelve , met alle vriendelijkheid , volgens het XXI. „ Artijkel van dezelve te beflechten. Overzulks „ alfoo het XIII. Artijkel van de Unie , fprekende „ van de Religie», zodanig was gefteld , ten re* „ fpectevan dat de Provinciën, uitgezonderdHol„ land en Zeeland , de Roomfche Religie toen ter „ tijd waren excercerende , en daarom de vrijheid „ door het zelfde Artijkel geraden vonden te fti,, puleren, om die te mogen veranderen, zoo wan„ neer zij zulks , tot rufte en welvaardt hunner , „ Provincie , geraden mogten vinden , zoo was „ rapport genomen of 't nu niet geraden was die * Ar-  van Be VEREENIGDE NEDERLANDEN; 1$$ „ Artijkel zulks bij gemeen confent te veranderen, „ dat, aangezien alle de Provinciën , door Gods 3> genade, de Evangelifche Gereformeerde Religie „ nu eendrachcelijk hadden aangenomen , zij daar „ bij zouden blijven , zonder eenige veranderinge „ daar in te mogen doen,- als met gemeen confent ,4 van alle de Bondgenoten; en ook malkander met „ lijf , goedt en bloedt daar in te maintinerert en , „ befchermen , om alzoo voor te komen , dat in s, toekomende tijden , door verandering van Reli„ gie , geen fcheuring mogt worden gepraótifeerd „ ofte te wege gebragt onder de voorfz. Provin. „ cien , ofte Leden van dien : Welverftaa;;de , „ dat zo verre eenige Provincie, Leden, ofte Ste„ den , van de Roomfche of andere Religie we„ zende , zig na deezen begeerden in deeze Unie „ te begeeven,dat dezelve daarin bij gemeen conj, fent aangenomen en ontfangen zouden mogen 3, worden , en hare vrijheid daar in zouden mogen „ behouden. Hier op is gerefolveerdt geweell: „ Dat de Evangelifche Gereformeerde Religie , daar „ van de exercitie openbaarlyk toegelaten en aangeno„ men is gebruikt te worden , en ook tegenwoordelijk j, in 't openbaar gepredikt en geexerceert word, zoude „ worden gemdintineerd ende befchermdt alom binnen „ de Geünieerde Provinciën , zonder de openbare Lee„ ringe of Exercitie van eenige andere Religie in de j} tegenwoordige Geünieerde Provinciën toe te laten, en „ voorts anderen in het Verbondt toe te laten , achterj, volgende 't geene voorfcbreeven is." Bij deeze Unie is het Gemeuebeft der Vereenigde Nederlanden,beftaande uit deSouvereineLand» fchappen , Gelderland , Holland , Zeeland, Utrecht, Vriesland, Overijffel, Groningen en Ommelanden, eri het Landfchap Drenthe, (dog het laatfte heeft geen zitting in de Generaliteits Vergaderingen,) altoos N be-  i9i INLEIDING tot de BESCHRYVING beftendig gebleven; dog in de Vergadering van de Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden, is* na de volmaking van het Gemenebeft, of Bondgenootfchap , eene aanzienlijke verandering gemaakt. In den beginne kwamen de Afgezondenen der hooge Bondgenooten maar zelden bij een , als zij daar toe befchreven wierden , wordende genaamd de Algemene Staten ; maar dewijl 'er een gewoone en gedurige Raad fcheen vereifcht te worden, door wien de beflotene zaken wierden uitgevoerd , en tot wien alle voorkomende zaaken gebragt konden worden, wierd 'er, op 't einde des Jaars 1583, bij voorraad, een Raad van Staten aangefteld, beftaande uit zes Hollanders , drie Zeeuwen en drie Utïechtfehen. De Prins van Oranje zou daarin de voorzitting hebben, om met twaalf leden, 'sLands zaken te bellieren : dog in Januarij , van 't navolgende Jaar , wierd het getal met nog een uit Zeeland vermeerderd. Maar toen men in den Jare 1585, aan den Grave van Leicefter , de Veldheer der Engelfche Troepen , door Koninginne Elizafeeth , tot onze bijftand overgezonden , de OpperLandvoogdij , genoegzaam zonder bepaling , opdroeg, waarin hij zitting had, en alles na zijn welgevallen beftierden , waar door het gezag van dien Raad te verrewierd uitgeftrekt,zo namen de Algemene Staten een befluit, om alle gewigtige zaken aan een nieuwen en hooger Raad toe te vertrouwen, waar door het verbond , met de Engelfchen gefloten , in den Gezant niet gefchonden, maar echter de Vrijheid der Landfchappen meerder bewaard, en het welzijn van het Gemenebeft beeter bevorderd wierd, ook fcheen deszelfs toeneemende magt en luifter dit te vorderen ; en deze Opperite Raad beftaat, uit eene Vergadering van gevolmagtigde Af- ge-  van Öe VEREENIGDE NEDERLANDEN. 195 gezondenen , uit de gezegde zeven Souvereine, en door de gemelde Unie mauw verbondene Landfchappen, blijvende altoos vergaderd , tot bezorging en handhaving van het gemeen belang der Bondgenoten; dog van welke Vergadering wij nu nader zullen fpreeken. ' De Vergadering van Hun Hoog Mogende, de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden. In welke Hoog-aanzienlijke Vergadering , verhandeld worden alle zaken , tot de Unie , en 't algemeen verbond behoorende. Dezelve zend , Ambafladeurs en Afgezanten , zo Ordinaire als Extraordinaire , als ook Plenipotentiariffen en Refidenten , aan de Hoven der Vorften, Potentaten en Mogendheden. Dezelve ontfangc en geeft gehoor aan de buitenlandfche Afgezanten, die aan Hun Hoog Mogende afgevaardigd worden, en vertegenwoordigd verder in alles , de Mogendheid der Vereenigde Nederlanden. In deeze Hooge Vergadering is tegenwoordig, eerftelijk: Zijne Doorluchtige Hoogheid , de Heer Willem de V. Prins van Oranje en Naflau; Graaf van Catzenellebogen, Vijanden, Diets, Spiegelbergj Buuren , Leerdam en Kuilenburg ; Marguïs vari Ter Veere en Vliffingen ; Baron van Breda , de StadGrave, Kuik, Yffelftein, Kranendonk, Eindhoven en Liesfeld; Heer van Brevoord, Turnhout, St. Geertruidenberg, de Willemftad, Sc. Maartensdijk , de Klundert, de Hooge en Lage Zvvaluwe , Zevenbergen , Steenbergen , Grimbergen , Herftal, St. Vith, Arlaij , Noferoi, Butgenbach^ Daasburg en Warnaton ; Vrijheer over Monfter j Ter Heijde , Poeldijk, Half Loosduinen en dé Goederen van Polanen; Onafhankelijk Heer van het Eiland Ameland; Erf-Burggraaf van Antwerpen en Befaneon; Ridder van de Orde van de Koufeband; Erf-StadhouderKapitein Generaal en Admiraal vari N 2 èë  196 INLEIDING tot de BESCHRYVING de Vereenigde Nederlanden;Prf/ito van de Ridderfchap van Gelderland.Utrecht, Holland enWeft vriesland ; Gouverneur en Diretleur Generaal van Neerlands Ooft en Weft-Indien; Opper Houtvejier van Holland en Weftvriesland, enz. enz. enz. Uit de gewoone Afgezondenen van ieder Provincie ; namelijk wegens Gelderland, uit het kwartier van Nijmegen ; uit de Ridderfchap drie , en uit de Steden drie : Uit het Graaffchap Zutphen; uit de Ridderfchap twee, en uit de Steden vier : Uit het kwartier van Velum , uit de Ridderfchap drie , en uit de Steden drie. Wegens Holland,- uit de Ridderfchap een, en uit de Steden drie , en den Raadpenfionaris van Holland. Wegens Zeeland ; de eerfte Eedele van Zeeland, reprefenterende zijne Hoogheid den Prins Erf-Stadhouder als Marquis en uit de Steden vier. Wegens Utrecht ; uit de Geè'ligeerden een; uit de Ridderfchap een , en uit de Stad Utrecht een. We°ens Friesland; uit de drie Kwartieren, Ooster go, Wefier go en Zevennsolden , ieder een, en uit de Steden twee. Wegens Overyssel; uit de Ridderfchap drie , en uit de Steden drie. Wegens Groningen en Ommelanden ; uit de Stad Groningen drie , en uit de Ommelanden drie. Deeze gewoone Afgevaardigden , van de Zeeven Vereenigde Provinciën, maken maar zeven ftemmen uit, voor ieder Provincie een , die de Prefident Voert, ieder Provincie heeft haar beurt van voorzitting , eene week agter een. De eerfte in rang , onder de Afgevaardigden van ieder Provincie is dan Prefident , van zondag nacht, tot zondag nacht daar aan. Zij vergaderen het gantfche Jaar door, zelfs des Zondags. Volgens 't befluit van 't Jaar 1653, moeten d'opfchriften der Brieven luiden : Hoogmogende Heeren , Myne Heeren , de Staten Generaal der Vèreesigde' Nederlanden , en in  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 10? in de Aanfpraken moet men hen den Titel van Uwe Hoocmogende geeven. Het Wapen van H. Hoog Mog. is een fteigerende Leeuw, in een rood Veld, houdende een zwaard in den eenen, en eenen bondel van zeven pijlen in den anderen Poot, met een gouden kroon op het hoofdt. Onder het wapenfchild , dat met een koninglijke Kroon is gedekt , ftaat deeze Zinfpreuk : Concordia resfarv/e crescunt. De voornaamfte bedienden van Hunne Hoog Mogende zijn : De Griffier der Vergadering ; dog bij ouderdom of zwakheid van den Griffier, word 'er een tweede aangefteld; een Commis, een Agent van Plunne Hoog Mogende ; de Hofmeefter van den Staat ; Twee Kamer-bewaarders van H, Hoog Mog. : Twee Commifen ter Griffie van H. Ploog Mog.; Zeflien Klerken ter Griffie van H. Hoog Mog.; een Kamerbewaarder; een CommifTaris van H. Hoog Mog. Uitheemfche Depêches; een Poftmeefter der Generaliteit; een Secretaris der Cijfers van H. Hoog Mog. ; de Patentmeefter;drie Tranflateurs van H. Hoog Mog.; Vier Advocaten en agt Procureurs van H. Hoog Mog. ; een Controlleur van de Boden en Poften, en elf boden van H. Hoog Mogende, Waarbij men kan voegen , de Provinciale Commifen , namelijk , wegens Gelderland drie , wegens Holland vier ; wegens Zeeland een ; wegens Utrecht een; wegens Friesland een; wegens Overijffel een; wegens Groningen en Ommelanden een ; wegens het Landfchap Drenthe een ; twee Bodens van Friesland en Groningen ; de navolgende Agenten ; een van 't Hof van Venlo; der Stad Venlo ; van Hulfler Ambacht ; van de refpeólive Claffen, onder 't reffort van de Generaliteit gehorende ; van de Baronnij van Breda; van de vier kwartieren derMeijerije van 's Hertogenbofch, en van de Steden a DorN 3 pen.  ip8 INLEIDING tot de BESCHRYVING pen en Plaatzen van dien; van de Stad Maaftricht; van de Weft-Indifche Compagnie; van de Stad Bergen op den Zoom ; van de Stad 's Hertogenbofcb. ; van de Steden Sluis in Vlaanderen , Aardenburg , Ooftburg en St. Anne ter Muiden ; van 't Collegie 's Lands van den Vrijen , te Sluijs in Vlaanderen ; der Stad en Ambagte van Axel; wegens den Levantfchen Handel en Navigatie in de Middelandfche Zee. H. Hoog Mog. zenden , gewoonlijk aan de vreemde Hoven om aldaar te refideren , de navolgende Minifters; naamlijk : Een Ambaffadeur aan 't Hof van Vrankrijk : Een Extraordinaris Envoijé en Plenipotentiaris aan 't Hof van Spanje , en een Agent van de Commercie te Madrid : Een Ambaffadeur aan 't Hof van ConRantinopolen : Een Extraordinaris Envoije' aan 'c Hof van Wenen : Een Extraordinaris Envoijé en Plenipotentiaris aan ^t Plof van Groot-Brittannien, en een Agent van den Staat te Londen : Een Minifter aan 't Hof van Portugal: Een Extraordinaris Envoijé aan 't Hof van Zweeden : Een Extraordinaris Envoijé en Plenipotentiaris , aan 't Hof te Berlijn : Een Minifter Plenipotentiaris aan 't Hof van Warfchouw : Een Minifter aan 't Hof van Saxen : Een Extraordinaris Envoijé bij de drie Geeftelijke Keurvorftcn , mitsgaders bij de Opperrhijnfche , Nederrhijnfche en Weftphaalfche Kreitzen en Minifter te Keulen : Een Extraordinaris Envoijé aan het Hof te Petersbtirg: Een Minifter op de Rijksvergadering te Regensburg : Een Extraordinaris Envoijé aan 't Hof van Denemarken : Een Secretaris te Frankfort aan den Main; Èen Gedeputeerde van den Staat te Bruffel : Een Minifter bij den Neder-Saxifchen Kreits te Hamburg : Een Commiffaris te Elfeneur : Een Comfrnüaris te Dantzig : Een Commiffaris in 't Graaf- fchap  van be VEREENIGDE NEDERLANDEN. 199 fchap Cornwal, op de Kuft van Monsbaij en Devon in Engeland : Een Conful te LiiTabon : Een te Cadix , Port S. Marta, Port Real enz. Een te Gibraltar: Een te Sevilje : Een in de Corunnha, waarnemende 't Confulaat in 't Rijk van Gallicie: Een te Portmahon : Een te Cagliari : Een te Mallaga en de Havens op de Kuft van Granada : Een te Murcia , Alicanten en Granada : Een in Gallicie en Afturie : Een te Barcelona : Een te Trieffe : Een te Genua : Een te Livorno : Een Conful - Generaal in 't Rijk van Napels: Een Conful te Maltha : Een te Salonica : Een te Venetië : Een te Palermo : Een te Smirna : Een Conful - Generaal in den Kerkdijken ftaat te Rome: Een Conful-Generaal in de Provinciën langs de Zee, behorende tot het Keizerrijk van Marocco te Tetuan : Een Conful - Generaal te Aleppo op de Sijrifche Kuft, en over t Eiland Cijprus : Een Conful te Algiers : Een te Tunis : Een te TriJ poli : Een te Saléé : Een te Bergen in Noorwegen : Een in de Eilanden van Xanten : Een op de Canarifche Eilanden : Een te Miffina in Sicilien ; Een in Egijpten te Alexandrie of Groot Cairo : De Directeur Generaal over de Curaffaufche Eilanden : De Direcfeur-Generaal over de Noord en Zuid-Kuft van Africa : De Gouverneur van de Colonie van Berbice. Bij H. Hoog Mog. refideren gewoonlijk : Een Minifter Plenipotentiaris van* het Hof van Rusland : Een Minifter Plenipotentiaris van 't Hof van Spanje : Een Ambaffadeur van 't Plof van Vrankrijk : Een Extraordinaris Ambaffadeur en Plenipotentiaris van Groot Brittannie. Een Extraordinaris Envoijé van den Roomfch Keizerin, en Koninginne van Iiongarijen en Bohemen : Een Extraordinaris Envoijé van 't Hof van Zweden : Een Extraordinaris Envoijé van DeneN 4 mar*  2co INLEIDING tot de BESCHRYVING marken en Noorwegen : Een Minifter van 'tHof van Portugal: Een Extraordinaris Envoijé van den Koning van PruilTen : Een Minifter Plenipotentiaris van den Koning der beide Sicilien : Een Extraordinaris Envoijé van den Keurvorft van Hanover: Een Envoijé van den Markgraaf van Brandenburg-Bareuth : Een Raad en Refident van den Biffchop en Prins van Luik : Een geheime Legations-Raad en Refident, van de Hoven van Wurtemberg , Heften - Darmftad en Baden - Durlach : Een Refident van den Koning van Groot-Brittannien , als Keurvorft van Brunswijk - Lunenburg : Een Refident van de Keurvorften van Beijeren, Paltz en Keulen : Een Minifter-Refident der vereenigde Hanfee - Steden, Lubek, Bremen, Hamburg en Dantzig : Een Legations Secretaris van den Keurvorft van Saxen : Een Legations Secretaris van hare Keizerlijke en Koninglijke Majefteiteh : Een Legations Raad van den •Hertog van Saxen Hilburghaüfen , als mede van 't Hof van Coburg Saalfeld : Een Conful-Generaal van de Portugefche Natie in de Zeven Provinciën, refiderende te Amfterdam. Een Hofraad en Actueel Comrniffaris van zijne Poolfche en een Hofraad van zijne Pruiffifche Majefteit: ,Een Agent van den Koning van Sardinië: Van den Paltz - grave aan den Rhijn , Hertog van Sultzbach , Heer en Mar■quis van Bergen op den Zoom : Van den Hertog van Saxen Gotha : Van den Land-Grave van Heffen - CaïTe!: Van den Hertog van Holftein Gottorp : Van Ooftvriesland en de Stad Embden: Van den Biifchop van Luik : Van de Rijks -ftad Aken : Van de Keurvorft van dc Paltz : Van dc Prins van Naffau Weilburg , en van de Prins de la Tour en Taffis : Van den Vorft van Waldeck : Van den Markgraaf van Brandenburg Anfpach : Agent  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 201 Agent en Raad van den Keurvorft van Trier : Agent van den Hertog van Saxen Gotha en Altenburg : Van den Vorft en Bilfchop van Bamberg en Wurtzburg : Raad en Agent van den Hertog van Wurtemberg en Teek : Van den Hertog van Saxen Weijmar en Eijfenach : Van de Hertogen van Saxen Coburg en Meinungen. De Raad van Staten der Vereenigde Nederlanden. Aan deezen Raad zijn boven al.bevolen de zaken van Oorlog en Militie , het opzicht, van de Fortificatiën en het vifiteren der Magazijnen : Ook devolveren aan dit Collegie mede , in Appel , alle litigeufe zaken over fraudes van de Gemene Middelen in de Generaliteit. Deeze Raad beftaat, nevens Zijne Hoogheid , de Heer, Prins van Oranje en Naffau, Erf-Stadhouder, Erf-Capitein Generaal en Erf-Admiraal Generaal der Vereenigde Nederlanden enz. enz. enz., uit twaalf Afgevaardigden van de Staten der bijzondere Provinciën ; wegens Gelderland een : Wegens Holland drie : Wegens Zeeland twee : Wegens Utrecht een: Wegens Vriesland twee : Wegens Overijffel een: Wegens Groningen en Ommelanden twee. Hier toe behoren; de Raad en Thefaurier- Generaal der Unie ; De Ontvanger Generaal der Unie ; de Secretaris van den Raad van Staten ; de Fiscaal van de Generaliteit; Twee Commifen ter Thefaurie ; een Klerk ; Twee Commifen ter Secretarij ; Vijf Klerken ter Secretarij; een Charter-meefter ; twee Kamerbewaarders 5 een Expediteur der betaling van de Comptable; een Directeur van de Generaliteits Loterij ; een Droft en Provooft van den Raad van Staten ; vijf 'sLands Advocaten; drie 'sLands Procureurs ; agt Procureurs voor den Raad van Staten ; twee Doctoren voor den Raad van Staten ; een Extraordinair Doctor van 't Land; een 'sLands N 5 Chi-  soa INLEIDING tot de BESCHRYVING Chirurgijn ; twee 'sLands Apothekers ; een Opziender van 'sLands Magazijn , van 'sLands Gebouwen , en van het binnen-Jagt van den Raad van Staten ; de Schipper op het Jagt van den Raad van Staten j veertien Boden voor den Raad van Staten. In den Raad van Staten , ftemd men niec bij Provinciën , gelijk in de Vergadering van «de Heeren Staten Generaal gefchied, maar bij Peribnen. De Leden van deezen Raad leggen den eed af aan de Staten Generaal , van welke zij ook hunne Inftruciie ontfangen. De twaalf Leden van den Raad, hebben beurtelings, week om week, de voorzitting. Jaarlijks word den Staat van Oorlog , door den Raad van Staten opgemaakt, en in de maand November of December , door alle de Leden van den Raad , hebbende Zijne Hoogheid den Heer Prins Erf-Stadhouder aan hun hoofd, ter Vergadering van de Heeren Staten Generaal overgebragt, en, met eene gepafte Redenvoering,aan H. Hoog Mogende aangeboden. Het gantfche beloop van den Staat desOoriogs, word door de Zeeven Provinciën , en het Landfchdp Drenthe opgebragt, volgens eene bepaalde verdeeling ; naameliik. tot ieder honderd guldens betaald : Guld. Stuiv. Penn Gelderland • , . 5 n —— 2 Holland „ 57 14 8 Zeeland ... 9 —— 1 —— 10 Utrecht . . , 5 15 5 Friesland ... 11 - 10 —— 11 Overijffel ... 3 10 —— 8 Groningen en Ommelanden . . .5 — 15 —— 6 Drenthe . . . . o ■— 19 —» 10 Guldens 100 o ■——. o Dog  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 203 Dog dc verdeelmg van ieder honderd Gulden , pbn Dging der PeiW .ngen, welke aan den Raad van Staten op bijzondere Pecitien worden toegeftaan. gdchicd aldus: . * Guld. Stuiv. Penn. Gelderland . , . 5 ™ J3 Wo/ZaBd . . . • 58 ó 45 ZeeW .... P ' 3 8 Utrecht . . • • 5 1°~ 75 Vriesland . . . . lï *3 2< Overijffel .... 3 11 5 Groningen en Ommelanden 5 16 75 100 • o o Drenthe een ten honderd 1 o o Guldens 101 o — o Deezen Raad komt ook dagelijks bij een; en aan *t hoofd der Verzoek -fchriften fteld men Edele Mogende Heeren , Uwe Edele Mogende. De Thefaurier Generaal, heeft mede zitting in den Raad, dog maar met een raadgevende ftem. De Ontfaneer- Generaal» komt dagelijks in den Raad om rapport te doen, en heeft onder zijn beftier het Comptoir - Generaal van de Unie. De Hooge Krijgsraad der Vereenigde Nederlanden waar aan men van de andere Krijgsraden kan appelleeren ; die in alle zaken , rakende de Militairen, in het hoogfte reffort-vonniffen; en op wiens advijs de Prins Erf-Stadhouder , Capitein Generaal enz. de Vonniffen van de andere KrijgsRaaden approbeerd. Dit Collegie heeft een Luitenant-Generaal tot Prefident; agt Raden , daar onder een of meer Generaals Major, de overige zijn gemeenlijk Colonels of Luitenant Colonels,een Fiseaal;een Griffier; twee Klerken van de Griffie; ■ 8 ? een  So4 INLEIDING tot de BESCHRYVING een Deurwaarder en Kamer-bewaarder; zeven Pro- • cureurs; twee Doóloren ; een Chirurgijn ; een A*-* potheker ; een Provooft-Generaal, die alle de be»; velen van dit Collegie , en voorts alles wat tot de AdminiSratie van de Criminele Jurisdictie dient, j over al het Volk van Oorlog uitvoert , hebbende onde* zig, een Luitenant-Provooft en Trawan-ten. De Kamer van de Generaliteit* Finantie , tot het: doen en onderzoeken der Rekeningen , rakende de : Leger-dienften, Leverantien enz., heeft vier Com- ■ mifen , een Klerk, een Kamer - bewaarder , en i een Extraordinaris Commis van de Finantie der: Unie. De Generaliteits Rekenkamer. In dit Collegie: worden alle de Ordonnantiën van de Generaliteit,, niet alleen geregiftreert , maar , na gedane Reke- • ningen van den Heer Ontvanger Generaal ook alle: overgenomen en in dezelve bewaard. Dit Colier' gie beftaat uit veertien Leden , als uit Gelderland \ twee , uit Holland twee ; uit Zeeland twee ; uit i Utrecht twee ; uit Vriesland twee ; uit Overijffel twee ; uit Groningen en d'Ommelanden twee ; als i rnede twee Secretariflen ; twee Commifen ; vijf I Klerken ; een Chartermeefter en Kamer - bewaarr der. ' De Generaliteits Munt ■ kamer ; die het toezicht! en de zorg heeft over de zaken vari de Munt, van: de Vereenigde Nederlanden , met alles wat tot de: Munt behoord; alsmede over de zaken rakende den handel der Juweliers en Zilverfmeden , Elfajeurs, Rafineurs, Wilfelaars en dergelijken; toezicht nee-jnende op de onderhouding der Placaten , Keuren, Initruotien en de Reglementen dien aangaande ; doende de Overtreders calangeren , en de beledigden vergoeding genieten; als mede in cas van dispu- teqi  vn de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 205 :n over 'c Alloij, Effaij, Gewigt enz., bij Arreft, Dnder appel vonnift. Dit Collegie beftaat uit drie )rdinaris Raden en Generaal - Meefters van de Munten der Vereenigde Nederlanden; eenEH'ajeur jeneraal ; een Ykmeefter Generaal van de Trooibhe Gewigten , over de gantfche Unie, de Genealiteits Landen, en de Domeinen van Zijne Hoogleid, den Heere Prins van Oranje en NalTau, ErfStadhouder enz. reliderende te Ajmfterdam ; een weede Effajeur Generaal voor de" Hollandfche bebignes ter Munt-kamer; een Secretaris , en een" lamer bewaarder. De Commiffariffen van 't Kleine Zegel der Generaiteit, heeft onder zig een Controlleur ; een Parameur en Diftributeur in 'sGravenhage , en een in le Steden van de Generaliteit , en vier ZegelKloppers. De Raad en 't Leenhof van het Generaliteit! Braband en den Lande van Overmaze.. Voor die Hof van Juftitie, moeten alle Zaken, in cas d Appel , van de gereduceerde Steden van Braband en den Lande van Overmaze , onder het reffort van Je Generaliteit, devolveren , uitgezonden van de Stad Maaftricht, alwaar, om de twee Jaren, twee Heeren uit H. Hoog Mog. worden gecommitteerd, om nevens de Gecommitteerden van Luik , alle zaken , waar van , in de Vierfchaar van de Stad Maaftricht, geappelleerd is, te decideren en af te doen. Dit Collegie beftaat uit een Prefident, die ook Stadhouder van de Leenen is , en tien Raadsheeren; heeft verder een Advocaat Fiscaal en Procureur Generaal; een Griffier ; twee Klerken ter Griffie; een Klerk van 't Officie Fiscaal ; twee Deurwaarders ; en twaalf Procureurs ; ook heeft Zijn Hoogheid , den Prins van Oranje, Erf-Stadhouder , een bijzonder Procureur voor denzeiven Raad;  2có* INLEIDING tot de BESCHRYVING Raad : ook zijn 'er twee Examinateur der Landmeeters , bij deezen Raad , onder het reffort der Generaliteit aangefteld. De Raad en H Leenhof van het Generaliteit s baanderen, zit niet, gelijk de voorgaande Generaliteits Collegien , in 'sGravenhage, maar te Middelburg in Zeeland. Voor dezelve komen alle de Vonniffen waar van geappelleerd word. Dit Collegie beftaat uit den Prefident en agt Raden ; hebbende een Advocaat Fiscaal ; Rentmeefter van de Exploiten* Griffier enz. Het Leenhof van Vlaanderen , beftaat eigentlijk uit een Superintendent, Leenmannen en een Griffier. De Prefident van den Raad van Vlaanderen, is niet altoos Superintendent, want die bediening kon dok door een ander bekleed worden ; maar tegenwoordig is de Prefident van den Raad van Vlaanderen ook Superintendent van het Leenhof van Vlaanderen ; en de Raden van den Raad van Vlaanderen , zijn Leenmannen van 't Leenhof van Vlaanderen, dog het Leenhof heeft een afzonderlijken Griffier. Tot het Leenhof van Vlaanderen , behoren tegenswoordig alle de Leenen van Staats Vlaanderen; alleen uitgezonderd de Leenen, welke van den Burgt van Brugge ter Leen gehouden worden, over welken de Hoogbaljuw 'sLands van de Vrijen te Sluis , het opzigt heeft. Dé Raadsheren van deezen Raad, zo wel als die van den Raad van Braband , en de andere Souvereiné Hoven , voeren den Titel, van Edele Mogende Heeren. Van d''Admiraliteit hier na. XIII. Ten aanzien van het Stadhouderschap' merken wij aan : Toen deeze Landen in het Huis van Bourgondien , en federt in dat van Ooftenrijk kwamen fielden die Vorflen , dikwils afwezend « Stadhouders of Landvoogden daar over aan, die zij verplicht waren een ruimen laft te geeven. Deez" Stad-  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 20? Stadhouders hadden het beftuur der Regeering en de Voorzitting in de Gerechtshoven, die toen nog zo niet bepaald waren als tegenwoordig, maar ook Staatszaken behandelden , waar aan de Staten zelf weinig deel hadden onder de laatfte Graven , die met hen zelden te raade gingen , dan over de zogenaamde Beder of belaftingen , of over de Veiligheid der Scheepsvaart en Viffcherij, en als 'er ten dien einde geld moeft worden geheven. Echter deeden de Stadhouders niet alleen Eed aan den Graaf, maar ook aan de Staten , zweerende hunne Grondwetten en Voorrechten te handhavenen ; en bij de inhuldiging der Vorften , ontfingen zij hunnen eed gezamentlijk met de Staten der Provinciën, van welke zij Stadhouders waren. Op dien voet wierd Willem de I, /Prins van Oranje , aangefteld, door Koning Philips II, van Spanje , volgens zijn Laftbrief gedagtekend den 9 Auguftus 1559, tot „ Gouverneur en Luitenant Generaal onzer Graaf„ fchappen van Holland en Zeeland , Lande van „ Utrecht, Wejlvriesland , Voorne en den Brielle, „ Landen aangelegen en aanhorig aan onze gemel„ de Graaffchappen van Holland en Zeeland." De beroerten , kort na 't vertrek des Konings opgekomen zijnde, bragt Willem de I te weege, dat 'er in 1576 eene bijzondere Unie opgerecht wierd , tusfchen Holland en Zeeland, wier Staten hem, zo veel in hen was , overgaven , de Hooge Overigheid, voor zo lang die beide Provinciën onder de wapenen, en in oorlog zouden zijn. In 1581 wierd het zelfde gezag vernieuwd door Holland , en kort daar na door Zeeland , en de Staten , om niet wederom onder een Roomfch-Catholijk Vorft te vervallen , dewijl men hen drong den Hertog van Anjou aan te nemen, verkoren Willem 1, 1584 tot Graaf, onder voorwaarde , waar door de Vrijheid verzekerd wierd,  m INLEIDING tot de BESCRYVING wierd , en die Prins vond zig , na lang weigeren*' verplicht dit aan te neemen , geen ander middel ziende om de Vrijheid en Proteftantfche Godsdienft;1 in die neetelige omftandigheid van tijd te beveiligen, dog de inhuldiging had,door het vermoorden van den Prins geen voortgang. Aan het hoofd der Aften, bij welke door de Staten, het Souverein gezag, of de hooge Overigheid aan Willem I werd opgedragen , vind men deeze merkwaardige woorden , die tot een grondregel gefteld worden : „ dat alle „ goede Republijken en Gemeenfchappenmeeft 4, werden behouden , gcfterkt en beveftigd bij „ eenigheid , welke niet kan zijn bij veelen , in „ wille en gemoed veeltijds differerende, en mits„ dien noodig was , dat de Regeering aan een „ Hoofd en Overheid gefteld en bevolen werdt." Want de Staten hadden ondervonden , hoe heE Land, bij gebrek van een Opperhoofd bekleed met genoegzaam gezag , door oneenigheid , te meermalen op den oever van deszelfs bederf gebragt was geworden; Door de dood van den Hertog van Anjou het gevaar verdwenen zijnde, dagt men niet meerder om de Souvereiniteit aan den Stadhouder op te dragen , maar alle goede Staatkundigen , en het meerendeel der Ingezetenen van deeze Provinciën , bleven de Stadhouderlijke Regeering aanzien, voor een wezendlijk deel van hare Conftitutie ; en wat men , in navolging van met voroordeelen bezette Schrijvers, ook mag hebben voorgegeven , zo zal men , na een naauwkeurig onderzoek bevinden , dat de navolgende Stadhouders, zelfs de Prinfen Maurits en Fredrik Hendrik nooit na de Souvereiniteit geftaan,maar wel ernftig getracht hebben,hun wettig gezag te hand havenen , tot welwezen van den Lande , tegen de ftaatkundige ondermijning Van zeekere perfonen , die de Conftitutie der Re- gee'  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 2a Provifien van Juftitie, Publicatien enI Ordonnantiën. In Overijffel en de Provincie van XJtrecbt, worden de Lenen verleid in den naam van den  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 21? den Prins Stadhouder. Hij is Opper - Curator der Univerfiteiten van Gelderland, Friesland, Groningen en Ommelanden; Opper - Houtvefter en Opper-Jagcrmeefter in Gelderland , in Holland en elders. In de Provincie van Utrecht begeeft Zijne Hoogheid, uic krachte van het Reglement van 1674 , de Prooftdijen en andere Beneficiën , die aan de Capittels gebleven zijn , gelijk ook de Kanomeale Prebenden óiq openvallen in de maanden , voor heen Pauffelijke maanden genaamd. Volgens het eerfte Artikel der• Inftructie van den Raad van Staat der Vereenigde Nederlanden , is de Stadhouder 'er het eerfte Lid van , en heeft ':er recht van Stemme , met vijf en twintig duizend Guldens 'sjaars inkomften. Hij •woont telkens, als hij het voor den dienft van den Staat noodig oordeeld , de Vergadering der Staten Generaal bij , om 'er voorflagen enz. te doen , en ook fomtijets de Conferentien of Befoignes, welke de Gemagtigden van Plunne Hoog Mogende , over verfcheiden zaaken houden , volgens de vaftgeftelde order , gelijk mede de Vergaderingen van de Staten der bijzondere Provinciën , en van hunne Gecommitteerde Raden en Gedeputeerde Staten. In Gelderland , in Holland , en in de Provincie van Utrecht , heeft de Prins Stadhouder deel aan de Souvereiniteit, als Hoofd of Prefident der Ridderfchap. De drie Kwartieren van Gelderland hebben , 1750, deeze waardigheid aan wijlen Zijne Hoogheid Willem IV, Hoogloffelijker Gedachteniffe", hunnen Erf-Stadhouder en zijne Nakomelingen opgedragen, hebbende geene van de vorige Stadhouders die waardigheid hezeten. In Zeeland bezit hij die waardigheid als Eerfte Edele , en alleen den geheelen Ridderftand vertoonende,zijnde die waardigheid niet gehegt aan het Marquifaatfchap van Veere en Vliffingen , maar aan het Stadhouder-. O 5 fchap.j %  2iS INLEIDING tot de BESCHRYVING fchap ; gelijke de Staaten van die Provincie , bij hunne Refolutie van 1668 en 1747 verklaren: dat het Recht van Eerflen Edelen , niet was gehegt aan eenig goed, Huis, Qualiteit of Familie. De Eerfte Edele heeft , als het eerfte Lid der Staten van Zeeland , ook een Gecommitteerden om zijn Perfoon te verbeelden in derzelver Vergadering, gelijk mede in de Collegien der Gecommitteerde Raden en ter Admiraliteit, die ook teffens eén altoos durende Commiflie heeft ter Vergadering van de Heeren Staten_ Generaal. Insgelijks heeft de Eerfte Edele een Lid om hem te verbeelden in de Provinciale Rekenkamer , en een derde in de Staten van Walcheren , aan welk Collegie de zorg over de Dijken van dat gedeelte der Provincie is aanbevolen. De eerfte der twee laatft gemelde Gecommitteerden word , op de benoeming van den Eerften Edelen , door 'sLands Staten met de noodige Commiffien voorzien. Hoe, in die Provincie de begeeving der Provinciale Ampten en Commiffien thans gefchikt is , blijkt uit de Staats Refolutie van r75i, behelzende : „ Dat het Reglement over de begeving „ van de Provinciale Ampten en Commiffien, van „ 22 November 1701, of zo genaamd Inftrumen„ turn Pacis, zal worden gehouden voor vervallen ; }> gelijk mede alle andere Contracten van Vriend„ fchap en Tourbeurten , tuffchen de Regeering „ in de respeótive Steden opgerecht en gemaakt „ over de begeeving van alle Provinciale Ampten, „ en die tot de Regeering of tot de adminiftratie „ van de Juftitie betrekking hebben ; als daar zijn „ Schepenen, Raden'en Kiezers-plaatzen : met „ verklaring, als Regenten van Eer, dat nooit die „ of diergelijke Contracten of overeenkomften , 't „ zij bij Gefchrifte of onderlinge affpraak, bij ver„ volg , wederom zullen worden aangegaan , di- „ ree-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 219 „ re&elijk of indireclelijk. Dat, of wel dienvolf, gende, volgens deOrdre enCoftumevan Regee„ ring,alleProvincialeAmpten en Commiffien ftaatsj, gewijze zouden moeten worden vergeven; Zijne „ Hoogheid echter, om de Leden te gemoet te „ komen , en een doorflaande blijk te geeven van „ deszelfs ongeintereffeertheid en toegevendheid, „ heeft verklaard : Volkomen af te zien om voor „ zig , als Premier Noble , in eene te makene ver„ deeling der Ampten en Commiflien eenigzints ,, te participeren , en daar bij niet ongenegen te „ zijn, om daar omtrent fchikkingen voor te flaan , ,, waar in gehouden word een proportie , conform „ aan het Reglement, in den Jare 1708 , op de „ begeeving der Provinciale Ampten en Commis„ fien gemaakt; en derhalven toeftaat , dat de „ deftributie der Ampten en Commiflien , gelijk „ mede de Recogniteiten , daar bij vaft gefteld, „ voor de respective Steden zullen blijven ftand „ houden, ten zulken effeéte,dat in de begeeving „ van de Provinciale Ampten en Commiffien , bij „ de Staten zal worden in acht genomen op de „ Perfonen , die daar toe , volgens de bovenge„ melde Verdeling , door de Steden in voorflag „ gebragt worden : dog zodanig , dat daar over „ alvorens, door dezelve Steden, behoorlijk com„ municatie en overleg met Zijne Hoogheid of „ deszelfs Reprefentant, als Premier Noble , met „ den Heere Erf- Stadhouder in der tijd , of , bij „ minderjarigheid , met de Vrouwe Gouvernante „ zal worden gehouden; en dat, zonder die voor„ afgegane behoorlijke Communicatie en nodig 0„ verleg , de Provinciale Ampten en Commiffien, „ Staatsgewijze, bij pluraliteit van ftemmen, zul„ len worden begeeven. Dat bij vervolg , het „ Secretaris - Ampt van de Provinciale Rekenka- 3, mer,  ?2o INLEIDING tot ce BESCIJRYVING „ mer , zo wel als de Raddpenfionaris en Secretaris„ Ampten van de Provincie , niet meer bij Tour„ beurten onder de Leden, maar bij Eenparigheid „ of pluraliteit der Leden, in de Vergadering zul-, „ len worden vérgeeven. En hebben alle de resW pecfive Leden, Zijne Hoogheid betuigd , hun„ ne fchuldige dankbaarheid voor de gegeven blijk „ van Hoogrt Deszelfs genegenheid en ODgeintres„ feerdheid , met aan dezelve over te laaten , den „ voorflag tot alle Ampten en Commiffien, zonder „ voor zig» als Eerflen Edelen, daar in te partici„ peren., met verzeekering , deeze hooge gunft „ altoos dankbaarlijk te zullen erkennen." Zijne Hoogheid bezit in Zeeland , het Marquifaat of Markgraaffchap van Veere en Vliffingen , zijnde twee der Zes Steden , die , met den Eerjlen Edelen, de Vergadering der Staten van dje Provincie uitmaken. ..... In den Jare 1749 is wijlen den Prins Stadhouder Willem IV, door de Heeren Staten Generaal aangefteld, tot Gouverneur- Generaal en Opper-Bewindhebber-der Oojl en Wefl- Indifche Maatfchappijen • waardigheden , die hem veel gezag en magt geeven , en waar mede nog niemant van zijne Voorzaten was bekleed geweeft: Hij had daar ook zij-, ne Reprefent anten in de bijzondere Kamers, en verkiert de Bewindhebbers van die Compagnien , uit eene Nominatie van de Hoofd-participanten van drie Perfonen , die de nodige hoedanigheden hebben om verkooren te konnen worden. Zijne Hoogheid had, federt ZyneVerheffing tot het Stadhoudcrfchap, dat voorrecht alleen in Zeeland, tenopzich\e der Oort-Indifche Maatfchappij. Dog dewijl die Ampten, tot nog toe, niet erffelijk zijn gemaakt, is den tegenwoordig regerende Stadhouder , Prins Willem den V., in den Jare 1766 * in plaats van wij'  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 221 wijlen deszelfs Doorluchtigen Vader , op den zeiven voet, toe die Ampten verkoren en aangefteld geworden. Zijne Hoogheid trekt , zonder Laften daar van te betalen , het drie en dertigfte Deel van alle Uitdeelingen, die de Ooft ■ Indifche Maatfchappij doet, dat is te zeggen , de uitdeeling van óóf Aétien, elke A£tie gerekend op 3000 Gul lens ouct Capitaal , volgens Refolutie van hunne Hoog Mogende van den 27 November 1747; zo dat als de Compagnie aan de Participanten eene uitdeeling doet van 25 ten honderd , dan bedraagd het aandeel van den Stadhouder 50,000 Guldens. Zijne Doorluchtige Hoogheid , den Heere Prins van Oranje, als Erf-Stadhouder der Vereenióde Nederlanden enz. vertoond met luifter de Hoogheid en Digniteit van de Republijk, en, zonder den naam van Souverein te dragen, en alles doende uit naam der Staten , wier aigemeene Stedehouder hij is, heeft hij, in verfcheide opzichten * 'c genot van 't geen de Souvereiniteit zelve geeft, zonder zelfs eenige fchijn van aanftoot aan de Vrijheid te geeven. Wij hebben reeds gezien welke zijne voornaamfte Stadhouderlijke Voorrechten , zijn gezag » zijn vermogen en zijn groote invloed in alle zaken zijn , waaruit blijkt dat het Stadhouderschap, thans, tot die hooge trap van volmaaktheid van luifter is geftegen , als het fchijnd te behooren , voor het Doorluchtig Eminent Hoofd van deeze Vrije en hoogaanzienlijke Republijk , om deszelfs Vrijheid , Godsdienft , Rechten en Gerechtigheden te befchermen , en voor den welftand en voorfpoed van den Landen te zorgen , en dat die Stadhouderlijke Voorrechten , gezag, vermogen en invloed op alles, direct of indirect iuoic konnen ondermijnd worden , zonder die dierbare panden, en dus het Vaderland, in deszelfs Door-  E22 INLEIDING tot de BESCHRYVNG Doorluchtiger! Vader , gevoelig te benadee> len. De Ambafladeurs en andere Minifters aan vreemde Hoven, krijgen hunnen Laft en Inftruótien vart de Heeren Staten Generaal , die evenwel geene andere Perfonen tot die Bedieningen benoemen , dan die de Stadhouder hun aanbeveelt , of die hem aangenaam zijn. Die Minifters fchrijven aan hunne Hoog Mogende , of aan hunnen Griffier , ook aan den Raadpenfionaris van Holland. Zij doen den Heer Prins Stadhouder desgelijks verflag van de Negotiatien daar zij mede belaft zijn » en van alle gevvigtige en geheime zaaken. De Traétaten , de Verbonden , de Conventien enz. worden genegotieerd, en vervolgens getekend en bekrachtigd uit naam van de Staten Generaal , na dat zij naar de Provinciën verzonden en door dezelve goedgekeurt zijn geworden. De Naam van den Prins Stadhouder komt 'er niet in ; maar hij kan, over zijne bijzondere zaken in Negotiatie treeden met vreemde Hoven , en Traétaten met hun fluiten , gelijk zulks in 1646 en 1647 met Spanje gedaan is. Eenige der uitheemfche Minifters bij den Staat reliderende, hebben o®k Credentialen aan den Stadbou* der. De Traclementen en Inkomften van den Prins Stadhouder enz. zijn echter maar middelmatig; want men rekend dat de inkomften van het Stadhouderfchap der zeven Provinciën, des Landfchaps Drenthe, en der Landen van de Generaliteit, daar onder begrepen de 25000 Guldens, die hij jaarlijks trekt als het eerfte Lid van den Raad van Staat, en de uitdeeling der Ooit-Indifche Maatfchappij , belopen omtrent 300,000 Guldens jaarlijks. Boven dien, zo betaald de Stadhouder nog beladingen nog fchattingen , uitgezonderd die men in Holland , er-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 223 crdinaris verpondingen noemd , welke in deeze Provincie van alle Landen en Huizen enz. word geheven. De Compagnie der Cent-Suijfes wierden door Holland alleen betaald, maar in 1766,is die Com. pagnie mede op den Staat van Oorlog gebragt, en worden nu , zo wel als de Guardes du Corps en de Adjudanten van Zijne Hoogheid , op koften der linie onderhouden ; echter betaald Holland nog alleen de huur der Huizen , die de Prins Stadhouder in den Haage bewoond, gelijk ook die van de eerfte Officieren van zijn huis , die ook vrij zijn van Accijfen. De Gecommitteerde Raden van de Staten van Holland en Weft-Friesland , disponeren, bij fommige gelegenheden, op 't voorftel van den Prins Stadhouder , of den Raadpenfionaris zijnentwege, van zeekere Sommen, die tot 'sLands dienft noodig zijn , en , op eene Acte van dat Collegie , •worden ze den Ontfanger Generaal in rekening gehouden. Als Capitein-Generaal der Unie, trekt Zijne Hoogheid 120,000 Guldens 'sjaars, behalven 24,000 Guldens van Friesland, en 12,000 van Groningen , als Capitein ■ Generaal van die twee Provinciën , dat Militair Traclement genaamd word. Ook worden in Oorlogs-tijd , aan den Capitein-Generaal, buiten gewoone Sommen toegelegd , voorde koften van elke Veldtogt. De Prins Stadhouder, die , als het Eminent Hoofd der Republijk , een luifterrijken ftaat moet voeren , om het aanzien van den Lande, zijn gezag, eer en aanzien te bewaren heeft, uit hoofde van zijne hooge Ampten , maar een middelmatig inkomen , dat geenzins tot bezwaarnis kan ftrekken, en niet in vergelijking kan gebragt worden, met de moeiten, zorgen en kommer die hij ondergaan moet, veel minder met de onbetaalbare" dienften die het Vaderland daar van trekt. De Heeren Princen van Oranje hebben zelfs  S42 INLEIDING tot de BESCHRYVING zelfs blijken gegeeven , dat 'sLands welzijn hert veel meerder dan hun eigen belang ter herten gaat; zelfs heeft Zijne Hoogheid, Willem de IV, Hoogloffelijker gedachtenifie, de Pofterijen in Holland; aan hem opgedragen, ten behoeve van die Provincie overgegeeven. Dit niet alleen, maardiePrinJen hebben , door de inkomften hunner Prinsdommen en Heerlijke Goederen, in Vrankrijk, Duitfchland , Bourgondien, en in verfcheide Plaatzen der Vereenigde Nederlanden, den Staat dikwijls krachtdadig onderfteund. Willem de 1» Vader des Vaderlands , die fteeds het welzijn van de Republijk voor zijn eigen , en voor dat van zijn Hujs Relde, heeft- daar van een openbaar getuigenilfe door de Staten Generaal weggedragen. Alle Zijne Doorluchtige Navolgers hebben zijn gloririjk voorbeeld gevolgd : Alle de verleidende aanbiedingen , die men den Stadhouders gedaan heeft , voor hen en hun huis , om hen maar eenigzints te doen wijken van de verbinteniffen , welke zij met hun Vaderland aangegaan hadden, hebben zij met verachting verworpen , en geene andere vrienden of vijanden willen nebben dan de vrienden of vijanden der Republijk. Dewijl zij , eenigermaate , hare Dogter was, door hen zelf opgetogen en groot gemaakt, moeden zij noodwendig eene derke genegenheid voor haar hebben , en hunne liefde ten allen tijd vaardig zijn om alles tot liaare Verdediging op te zetten , zelf hun leven voor haar te dellen. Dus zijn zij - bewerkers , handhavers en behouders van hunne Vrijheid geweed, eerdelijk tegen de Spaanfche Tijrannij , en federt tegen een nog ontzaglijker Vijand , die in 1672, tot in het herte van hare Provinciën was doorgedrongen. Het zelfde zou, in 1748, mede gebeurd zijn, zo de brandende liefde der Ingezetenen,-, dc Staten niet hadden aangei fpoord.  i < van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 225 fpoord, om, door de Verkiezing van Prins Willem de IV, hoogloffelijker gedachteniife, het Stadhouderjchap , op den tegenwoordigen volmaakten voet te herftellen en te grondveftem Hier door wierd de Repuklijk al wederom behouden j de ruft inwen( dig herfteld, en een meenigte van wijze maatregelen beraamd, om den Lande te doen bloeijen, dog \ welkers voltooijing die wijze Prins , te vroeg door i de dood weggerukt zijnde, heeft overgelaten, aan ; zijn eenigen Zoon , den Doorluchtigen Vorft en ] Heere Willem V, Prins van Oranje , Erf- Stad- < houder der fertenigde Nederlanden &c. bijgenaamd Neerlands Lieveling , die , in den Jare 1766,1 ] meerderjarig verklaard zijnde , de hooge waardig1 heden van Erf-Stadhouder , Capitein Generaal en . Admiraal der Vereenigde Nederlanden , thans met ; zo veel wijsheid als ernfthaftigheid, bijna zonder ■ voorbeeld in die jonge Jaren, vervuld^ zo dat de Hee- ■ ren Staten Generaal, in hunne uitfchrijving van 1 den algemenen Dank , Faft-en Bededag, tegen den . 18 Februarij 1767, niet hebben konnen nalaaten, 1 de ingezetenen , tot dankbaarheid aan te fpooren , ; zeggende: ,, De Doorluchtigen en beminden Prins, , „ die onze verwagtingen nu heeft beginnen te . „ vervullen, in het waarnemen van de hooge Waar. „ dighedenvan den Erf-Stadhouder, vorderd ook . „ billijk eene bijzondere plaats in onze gebeden ter j „ dezer gelegenheid. Onze vereenigde fmekingen , „ behoren aan den Allerhoogften te worden opge, „ dragen , dat het Zijne Voorzienigheid genadig; „ lijk behagen moge, Hem met zijne befcherming , „ te bedekken ; dat de Wijsheid van boven alle . „ zijne Raadflagen moge beftieren; dat de liefde , ,, van de gantfche Natie de Kroon moge wezen , „ van zijne loffelijke Pogingen en deszelfs voor- 1 j 3, fpoed de Vrucht van zijn edelmoedigen arbeid 5 P „ dat 1  226 INLEIDING tot de BESCHRYVING „ dat Land en Kerk , Godsdienft en Vrijheid on„ der zijne beftieringe moge bloeijen ; dat hij den „ hoogften trap van dit fterffelijk Leven moge bt„ klimmen , overladen met zegeningen en toejui„ chingen van een dankbaar Volk , en geëerd als „ de ware Vader van zijn Vaderland ; en dat hij „ den luifter en het aanzien , van den onfter'ffelij„ ken naam, die hij draagt, moge overleveren „ aan het laatfte Nageflacht." Is 'er ooit een gebod van de Hooge Overigheid van herten gehoorzaamd ,• het is dit bevel geweeft, dewijl men , op dien dag , de Kerk - gewelven heeft hooren weergalmen door de vuurige gebeden en dankbare lofzangen van de getrouwe Ingezetenen. XIV. De volledigen Tijtel van den Prins Stadhouder is : Zijne Allerdoorluchtigfte Ploogheid , den Hooggeboren Vorft en Heere Willem de V., door Gods Genade Prince van Orange en Naffau ; Grave van Catzenelnboge, Vianden, Dietz, Spiegelberg, Buren, Leerdam en Kuilenburg; Marquis van ter Veere en Vliffingen ; Baron van Breda , Beilftein, de Stad Grave en Lande van Kuijk , Ysfelftein , Kranendonk , Eijndhoven en Liesveld ; Heere van Bredevoord, Turnhout, Geertruidenbera;, Willemftad, deKlunderd, St. Martensdijk, Sevënbergen, Steenhergen, de Hoge en Lage Zwaluwe, Naaldwijk, Dieit, Grimbergen, Herftal, Ariaij, Noferoij, St. Vith, Butgenbag , Daasburg, Warneton ; Vrijheer over Monfter , Ter Iieijde , Poeldijk, Half Loosduinen , de Goederen van Polanen en de hooge Heerlijkheid 't Loo; Onafhankelijk , vrij en Erf-Heer van het Eiland Ameland; Erf- Burggraaf van Antwerpen en Befancon; Erftnarfchalk van Holland ; ErfStadhouder en Gouverneur Generaal; Erf-Capitein Generaal en Erf-Admiraal-Generaal der Vereenigde Nederlanden en van  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 227 van elk der Zeeven Provinciën ; Eerfte Lid van den Raad van State ; Hoofd der Ridderfchap in Gelderland , in Plolland , in Utrecht; Eerften Edele in Zeeland; Opper - Curator der Universiteiten van Gelderland , Friesland en van Groningen en Ommelanden; Prefident in alle de Provinciale Gerechtshoven en Admiraliteiten ; Opper • Houtvefter en Opper-Jagermeefter in Gelderland,in Holland enz.; GouverneurGeneraal en Opper - Bewindhebber der Ooft- en WeftIndifche Maatfchappijen ; Ridder van de Kouffeband enz. enz. enz. Zijne Doorl. Hoogheid houdt deszelfs Hof, be* ftendig in 's Gravenhage , in het Paleis der oude Graven , thans genaamd het Stadhouderlijk Kwartier. Ook bezit Zijne Hoogheid , nog 2 Paleizen in 'sGravenhage, genaamd het Ouden• Hof, en het gewezen Hotel van Albemarle , tegenwoordig gedefcineerd , tot verblijf van eenige Hovelingen enz..,en ter bewaring van hetVorftelijkCabineten Bibliotheek,die beiden zeer merkwaardig zijn, of, des Zomers j op een van deszelfs VorftelijkeLandPaleizen , waarvan 'er een groot getal zijn , gelijk van ieder , op zijn plaats zal gefproken worden De voornaamite Hovelingen, Minifters en Bedienden van Zijn Doorl. Hoogheid zijn , tegenwoordig : (176Ó) 5 Heeren Commiffariffen tot beftie» ring der Hofhouding, met een Secretaris en Klerk; d'Opper- fchenker , 5 Kamer - heeren ; 10 Edellieden ; 7 Generaal-Adjudanten ; de Kapellaan van Zijne Hoogheid; de Raad - Bibliothecaris; de LijfMedicus, de Ordinaris Medicus, ende Chirurgijn van zijne Hoogheid; d'Onderhofmeefter ; de Stalmeelter van Zijne Hoogheid; 2 Onder-ftalmeefters; de Gouverneur van de Pages ; 8 Pages j en een groot getal andere Bedienden. Zijne Doorl. Hoogheid heeft alhier mede eene Raadsvergadering, geP 2 naatnd  228 INLEIDING tot de BESCHRYVING naamd den Raad van Zijne Hoogheid, welke nieC alleen alle Reekeningen van Zijne Hoogheid , opneemt en fluit, maar ook alle zaken, die van Zijn Hoogheids Steden en Landen, in appel aan dezelve devolveren , afdoet , en het verder beftier van zaken , zo wel in 't Politieke als Judiciele heeft, beftaande uit den Prefident, Raden en Rekenmeefters, te famen 5 Leden , de Secretaris en Griffier , de Auditeur ; een Extraordinaris confulent Advocaat van Zijne Hoogheid en van den Rade ,4 Advocaten van den Raad ; een Commies van de Griffie ,• 5 Klerken ; een Klerk van de Auditie-kamer Kamerbewaarder , 3 Deurwaarders en een Comptoirbode ; 11 Procureurs voor den Raad van Zijne Hoogheid , de Thefaurier en Rentmeefter Generaal van de Domeinen van Zijne Hoogheid ; een Commies en 2 Klerken; de geheime Raad, Secretaris en Requeftmcefter van Zijne Hoogheid , de Secretaris ; Commies van 't Cabinet, Klerk van 't Cabinet 5 7 Klerken ter Secretarij, een Comptoirbode. De Ordinaris Raad van Zijne Hoogheid ; de Thefaurier en Rentmeefter Generaal over de Hofhouding van Zijne Ploogheid; een Commies en 2 Klerken ; de Examinator van de nieuwe Inventien , en Projedten van Finantien , die aan Zijne Hoogheid worden geprefenteerdt; Commiflaris van Zijn Ploogheids Buitenlandfche Depêches,Bewaarder der Militaire Archiven ; Direóteur van 't Natuur- en Kunft - Cabinet; 2 Architecten; d Apothecar , en 2 Boekverkopers van 't Hof. Eindelijk heeft men het Departement van Zijne Hoogheids Duitfche Staten ,• beftaande uit een geheimen Raad; een Regerings - Raad en geheime Secretaris,- een Regerings-Secretaris, en 2 Klerken, enz. XV. De Land-magt heeft in Vredenstijden zelden meer als 40000 Maa uitgemaakt, en zomtijds veel  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 229 veel minder , en naauwelijks zo veel als 'er tot de Guarnifoenen noodig was. Dezelve wierd , na de Weftphaalfche Vrede, van 1648, op 29315 Man; in 1713 , op 40,000 ; in 1717 op 320Ó4 Man gefteld , dog tegenwoordig beloopt dezelve omtrent 49000 Man. In 't Jaar 1747, bij de verkiezing van Zijne Hoogheid, Willem de IV, Prins van Oranje tot Stadhouder , bevonden de Troepen van de Republijk zig in een flegten ftaat, dog door de onvermoeide zorg en vlijt van Zijne Ploogheid Louis, Hertog van Brunswijk, Generaal Veldmarfchalk , is thans de Krijgstucht herfteld , worden de Troepen zeer wel geoeffend , en zijn dezelve op een goeden voet gefteld , waar door Zijne Hoogheid , gedurende de minderjarigheid van Zijne Doorl. Hoogheid , de Prins van Oranje &c. , Capitein Generaal , veel glorij heeft verwqrven. Na de Akenfehe Vrede van 1748, gefchieden de vermindering der Troepen, van langzamerhand. Eerft wierden meeft alle de gehuurde en in Soldij genomene Troepen , na huis gezonden ; daarna wierden de nieuwopgerichte Regimenten , zo wel als die , welke in de veroverde Steden tot krijgsgevangenen gemaakt waren , afgedankt, en het geringe oyerfchot van de laatfte manfchap , onder de andere Regimenten verdeeld : Ook wierden de Compagnien van de Nationale Schotten en van de Zwitferfche Regimenten merkelijk verminderd. Eindelijk wierden 'er, in 1752, bij alle de Regimenten Cavallerij en Infanterij, drie Compagnien afgedankt, en twee Regimenten tot een te famen gevoegd, zo dat een Regiment Cavallerij nu uit 2 Esquadrons, ieder van 3 Compagnien; en een Regiment Infanterij, uit 2 Battaillons, ieder van 7 Compagnien beftond. De druk» kende Laft des Lands, maakte die afdanking noodzakelijk , fchoon de Republijk te meermalen heeft P 3 olS'  230 INLEIDING tot ee BESCHRYVING ondervonden , hoe weinig dienft zij , bij het ontftaan van een oorlog , van nieuw opgerichte en> ongeoeftende Regimenten trekt; dog dan is dezelve gewoon geheele Regimenten van de Duitlehe Vorften in Soldij te neemen , tot de herftelling van de Vreede toe. De tegenwoordige Krijgsftaat komt aan de Republijk, jaarlijks, omtrent 98 Tonnen Gouds te koften.. Tegenwoordig 1766 , is de Opper - bevelhebber van de gantfche Krijgsmagt, Zijne Doorl. Hoogheid , Willem V , Prince van Oranje en Naflau , Erf-Stadhouder enz. als Capitein-Generaal der Ver-: eenigde Nederlanden enz. enz. enz. , wordende zijn Perfoon, in krijgszaken, inzonderheid in Oorlogstijden , vervangen , door den Generaal Veldmarfchalk, tegenwoordig Zijne Ploogheid Louis , Plertog van Brunswijk enz. Verder 2 Generaals van de Cavallerij en 2 van de Infanterij ; 11 Luitenant- Generaals van de Cavallerij en 31 van de Infanterij, 15 Generaal Majors van de Cavallerij en 48 van de Infanterij, dog die niet alle hetTraclement daartoe ftaande trekken , maar dien rang bekleden , om in 't verVolg in te vallen. Tot het Hof en den Perfoon van Zijne Hoogheid behoord de Compagnie van de Cent- Suiffes, en het Esquadron Guardes du Corps. Verder. Cavallerij, de Guardes Holland, ook genaamd de Blqaunze Guardes van 6 Compagnien. Oranje Friesland , Lijf-Regiment van Zijn Hoogheid , van 2 Esquadrons , 4 Compagnien. Oranje , Carabinicrs van Zijn Ploogheid, 2 Esquadrons, 4 Compagnien, ftaande alle op Holland. Het Regiment Cavallerij van Cannenberg, 2 Esq., 4 Comp. op Utrecht. Van Eek ; 2 Esq., 4 Comp. op Gelderland. Buijs, 2 Esq. 4 Comp. op Gioningen ; 2 Esq. 4 Comp. op Holland. Rechteren, ifte en 2de Esq. 4 Comp. op Qver-ijflel ; 3. en 4de Esq. 4 Comp. op Holland. De Famars , 4 Esq. 8 Comp. op Holland. Van  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 231 Van der Beke, 1 en 2de Esq. 4 Comp. op Zeeland; 3. en 4de Esq. 4 Comp. op Zuid-Holland. Regimenten Dragonders op Holland ; Guardes, 8 Comp. Trips, 8 Comp. Dltfourtt, 8 Comp. Regimenten, Infanterij: Guardes Holland, 14Compagnien, op Holland. Guardes Friesland van Zijn Doorl. Hoogheid , 1 Comp. op Friesland. Guardes Groningen van Zijn Doorl. Hoogheid , 1 Comp. op Groningen. Oranje Gelderland, 2Yi&ttai\\om,ïe&Qr 7 Comp. op Gelderland. Oranje en Naffau , Lijf-regiment van Zijn Hoogheid, 2 Batt. . ieder van 7 Comp., op Friesland. Oranje Stad en Lande, 7 Comp. op Groningen. Oranje Drenthe, 7 Comp. op Drenthe. Oranje en Naffau, eerfte Regiment, 2 Batt. , ieder van 7 Comp. op Holland. Oranje en Naffau, tweede Regiment, 2 Batr. ieder van 7 Comp. op Zeeland. Oranje en Naffau, 4de Batt. 10 Comp, op Utrecht. Aijfoa , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Friesland. Lindtman , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. Lewe, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Groningen. Denvie, ifte Batt. 7 Comp. op Zuid-Holland; 2de Batt. 7 Comp. op Noord-Holland. Evertfen, ifte Batt. 7 Comp. op Zeeland; 2de Batt. 7 Comp. op Noord - Holland. Villegas, ifte Batt. 7 Comp. op Zuid - Holland; 2. Batt. 7 Comp. op Noord-Holland. Holftein Gottorp, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. Van Randwijk , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Gelderland. De Brouw , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Zeeland. Smiffaart, ifteen2de Batt. ieder van 7 Comp. op Holland ; 3de Batt. 7 Comp. op Zeeland. Onderwater, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. Rechteren , ifte Batt. van 7 Comp. op Zeeland; 2de Batt, van 7 Comp. op Groïingen. Malprade, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Utrecht. Majoribancks, 2 Batt. ieder van 7 Comp, 3p Holland. Van Holjtein , 2 Batt. iéder van 7 P 4 Comp.  a32 INLEIDING tot de BESCHRYVING Comp. op Holland. Baden Durlacb , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Friesland. Cronjlrom, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. NaJJau Ufingen, 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Friesland. Saxen Gotha , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland en Zeeland, Waldeck , ifte Batt. 7 Comp. 2de Batt. 7 Comp.; gde Batt. 10 Comp. op Holland. Gordon , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. Ruijfcb , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Utrecht. Acronius , 2 Batt, ieder van 7 Comp. op Friesland. De Salve , Mar'micrs , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Zeeland. Stuart , 2 Batt. ieder van 7 Comp. op Holland. NaJJau Weilburg , 2 Batt. ieder van 7 Comp., op Overijffel. Te Amfterdam , 2 Compagnien- Te De//f, 1 Compagnie ; Te Woudrichem, 1 Comp.; Te Naarden , 1 Comp. ; In de Klunden y 1 Comp.; en te Woerden , 1 Comp. Invalides. De Zwitfers; het Regiment Guardes van 8 Compagnien. Efcher, 2 Batt. ieder van 6 Compagnien. Bouquet, 2 Batt. ieder van 6 Compagnien. Sturler , 2 Batt. ieder van 6 Compagnien. Scbmid, twee Batt. ieder van <5 Compagnien , Grifons. Zwitfers, May , 2 Batt. ieder van 6 Compagnien. [De Regimenten Zwitfers , zo wel als de Directeurs , Ingenieurs, Artillerij , Mineurs en Sappeurs enz. , ftaan niet ter repartitie van de Provinciën , maar worden direót door de Unie betaald.] Het Corps Directeurs en Ingenieurs , heeft een Directeur Generaal, (thans onvervuld) 3 Colonel-Direéteurs ; 4 Luitenant-Colonels, Directeurs; 8 Majors; 15 Capiteins; 17 Capitein - Luitenants; 19 Luitenants; en 6 Ingenieurs Extraordinair. Plet Corps Ingenieurs; heeft een Directeur Generaal; (thans onvervuld) 3 Directeurs Colonels; 4 Directeurs Luitenant - Colonels; 7 Majors ; 14 Capiteins ; 17 Capitein Luitenants ; 19 Luitenants , en 6 Extraordinaire Ingenieurs. Het Re-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 233 Regiment Artillerij van Creusnach , beftaat uit 3 Batt. , ieder van 5 Compagnien. Het Corps Mineurs en Sappeurs van Breda , beftaat uit 4 Compagnien. Verder. De Generaal Quartiermeejler van de Legers: (thans onvervuld.) De Generaal Quartiermeejler van de Cavallerij , zijnde een Luitenant Generaal. De Generaal Quartiermeejler van de Infanterij , zijnde een Generaal Major. De Luitenant Quartiermeejler Generaal van de Cavallerij , zijnde een Generaal Major. De Luitenant Quartiermeejler Generaal van de Infanterij , zijnde een Luitenant Colonel. De Capitein van de Pontons. De Capitein Luitenant van de Pontons. De Luitenant Generaal Wagemeefler, De Capitein der Guides. De Controlleur der Hollandfche Fortificatiën. De Generaal Adjudanten van Zijn Hoogheid ; 1 van de ifte Ciaffis; 3 van de 2de Clafïis; en 4 van de 3de Ciaffis. Hier toe behoord ook de Hooge Krijgsraad , (waar van wij reets gefproken hebben ) beltaande uit de Pre. fident , 8 Raden; de Fiscaal van de Generaliteit; de Griffier van de Hooge Krijgsraad ; en de Provooft Generaal, Eindelijk behoren tot den Krijgs - ftaat , de navolgende Gouverneurs, Commandeurs, Groot-Majors, Onder Majors,. Auditeurs Militair, en Commifen van 's Lands Magazijnen , in de Steden en Forten van de Barrière , Generaliteit en Zeven Provinciën , naamhjk : De Barrière : De Stad Namen; Een Commandeur, een Groot Major, en 3 Onder Majors. Plet Kafteel van Namen ; een Commandeur, een Groot Major , 2 Onder-Majors, een Auditeur van 't Gouvernement van Namen , een Commies van de Magazijnen , zo in de Stad als op het Kasteel. De Stad Doornik ; de Commandeur , GrootMajor, onder Major en Auditeur Militair. Tperen; De Gouverneur , Commandeur, Groot-Major, P 5 On-  $34- INLEIDING tot de BESCHRYVING Onder-Major, Auditeur Militair en Commies van de Magazijnen, 't Fort Knokke, de Commandeur, Major en Commies van 't Magazijn. Warneton , een Major. Veume , een Groot-Major , OnderMajor , Commies van de Magazijnen , en de Auditeur Militair van Yperen , die het ook is van 't Fort de Knokke , Warneton en Veurne. Ook hebben hunne Hoog Mog., in gevolge het Traétaat van Barrière, 't recht van het halve Guarnizoen te leggen in Dendermonde , dog word D'Etat Major aldaar , door het Huis van Ooftenrijk aangefteldt. Generaliteit: Maaftricht, de Gouverneur, Commandeur, Groot-Major, 3 Onder-Majors, Auditeur Militair , Commies van 't Magazijn en Onder Commies, 's Hertogenbofcb en onderhorige Forten ; de Stad 's llertogenbojcb ; De Gouverneur , Com-< mandeur, GrootMajor, 2 Onder-Majors en Commies van 't Magazijn, 't Fort Ifabelle, de Gouverneur , Commandeur , Major en Commies van 't Magazijn. Crevecwur , de Gouverneur, Commandeur, Major, Commies van't Magazijn; de Gouverneur en Auditeur Militair van 's Hertogen bofch, is ook Gouverneur en Auditeur Militair van deeze onderhorige Forten. Breda , De Gouverneur , Groot-Major, 2 onder Majors, d'Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Bergen op Zoom en onderhorige Forten ; de Stad Bergen op den Zoom , de Gouverneur, Major Commandant, 2onder Majors, een Auditeur Militair, de Commies van'sLands Magazijnen', en Infpeóteur van 'sLands Fortificatiën, 't Fort Rovere ; de Gouverneur en Commandeur, 'f Fort Pinffcn ; de Gouverneur en Major, Jt Fort Moermont ; de Gouverneur en Major. De Water Schans; de Gouverneur en Major. De Gouverneur van Bergen op Zoom , is ook Gouverneur van deeze drie Forten en Schans, óhrijs in Ftaande-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 235 deren en onderhorige Forten; de Stad Skiijs ; de Gouverneur , groot Major , Commies van 't Magazijn cn 2 Opzichters over de Sluizen. St. Donaes; deGouverneur , Major en Commies van 't Magazijn. Tffendijcke, de Gouverneur, Commandeur, grootMajor , onder-Major , en Commies van 't Magazijn. De Juffrouw, Schans; de Gouverneur, Commandeur , Major en Commies van 't Magazijn. Pbilippine ; de. Gouverneur , Commandeur, grootMajur, Commies van 't Magazijn , Opzichter Generaal van alle 'sLands Zeewerken in Vlaanderen. De Gouverneur en Auditeur Militair over Sluijs in Vlaanderen , is ook Gouverneur en Auditeur Militair, van alle deeze onderhorige Steden en Forten. Coeverden en onderhorige Forten en Schan/en van W woldingerland; De Stad Coeverden; de Gouverneur, Commandeur, onder-Major , Commies van 't Magazijn en Auditeur Militair zo van de Stad als van Dommerfchans. Dommelj'chaus ; de Gouverneur, Major en Commies van 't Magazijn, 't Fort de Bourtanghe; de Gouverneur , Commandeur, Majoor, Commies van 't Magazijn. De Auditeur Militair van dit Fort, is het ook over de twee volgende Schanffen van Wefbvoldingerland. De Bellingwolder Schans; de Gouverneur, Commandeur, Major en Commies van't Magazijn. De Langakker Schansj de Gouverneur , Commandeur , Major , en Commies van 't Magazijn, de Gouverneur van Coeverden is ook Gouverneur van alle deeze onderhorige Forten en Schanfen. Willemfiad en de Klundert; de Willemjladt; de Gouverneur, Groot Major, Onder-Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. De Klundert; de Gouverneur , Groot Majoor , Commies van 't Magazijn. De Gouverneur en Auditeur Militair van de Willemftad , is ook Gouverneur en Auditeur Militair van de Klundert.  s36 INLEIDING tot de BESCHRYVING dert. Grave; de Commandeur , Groot-Major, 2> Onder-Majors, d'Auditeur-Militair en Commies van 't Magazijn. Venlo; de Commandeur, GrootMajoor , 2 onder Majors , d'Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn, 't Fort St.Michiel; de Commandeur, Major en Commies van 'tMagazijn. Sas van Gent ; de Commandeur , Groot-Major, 2 Onder-Majors, d'Auditeur Militair, Commies van 't Magazijn en Sluijsmeefter. 't Fort St. Anthonïj; de Commandeur en Major : De Commandeur van Sas van Gent, is ook Commandeur van dit Fort. Huift; de Commandeur, groot-Major, onder Major , Auditeur Militair , Infpe&eur van 'sLands "Zeewerken , Commies van 'sLands Magazijn , zo in de Stad als in de Morfchans; de Commandeur en Major , alsmede van de Linie : De Commandeur van Huift, is het ook van deeze Schans. -Stevenstvaardt; de Majoor, onder Major, Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Steenbergen; de Commandeur , Majoor , Auditeur Militair , en Commies van 't Magazijn : De Commandeur van Steenbergen is ook Commandeur van 't Fort Hentui cus ; de Commandeur , Major en Commies van 't Magazijn. Lillo.en onderhorige Forren ; Lillo ; de Commandeur, groot Major en Commies van 't Magazijn. Liefkenshoek; de Commandeur, Major en Commies van 't Magazijn. De Kruijsfchans ; de Commandeur, Major en Commies van"t Magazijn. Fredrik Hendrik ; de Commandeur Major en Commies van 't Magazijn, d'Infpecleur over'sLands Zeewerken over de Kruijsfchans en Fredrik Hendrik : De Commandeur en Auditeur Militair van Lillo , is ook Commandeur, en Auditeur Militair van deeze drie Forten. Axel; de Commandeur, Groot-Major, onder Major , Auditeur Militair en Commies van'tMagazijn. De Zeven Provinciën: Gel-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 237- Gelderland. Doesburg; de Commandeur, GrootMajor, Onder-Major, Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Brevoort ; Commandant , Groot-Major, Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn, 't Fort St. Andries ; de Commandeur, Groot-Major en Commies van 't Magazijn. Nijmegen ; de Commandeur , Groot - Major , onder Majoor, Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Thiel; Groot - Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Bommel; Major „ Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Zutphen; de Commandeur , Groot-Major, onder Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Arnhem ; de Gouverneur , groot Major , onder Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. De Schans Geldersoort ; een Major. Hollandt. De Stad Dordrecht; de Commies Stapelier van 't Generaliteits Magazijn ; de Commies en Infpecleur van 'sLands Magazijnen. Delft; de Commies Stapelier van 't Generaliteits Magazijn; de Commies van 't Hollands Magazijn; de Ordinaris Conducteur, 's Hage ; de Sergeant Major , en Opziender van 'sLands Magazijnen. Heusden en onderhorige Forten ; de Gouverneur, Commandeur, onder Major, Auditeur Militair , en Commies van 't Magazijn. Worcum ; de Gouverneur en Major. 't Fort Hemert ; de Gouverneur , en Major : De Gouverneur en Auditeur Militair van de Stad Heusden , is ook Gouverneur en Auditeur Militair van Worcum en 't Fort Hemert. Geertruidenberg ; de Commandeur, groot Major, onder Major, en Auditeur Militair. Baarden ; de Commandeur , en Major. cTUtermeerfche Schans; de Major Commandant. Loevejlijn ; de Commandeur , Major , en Commies van 't Magazijn. Gornichem ; de Major, Auditeur Militair, en Commies van 't Magazijn. ïïritL  238 INLEIDING tot dè ËESCHRYVING Brielle ; de Major , Auditeur Militair en CommieSi van 't Magazijn. Schoonhoven; de Major en Commies van 't Magazijn. Nieuwpoort ; de Commies van 't Magazijn. Oudewater; de Major, en Commies van't Magazijn. Hellevoetjluijs ; de Major, Auditeur Militair , en Commies van 't Magazijn. Woerden ; de Commies van 't Magazijn. Zeelandt. Vliffingen ; de Commandeur , onder Major , en Auditeur Militair. Rammckes ; de Commandeur, .en Major : De Commandeur en dAuditeur Militair van Vliffingen, is ook Commandeur en Auditeur Militair van Rammekes. Ter Veere; de Groot Major , Major en Auditeur Militair. Tbolen ; de Major , onder Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Utrecht. De Stad Utrecht; de groot Major , onder Major , Auditeur Militair en Commies van 't Magazijn. Frieslandt; Commandant der Troepen binnen de Provincie. Leu-maarden ; de Groot Major en Major van de Provincie , onderMajor , en Commies van 't Magazijn. Harlingen; de Major Commandant. Over■yssEL ; Campen ; de groot Major , onder Major , Auditeur Militair , en Commies van 't Magazijn. Deventer; Major Commandant, onderMajor, Auditeur Militair , en 't Commies van 't Magazijn. Zwolle; groot Major, onderMajor, Auditeur Militair , en Commies van 'c Magazijn. Haffielt; de Major en Commies van 't Magazijn. Stadt en Lande : Groningen ; Commandant der Troepen van de Provincie ; groot Major van de Provincie; onderMajor, Artillerij - meefter , Auditeur Militair , en Stads Artillerij - meefter. Delfzijl; de Commandeur , de Major , d Artillerij en Proviantmeefter. Bij de refpectiveRegimenten, bevinden zig verfcheiden Officieren op Penfioen , bij de incorporatie uitgevallen , die, bij Vacaturen , wederom  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. a# derom geplaatft worden , boven en behalven nog veelen gepenfioneerde Officieren , Soldaten enz. De Artillerij van den Sta»t is zeer aanzienlijk, De Vejlingen worden wel onderhouden , en veele zijn ffcerk door de voordeelige legging , konnende rontom, in korten tijd, onder water gezet worden, om den Vijand het naderen te beletten ; zo dat de Landmagt van de Republijk nooit , in Vredenstijden, zig beeter in ftaat heeft bevonden als tegenwoordig. XVI. De Zee-magt , en Admiraliteits Collegien. Dc Zee-magt van de Republijk is in de voorige Eeuw , zeer aanmerkelijk en ontzagchelijk geweeft, hebbende met glorie de Vereenigde Vlooten van Engeland en Vrankrijk het hoofd konnen bieden, waardoor dezelve den Eernaam van een der Zee - Mogendheden heeft verkregen. Het is waar dat die Zee-magt, na de Vreede van Utrecht, bij gebrek van een Stadhouder , Admiraal Generaal , grootelijks in verval was geraakt; maar na de herftelling van het Stadhouderfchap , klimt dezelve, van Jaar tot Jaar in aanzien , door het aanbouwen van nieuwe Oorlogfchepen, dewijl veele der Ouden weinig in ftaat zijn om dienft te doen,leggende tot Cieraad in de dokken. Men is reets zo verre met de herftelling der Zee-magt gevorderd , dat de Koopvaardij-fchepen niet meer als voorheen , aan de Barbarijfche en andere Roof-fchepen zijn bloot gefteld , maar de Schepen , gedeftineerd na Spanjen , de Levant , Weft-Indien enz. worden door Oorlogfchepen geconvoijeerd ; en alles is zo wel gefchikt dat men , des noods , in tijden van Oorlog, in weinig tijd, een aanzienlijke Vloot in Zee zoude konnen brengen , wordende het getal der Oorlogfchepen , die dienft konnen doen , tegenwoordig op 50 begroot, en de Admiraliteiten konnen  24o INLEIDING tot de BESCRYVINÖ nen thans op een groot aantal van dappere, en zeer geoeffendeZee-Officieren roemen,die de Vlag van den Staat, in alle deden der Wereld doen eerbieden. De Zee-magt der Nederlanden iseerft, met het begin der beroertens met Spanje , regt in aanmerking gekomen , toen de Watergeuzen , en dappere Zeeuwfche en Hollandfche Water - Leeuwen , door de tijrannifche verdrukking der Spanjaarden geperft, wanhopige daaden ondernamen, en den Briel veroverden. Toen begon Prins Willem de Ifte van Oranje , als Admiraal van Holland en Zeeland , beftellingen ter Zee , in 't Jaar 1569 uit te geeven , en goede order op de Zee - magt te Hellen. In 1572 en 1573 , begon men Licenten of Verlof-gelden , van de inkomende en uitgaande Koopmanfchappen in Holland en Zeeland te heffen, belopende, in Holland alleen,omtrent 850,000 Guldens'sjaars. Na de Gendfche Vreede, beliepen de inkomende en uitgaande rechten , in de Vereenigde Nederlanden , ruim een millioen in 'e Jaar; dog daar kwam aanmerkelijk meer van een Comptoir, dat de Prins van Oranje, met toelating van den Koning van Vrankrijk, in 1576, teCalais had opgerecht. Schoon de Bedienden van den gemelden Prins, maar het Caracfer van Kooplieden bekleeden, gaven zij brieven van verzeekering uit, voor de Hollandfche en Zeeuwfche Vrijbuiters, aan alle de Schepen die door 't Canaal voeren , en die zonder zodanige brieven , de Zee niet met veiligheid konden gebruiken. De ingezetenen van de Spaanfche Nederlanden , de Spanjaarden en Italianen moeiten 10, de Portugezen 8, en de Franfchen 5 ten honderd van de waarde der ingeladene goederen betalen ; dog de Hollandfche en Zeeuwfche Kapers kregen toen zo weinig buit, waar op zij verlekkerd waren geworden , dat zij die gelei-brie* ven  van deVEFvËÈNIGDE NEDERLANDEN. 241 ven nierJanger wilden gehoorzamen, waar door die Comptoir te Calais eerlang te niet liep. In 1585 wierd 'er , in Holland , een Collegie van Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit, aangefteld , dac gewoonlijk te Rotterdam of in 's Gravenhage bij een kwam j hebbende de Opper - Admiraal daar in de Voorzitting. In 1586 Relde , de Opper-Landvoogd Graaf van Leicefter, op verfcheide plaatzen * nieuwe Admiraliteits Collegiert aan ; voornaamlijk in Noord-Holland dat veel ongenoegen baarden. Dewijl die Admiraliteiten , Provinciale Collegiert Waren , meende hij dat dit noodzakelijk was ; dog dewijl ieder van die Collegien, volgens 't bijzonder goedvinden der Staten van ieder Provinciën , de inkomende en uitgaande rechten, verhoogden of verlaagden , zonder daar omtrent een eenparigen voet ih alle de Provinciën te houden, zoo oiitftonden daar door ongelegenheden, zo dat men in 1597, een algemeen befluit nam,om alle deAdmiraliteitsCollegien , van de Algemeene Staten afhankelijk te maken. Daardoor wierd het Admiraliteits-Collegie , in 1589, door de Algemeene Staten opgerecht , beftaande uit Graaf Maurits , als Admiraal Generaal, en zes Raden , 2 uit Holland en Wefi> vriesland, 2 uit Zeeland en 2 üit Friesland vernietigd en men {lelde bij Voorraad , en maar voor den tijd van een Jaar ^ vijf nieuwe AdmiraliteitsCollegien aan, als 3 in Holland, 1 in Zeeland, en 1 in Friesland , die tot nog toe in wezen zijn gebleven. Het eerfte , dat, uit hoofde van het oudften , de voorrang eh vlag boven de anderen voerd , is het Edele Mogende^ Collegie ter Admira; liteit op de Maze te Rotterdam, beftaande uit den Heere Prince van Oranje en Nalfau, Erf-Admiraal Generaal &c. &c. &c j Prefident en uit 12 Gecommitteerde Radenj naamlijk; een wegens GelQ der-  242 INLEIDING tot de BESCHRYVING derland; een wegens de Ridderfchap van Hollandjj een wegens Dordrecht ; een wegens Delfc; eem wegens Rotterdam ; een wegens Gorinchem; eem wegens Schiedam; een wegens Briele; een wegens.! Zeeland,- een wegens Utrecht; een wegens Vries-landj en een wegens Over-Yffel. De voornaamfte; Bedienden zijn: de Raad en Advocaat Fiscaal, Secretaris, Ontfanger Generaal, Opper-Equipagiemeefter, tweede Equipagie-meefter, Commies ten Comptoire van Equipagie , Meefter Scheeps -timmerman , Caftelein. . Ter Secretarij : Commies; van de Hoofdelijke betaling, Oppaffer van't Comptoir van de Hoofdelijke betaling , 4 Clerken ten Secretarije, Commies van de Charterkamer, 2 Cornmiefen tot de opneeming der Comptable Reekeningen, de Vendumeefter , 2 Clerken van den Advocaet Fiscaal. Verder , de Hoofd en mindere Zeeofficieren , reforteerende onder dit Collegie; naamlijk : De Luitenant Admiraal; de Vice-Admiraal; de Schout bij Nacht: , tegenwoordig ( 1766) . 15: Capiteinen ; 8 Commandeurs; 12 Ordinaris Luitenants; 41 Extraordinaire Luitenants; de Geweldige: Provooft Generaal; de Luitenant geweldige ; Kamerbewaarder ; 8 Bodeps ; Exploicteur van den; Raad ; Exploicl'eurs van den Ontfanger Generaal;. 12 Hellebaardiers. De Officieren van de Convoijen: en Licenten : De Commies Generaal te Rotterdam,, en de Commies Generaal te Arnhem ; Convoijmeefter, Contrarolleur , 3 Commiefen ten Comptoire van Convoijen en Licenten ; d'Ontfanger van; 't verhoogde Laft en vejlgcld ; Commies der Bin-. nelandfche Paspoorten; 12 Commiefen ter Rechercue; Ontfanger en Commies wegens Zeeland ; Yk; en Taxatie-meefter der Schepen ; Medicina? Doctor, Apothecar en-Chirurgijn. Ten Tweden. Het: Edele Mogende Collegie ter Admiraliteit ^Amsterdam,  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 24$ dam , beftaande uit den Heere Prinée Erf-AdmiraalGeneraal &c. &e. &c. Prefident * en uit 12 Gqcommitteerde Raden; naamlijk : een wegens Gelderland; een wegens de Ridderfchap van Holland; een wegens de Stad Haarlem; een wegens Leiden; een wegens Amfterdam ; een wegens Gouda ; een wegens Edam ; een wegens Zeeland ; een wegens Utrecht; een wegens Friesland; een wegens Over* ijlfel; en een wegens Groningen. De voornaamlté Bedienden zijn : De Raad en Advocaat Fiscaal; Secretaris, de tweede Secretaris; de Oncfangep Generaal, Commies Generaal ; Equipagiemeefter; Vendumeefter , Penningmeefter ; Commies van Rekening der Hoofdelijke betaling ; Charter en Requeftmeefter ; 6 Clerken ter Secretarije ; 2 Kamerbewaarders ; de Geweldige ; de Luitenant Geweldige ; 8 Bodens ; de Deurwaarder aan 't Comp* toir van den Equipagiemeefter jen een Deurwaarder aan 't Comptoir van de Hoofdelijke betaling ; 6 Helbardiers; 3 Onder Equipagiemeefters; de Meester Timmerman; de Commies van de Admiraliteits Werf ; 2 Clerken op het Magazijn ; 2 Commandeurs van de Wagt aan 'sLands Magazijn ; de Boekhouder van de Equipagie , en 2 Clerken van de Equipagiemeefter. De Officieren van de Convoijen in Licenten : De Contrarolleur van 't uitgaande recht; de Boekhouder ; Contrarolleur van 't inkomende recht; de Boekhouder ; 6 Commiefen ten Comptoire van 't Convoij ; d'Ontfanger van 'É Comptoir van Zeeland ; de Contrarolleur en Commies van 't zelfde Comptoir ; de Contrarolleur tegens de Commies van Noordholland ; Bode ten Comptoire van 't Convoij ; 2 Taxateurs van de groote der Koopvaardij Schepen; en 29 Commiefen ter Recherche. De Officieren van de Convoijen en Licenten $p de Buiten - Comptouéiu Te Zutphen .* 2 De  244 INLEIDING tot de BESCHRYVING De Commies Generaal; d' Ontfanger , Contrarolleur , 2 Commiefen ; de Commies te Grol; de rij-* dende Commies ; de Commies te Nede ; de Commies te Winterswijk ; de Commies te Aalte ; de Commies teDinxterloo; de Commies te Reeke; de Commies teVarfevelt; de rijdende Commies tot ter Borg. Doesburg : De Ontfanger, Contrarolleur en Commies. Arnhem: de Ontfanger , Contrarolleur , 3 Commiefen ; de Commies te Weftervoort en de rijdende Commies, 's Heerenberg: De Ontfanger, Contrarolleur, Commies; Commies te Deutichem ; Commies te Genderingen ; 2 Commiefen te Schenkenfchans ; Commies te Diedam. Harderwijk: d'Ontfanger, Contrarolleur en Commies ; Commies te Nijkerk ; Commies te El burg* Aan de Vaart: Ontfanger, Contrarolleur en Commies ; 2 Commiefen te Utrecht; 2 Commiefen te Amersfoort; de rijdende Commies te Amerongen. Muiden : De Ontfanger s Contrarolleur en Commies ; Commies op Zeeburg. Op Texel : De Monfler Commiffaris ; Commiffaris Extraordinaris en Commies. Op 't Vlie l Monfter Commiffaris ; Commiffaris Extraordinaris en Commies ; Commisfaris en Equipagiemeefter in Zeeland; Commiffaris te Medenblik ; Luitenant Geweldige op Texel; Heibardier op Texel. De Hoofd en mindere Zeeofficieren ; reforterende onder dit Collegie ; naamlijk : De Luitenant Admiraal; de Vice-Admiraal en Schout bij Nacht; thans (176Ó) een Capitein Commandant en 16 Ordinaris Capiteinen ; 20 Extraordinaris Capiteinen; de Commandeur op 'sLands Uitlegger; 37 Commandeurs; 76 Luitenants; een Medicinse Doftor en 2 Chirurgijns. Tem derden , het Edele Mogende Collegie ter Admirali- > teit in Zeeland te Middelburg , beftaande uit den 1 Heere Prince Erf-Admiraal Generaal &c. &c. &c. ent]  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 245 en uit 11 Gecommitteerde Raden ; naamlijk : een wegens Goes; een wegens Amfterdam; een wegens Vere; een wegens Vliffingen; een wegens Zierikzee; een wegens Dordrecht, of Delft, of Rotterdam bij beurten om de zeeven Jaaren; wegens Middelburg ; wegens Thoolen ; wegens Utrecht; een wegens de eerfte Edele van Zeeland ; de Luitenant Admiraal ; Raad en Advocaat Fiscaal en Secretaris. Verder de Ontfanger Generaal; de Griffier en Commiffaris van 't. Zeegel; 3 Clerken ter Griffie; een Kamer en Deurwaarder: alsmede; de Commies Generaal;zes Licentmeefters in de Steden Middelburg, Zierikzee, Goes, Tholen, Vere en Vliffingen ; de Contrarelleur ten Comptoire van Licenten; de Paspoort-fchrijver; 3 Commiefen ter Recherche ; d' Ontfanger van het verhoogde laft en Veilgeld ; 3 Commiffariffen te Water voor de Steden Middelburg en Vliffingen , Zierikzee en Vere; 4. Equipagie - meefters te Middelburg , Zierikzee , Vliffingen en Veere; d'Affiftent van de Equipagiemeefter te Middelburg; 4 Vendumeefters, te Middelburg , Zierikzee, Vliffingen en Veere ; een Doctor, de Chirurgijn, de Schippers op het groote en op het kleine Jacht; 2 Waterfchouten ; 4 Geweldige Provooften , te Middelburg , Zierikzee , Vliffingen en Veere ; 2 Tamboers; een gezworen Ykmeefter; de Regiftrateur van den Yk; 2 Meesters Kuipers, een Vrijman , de Gangeerder ; de Examinateur der Commandeurs en Luitenants. De Officieren van Licenten, ter Recherche wegens Holland. De Commies Collecteur van 't halfPIollandsLicent, mitsgaders Commies ter Recherche ; de Contrarolleur ; de Commiffaris en Equipagie-meefter wegens dAdmiraliteit tot Amfterdam , in Zeeland. Dd Hoofd en mindere Zee - Officieren , reforterende onder dit Collegie; naamlijk : De Luitenant AdmiQ. 3 raai;  s46 INLEIDING tot de BESCHRYVING raai ; de Vice-Admiraal en Schout bij Nacht; thans (1766) 6 Ordinaire en een Extraordinair Capitein ; ïo Commandeurs ; 7 Ordinaris Luitenants ; en de Commandeur van |sLands^ Uitlegger ter Hooge in de Vloot voor Lillo. Ten vierden , 't Edele Mogende Collegie ter Admiraliteit in Weftfrusland en bet Noorder - Quartier te Hoorn en Enkhuizen bij beurten om de drie maanden , beftaande uit den Heere Prince Erf-Admiraal Generaal &c. &c. <&c. en 11 Gecommitteerde Raden; naamlijk : een wegens Gelderland ; een wegens Amfterdam ; een wegens Alkmaar ; een wegens Hoorn; een wegens Enkhuizen; een wegens Monnikkendam ; een wegens Medenblik ; een wegens Zeeland ; een wegens Utrecht; een wegens Friesland ; een wegens Over - Yffel : Verder de Raad en Advocaat Fiscaal; de Secretaris; de Ontfanger Generaal; de Commies Generaal. De Convoijmeesters , een wegens Alkmaar ; 2 wegens Hoorn en 2 wegens Enkhuizen, De Contrarolleurs en Convoijmeesters een wegens Edam ; een wegens Monnikicendam ; een wegens Purmerent; een Convoijmeefter en een Contrarolleur wegens Medenblik; een Convoij-meefter en een Contrarolleur wegens Deventer; een Convoij-meefter en een Contrarolleur wegens Zwolle ; een Convoij-meefter en een Contrarolleur wegens Haffelt; 2 Clerken ter Secretarij tot Hoorn ; 2 Clerken ter Secretarij tot Enkhuizen ; een Equipagie - meefter tot Hoorn ; een Equipagie-meefter tót Enkhuizen; de Vendumeester ; de Commiffaris van 't klein Zeegel; de Advocaat ; 2 Doctoren ; 2 Chirurgijns; een Concherche te Hoorn ; een Concherge te Enkhuizen ; 3 Boekhouders van 'sLands Magazijnen, te Hoorn, Enkhuizen en Medenblik ; 3 Bazen van de ScheepsTimmerlieden te Hoorn, Enkhuizen en Medenblik,'  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 247 blik ; de Geweldige Provcoft; 3 Trauwanten van dezelve; de Taxateur der laften van de Koopvaardij Schepen; 2Bodens; 47 Commiefen ter Recherche,' als een te Alkmaar ; 2 te Hoorn ; 2 te Enkhuizen ; een te Edam ; 2 te Monnikkendam ; eente Medenblik ; een te Purmerent; 3 te Zaandam; een te Nieuwendam ; een te Nauerna ; een te Buikfloot; een te Durgerdam ; een te Broekerhaven ; een van de gebroken laften te Amfterdam ; een op de Helder ;■ een, als mede Commiffaris van de monftering op Texel; een, als mede Commiffaris van de Monftering op vlieland ; een , als mede Collecteur van de Convoijen en Licenten op Ter Schelling ; een tot Campen ; 3 te Deventer ; 4 te Zwolle ; een te Haffeit; een te Enfchede ; een op den Hardenberg; een te Almelo; een totOotmarfum; een tot Delden; een tot Blokzijl; een op den Braam en Haxburg; een op den Schuijlenberg;een te Swartfluis; een te Genemuiden; een te Ommen; een tot Goor ; een te Oldenzeel. 4 Roeleerende Commiefen ter Recherche ; op den Schuijlenberg; op den Hardenberg , tot Zwolle en tot Enfchede. Ten vijfden , 't Edele Mogende Collegie ter Admiraliteit in Friesland , te PIaklingen , beftaande uit den Heere Prince Erf-Admiraal Generaal &c. &c. een Convoijmeefter , een Contrarolleur en een Commies : een Commies op de nieuwe Zijl ; een Commies Collefteur tot Holwerd ; een Commies Collecteur op Ezumazijl: wegens Mackum, een Convoijmeefter, een Contrarolleur en 2 Commiefen : wegens Workum , een Convoijmeefter, een Contrarolleur en een Commies : wegens Hindelopen , een Convoijmeefter , Contrarolleur en Roulerende Commies : wegens Staveren, een Convoijmeefter en Commies en Contrarolleur :' wegens Slooten ; een Convoijmeefter , een Contrarolleur in de Lemmer en een Commies te Slooten : wegens Ferwert, een Commies Collecteur : wegens Collum , een Commies Collecteur ; wegens Comerzjjl, een Commies Coh ledteur: wegens Schiermonic oog , een Commies Collecteur : wegens Groningen, een Convoijmeester , een Contrarolleur en 3 Commiefen : wegens Delfzijl, een Convoijmeefter , een Contraroljeur en 2 Commiefen ; een Commies te Appingadam : wegens Termunterzijl, een Convoijmeefter en een Contrarolleur: wegens Scheemda , een Convoijmeefter en Commies : wegens lang Ackerfchans, een Convoijmeefter , een Contrarolleur en 2 Commiefen ; een Commies te Winfchoten ; een Commies te Bellingwoude: wegens Bourtange, een Con-? yoijrn,eefter, een Contrarolleur en Commies: we, gens  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 249 gens Coeverden, een Convoijmeefter, een Contrarolleur en een Commies; een Commies aan 't Vlieghuis: wegens Soltkamp , een Convoijmeefter en Commies. De Hoofd en minder Zee • Officieren t forterende onder dit Collegie j naamlijk, de Luitenant Admiraal, de Vice-Admiraal en de Schout bij Nacht; 4 Ordinaris Capiteinen , en 3 Capiteinen ter Recherche, Over deeze Collegien in 't algemeen , ftaat aan te merken , dat aan de zelve is opgedragen , dc beveiliging der Koopvaardij Schepen ter Zee , en de veiligheid der Havens en Stroomen , tegens de Vijanden en Rovers , moetende de daar toe verordende Oorlogfchepen of Vloten uitruften ; en wel ieder Collegie , dat gedeelte 't welk daar aan word aanbevolen. De inkomende en uitgaande Rechten , welke door die Collegien geheven worden , dienen om de koften daarvan goed te maken; maar in Oorlogstijden, als 'er groote Vlooien worden uitgeruft, en die inkomften niet toereikende zijn om die merkelijke koften goed te maken, (wordende de uitrufting van iederOorlogfchip op meer dan 100,000 guldens begroot) verhoogd men dieRechten;of de Raad van Staten maakt daar van eene Petitie aan alle de Provinciën. De Admiraliteiten hebben een bijzonder Rechtsgebied , over misdaden door derzelver bedienden begaan , ook over fluikerijen, dog van de Civiele zaaken , meer als 600 guldens belopende , kan men herziening der vonniffen bij Hunne Hoog Mogende verzoeken. Men mag toe Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit , geene Perfonen benoemen , welken eikanderen in den vierden graad van bloedverwandfchap , of in den derden graad door aantrouwen beftaan. Zij moeten den eed van Zuivering , en van getrouwheid aan den Lande doen ; mogen geen aandeel Q 5 heb-  250 INLEIDING tot de BESCHRYVING hebben in de Kapers , nog buit gemaakte goederen koopen , nog deel neemen in het doen van Leverantien , nog gefchenken aanneemen , om de een boven de ander te begunftigen. Het Jaargeld der Raden is iooo guldens, en vrij huishuur voor de Gecommitteerden in de buiten Collegien , gerekend op 400 guldens. InCommiffie buiten de Stad gezonden wordende , genieten zij 5 guld. 15 St, daags , boven de reiskoften. Aangaande het begeven der Ampten is onder de verhandeling van het Stad houd erfchap gefproken. De Jaarlijkfche Tractementen der Zee - Officieren is mede niet groot. De Admiraal van eenig bijzonder Collegie geniet 3600 guld., een Vice-Admiraal 2400 guld., en een Schout bij Nacht 1200 guld. 'sjaars ; een Capitein Commandeur 750 guld. , en een Capitein 360 guld., dog de Ordinaire Capiteinen, genieten alleen die Jaarwedde als zij niet in Zee zijn ; maar een Schip commanderende konnen zij veel voordeel doen , fchoon zij geen Koophandel mogen doen, of eenige Koopmanfchappen in hunne Schepen laden. Het Traólement van een Commandeur is 60 of 75 guld, 'smaands zo hij als Capitein Luitenant aan boord van een Vlag-Officier diend. Een Luitenant heeft 30 guld. ter maand; een Schipper 24 guld.; de Opper - Huurman 36 guld., de overige Stuurluiden 30 guld. , de Commandeur van de Soldaten 14 guld. , een Matroos n en een Soldaat 10 guld. ter maand. De Artijkel-brief bevat fchoone wetten , te lang om ze hier aan te halen, De Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit voeren den Titel van Edele Mogende Heeren. Het wapen van de Admiraliteit is een gekroonde Leeuw , met een Zwaard en de Bundel van zeven Pijlen in de voorfte Pooten , ftaande in een Zeefchulp tegen twee Ankers, met de drie letters P. P. P., dat is,  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 251 Pugno pro Patria. Aangaande de Admiraliteits Col» Jegien in 't bijzonder, ftaat aan te merken: Schoon het Collegie ter Admiraliteit op de Muze de rang en vlag voerd , is het Collegie te Amjlerdam veel aanzienlijker en magtiger ,• ook beloopen de inkomende en uitgaande rechten, die te Amfterdam ge■heeven worden , veel meer , als die van de vier andere Collegien te famen ; ook zijn de koften die dit Collegie moet doen , in evenredenheid veel grooter , voornaamlijk in Oorlogstijden , wanneer een derde van de buitengewoone Onderftandgelden, aan dit Collegie komen. De Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit in Zeeland, door de Zeeuwfche Steden afgezonden , zijn ook afgezondenen ter vergadering van de Staten van die Provincie. De Afgezondene van Zeeland zitten in de andere Provinciën , ad vitam ; de Afgezondene van Amfterdam, in 't Collegie ter Admiraliteit van 't Noorder Quartier , zit daar mede ad vitam , de andere wegens Holland veranderen alle twee Jaren, en de Provinciale alle drie Jaren. XVII. De Vryheid in het Gemenebeft der Vereenigde Nederlanden , is , gelijk wij zagen , ten aanzien van den Godsdienft, zo groot als dezelve zijn kan , behoudens de veiligheid , ruft en welvaard van de Republijk ; en al zo groot is de Vrijheid in den Burgerhaat, die men zeggen kan dat nooit grooter geweeft is, als tegenwoordig, na de herftelling van het Stadhouderfchap , op den tegenwoordigen volmaakten voet , met een genoegzaame magt en gezag bekleed , om alle de Wetten ■en Voorrechten te befchermen en handhaven , op dat niemant willekeurig verdrukt, of de ruft niet door ongebondenheid geftoort, maar de welvaard van alle , op den voet van recht en billijkheid ge^andhaaft werde ; want de ware Vrijheid in den Eur-  252 INLEIDING tot de BESCHRYVING Burgerftaat, is de gulde raiddelftaat, tuffen de Slavernij en ongebondenheid, blijvende groot en klein aan de wetten onderworpen. De Souvereiniteic der Landen , bezitten de Staten van ieder Provincie ; te weeten, niet eenige Particuliere Perfoonen of Gecommitteerden in 't particulier, maar derzelver Principalen ; naamlijk , die Edelen ende Steden van den Lande , die zij uit krachte van hare Commiffien reprefenteren , gelijk de Staten van Holland zig aldus klaar uitdrukken in hun Placaat van den 16 Ocfober 1587. De befchrevene Edelen, reprefenteeren de Ridderftand , en de Vroedfchappen der Steden , die Stem in Staat hebben , den gantfchen Burgerftant , die te famen de Wetgeevende magt bezitten , en welkers gevolmagtigden, de Staten van ieder Provincie uitmaken ; en de Gevolmagtigden der Staten van ieder Provincie, ter vergadering van de Staten Generaal, te famen door de Unie vereenigd , maken de Republijk der Vereenigde Nederlanden uit. Deeze twee foorten van hooge Vergaderingen , verbeelden den gantfchen Vrijen Staat , of het Lighaam van alle de Ingezetenen der Vereenigde Nederlanden , die dus alle konnen aangemerkt worden, als deel hebbende aan de wetgevende magt, zijnde alle onderworpen aan de wetten die zij zelf gemaakt hebben , en dus word de Vrijheid ongefchonden bewaard , door ieder aan die wetten te onderwerpen , welke tot gemeen welzijn vrijwillig gemaakt zijn. flet Stadhouderlijk gezag in ieder Landfchap, handhaaft de Rechten der Edelen en Steden, beflift de verfchillen , handhaaft de goede order , en de uitvoering der wetten , en befchermd aldus de Vrijheid , in ieder Provincie. Het zelve gefchied ten aanzien van de Staten Generaal , of van den gantfchen §taat,daar de Stadhouder derUnie de verfchillen weg- neemd,  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 253 neemd , het Verbond , en de Rechten van ieder Provincie handhaaft, en , gelijk in ieder Provincie , zo ook in de Vergadering der Bondgenoten, hunne afgezondenen door wijze raadgevingen voorlicht , ter beveiliging en bevordering van de welvaard van den Staat in 't algemeen; dus befchermd de Erf - Stadhouder de Vrijheid in 't algemeen, door het handhavenen der Rechten van alle, en dus ook van de zijne, waar van hij niet kan afwijken, zonder zijn eigen waar belang en dat van den Staat, onaffeheideüjk vereenigd zijnde, uit het oog te verliezen. Waar uit volgd,dat deVrijheid in den üodsdienfl en Burgerftaat, nooit grooter, nog beeter in de Vereenigde Nederlanden , gegrondveft is geweeft als tegenwoordig. Deeze Vrijheid in den Burgerftaat, verfchaft aan alle de Ingezetenen , onwaardeerbare voordeden. Ieder blijft in 't geruft bezit van zijne goederen en rechten , daar hij alleen door zijn eigene misdaad, volgens het vonnis van zijnen wettigen Rechter van beroofd kan worden , en vind hij zig over zodanigen vonnis bezwaard, hij kan zig daar van op den Hove Provinciaal beroepen. Hij kan aan zijn wettigen Rechter niet worden onttrokken ,dan alleen wanneer hij zig fchuldig heeft gemaakt aan het Crimen Lez& Majeflatis, Landverraad en Oproer , misdaden die het genot der Voorrechten aan den misdadigen onwaardig maken , dog dezelve moeten zonneklaar blijken , word men daar in verongelijkt , zo ftaat het hem vrij om zijne klagten aan den Erf - Stadhouder , als handhaver der Privilegiën te doen , die met de Staten daar in order fteld : Zo is het ook gelegen met het Recht, dat de Overheden der Steden , bij de Spaanfche beroertens, tot handhaving van de veiligheid en ruit genoodzaakt zijn geweeft te gebruiken , om perfonen , welke verdagt gehouden wierden van de Span-  254 INLEIDING tot dë BËSCHRYVING Spanjaarden te begunftigen >, en die men vreesde dat oproer zouden verwekken, zonder voorafgaande rechtspleging , op het enkel aanfeggen van Burgemeefteren , uit de Stad te doen vertrekken : dog dit recht wierd eerft in 't Jaar 1584, door Prins Willem den I , en in 't Jaar 1585 door de Staten van Holland beveftigd. Het Piacaat in 1586, ten dien einde afgekondigt is in den Jaren 1598 en JÓ13 op nieuws beveiligd. Dit recht hebben de Overheden der Steden behouden, en fomtijds, dog zeer zelden gebruik daar van gemaakt; gelijk het bij de Staten altoos verftaan is, dat de Steden niet dan des noods , zig van dit Recht moeften bedienen , zijnde de Staten en Stadhouder altoos bereid geweeft de zulken , die zig daar door bezwaard vonden, te hooren , en, behoudens de ruft en achtbaarheid der Overheden , met dezelven te bevredigen , waar van veele voorbeelden voorhanden zijn. Men komt nooit tot de werkftellingmaking van die extraordinaire middelen , dan in gevallen van het uitterfte gewigt,en niemant die zig ftil ên gehoorzaam gedraagt , behoefd daar voor te vrezen , of dat hij onrechtvaerdig gevangen gefteld of verdrukt zal worden , waar voor de Wetten en Privilegiën zorg dragen: Dit heeft niet alleen plaats> ten aanzien van de Ingezetenen der Steden , maar ook van de Opgezetenen ten platten landen. Het is bekend , dat de rechtsplegingen , ten tijde der Graven,zeer gebrekkig waren, zo dat veele Ingezetenen , onrechtvaardig behandeld , en verdrukt wierden ; dog na de oprechting van deeze gezegende Republijk , zijn deeze bezwaarniffen weggenomen , en de Vrijheid , ook in dit opzicht heifteld geworden ; en nu word de handhaving der gerechtigheid met veel omzichtigheid en gematigdheid, zelfs in Lijfftraffelijke zaaken vplbragt, en met bil-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 4jj billijkheid gehandhaaft, moetende de gerechtelijke Vonniffen overeenftemmen , met de Keuren , Ordonnantiën en Coftumen van zodanigen Stad , met de Wetten en Placaten van den Landen , met de Voorrechten en Vrijheden ; en , ingevallen , daar die alle zwijgen , volgens het Roomfche Recht. Ten dien einde heeft ieder Provincie haar Gerichtshof, waar aan men van de Rechtbanken der Steden , en ten platten Landen , kan appelleeren, behalven van Vonniffen , in Lijfftraffelijke zaaken, geveld op eene voorafgaande confeffie of beleidenis der misdaad. In Holland , Zeeland en Vriesland , kan men appelleeren aan den Hogen Rade, en in alle de Provinciën kan de bezwaarde partij, zig tot de Staten wenden, en verzoeken Revifie of herziening van het Vonnis , wanneer de Staten van zodanigen Provincie gewoon zijn , zeekere Perfonen te benoemen, waaraan de Landswetten, Privilegiën en Coftuimen wel bekend zijn , die de zaak nader onderzoeken, en het Vonnis beveiligen cf veranderen. De verfcheide Provinciale Hoven, met den Stadhouder verleenen , en wel op deszelfs naam , de noodige Provifie , van Juftitie , om alle verdrukkingen te weeren ; zelfs heeft men de verbeurdverklaring der goederen , in den jare 1732» Wegens het groot misbruik dat daar van gemaakt konde worden, in Holland geheel afgefchaft, mogen zelfs niet, om misdaad van gekwetfte Hoogheid of Landverraad gefchieden, zo dat men geen Land ter wereld vind, daar de Vrijheid en Gerechtigheid luifterrijker bloeid , als in de Vereenigde Nederlanden , zijnde het maar alleen te wenfchen, dat de Rechtsgedingen verkort konden worden. XVIII. De Lasten en Schulden van den Staat, zijn in de Vereenigde Nederlanden zeer groot,zelfs zijn de laften, welke de Generaliteits Landen moeten  256 INLEIDING tot de BESCHRYVING ten dragen aanzienlijk , zijnde veroorzaakt door dé zware en langdurende Oorlogen , die de Republijk heeft moeten voeren , die zulks noodzakelijk gemaakt hebben. Alle de Provinciën zijn grootelijks belaft, maar inzonderheid Holland , alwaar de Ingezetenen, ten allen tijden, meerder laften hebben moeten opbrengen als in de andere Provinciën , en zelfs zo Veelen , dat een zeeker Schrijver , niet zonder reeden, gezegd heeft dat alles, in Holland, belaft was, uitgezonderd de lucht die men inademt. Ten tijden der Oude Graven , wift men van geen altoosduurende fchattingen en belaftingen, levende de Graven en Landsheren uit hunne eigene Goederen en inkomften, beftaande in het voordeel der gemeene ftroomen met de aanwaffën in dezelven* de Viffcherij, de Tollen op de Wateren en Heeren wegen , de belaftingen op de Water- en Windmolens, de Boiïchen, de Jagt en de Heergewaden:J welke rechten zij van 'sLands Staten verkregen of zig toegeëigend hadden ; en hadden zij , ten dienften van den Landen , meerder Penningen noodig, of wel bij zeekere gelegenheden, tot hun bijzonder gebruik , bij voorbeeld ; als de Graaf na 't Keizerlijk Hof wierd geroepen ; als zijn Zoon of Broeder: tot Ridder geftagen , of zijne Kinderen uitgehuwd wierden, dan verzogt hij die benodigde Penningen , bij wijze van Beden van de Staten , welke Beden , Bottingen genaamd en geheven wierden van zijne Landen en Steden , alle drie of vier Jaren , zo als die ingewilligd waren , welke belaftingen op alle de Ingezetenen , na mate van ieders middelen ; dog de Edelen en Kerkdijken waren daar van uitgezonderd. Dit duurden tot op Keizer' Karei de Vde , wanneer onder hem , in den Jare 1515, dezelve eerft ingevoerd zijn geworden. De Nederlanders waren zo afkeerig vau de vatte fchatting é dat  Van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 257 |;dat Koning Philips de II, niet dan met: vee] moeite j lieen negenjarige bede van de Staten verkreeg , ora den Oorlog tegen Vrankrijk voort te zetten ; dog jjide Gewetensdwang en dwinglandij der Spanjaarden * ■hadden zo veel haat in de gemoederen der NederJalanders verwekt, dat zij bereidwillig alles opofferIden , tot voortzetting van een Oorlog , dat het leenigfte middel was , tot herftelling der Vrijheidj Ihet doen van die noodzakelijke koften, maakten de llaltoosdurende belaftingen en fchattingen noodzake■lijk , en de langdurendheid des Oorlogs tegens een rveel magtiger Vijand , gepaard met veele tegenJpfpoeden , deed de Koften , en gevolgelijk de Las* ïtten, van jaar tot jaar toeneemen, die de mogelijke tinkomften des Lands te boven gingen j dit ftak den IiStaat in fchulden , ter verkrijging van de noodige bhulptroepen, en de renten van de opgenomene geilden , vermeerderde de jaarlijkfche iaften. Na hec lieindigen van den Oorlog met Spanje , wanneer dit LGemeenebéft voor een vrijen en onafhankelijken | Staat, zelfs door-de Spaanfche Kroon wierd ver* llklaard , en den Koophandel , aanmerkelijk begon lite bloeijen, zo ontftak dit de nijd der naburen, die lide Republijk op allerhande wijze zogten te benade* leien , waar door dezelve, tot handhaving der Vrij* b'heid , in zeer zware Oorlogen wierd ingewikkeld, ji die de laften en fchulden geftadig hebben doen toe» i|].jiemen. De rampzalige welland, waartoe de Verli eenigde Nederlanden, in den Jare 1747, bij dc 1 herftelling van het Stadhouderfchap vervallen walt ren , deeden de koften , om alles „ ter beveiliging lyan den Landen , welkers fehatkift uitgeput was, 'ii nog meerder toeneemen , het geen wijlen Zijns I Hoogheid, Prins Willem IV, Erf-Stadhouder &c. «1 buiten ftaat ftelde om de Ingezetenen zo veel verli lichting te beforgen , als die wijzen Prins wcnfch^ ■ R tcj  253 INLEIDING tot de BESCHRYVING te ; nogtans zijn de pogingen daartoe , na deszelfs dood, door wijlen Haar Koninglijke Hoogheid, de Vrouwe Gouvernante, met ernft voortgezet, en de Hollandfche Schatkift bevind zig reets in een veel bloeijender toeftand , als in veele Jaren té vooren;en de gantfche Republijk heeft reets gronden van te hoopen , dat zij hare magt, luifter, bloeij en verligting , door de 'sLands Vaderlijke zorgen van Zijn Doorl. Hoogheid , den thans re* gerende Heere Prince Erf-Stadhouder &c« &c. &c, van tijd tot tijd zal zien toeneemen. De voornaamfte gewoone laften zijm i) De Rechten op de inkomende en uitgaande goederen , genaamd Convoijen en Licenten, die, (gelijk wij reets gezien hebben) door de Admiraliteits Collegien geheven , en ter onderhouding van 'sLands Zeemagt befteed worden, en die , gedurende den laat* Ren Oorlog , waar omtrent de Vereenigde Nederlanden onzijdig bleven , door het bloeijen der Zeevaard, aanzienlijke Sommen gelds hebben opgebragt. 2) De belaftingen op de vafte goederen, erffeniftèn enz. ; naamlijk : (1) De laften op de Huizen en Landen , verpondingen genaamd, zijnde grooter of kleinder in evenredenheid van het beloop der Huurpenningen. Deeze Schatting of belafting,eens op de Pluizen gelegt zijnde, word niet verminderd, zo lang het Huisin wezen blijft, en plagt ook niet verhoogd teworden,al wierd hetHuis vertimmerd, maar word tegenwoordig, in dit geval, gemeenlijk verhoogd. Deeze niet vermindering van be* lafting op de Huizen , welke in verval geraken, word zomtijds zeer drukkend voor de Eigenaars.die , op zommige plaatzen zomtijds genoodzaakt worden , de eigendom van die Huizen , voor de achterftallige Verpondingen , aan het gemeene Land over te laaten. In Noordholland, was, omtrent  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 259 trent veertig Jaren geleden , die drukkende hul ondraaglijk geworden , want door neringioosheid, en vermindering der Inwoonders, daalden de Huishuren van Jaar tot Jaar , en de verpondingen bleeven eeven groot, waar door die Steden geheel in 't verval ftonden te geraken. Daar op bellooten de Staten van Holland en Weftfriesland , eene nieuwe fchatting over de gantfche Provincie te doen, bepalende de verponding op den twaalfden penning van de Huuren der Huizen , en den vijiuenden penning van de huuren der Molens; door welke nieuwe fchatting , in dezelfde Stad , de een veel kwam te winnen , en de ander veel kwam te verHezen. Dit gaf groote verligting aan veele Steden , maar ftrekten tot bezwaring van de groote Koophandeldrijvende Steden. Zuid-holland heeft Zederd , ruim 275,000 guldens 'sjaars , meer dan te vooren, voor de Verponding aan het Land moeten opbrengen ; maar Noord -holland , omtrent 46000 guldens'sjaars, minder als voorheen. Deeze Verponding , word, in Oorlogstijden, twee ja driemaal geheeven , en men heeft veele Jaren in Vredenstijd zien verloopen , voor dat dit eenige vermindering konde dulden, dog die vermindering is onlangs reets voor zo verre gefchied , dat men tegenwoordig niet meer dan eene ordinare en eene extraordinare Verponding betaald, beloopende, in Holland alleen , een feer groote fomme gelds. (2) Van de Erffeniffe der Collaterale , of zijdehngfche en opklimmende Linie , wierd Voorheen , den' 2ofte penning betaald , dat in Holland omtrent. 700,000 guldens opbragt, dog den 29. Junij 1743; wierd daarin eene verandering gemaakt en bepaald,* dat van alle fterfvallen ,. welke zullen komen te; " vallen na de aanftaande maand Julij , het recht ,v der Collaterale Succeffie , in plaa:s van tot den R- 2; ü Cwin-'  atfo INLEIDING tot de BESCHRYVING ), twintigften penning, zal worden betaald dub» beid , of tot den tienden penning van alle Ef„ feóten, welke aan iemant in Collatrale Linca aan„ komen bij inftitutie , legaat of andere making , „ hoe ook genaamd , welke de Verkrijger ab inte>, flato niet zouden hebben bekomen , of van de „ meerdere portie, welke hij daarin bekomt boven „ de portie , welke hij ab inttftato zoude hebben „ moeten erven: en dat insgelijks het dubbeld, of „ dea tienden penning zal worden betaald, het zij de Effecten aankomen ex Tefiamento of bij ande„ re making , wanneer de Verkrijger den Overle3, den beftaat verder als in den vierden graad , na ,, de Cieviele Rechten te reekenen" ; (wanneer de vierden graad beftaat in Achter - Neven en AchterNichten) „ waar van alleen uitgezonderd word het „ geen man en vrouw , geene gemeene kinderen „ nalatende, van eikanderen komen te acquireren, 3, welke niet den tienden , maar den vijftienden j, penning zullen moeten betalen ; blijvende de „ Succemen in adfcendenti linea zonder verande„ ring , gelijk tot hier den twintigften penning)." en na dien tijd , heeft de belafting op de Collaterale Succeffie, ongelijk grooter Sommen van Penningen opgebragt. (3) Den 2ofte Penning word nog geheven in het bovenflaande geval van de Collaterale Succeffie , en moet worden betaald „ van alle vafte en onroerende goederen , zo leen als allodiaal, zonder onderfcheid waar dezelve gelegen „ zouden mogen zijn; van Erfpagt en tienden, te„ gens den Penning vijf en twintig gerekend; van „ Schepen-kenniffen , hetzij dezelve generaal of „ fpeciaal verband inhouden , van Renten , Kus„ tingen en Schulden , gehijpctequeert op vafte „ goederen voor de Gerechten daar die gelegen „ zijn , o£ voor den Stadhouder en Leenmannen „ in  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 26T in het reguard van .Leengoederen , en van Bijl„ brieven, gelijk ook van alle los- en Lijfrenten," (wordende de Lijfrenten getaxeerd , van 1 tot 20 Jaaren, op 10 Jaren leévens; van 20 tot 30 Jaren, 9 Jaren ; van 30 tot 40 Jaren , 8 Jaren ; van 40 tot 50 Jaren, 7 Jaren; van 50 tot 55 Jaren, 6 Jaren ; van 55 tot 60 Jaren , .5 Jaren ; van, 60 tot 65 Jaren, 4 Jaren; van 65 tot 70 Jaren, 3 Jaren; van 70 tot 75 Jaren, 2 Jaren ; en boven de 75 Jaren , op 1 Jaar levens.) Obligatien en Recepiffen, zonder onderfcheid of die genegotieerd zijn bij het Jaar , half Jaar , maand of anderfints , tot laften van deeze of eenige andere Provinciën , de Unie , Admiraliteiten , of eenige andere Generaliteits Comptoiren , ook van eenige andere Staten of Potentaten , als mede tot laften van eenige Steden, •Collegien , Banken , Diaconijen , Kerken, Godshuizen of andere Corporatien ,. hoedanig dezelve ook genaamd zouden mogen zijn. Dit recht moet ook betaald worden van alle AÊlien, zo in de Ooft en Weft-IndifChe als andere diergelijke, zo bjnnen als buitenlandfche Compagnien of gemeenfchappen , en , ten opzichte van de _ verboden© buitenlandfche Compagnien, met remiffie van- de penaliteit , daar tegen geftatueerd , zo ook van de Obligatien tot laften van dezelve , op alle genegotieerde gelden en beleningen, op ordonnantiën, ook op alle roerende goederen &c. alles met een tiende verhoging. (4) Van den verkoop van alle vaftè •goederen , daar onder gerekend de Schepen en Vaartuigen, boven de vier laften groot, moet den veertigften Penning worden betaald, het geen men reekend dat, in Holland alleen, meer dan 700,000 Guldens Jaarlijks beloqpt. (5) Van het Hoornvee en de bezaaide landen , word fchatting betaald. (6) In fommise Provinciën word altoos een .hqofd V< R3 of  563 INLEIDING tot de BESCHRYVINQ of familiegeld betaald , in anderen alleen in oorlogstijden. 3) De Accijlen of Importen op allerhande levensmiddelen &c. als Granen, Meel, Zout, Zeep, Vleefch, Vifch, Booter, Fruiten, Groentens, Tabak, Wijn, Brandewijn, Gencver en allerhande fterke en gemengde dranken , als Bier , Koflij, Thee, Turf, Brandhout &c. Men rekend d'Accijs op het Brood en het Bier , op meer dan een derde , van de Wijn wat minder , en van de Turf omtrent een'derde van de inkoops-prijs, Dee? ze Importen wierden eertijds, in alle de Provinciën, aan de meert daar voor biedende verpacht, dog dié Pachters bij het volk zeer gehaat geworden zijnde, zo wierden die verpachtingen , in den Jare 174 8, om het Volk genoegen te geeven p in eenige Pro* vincien afgefchaft, en in de Plaats der Pachters wierden Gaarders aangefteld , gelijk nog plaats heeft in Holland , waar door de Importen aldaar gerekend Worden } een vierde meer op te brengen als voorheen ; in eenige Provinciën zijn de Pachters gebleven, in andere zijn ze herfteld; ook heeft men in eenige Provinciën Monopoliën van fterke dranken. In eenige worden de Öpgezetenen ten platten Landen wegens de Importen getaxeerd ; ih anderen betalen dié iets minder dan de Ingezetenen der Steden. Daar word ook Importen betaald van ijjedienftboden, Paarden, Koetzen en Speel-reituigen. Onder alle de belaftingen , worden 'er geene gemakkelijker gedragen , dan die op de verteering-en huiffelijke omllag zijn gelegd.. In deeze laften , dragen de Rijken , die een grooten ftaat voeren meerder dan de geringer ingezetenen , die alles bij 't klein inkopen en de Levensmiddelen, zo veel duurder inkopende , gevoelen zij naauwelijks dat zij iets in de gemeene larten dragen. 4) Het Klein-Zeegel, of dé Gezegelde Papieren , is| me-  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 263 mede een belafting die veel geld in eenige Provinciën opbrengt, in andere , als Gelderland , heefc men die middel niet; maar in Holland alleen word, het gereekend 400,000 Guldens op te brengen. Deeze gezegelde Papieren koften in Holland van 3 ftuivers tot 150 Guldens; en in de Provincie van Utrecht, van 6 ftuivers tot 80 Gulden. Van het gezegeld Papier moet men zig in Rechten, en bijna in alle onderhandelingen bedienen , de buitenlandfche wiffelbrieven uitgezonderd. 5) In Oorlogstijden , worden extraordinare laften uitgefchreven , en als de nood het vereifcht, eene vrijwillige gifte, gelijk gefchied is in den Jare 1747, wanneer ieder Ingezetene, den softe Penning van zijne bezittingen moeft opbrengen , het geen gefchiede niet alleen in de Zeven Provinciën , Drenthe, en de Generaliteits landen, maar zelfs in de volkplantingen in Ooft- en Weft- Indien, dat een ongelooffelijke fomme gelds opbragt. Dit bovenftaande gaat meeft de bijzondere Provinciën aan , maar de gewoone Inkomften van de gantfche Republijk , beftaan in de Laften die in de Generaliteits Landen geheven worden , en in de gewoone en buitengewoone onderftand - gelden , welke de Zeeven Provinciën , en het Landfchap Drenthe , volgens de reets opgegeevene verdeeling , jaarhjkfch opbrengen , volgens de petitié van den Raad van Staten. De gewoone inkomften van het Gemenebeft der Vereenigde Nederlanden , worden begroot op 21 Mik lioenen Guldens. Deeze inkomften zijn , door de langdurende Oorlogen , niet altijd toereikend geweeft om de koften , daar toe noodig, goed te maken, en veele Provinciën, zo niet allen , (Holland alleen uitgezonderd) zijn zomtijds in gebreken gebleven , in het opbrengen van de ingewilligde Onderftand-gelden. Dit heeft de Republijk ge, R 4 nood-  j>64 INLEIDING tot de BESCHRYVING noodzaakt, zeer groote Sommen gelds van de Ingezetenen op te neemen, ten behoeven van de Unie; voornaamlijk Holland, welke zeer aanzienlijke verfchotten aan de Republijk gedaan heeft, j Deeze opgenomene gelden , maken de Schulden van den Staat uit. Hier van zijn gemaakt Obligatien, zo ten laften van de Unie of Generaliteit, als van de bijzondere Provirjcien , waar van jaarlijks den bepaalden Intreft word betaald. Die betaling gefchied in Holland , op den verval-dag , bij de Generaliteit eenige maanden daar na ; dog eenige Provinciën zijn nu en dan , met het betalen der Intreden ten agteren gebleven , 't welk de waarde van die Obligatien grootelijks heeft verminderd ; in eenige Provinciën, heeft men de Intreften , tot twee ten honderd verminderd, dat weinig alflag in den prijs der Obligatien heeft veroorzaakt, en die , welke in Holland , eene Intreft van twee en een halve gulden van 't honderd jaarlijks betalen , worden boven het Capitaal verkogt. Niettegenftaande dit eene geringe jaarlijkfche Intreft is , zo weeten de Ingezetenen, hunnen grooten overvloed van Penningen, niet beeter aan tg leggen. Eenir ge Obligatien worden , van tijd tot tijd afgeloft, en weder andere Negotiatien in de plaats gedaan. In Holland beginnen die fchulden te verminderen; dog al konden alle de fchulden betaald, qn de Obligatien afgeloft worden, zo zijn eenige van gevoelen ,dat dit niet ftaatkundig gehandeld zoude zijn , om de Ingezetenen niet te noodzaken , hunne gelden buiten 'sLands aan te leggen; want daar is geen Staat in de.Wereld , alwaar zulk een grooten overvloed van gereede Penningen gevonden word , als in de Vereenigde Nederlanden; zo dat het genoeg is 'sLands Crediet te handhaven' , waar voor goede zorge word gedragen , om ten allen tijden, de  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN 265 de noodige penningen , tot het voeren van den Oorlog , te water en te land , te konnen bekomen. XIX. De Republijk der Vereenigde Nederlanden , heeft zig altoos in welftand en bloei ftaande gehouden , door het onwankelbaar opvolgen van de drie navolgende Grondbeginzelen. 1) liet zorgen om de welvaart en bloei van 'sLands Ingezetenen meer en meer te doen toeneemen, wordende den Koophandel , de Zeevaard en Viffcherij , als zo veele Zuilen van Neerlands welvaard gehandhaaft en , inzonderheid in de Koophandel-drijvende Provinciën befchermd, en op allerhande wijzen aangemoedigd. De Vreemdelingen bekoord, door de lieffelijke Vrijheid , welke men alhier geniet, Worden , gelokt om zig in deeze landen ter needer te zetten , daar ieder een ,' van een goed gedrag en de noodige bekwaamheid voorzien, door vlijt, niet alleen een goed beftaan vind , maar zijn fortuin kan maken , want den Koophandel heeft dit eigen , dat nooit te veel Ingezetenen zig daar toe konnen begeeven, die elkander onderftetinen, daar te veel Fabrikeurs, Handwerken en Neringen van eenfoort, ieder in't bijzonder , dat beroep onder drukken : Ook worden de buitenlandfche1 Kooplieden,voor geen geweldige verdrukking,of onrechtvaerdige behandeling vrezende, maar op een gelijken vogt met de Ingezetenen behandeld wordende, daar door aangefpoord om hunne Koopmanfchappen hier na toe te zenden , en PJolland , tot het algemeene Pakhuis der Koopmanfchappen van gantfeh-Europa'te maken, hebbende aldaar gelegenheid , om hunne goederen , des noods , voor een geringen Jaarlijkfchen Intreft te beleenen , en over het "beloop daar van , zelfs voor de verkoop te disponeren , fchoon den Koophandel , gelijk wij zagen, R 5 door  266 INLEIDING tot de BESCHRYVING door den naijver der naburen word ondermijnd, zo;. geefc die aan de Ingezetenen der Nederlanden, een' voordeel dat geen andere Natie kan verkrijgen , waarbij nog komt, dat de Zeevaart aldaar veel onl koftbaarder is ais elders. Dus blijft de Hooge tig verigheid altijd waakzaam over den Koophandel,, en de Princen Stadhouders , hebben altoos daar iai uitgemunt. Dit is de reden geweeft waarom Prinss Maurits met zo veel ijver, de grondvefting van de: Ooft-en Weft-Indifche Maatfchappijen heeft aangemoedigd. Toen Holland zonder Stadhouder was verviel de Zeemagt, en dus ook de Zeevaard, als; van de noodige befcherming ontbloot zijnde,ftaan-' de de Koopvaardij - fchepen voor allerhande beledigingen bloot , maar na de herftelling van het Stad-houderfchap , ziet men de Koopvaardij-fchepen,, zelfs in 't midden der Vrede , door Oorlog-fchepen geleiden , die de Zee beveiligen , die de ach-.ting voor de Vlag der Staten handhaven , de: Rovers in toom houden , den Koophandel en Zee-. vaard befchermen. 2) De tweede Grondregel vaai deeze Loffelijke Republijk is , het handhaven der Vreede , en den Oorlog te vermijden , zo lan- ■ ge zulks met derzelver Vrijheid en Onafhankelijk-., heid beftaanbaar is. Deezen Vrijen Staat zou geeni handbreed Lands van zijne naburen begeeren te: veroveren, al ftond het in deszelfs magt, en zoekt: allenig zijne wettige Bezittingen te bewaren en te: befchermen. Alle de Mogendheden van Europa: zijn daar van overtuigd, en hebben dus geen reede: om tegens deezen Staat op hun hoede te zijn. Ini tegendeel, zo tracht deezen Staat alle verfchillen 1 voor te komen , en die der Nabuuren bij te leg- ■ gen , om daarin niet getrokken te worden. Huni eigen belang, de bevordering van den Koophandel , de Vreede vorderende , zo is men overtuigd,, dat:  'an de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 267 lat de Land-en Zeemagt alleen {trekt om de Vrele en vijligheid te bewaren , niet om ze te ftooen , zelfs zoekt men , met de grootfte voorzienigheid, alle gelegenheid, om ongenoegen aan an? lere Mogendheden te geeven , te vermijden , en >ij het ontftaan van een Oorlog , zoekt dit Gemeïebeft, de Neutraliteit te bewaren , voor zo verre tulks met deszelfs veiligheid en getrouwheid a aan Je gemaakte Verbinteniffen overeenftemt. 3) Dit eid ons tot de derde algemeene Grondregel van ieeze loffelijke Republijk , naamlijk het heilig handhaven dér gemaakte Verbinteniffen met andere Mogendheden. De Staten zijn zo fterk daar op gefteld, dat zij liever hebben verkoren , nadeel pe lijden , dan zig aan. het verbreken van hun woord, fchuldig te maken,- gelijk uit veele voorbeelden kan aangetoond worden ; en nooit heeft men dit Gemenebeft, om zogenaamde redenen van Staat, hunne plechtige Verbonden zien fchenden. De Staten betrachten altoos in alles de rechtvaerdigheid, en bezitten aldus het vertrouwen van alle de Mogendheden , met wien zij in verbinteniffen ftaan. Hoofdzakelijk (x) met den Keizer. Dus is 'er , tot handhaving van de Vrijheid en evenwigt van magt in Europa , door het recht van het Huis van Ooftenrijk op de erffenifle van Spanjen te handhaven , en te beletten dat de Spaanfche en Êranfche Kroon niet vereenigd wierden , de groote Alliantie , in den Jare 1701 gemaakt, tuffchen de Keizer , de Koning van Groot-Brittannien en de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden ; en het ftaande houden van het Huis van Ooftenrijk heef: deeze Republijk , onnoemlijke Somme gelds gekoft , door het met glorij voeren van een zo langdurende Oorlog , zonder , buiten hunne veiligheid , eenig voordeel daar in te beoogen.  268 INLEIDING tot de BESCHRYVNG • gen. Na het fluiten der Vrede te Utrecht, wierd i 'er in 1715, een Traslaat gefloten , tuffchen Kei- • zer Karei VI. en dit ■Gemenebeft , waar bij aan de : Staten , niet alleen eenige plaatzen in de Ooften- ■ rijkfche Nederlanden in eigendom afgeftaan, maar : eenige Barrière-Steden , met magt om bezetting ; daar in , te leggen , ten einde de Ooftenrijkfche: Nederlanden te doen dienen, tot eene befchutting ; voor.de Vereenigde Nederlanden tegen Vrankrijk. J Hierom wierd 'er in dit Traclaat vaftgefteld , dac: tje Keizer geen gedeelte van zijne Nederlanden \ aan Vrankrijk zoude mogen afftaan ; ook kregen : de Staten vrijheid, zo de Ooftenrijkfche Neder-. landen , door Vrankrijk aangetaft wierden , om 1 bezetting te leggen in de vafte Plaatzen langs de Demer , van de Schelde tofaan de Maas , na 1 voorgaande kennisgeeving aan den Gouverneur of i de Gouvernante der Ooiienrijkfche Nederlanden;; eindelijk wierd daar in bepaald, dat de Keizer en 1 de Staten , op eigen koften 30 a 35000 Man , ge- < regeleerde Troepen in de Ooftenrijkfche Nederlanden zouden moeten onderhouden , van welken de: Keizer drie vijfden , en de Staten twee vijfde dee-. ]en leveren moeten. Dus meende de Staten met: reden , dat zij , tot beloning van hunne getrouw-1 heid, aan het Pluis van Ooftenrijk bewezen, eenig; nut van de Ooftenrijkfche Nederlanden zoude komen te trekken , maar vonden zig niet alleen daar 1 in bedrogen , maar zelfs^ dat men de Ooftenrijk-' fche Nederlanden wilde doen dienen tot- een mid- ■ del om deeze Republijk op eene gevoelige wijze te benadeelen, door het -oprechten van, de Compagnie van Oftende , waar door veele verkoeling tuffchen beiden ontftond, dewijl het Wener Hof na geene ernftige en welgegronde vertogen begeerden te Juifteren , en , toen het gefchapen ftond, dac i  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 269 dac daar uit een Oorlog zoude ontftaan , Hec das Hof zig bewegen j om hec Oótroi van die Compagnie op te fchorten. Dewijl men echter hec Huis van Ooftenrijk aanzag , voor het eenigfte dat, tot behouding van de balans van macht in Europa, het Huis van Bourbon kon opwegen, liet deezen Staat, in 1732 zig bewegen , om in hec Wener Traétaat te treeden , waarbij de Keizer, de Koning van Groot -Brittannien en de Staten Generaal zig verbonden , om elkanders Landen en Onderdanen te verdedigen zo dezelve aangetaft wierden. Bij dit Traétaat word de Pragmatique Santtie , of de Vaftftelling , door den Keizer , in 1713 gemaakt , om de opvolging in zijne Erflanden voor de eerftgeboornen van zijne Mannelijke of Vrouwelijke Erfgenameu geguarandeerd , en de Keizer verbind zig daar en tegen , voortaan , uit de Ooftenrijkfche Nederlanden , geen handel meer op de Indien te zullen drijven. De getrouwe nakoming daar van , in 't leveren der bepaalde Hulptroepen , haalde dit vrije Gemenebeft de wraak van Vrankrijk op den hals , en bragt hec zelve in' t uiterfte gevaar; en dewijl het Huis van Ooftenrijkzederc andere Staatsgronden heeft gevolgd , tredende in Verbond met het Huis van Bourbon, heeft deezen Staat, zijn grootfte heil in de Neutraliteit gevonden, zig verrijkende door een bloeijende Zeevaard en Koophandel, terwijl deszelfs nabuuren door den Oorlog wierden uitgeput. (2) Met Vrankrijk heeft dit Gemenebeft veelvuldige Tractaten gefloten , die door die Kroon meeft alle gefchonden zijn , zo dat den Staat, zonder veel daar op te fteunen , de Vreede met dat Rijk voornaamlijk zoekt, uit hoofde van den Koophandel. (3) Mee Groot-Brittannien zijn de Staten tegenwoordig zeer naauw verbonden « vercifchende het be  2?o INLEIDING tot de BESCHRYVING belang der Vrijheid en Proteftantfche Godsdienft, zo van het Huis van Hanover , dat thans dien Throon bekleed , als van het Gemenebeft der Vereenigde Nederlanden , getrouw elkander te onderdennen ; dog het belang des Koophandel, van die twee Koophandel drijvende Natiën, maakt dat men altoos, tegens de afgunft der Engelfchen, die zo magtig ter Zee zijn , op zijn hoede moet wezen. (3) Na de Vreede Van Utrecht, heeft deezen Staat nooit eenige aanmerkelijke verfchillen met Spanjen gehad. De daarin bepaalde Vrijheden voor den Koophandel der wederzijdfche Onderdanen, wierden door het ïraclaat van Seville , in 1729 nader beveftigd , die zeer wel onderhouden worden. (4) De Verbonden met Portugal, betreffen' voornaamlijk den Koophandel. (5) De Staten zijn door meer dan een Tractaat, met den Koning van Pruilfen verbonden , en zoekt in ruft en vreede met dien magtigen Nabuur te leven , zo wel als met alle de andere Duitfche Vorften en Zwitferfche Cantons, om de Vrijheid te behouden , van des noods , volk in hunne Staten te werven. (6) De Verbonden met Denemarken , raken voornaamlijk , den Koophandel en Vilfcherij , waar-^ over nu en dan verfchillen zijn ontftaan. (7) Dé Traétaten met Rusland , raken mede hoofdzakelijk den Koophandel, die heilig onderhouden worden , toonende die twee Mogendheden veel ver-' trouwen in eikanderen te ftellen. (8) De Verbonden , met de Ottomannifche Porte , worden ook zeer wel nagekomen , betonende dat Hof veef: achting voor.de Staten. (9) Op de Tractatenji met Marokko , Algiers , Tunis , Tripoli enz. gemaakt , die dikwijls gefchonden zijn , is wel niet: veel te vertrouwen , maar zedert dat de Staten 1 de Koopvaardij-fchepen hunner Ingezetenen,zchV irii  van de VEREENIGDE NEDERLANDEN. 271 in tijd van Vrede, door Oorlogfchepen doen geleiden, blijft die Vrede beftendig. Aldus word de ruft,van deeze Vrije en bloeijende Republijk , inwendig en uitwendig bewaard , door het handhaven der gerechtigheid , goede order , en de geldmiddelen tot de behoeften van den Staat in 't algemeen , en de Krijgsmacht zo te Water als te Land, in 't bijzonder", volgens de oude Staats-Regel , dat 'er geen beeter middel is om de Vreede te verzeekeren , dan in ftaat te zijn , om alle beledigingen af te keeren, en des noods Oorlog te konnen voeren, wanneer de wij fte en gematigde middelen niet in Raat zijn om dezelve voor te komen. Het is ook zeeker, dat de vreemde Mogendheden, die volkomen op de verbinteniffen met deeze Republijk, uit hoofde van deszelfs getrouwheid , ftaat maken , nog meerder daar op vertrouwen moeten , als zij zien dat de Oppermagt zig in ftaat bevind , van aan deszelfs engagementen te voldoen , dewijl de Verbinteniffen, waaruit dezelve voortfpruiten, niet weinig toebrengen tot de handhaving van de ruft en het welvaren van den Staat, door het verzeekeren en uitbreiden van den Koophandel. Eenige hebben ftaande gehouden, dat het Gemenebeft der Vereenigde Nederlanden , buiten alle Verbonden met buitenlandfche Mogendheden , in ftaat is om zig zeiven te befchermen ; dog de ondervinding van alle tijden heeft geleerd , dat de Hooge Magten die Verbonden als nuttig en noodzakelijk hebben aangezien, waar op des te meer te vertrouwen is , dewijl geen der nabtturige Mogendheden, ooit zal konnen dulden t dat een van hen zig meefter van dit bloeijende, rijke en welgelegene Land maakt, als die daar door in ftaat gefteld zoude worden , om de anderen de Wet te ftellen. Dit alles oordeelen wij genoeg in ftaat te zijn, om een kort dog vol-  272 INLEIDING tot dé BESCRYVING volledig denkbeeld van den Staat der Vereenigde Nederlanden te geeven , dewijl ons beftek geen verdere uitbreiding daar van toelaat* XX. De Vereenigde Nederlanden worden verdeeld , in de Zeven Provinciën Gelderland, Holland , Zeeland, Utrecht, Friesland, Over-ijJJèl, Groningen en Ommelanden, of Stad en Landen, Hec Landfchap Drenthe. De Generaliteits Landen. Welke Negen Afdeelingen, wij nu ieder in 't bijzonder zullen verhandelen. DE  D E PROVINCIE GELDERLAND. S   BlADZ. 275 I. De P R O V IN C IE GELDERLAND- Wen we, de Befchryving der Nederlanden, wilden inrichten , naar den rang der byzonde» re Provinciën , behoren we , buiten tegenfprake , aantevangen , met Gelderland : die de eenige is , onder de VII Vereenigde Provinciën *, welke den titel van een Hertogdom heeft ; daar, aan de anderen, geen hoger titel, dan, 'c zy van Graaf fchap , 't zy van Heerlykheid , is toegelegt geweeft **. [ Wy verftaan , echter , alhier door Gelderland, niet alles, wat eertyds tot dit Hertogdom, behoord heeft: want, geheel Gelderland is niet langer faam ver- * In gevalle men fpreekt, van de gezaamlyke XVII Provinciën , (gelyk zy van oud; verdeeld waren, ) zal die bepaling, ten opzichte van Gelderland, in 't byzonder , niet mogen gelden : vermits, onder dezen, behalven Gelderland, noch drie Hertogdommen zyn : naamlyk, Brabant, Luxemburg en Limburg. ** Dat de Hertogen, (welken tegelyk de Forjielyke waardigheid bezitten,) den voorrang hebben , boven de Graven en Heeren, weet een jegelyk. En , daarom , is de rang der byzondere Provinciën gefchikt , naar de verfchillende Titels, met welken , de Bezitteren dezer Landen, in veel vroe- ere tyaen , (_toen zy nog , elk door haaren eigen Regeereren . beftierd wierden. ï door de Keilers Hp« Rnnmfrhpn Ryks, begunftigt waren. Alhoewel, toch, federt die groote omwending , in deze landen voorgevallen , die éénhoofdige regeringswyze ten eenemaal is vernietigt; en zy allen nu Staatswyze worden beftierd; blyven, echter, die ©nderfcheidene Titels der Landen, en de daaraan verknochten rang , in wezen : dewyl de Staaten , het oppergebied , elk van hunne eigene Provincie, zich aantrekkende, daardoor, de plaats der voorige Hertogen, Graven enz. vervangen hebben , en, in derzelver voorrecbttn, ten aanzien der regeeringe , getrc* den zyn. S 2  è76 GELDERLAND. vereenigt gebleven, dan, toe den jare 1648; toen 3 uit kracht der Munfierfche vrede , een groot deel,, naamlyk, dat te wederzyde den Ma^-ftroom ligt,, en waarin de Steden Gelder, Roermond, Venlo enz. gevonden worden , van het overige dezer Provincie, werd afgefcheiden ; keerende toen weder onder de Heerfchappy des Konings van Spanje. D'ici moet , wel eer , hetaanzienlykft deel dezes landfchaps, uitgemaakt hebben: dewyl men doorgaans: vaftfleld , dat van de gemelde Stad , Gelder ,• (vermoedelyk , dewyl de oude Hertogen aldaari hunne hofhouding hadden,) 't geheel Hertogdom, Zynen naam ontleend hebbe. Dit laatfte word nu, Över-Gelderland, (Gelria Superior) of, het Overkwartier van Gelderland , genoemt: ter onderfcheiding , van dit Neder-Gelderland ; (Gelria inferior) 't welk by de Vereenigde Provinciën' gebleven is. De Heer Bufching noemt het zelve, (in de oorfpronglyke Hoogduitfche uitgave zyner: Geographie IV Deel, bladz. 44) 9ïi»t> ©êfoCl'lcMv: (Noord-Gelderland.) 'welke benaminge, alhoewel dus verre niet in gebruik , echter , wel voegzaam is; als Noorduoaard, van het ander, nu daarvan afgezonderd deel, gelegen. Daar beneven , word thans , onder Gelderland,, mede begrepen , als famen ééne Provincie uitmakende , het Graaffchap Zutphen. Dit plagt eertyds, als een afzonderlek Land flap, op zich zelf, doori zyne eigen Graven, beftierd te worden : naamlyk, tot aan den uitgang der Xlde eeuw ; toen , door; 't huwelyk van Grave Otto I van Naffau , met dei eenige nagelatene dochter des Grave Geerlacb van: Zutphen , Sophia genaamt , die beiden Landfchappen vereenigt- en federt altyd gebleven zyn. Ge«: lyk zy dan ook , by het vereenigings verbond, te; Utrecht j in den jare 1579, famen als ééne Provirn cie  GELDERLAND. 277 cie aangefchreven werden. En , ter dezer oorzake, luid de Titel der Edelmog: Heeren Staaten dezer Provincie, tweledig: naamlyk, Staaten des Hertogdoms, of Furjlendoms Gelre en Graaf fchap Zutphen. Deze aanmerking behoorden we noodzakelyk te doen voorgaan , eer we de grenzen dezer Provincie bepaalen konnen. Wanneer men , al wat nu, onder den naam van Gelderland , begrepen word , famen neemt , heeft zy , tot haare nabuurige landen, ten ooften, het' Bisdom Munster : ten zuiden , het Hertogdom Kleve : en word ook , aan die zyde, door de Maas , van het Hertogdom Brabant , afgezonderd. Ten wetten raakt zy , aan de Provinciën Holland en Utrecht : en , ten noorden, Root zy , gedeeltelyk, tegen de zuider zee : en , gedeeltelyk , tegen de Provincie Overyssel. Deszelfs grootfte lengte zal omtrent 26-- en de breedte -- 15 uuren gaans, bedragen. , Al wat, hier voor, (Bladz. 13--16.) van de twe Hoofdrivieren der Nederlanden, in 't gemeen gezegt is, naamlyk , van den Rhyn en de Maas, en , van de verdeeling der eerftgenoemde riviere, in drie onderfcheidene armen , die de ééne , de Waal-, de twede , de Yssel-, en de derde , de Lek , genoemt word , raakt mede , de Provincie Gelderland, in 't byzonder. De gemelde verdeelinge des Rhyns gefchied, op den bodem dezer Provincie. En, de inwooneren gevoelen ook, meer dan die der andere Provinciën , de fchadelyke uitwer-, king der verandering, die, federt den jare 1702, door het graven van het Panders Kanaal, in den loop des waters , veroorzaakt is geworden : vermits, zy, den eerften aanftoot dezer, in den wintertyd , dikwyls hoog opgezwollene rivieren , verduuren moeten : en , fchier alle jaren , voor het S 3 ëü'  278 GELDERLAND. gevaar der overftroomingen, by doorb'rake der dyken , bloot liggen ; gelyk 't hun te meermaalert jammerlyk getroffen heeft : zelfs noch laatft , in den winter van 1769 en 1770. Weshalven men, reeds voorlang , op verfcheidene middelen , om daarin (zo veel mogelyk) te voorzien, is bedacht geweeft; die, echter, noch niet tot ftand gebracht zyn. Deze Provincie heeft ook verfcheidene kleinere Rivieren , die , in de andere , haare uitwatering hebben. Daaronder, komt in aanmerking, de Lingen , van otids genoemt, 't Lange Water; die, omtrent tuffchenNymegen en Arnhem beginnende, de Overen Neder Betuwe te midden doorflroomt , naar 't weften: en, eindelyk, te Gorinchem in de Merwe vald. De Oude Yssel ontfpringt , in Kleejsland : en, ftroomt noordweflwaard, door het Graaffchap Zutphen, tot Doesburg; daar hy zich, met den zogenoemden Nieuwen Tjfel , vereenigt. Voortyds , liep deze rivier, afzonderlyk , naar't zogenoemde Lacus Flevus ; ('t Vlie-meir.) waaruit, daarna de Zuider Zee geworden is: en , 't blykt, uit oude aantekeningen (inzonderheid, van Tacitus, Annal. L. II.) dat al het ander water , dat aan den Tjfel medegedeeld wórd, uit den Rhyn, van een weinig boven Arnhem , daar het van den Rhyn zich affcheid, ( welke plaats , men daar, den Kop (of't Hoofd) van den Tjfel noemt,) derwaard heen geJeid is, door een Kanaal, het welk door den Roomfchen Veldheer Drufus, gegraven werd, ten einde de Nederlanden daardoor af te fluiten , en tegen Vyandelyke invallen te beveiligen. Jegenwoordig , heeft dit water weinige gelykheid , met een Kanaal of gegraven Vaart ; die gewoonlyk nauwer is , en , zo veel doenlyk , recht doorgaat: dan , 1 waar-  GELDERLAND. 279 waarfchynlyk is , dat dit Kanaal, in den beginne fmal zynde, van tyd tot tyd, verbreed, en tot een geheele rivier geworden is : en , dat de doorbraken der dyken, binnen welke het eertyds befloten was, het zelve dikwyls van bedde hebben doen veranderen : waardoor , het zodanige bochten of kronkels ontfangen heeft; die altyd den natuurlyke rivieren eigen zyn. Met dien zeiven Tjfel, vereenigt zich , by de Stad Zutphen , de rivier de Berkel ; die in het Munfierfch gebied ontfpringt. Men heeft voorlang getracht, deze rivier bevaarbaar te maken ;'t welk, voor Zutphen, van veel belang zou zyn, ter bevordering van den Koophandel, met Munflerland: dan, ter oorzake der zeer ongelyke breedte en diepte van het bedde dezer rivier, heeft men dit ontwerp dus lang ondoenlyk geacht: hoewel 't nimmer geheel uit'toog verloren werd. Eindelyk,heeftmen, inden jare 1770, dit werk aangegrepen, en is, door de Staaten des Kwartiers van Zutphen, het verbreden en verdiepen dezer Rivier, ter plaatzen, waar het nodig zyn zal, als mede het aanleggen van Sluizen te Lochemen elders, dadelykbefteed: door al 't welk,in geval 't aan zyn oogmerk wel voldoen mogt, allerly waaren, daar onder ook hout, uit Munfterland naar Zutphen zullen worden afgevoerd. In de Veluwe, ftroomen een menigte vanBeeken. Daaronder , ééne , die de Grift genoemt word: welke een faamenloop van verfcheidene beeken is; die alle , by Hattem , haar water in den Tjfel (forten. Eene andere word de Greb genoemt; vallende tulTchen Wageningen en Rhenen , in den Rhyn. En behalven deze , noch veele kleindere beekjes; die zeer dienftig zyn , om de Papier - molens , waarvan men in deze landftreek rykplyk voorzien is, te doen gaan. S 4 De  28o GELDERLAND. De Gelderfche lucht word in't algemeen , als zeec gezond, geprezen. Doch de grond is, in deze en geene deelen dezer Provincie, zich zelve ongelyk. Naar het meerderdeel gerekend, beftaat dezelve, uit goede kleigrond; bekwaam, beiden tot bouw- en weilanden. De befte weilanden liggen , buitendyks , langs de boorden der rivieren: en, deze worden, daarom, Uiterwaarden, genoemt; die aan veele veranderingen, hier, des aanwas, en, ginds, der verminderinge, onderhevig zyn. Ook, heeft deze Provincie , veele boomgaarden van appelen, peeren en keriTen; die in groote menigte naar de andere Provinciën verzonden worden; In de Veluwe , daar tegen , ziet men veele dorre Zandduinen en Bos* fchen. In het Graaffchap Zutphen , zyn veele heiden, en broek- of veengronden. Dus, geeft de grond dezer Provincie , allerly bekwaame gelegenheid , ter koftwinning,, En , dit gevoegt, by de vlytigheid der inwqoneren , maakt, dat men daar , van overvloedige levensmiddelen voorzien is , en,/ deze voor een redelyken prys te bekomen zyn. Behalven de vlytigheid , worden de Gelderfchen ook geroemt, ten aanzien der oprechtheid. De {preekmanier , van een Gelderfch hart —r, was al reeds vooe lang in gebruik geraakt,om te willen zeggen,een cprecht beftaan te hebben. Dat Gelderland, in de hoedanigheid van Hertogdom , den eerflen rang heeft , onder alle de VereenigdeNederlandfche geweften,is, hiervoor, met één woord reeds aangemerkt. Van daar : dac alle de afgevaardigden dezer Provincie , ter hooge generaliteits vergaderingen, als, der algemeene Staaten , der Raaden van Staaten , enz. , daarin , dë eerjle plaats bekleden. Om geene andere reden , heeft ook de Gelderfche Synode den voorrang, boven die der andere Provinciën. In  GELDERLAND. ï8r In de vroegfte tyden , toen dit Landfchap (het welk een leen van het Roomfch - Duitfch Keiferryk was) door een byzonderen Heer beftierd werd , droegen deze allen, geen hogeren titel, dan die van Voogden van Gelder. Otto van Nassau, door zyn huwelyk, met Adeleïda, dochter des laatïten Voogds, Wichard III, dit Landfchap aan zyn gedachte gebracht hebbende , werd de eerfte , tot Grave van Gelder verheven , door Keifer Hendrik 1F, in den jare 1079. En, dees' is diezeive Otto van Naffau, die , na den dood zyner eerfte gemalinne , andermaal zich in't huwelyk begevende, met Sophia, eenige nagelatene dochter van Grave Geerlach van Zutphen , daardoor die beiden Graaffchappen vereenigde; die,federt dien tyd,en,voortaan altoos, met elkander vereenigt bleven. Deszelfs'riakomelingen hebben, byna drie eeuwen, die beiden Landen , Gelder en Zutphen , onder den titel van Graven bezeten; tot dat Reinoud II, in den jare 1339, door Keifer Lodewyk van Beieren, tot eerften Hertog van Gelder , en Ryksvorjt , verklaard werd 3 blyvende echter , Zutphen , den titel van Graaffchap, behouden. Na de uitfterving van het manlyk oir van dezen Naffaufchen tak , met de beiden broederen , Reinoud en Eduard , (onder welker regeeringe, die binnenlandfche oorlogen, tuffchen de Hekerens en Bronkhorften , in deze Provincie , zo veele verwoeftingen veroorzaakt hebben) geraakte Gelderland , door aanhuwelyking , aan hec Hertoglyk huis van Gulik. * : en , in 1421, des- ge- * Door 't huwelyk , naamlyk, van Willem I, Hertog van Gulik, met Maria, die de dochter van Reinoud II was, en, de Zufter, der Hertogen Reinoud en Eduard, die, na elkander , in de regering gevolge zyn : na wie'r overlyden , de Zoon dezer Maria , Willem II, het Hertogdom Gelder S 5 ea  282 GELDERLAND. gelyks , door aanhuwelyking, aan het Huis vara Egmond * *: 't welk drie Hertogen van Gelder heeft uitgeleverd: Arnold: Adolf, er. Karel. Deze Egmondfche Regeringe in Gelderland heeft, eene groote eeuw , naamlyk , van 1421 tot 1528, geduurd. Doch , deze Regeeringe heeft zich altyd zeer onruftig toe gedragen : voornaamlyk, ter oorzake der verregaande verwyderingen , tuffchen Hertog Arnold en deszelfs Zoon Adolf ; die al zeer vroeg, en noch, by zyns Vaders leven , naar de Regeering ftond: in welke verwyderingen, ook de Edelen en de Steden dezer landftreek zich vermengden : en , die ten gevolge hadden , dat Arnold , na dat hy, uit zyne zesjarige gevangeniffe, op 't Kafteel teBuuren, was ontflagen, eensdeels, om wegtns deze hem aangedaane mishandeling , zich op zynen Zoon te wreeken , en, andersdeels , om zich eenigermate uit zyne fchulden te redden, in 1472, zyn Hertogdom en Graaffchap , aan den Hertog Karel den Stouten van Bourgonje , ( die die's tyds reeds bezitter der meefte Ncderlandfche geweften was,) verpandde, voor 92000 Rhynfche Goudguldens : ónder voorwaarde , dat deszelfs Heerfchappyen , na zyn dood , (welke reeds , in 't volgend jaar 1473 , voorviel,) aan 't Huis van en 't Graaffchap Zutphen , door erfrecht, van 's moeders zy- de, verkreeg. ** De twe toen in leven zynde Heeren van Egmond, Arnold en Willem , Ham den af, van Jobanna , de zufter van Willem van Gulik; die gehuwd was geweeft, met Heer Jan van Arkel : en uit dit huwelyk was , ( behalven een zoon Willem ) ook gefproten eene dochter , Maria genoemt; die getrouwd was , met Jan Heer van Egmond ; by wien zy Arnold van Egmond , baarde ; den eerften uit het Huis van Egmond, die de Hertoglyke waardigheid, over .Gelder, bekleedde.  GELDERLAND. 2g3 van Bourgonje, vervallen zouden. De Hertog Karel de Stoute (lelde zich terftond , ook dadelyk, in 't bezit van Gelder en Zutphen : doch , niet anders , dan door geweld : vermits, de Gelderfchen, Arnouds Zoon ,• Adolf , bleven toegedaan : gelyk zy ook , zodra Karei de Stoute , in 1477, in den veldflag by Nancy , gefneuveld was , dezen ADolf , openlyk voor hunnen Lands-Heer erkenden ; hoewel toen , te Kortryk , in hechteniffe zittende. Hy werd wel , dadelyk , door Maria van Bourgonje , de eenige nagelaten dochter van Karei den Stouten, uit zyne gevangcniffe ontilagen: dan, onmiddelyk daarna , aan 't hoofd der Vlaamfche troupen gefteld, welke de Stad Doornik, (die eene Franfche krygsbezetting binnen haare muuren genomen had,) beleerden, werd hy , geduurende dit beleg , gedood ; zonder dat hem de tyd vergund was , om , van de hem opgedragene Heerfchappy , over zyne erflyke Staaten , bezit te nemen. Hy hadde , by zyne Gemalinne Katharina van Bourbon, eenen Zoon, Karel, verwekt. Dees' Was, zo dra niet meerderjarig geworden , of hy trachtte, (ongelet, de door zynen Grootvader Arrtoud gedaanen afftand) de heerfchappy over deze landen , aan zich te trekken : waartoe 'sLands Staaten, de Ridderfchap en Steden,, hem,zo veel doenlyk , begunftigden ; die , in den jare 1493, hem met alle blydfchap gehuldigt en den eed van trouwe hadden afgelegt: Dan , hieruit rees een nieuwe oorlog , eerft tegen den Ooftenrykfchen Aarts Hertog, Maximiiiaan, (die met voornoemde Maria van Bourgonje zich in 't huwelyk begeven had) en daarna, tegen deszelfs Kleinzoon, Koning Karei van Spanje , die in 1519, zynen Grootvader Maximiiiaan , als Keifer , onder den naam van Karei V, opgevolgt was: welke , zich gron-  884 GELDERLAND. grondende , op het verdrag in 1472, tuffchen Karei den Stouten en Arnoad van Egmond, gefloten, alle middelen aanwendden , om Gelderland en Zutphen , onder hun gebied te brengen. En, Hertog Karei, tegen dit ihagtig huis van Ooflenryk niet beftand, werd door Karei V zo zeer in 't nauw gebracht , dat hy eindelyk , in 1528 , genoodzaakt was, met den zeiven , een verdrach te fluiten : waarby bedongen werd , dat Karei zyne landen , van den Keifer ter leen behouden zou , geduurende zyn leven : en , by aldien hy zonder wettige erfgenaamen oveileed, dezelve in vollen eigendom des Keifers, zouden overgaan. In dien ftaat, heeft Hertog Karei, geduurende den tyd van tien jaren, deze landen, hoewel in altoosduurende onruft, beftierd: ftervende binnen Arnhe%, in den jare 1530: alwaar hy ook in de Groote Kerk begraven en eene fraaje Tombe , tot zyner gedachteniffe opgerecht is. 'Er verliepen , echter, na dit-- noch vyf jaren , eer Keifer Karei V, zich in de gerufte bezittinge dezer landen mogt gefteld zien : want , 'sLands Staaten, altyd met een weerzin tegen het dagelyks meer in macht aan waffend Huis van üoftenryk vervuld, hadden, weinig tyds voor 's Hertogs Kareis dood, deszelfs neef, den Hertog Willem , van Gulik , Kleve enz. tot deszelfs Erfgenaam verklaard , en reeds werkelyk gehuldigt ; waardoor , byaldien die onderneminge hadde ftand gegrepen, deze landen aan het Huis van Gulik, zouden gekomen zyn. De Hertog Willem deed wel alle pogingen, om zich by die bezittingé te handhaven : inzonderheid , door hulpe van Francois I, Koning van Frankryk; die een aarts vyand van Keifer Karei V was. Ook wierf hy terftond krygsvolk in zynen dienft; waardoor, hy den oorlog tegen den Keifer meende voort te zetten : in welken oorlog, die Veld-  GELDERLAND. 285 Veldoverfte, Maarten van Roffum, zich zeer beroemd gemaakt heeft. Doch , dees' oorlog was van zo een' ongelukkigen uitflach , dat Hertog Willem , begrypende 't gevaar , van , behalven Gelderland en Zutphen , ook Gulik, Kleve, en alle zyne andere Staaten,te verliezen, eindelyk, 't befitik nam, aan de genade desKeifers, zich overtegeven: en, toe den zeiven in '1 leger , by Venlo kwam; alwaar hy met hem een verdrach floot; uit kracht van welk, het Hertogdom Gelderen het Graaffchap Zutphen,zm den Keifer afgeftaan werden; waar voor,'t Hertogdom Gulik , beneven deszelfs andere erflyke Staaten , weder aan hem werden ingeruimt. Dit gefchiede, in den jare 1543: waarna, Renévan Chalons , Prins van Oranje, die's tyds Stadhouder van Holland , de hulde der Gelderfche Steden, in 's Keizers naam, ontfing. Dus geraakten die beiden landen, onder het gebied van 't Oostenryks Huis. En, Keifer Karei, in 1555 > van a"e zyne Heerfchappyen plechtig zich ontdoende, ten behoeven van zynen Zoon FilipsII; die, daardoor, te gelyk Koning van Spanje werd ; kwamen, alle de Nederlanden, dus ook, Gelder en Zutphen , onder de Regeering van Spanje: en , moeiten mede delen, in alle de onderdrukkingen van 'sLands vryheden ; daar onder van de oefening van den Hervormden Godsdienft; welke, omtrent dien zeiven tyd , zo in deze , als in de andere Provinciën, met kracht doorbrak , en, by Veelen der ingezetenen , omhelsd werd. Daardoor , geraakte Gelderland, in den jare 1579, mede in de Unie van Utrecht; welke , door Grave Jan van Naffau , toen Stadhouder , als mede , door de Edelen en de afgezondenen der Steden van Gelderland en Zutphen; ondertekend werd. Dus zyn de Gelderfchen mede begrepen , in den si.  §&6 GELDERLAND. algemeenen opftand,en den daaruit gerezen oorlog, tegen Spanje; welke, onder deRegeering van Filips III voortgezet, en van Filips IV', geëindigt is, door den Munfterfchcn Vrede; waarby , de VII Vereenigde Nederlanden, eene vrye Republiek, zyn erkend geworden. Sedert dien tyd, hebben 'sLands Staaten, onafhanglyk, van eenige vreemde oppermacht, de regeering over Gelderland en Zutphen , welke , voortaan aityd , famen als ééne.Provincie gerekend zyn, aan zich getrokken : zynde nu verdeeld , in III Kwartieren : naamlyk i het Kwartier van NYMEGEN: 2 het Kwartier van ZUTPHEN, en: 3 het Kwartier van AB.NHEM : terwyl , het vierde Kivartier , naamlyk, van ROERMOND, door dienzelven Munjlerfchen Vrede , weder onder de heerfchappy van Spanje, gebracht werd. In de opbrenging der Provinciaale laften , gelyk ook , van al wat deze Provincie verplicht is , aan de Generaliteit , ten behoeven der gemeene zaak , toetereiken , is tuffchen deze drie Kwartieren , een merke3yk verfchil; ingericht, naar derzelver meer of minder vermogen: want, van elke honderd gulden, die moeten worden opgebracht, betaald 'T Kwartier van Nymegen - ' - - 46-19-5 'T Kwartier van Zutphen - - 2i-i8-5j 'T Kwartier van Veluwo - . - - 31- 2-5, ƒ100-0-0 De Staaten dezer Provincie , by welke de Oppermacht beruft, en die den titel van Edelmogende Heeren hebben , in 't algemeen betreffende: dezelve beftaan, uit twee'rly leden; naamlyk , der Ridderschap , en der Steden. Tot de Ridderschap , behoren de Edelen dezei  GELDERLAND. 287 1 zer Provincie, die, elk in hun eigen Kwartier, aangenomen zyn. De betvyzen van Adeldom , om tot ét Ridderfchap en 's Lands Regeering te mogen wor1 den toegelaten , zyn , in 't eigenlyk Hertogdom > Gelderland, onderfcheiden van die, in het Graaffchap Zutphen. In de twe Gelderfche Kwartieren, kan een Edelman volftaan , met alleen de Kwartieren van Adeldom, van 's Vaders zyde, te vertoonen. Vandaar, dat de Edellieden, met borger - Fami. Hen , zich mogen vermaagfehappen , door een hu■ welyk';: zonder , deswege , hun recht tot de befchryving te verliezen. Dan , in het Graaffchap , Zutphen, behoren zy , daartoe, van de acht Kwartieren , vier zo wel van 's Moeders , als van 'sVa1 ders zyde, voorzien te zyn. Daarbeneven, word, i in het eigenlyk Gelderland , alleen een zekere hoeveelheid van Landeryen, in het Kwartier gelegen, 1 en die vry en onbezwaard zyn , vereifcht; in het . Kwartier van Nymegen, ter waarde van iöboo , t en, in dat van Arnhem, van 18000 gulden. In het 1 Kwartier van Zutphen , daar tegen , moet elk Edel1 man , om in 's lands regeering te worden toegelat ten , eene Havezate bezitten : waardoor verftaan 1 word, eene Riddermatige Hofftede, binnen de gren- 2 zen des Graaffchaps gelegen; die voor'tminft,met 1 haare onderhoorige landeryen , kan opbrengen , jjaarlyks, 4.00 gulden. Zodanige Havezaten zyn, in c dit Graaffchap zeer menigvuldig : voor 't minft, ' XL in getal. Ook zyn'er Edellieden, die meer dan H ééne Havezate, zelfs 3 en 4, bezitten: waardoor zy, ( dan , voor zo veele hunner Zoomn , als zy Havezai; ten nebben , het recht van befchryving bekomen 1 konnen. Het getal der Edelen is , ten allen tyde, ( onbepaald geweeft: wordende alle de Edelen, die 1 de vereifchte hoedanigheden bezitten , en den ou< derdom van 22 jaren bereikt hebben, tot de regee- ring  288 GELDER L A N D. ring toegelaten. In dezen tyd , maken zy famefl uit, LXX leden : 37 uit 't kwartier van Nymegen: 15 uit dat van Zutphen : en i8 uit dat van Arnhem. En, deze konnen alle , in de Staaten-Vergadering verfchynen. De Steden dezer Provincie , die Stem in Staat hebben, zyn XIII in getal: 3 in het Kwartier vari Nymegen : naamlyk , Nymegen , Tiel en Bommel: 5 in het Kwartier van Zutphen; welke zyn: Züiphen, Doesburg, Deutichem , Lochem en Grol : en 5 in het Kwartier van Arnhem : ' naamlyk, Arnhem, Harderwyk, Wageningen, Hattem en Elburg *. De Regenten dezer gemelde Steden konnen ook zo veele Afgevaardigden ter Staaten - Vergadering zenden , als zy willen ; hoewel , alle de Afgevaardigden, elk voor hunne eigen Stad, niet meer dan ééne Stem uitbrengen. Deze algemeene Provinciale Staaten - Vergaderinge word, de Landdag, of Landfchaps -Vergaderinge , genoemd Dezelve houden hunne byeenJcomften , gewoonlvk , twemaal'sjaars: in de lente, en, in den herfft: en, wel beurtelings , inde drie Hoofdlieden der Kwartieren : dan , te Nymegen, dan te Zutphen, en, dan te. Arnhem. De Vergaderingen , zo gewoone, als buitengewoone, worden befchreven , door het Hof: waardoor verftaan worden , de Stadhouder en Raaden des Furflendoms Gelre en GraafJchaps Zutphen. En , in dezelve, is al* * Voorheen had Gelderland meet Steden; die daarna, door vervd , Dorpen geworden zyn : als, Batenburg , MaasBommel , Gent en Keppel. Ook, waren eenige andere Steden, tot dit Hertogdom behoorende; die daarna, doorverkoop , als anderzints, daarvan afgefcheiden zyn; 't welk men zeker weet, van de ftad Grave : en (zo fommigen meenen,) ook, van Buurew g' mag gezegc worden.  GELDERLAND. 289 akyd Prefident of Voorzitter, de Burggraaf des Ryks van Nymegen. Behalven deze algemeene Landfchaps-— heeft : men, in Gelderland, jaarlyks, ook Kwartiers-Ver1 gaderingen : beftaande uit de Staaten van_ elk . Kwartier, in 't byzonder: Deze komen famen, in de Hoofdfiad, elk van zyn eigen Kwartier; gelyk zy ook, ióoor de Regenten der Hoofdlieden , befchreven worden. In dezelve, worden geene andere zaken verhandeld, dan die de huishouding van elk Kwartier ; aangaan: voornaamlyk betreffende de Geldmidi delen. En één der regeerende Borgemeefieren van «elke Hoofdftad bekleed, in dezelve, het Voorzit1 terfcbap. Eindelyk, worden, uit de leden der Kwartiers• vergaderingen , ook verkoren, VI zogenoemde 1 Ordinaire Gedeputeerden : 3 uit de Ridderfchap, ten 3 uit de Steden van elk Kwartier. En, deze 1 Heeren, die, desgelyks, elk in hunne Hoofdfiad, 1 hunne famenkomften hebben , behandelen de dagellyks voorkomende zaken, die, inzonderheid, de Kwartiers Finantien betreffende ; gelyk zy ook j jaarlyks de verpachtingen doen der gemeene mid» 1 delen, in de byzondere Steden der Kwartieren. De aanzienlyke waardigheid van Stadhouder. < dezer Provincie, federt 't overlyden van Koning j Willem III. geduurende den tyd van ruim 20 jaren 1 open geftaan hebbende, is, in den jare 1722, door 1 de Staaten tot dezelve waardigheid van Stadhouder, . Kapitein- en Admiraal Generaal dezer Provincie, benoemt en aangefteld, zyne Doorluchtigfte Hoogiheid, Prins Willem Karel Hendrik Fris o, van I Oranje en Nassau; die reeds ErfHad houder was 1 der Provinciën Friesland, en Groningen, als mede 1 des Landfchaps Drenthe. Dan de voorwaarden, onX der  Z9o. G E L D E R L A N D. der welken, dit Ampt, aan zyne Doorl. Hoogheid,die 's tyds, werd opgedragen, waren zeer bepaald. En, is, in den jare 174.7; toen die zelve Prins, tot Stadhouder ook van Holland, Zeeland en alle de overige Provinciën verkoren en daarby die hooge Waardigheid, aan Deszelfs Geflachte erflyk verklaard werd, zo in de vrouwlyke, als manlyke linie; daarin, door 's lands Staaten, eene merkelyke veranderinge gemaakt: wordende de oude in* Jlruclie vernietigt, en eene andere ontworpen en vaftgefteld; waarin,al het gezach,met welk Ploog gemelde Koning Willem III het Stadhouderfchap, bekleed had, aan zyne Doorl. Hoogheid, herfteld werd. En is dezelve, door zyne jegenwoordige Doorl. Hoogheid, Prins Willem V, by Hoogft Deszelfs meerderjarigheid, in 1766 opgevolgt. Ook, heeft Gelderland een Hof Provinciaal: beftaande uit IX ordinaire -—— en III extraordinaire Raaden; van de eerfte drie, en van de laatfte één uit elk Kwartier; zo van den Adel —— als, van den Borger ftand. Onder de voorige Hertoglyke Regeering, waren deze 's Hertogs Hofraaden, verbeeldende toen, beneden 's Hertogs Stadhouder, (die in deze Vergadering de Voorzitter was) de LandvorjlelykeOverigheid. ZyneDoorluchtige Hoogheid, de Prins Erffiadhouder, is ook noch, in dièj hoedanigheid, Voorzitter in deze Vergadering:en, afwezend zynde, word Deszelfs plaats, door het oudftelid, vervangen. Deze Raaden houden hun! verblyf altyd, binnen Arnhem: (als byna, te mid-'\ den der Provincie, gelegen} alwaar zy Vergaderen^: op 's Prinfen Hof. Dit Kollegie behandeld, zo wel zaken van Politie, als van Jufticie: dewyl, onder anderen, alle de Proceduuren, die ten eerften aanleg, door de rechtbanken, in dc fteden, en tem plat-i  Geld eiland, 291 jplatten lande, uitgewezen zyn, by wege van apjpel tot het zelve gebracht, en door het zelve ten Volle beflift worden. . Behalven het Hof Provinciaal, is 'er ook eenKol(legie van Raaden en Rekenmeesters; het welk Meen, uit drie ledenv, beftaat: uit elk der drie Kwartieren, één. Deze Heeren (die desgelyks te Jrnibem woonen, en aldaar hunne byeenkomften houÉen,) hebben het opzicht, over de Domein goedetren dezer Provincie: als mede over de Tollen, welkeer Ontfangen verplicht zyn , aan dit Kollegie , aiunne rekeningen te doen. In deze dingen, befftonden oudtyds, voornaamlyk, de Hertoglyke in(komften: en worden, daarom, federt de groote lomwending der regeering, in deze landen voorgevallen, deze inkomften, ten gemeenen voordele ider Provincie befteed. Tot dit Kollegie hebben Ihunne naafte betrekking, niet alleen de Landrentsmeester Generaal der Provincie, maar ook de ILandrentmeefters der Domeinen, der drie Kwartieren cder Provincie; die mede, aan de Paaden en Rekentmeefters, hunne verantwoording doen. • Betreffende den Kerkelyken Staat dezer Prowinde: alhoewel, de Hervormde Godsdienst, alcdaar, gelyk in alle de Vereenigde Nederlanden, de Ibeerfchende Godsdienft is; welken alle leden der^ ReÊgeeringe, en alle amptenaaren toegedaan zyn; bewinden zich, echter, ook veele Roomsgezinden, c onder de Gereformeerden gemengt; dien, zo in de ïSteden, als in fommige dorpen, by oogluiking zeIkere Kerkhuizen, ter oefening van hunnen Gods(dienft, (doch , buiten alle openbaare plechtighetden,) worden toegelaten: en, te gelyk, tegen 't tuitfpatten buiten de paaien, binnen welken zy betteugeld zyn, door 'sLands plakkaaten, gewaakt. J De zogenoemde Paftoren, die onder hen den dienft T 2 doen,  29a GELDERLAND. doen, moeten overal, door de Gemeenten, onder- ■ houden worden. In de binnen deelen der Provin-,' cie, zyn de Roomsgezinde in- en opgezetenen, door- i gaans zeer weinige, in getal: dan, des te menig- , vuldiger, op de grenzen van Brabant: en, allermeeft, in 't Ryk van Nymegen, en in het Ampt tufti fchen Maas en Waal. Buiten en behalven die van den Roomfchen' Godsdienft, worden, in deze Provincie, weinig©; andere gezindheden, ten voorbeelde , Lutherfchen, Remonftranten en Mennoniten, gevonden. , > ■ Alle de Gereformeerde Gemeenten, in de drie: Kwartieren dezer Provincie, met derzelver Leeraaren en verdere Opzieneren zyn in verfcheidene;: Klassen verdeeld; alle ondergefchikt, aan éénet Provinciale Synode. En, deze Synode zou, in: gevalle dezelve alleen tot de Provincie bepaald: bleef, uit niet meer, dan VI Klassen, beftaan: naamlyk: i de Klaffis van Nymegen: 2 van Tiel:, 3 van Z. Bommel: 4 van Zutphen: 5 van OvervrLuwE:en 6 van Neder-veluwe. Dezen worden,i daarom, Provinciale Klassen, genoemt: welke,: al reeds van den aanvang der ftichtinge dezer Republiek, daartoe behoord hebben. Dan, federt, door de wapenen van den Staat, onder het beleidi van Prins Frederik Hendrik van Oranje, in het begin der voorige eenwe, een groot gedeelte vani Brabant, en van de Landen van OvER-maas,orw der het Staatfch gebied gebracht, en ook in de« 2elve, hier en ginds, verfcheidene Gereformeerd^ Gemeenten gefticht zyn ; heeft men de meeften derzelver gebracht, tot drie Klassen; die aan de Geldersche Synode, mede ingelyft zyn. Deze drie worden, daarom, ter onderfcheiding der fro-i vinciale—, de Generaliteits Klassen genoemtn welke zjn: 1 de Klaffis van 's Bosch; 2 van Peel-, en  GELDERLAND. 293 °en Kempenland: en 3 van Maestricht , en lan.den van Over Maas. De twee eerftgemelden zyn, in den jare 1649; en, de laatftgemelde, in den ja:.jre 1651, dezer Synode toegevoegc. • De jaarlykfche Synodaale Vergaderingen worden, rechter, nergens gehouden, dan binnen de Provincie: en wel alleen, by beurten, in de drie Hoofdleden, Nymegen, Zutphen, en Arnhem: alleen, imet die uitzondering, dat Arnhem, om het derde ijaar, wanneer de beurt aan dit Kwartier komt, de* :zelve deeld met Harderwyk: dus, in die beiden 'gemelde Steden, de Synode, alleen om elk zesde jaar, gehouden word. Elke Klaffis zend naar de Synode, twe Predickanten, en twe Ouderlingen: by welken ge/voegt , de negen Deputaten der Synode, (van elke «Klaffis één.) en dezes Koi respondenten der andere «Synoden, alle famen een getal van LI Kerkelyke llerfoonen uitmaken. r De Heeren Kommissarissen Politiek, die deze «Vergaderingen mede bywonen, ten einde dezelven «door hunne Prteadviefen voortelichten, enz. zyn ïvier: van 's Lands wege, twe Raaden van't Hof Jpprovinciaal: en, van wege de Synodale Stad, de |twe regeerende Borgemeejleren, in der tyd. Gemeenlyk begint deSynode,den i.of 2. woensIdag in Augujlus: en duurd 10 dagen; drie dagen «der vakantie, faterdag, zendag en maandag, daarzonder mede begrepen. Na deze algemeene zaken, der Provincie GelIderland betreffende, te hebben doen voorgaan; ïkomen wy, tot elk Kwartier in het by zonder: en fewtl: I Het Kwartier van NYMEGEN; 't welk tuslifchen den Rhyn, Waal en MwfT>efloten is. Die UKwartier ontleend zyn naam, van de Stad, T 3 NY-  m GELDERLAND. NYMEGEN; die deszelfs Hoofdfiad is. Drieërly wyze, j word de naam dezer Stad uitgedrukt: Nymegen Nmwegen \ en Nimmegen. De laatfte is raeeft gebrmkelyk , by «le eigen i Inwooneren: de twede, by Je Vreemdelingen: doch, de eerfte fchynt de echtfte te zyn: want, Nymegen is, by verkorting, zo veel ahNieuw-Megen; 't welk de vertaling is van den Latynfchen naam, Noviomagum *, of Nymagum. : De Taalkenners zeggen : dat Magum , ■ (Magen, of Megen ) . in 't oud Duits, in gemeen, eene Stad zou betekenen. Dui zou Noviomagum zo veel zeggen, als, de Nieuwe Stad: en deze is, veelmaal, een eige naam geworden van Steden die, nadat ze eerft waren verweeft geweeft, wedjg Zyn herbouwd geworden. De oorfprong dezer benaming» laat zich, met opzicht tot Nymegen, gemaklvk vinden; wan, neer men 't daar voor houden mag, dat Nymegen geweeft; zv die Stad der Batavieren {Oppidum Batavorum) van welke Tacitus fchryft: (Hifior. Lib. V.) dat Klaudiu* Civihs, deVeldheer der Batavieren, door de Romeinen gellugen ais hv met zyn leger vluchten moeft, deze Stad, tegen de Romeinen niet duifde te verdedigen: en, mitsdien na al wat hv medenemen kon, daaruit te heb en weggehaald, die Stad aan de vlam opofferde: en, met de zynen de wyk nam het eiland: waardoor gemelde Schryver ongetwyfeld, Verftaat, het£itoirfder Batavieren; {fr$ula hatavorum,) hec welk aan de overzyde der rivier de Waal ligt; en. van deze Batavieren, (de eerfte bevolkersj den nam Betuwe {Batavia) noch behouden heeft, tot dezen dag. Die zelve Batavieren , daarna met de Romeinen weder verzoend, en dus de handen ruim hebbende, zullen deze Stad herbouwd, en , aan dezelve den naam van Noviomagum, of Nieuwe Stad gegeven hebben; om daardoor te doen herrinneren, dat deze Stad,, uit de vervallend fteenhopen der oude Stad der Batavieren, weder te voorfchyn gekomen ware. Zy is de eerft vooraan: liegende Stad, in Gelderland, als men uit Duitsland komt: daarom, is aldaar een fterke doortogt van Vreemdelingen , die uit Duitsland naar Holland reizen : te meer , dewyl, alle morgen ten 9— en 's winters, ten 10 uure, van Nymegen, 0 een, * Dus komt die naam zeer wel overeen, met Nrum\gen: eene Stad, in 't Aartsbisdom TWer, aan de rivier de Motzef celegen; welke in de oude Reisbe/cbryving van Jn'mivjus, ook, Noviomagum ingedrukt word. in de gemelde Reisbefchryving, "ind men zes Steden dezes naams .--onder welke,, echter due Gelderfche Stad niet gevonden werd.  GELDERLAND. 295* een Beurtfcbip de Waal afvaard, 't zy naar Gorinchem, Dort; ^Rotterdam of eenige andere Steden; van waar men verder, ' door geheel Holland en Zeeland komen kan: gelyk ook alle dagen een Poftwagen op Arnhem, en één op Utrecht reid, i-en zelfs, byaldien de Pajjagiers menigvuldig zyn, twe of drie, in eenen dag; waardoor, de reize fchielyker naar Amfterdam, kan worden voortgezet. En, dewyl de dyken, Uangs de boorden der rivieren, in den jare 1765, door bevel der Staaten dezes Kwartiers, gezand geworden zyn; blywen nu-de wegen, zo wel des winters, als des zomers, , bruikbaar. Ter gemaklyker en fpoediger overtogt der rivier \de Waal, (die hier niet breed, maar, even daarom, des te worden aangevuld. Wat 'er zy, van de lotgevallen dezer aloude Stad, geduurende de eerfte eeuwen des Chriftendoms, is meed in 't duider opgewonden. Zy heeft veel moeten deelen, in de rampen die'r troebele tyden, geduurende de Egmondfche- en daarna, de Bourgondifcbe- en Ooflenrykfcbe Hertoglyke Regeering. In den jare 1579, begaf zich deze Stad mede, in de Unie van Utrecht: en, in 1585, door verraad, van fommige kwaadwillige Roomsgezinde Borgers, die een' opftand in de Stad verwekten, van der Staaten zyde afgevallen zyn, de;werd zy, In 1591,door Prins Maurits jvan Oranje, door een beleg ingenomen, en weder onder 't Staaten gebied gebracht. In het droevig jaar 1672, werd zy, door den Franfchal Marchal de Turenne bemagtigt, en was, tot den 30 April 1672, met Franfchkrygsvolk bezet. In 1678, werd deze Franfche oorlog, binnen die zelve Stad befloten, door den vrede; die aldaar, den 10 Augufius, in de Gedeputeerde kamer, die ter flinkerzyde naad 't Stadhuis ftaat, getekend werd. In den aanvang van den oorlog, wegens de Spaanfche troonsopvolginge , is deze Stad zonderling bewaard §6-  GELDERLAND. 299 gebleven, van eene verrafcbing, welke de Franfche Generaal Bouflers ontworpen had; die, byaldieuze hem gelukt was, voor de Stad en de geheele Provincie dodelyk zou geweeft zyn. Deszelfs toeleg was, om den Generaal Graaf van Jtblone, die met een vliegend leger niet verre van Kranenburg ftond, om onze grenzen te dekken, door eenen zeer fchierlyken marfch, van die Stad aftefnyden, en dan de Stad, die, van Krygsvolk en andere middelen van tegenweêr, onvoorzien was, met der haaft te overrompelen. Doch, door het goed beleid 'des gemelden Grave, die, al vechtende, met der haaft naar de Stad te rugtrok, werd deze aanflach gelukkig verydeld. Ter gedachtenifle dezer heuchlyke bevryding plagt, jaarlyks den li Juny, een Dankfeeft gevierd te worden. Die Stad dryft eenen tamelyken handel, op het land van Kleve : gelyk mede te water, langs den Boven-Rhyn. Ook verzenden de Inwoneren naar beneden veel wit bier, dat aldaar gebrouwen, en dat mol genoemt word. Zy heeft eene zeer bekwaame Haven, in welke de Schepen, in den wintertyd, geborgen worden. Aan de overzyde der rivier de Waal, by het dorp Lent, zyn noch te zien, de overblyfzelen der Schans Knodzenburg; die door Prins Maurits, in den jare 1501, weinig tyds, eer hy de Stad Nymegen voor den Staat herwonnen had, was aangelegt, niet alleen, om de Stad, die aan den waterkant geheel open is, van daar te befchieten , maar ook om daarna, wanneer hy de Stad zou vermeefterd- hebben, (zo men meend,) de borgers in bedwang te houden; fcdert in 1585, de uitkomft had geleerd, hoe weinig men op derzelver trouwe zich mogt verlaten. Van daar, ontfing ze den naam van Knodzenburg: dewyl zy, naamlyk, zou dienen tot een Knods, om de muitelingen te beteugelen en te ftraffen. Daarna, toen de zaken der Republiek in ruft gebracht waren, achtte men zodanig een Schans niet meer nodig: en, is dezelve, daarom niet zo zeer geflecht, dan wel, door gebrek aan onderhoud , van zelve vervallen. Des temeer, dewyl men in 1672, beproeft had, toen de Franfchen deze Schans met der haaft verroverd, en de Stad, uit dezelve geweldig befchoten hadden, van hoe geringe aangelegenheid zy tot verdediging der Stad, aan die zyde, ftrekken Json Voor eenige jaren, had men, tegen over Nymegen, doch een weinig hoger, en aan den rand der rivier, eene andere Schans aangelegt, welke zou dienen, om de Stads werken, beneden den Hoenderberg te beftryken, en te verdedigen. Deze wer4  300 GELDERLAND. werd Hollandia genoemt. Dan, in den jare 1740, is dezelve, door een' zwaaren ysgang genoegzaam geheel weggeraakt. 'T Rechtsgebied dezer Stad flrekt zich ook uit, over drie dorpen, ten zuiden en zuidweften van daar gelegen: naamlyk, Heep, Neckbosch , en Hatert; welker Inwooneren, die naamlyk, welke van den Hervormden Godsdienft belydenifle doen, tot eene gemeente, faam vereenigd, fgekom^ bineerd; onder het opzicht van éénen Predikant ftaan Her diftrikt dezer dorpen word, daarom, het Schependom van Nymegen genoemt: en, in hetzelve, ziet men verfcheidene fraaye Bmtenpluatzen, welke aan welgegoedde ingezetenen der Stad behoren; die daar in den zomer hun verblyf hebben. Ook ligt, dicht by Neerhofcb, het Huis Dukenburg; het welk eertyds zeer vervallen was, maar, door den jegenwnordigen eigenaar, den Heer I3aron Snoekaart vcmScbouburg, zeer verbeterd is: en omgeven is, met fraaje wandeldre. ven. TIEL, of Thiel, is de twede Hemmende Stad dezes Kwartiers; liggende, aan den rechter oever der rivier de Waal, tuflchen 6 en 7 uuren gaans weltwaard, van Nymegen. Zy is merkelyk kleinder, dan de gemelde Hoofdfiad: doch, naar gelang haarcr grootte, zeer volkryk; wordende 't getal der buizen, op omtrent 600 en , dat der Ingezeten, op omtrent 3000, begroot. Daarby, is zy tamelyk neringryk. Zy hef ft vier Poorten: drie, aan de Iandzyde; welke zyn: 1 de Weflluidenfche 2 de Buureifcbe en 3 de Zandwyk- fche : en ééne Waterpoort; die de Kleibergfche poort genoemt word. Tuflchen deze en de Zandwykfcbe poort, aan de ooftzyde buiten den Stads muur, is de Haven in de lengte uifgeftrekt; welke door eer.' daarom lopende dyk befchermt word. Aan den mond dezer Haven, by hef Tolhuis, is eene Optrekbrug, onder welke men dezelve in- en uitvaard. 'Er was, eertyds, noch een twede Haven, aan de welizyde der Stad, even buiten de Wefiluidenfhe Poort: doch, deze is nu onbruikbaar; zynde deszelfs vereeniging met de rivier toegedamt. Eertyds, was de Ringmuur, die de Stad nu bepaald omgeven, met eene aarden wal, van affland tot affland , verfteikt met eenige bolwerken; die de Stad, eenigzints, de gedaante eener Vefting deeden hebben. Van deze Buitemval zyn, aan fommige plaatzen, inzonderheid, buiten de 'W^ftluidevfche en Zandwykfcbe poort , nog de overblyfzelen te befpeuren: doch zy is , voor 't meerderdeel , geheel geflecht: en de grond tot lufthoven aangelegt. Dat  GELDERLAND. 301 Dat deze Stad zeer oud zy, en voorheen, zich veel verder uitgeflrekt hebbe, dan jegenwoordig , voornaamlyk, aan de weftzydë, ruft, op eene oude overleveringe. Door de verwoeftingen , welke zy, van de Noormannen , in de X!. eeuwe, en in! tateren tyd, geduurende de binnenlandfche beroerten, menigmaal ondergaan heeft, is deze Stad dus.verminderd en verkleint geworden. Een blykbaar bewys daarvan, is de Hoofdkerk dezer Stad : die niet alleen, geheel in 't Wefteinde der Stad , by- en zelfs, tegen den wal ftaat; daar men, anders, de Hoofdkerken , te midden in de Steden , gewoon was te plaatzen : maar ook , de ongemeene grootte dezer Kerk ; die geen de minfte eevenredigheid , met de hoegrootheid der Stad , zou gehad hebben; ware de Stad voorheen, niet van een onge-* lyk grooteren omtrek geweeft, dan, in dezen tyd. Zy was, ■weleer , de grootfte Kerk van geheel Gelderland : gelyk^te zien is , aan de muuren van het Choor, en de beide kruisbanden , die noch zyn ftaande gebleven : wordende thans alleen het zo genoemde Scbip der Kerk tot den Godsdienft: gebruikt Zy was weleer, aan St. Maarten , toegeweyd. Zy behoorde, aan de Ridders der Duitfcbe Order: en, in 't byzonder , aan de Kommanderie , die te Tiel.geweeft is ; tn waai van de fchaduw noch heden overblyft; dewyl de Kommanderie van Tiel eene is der Kommanderien, ftaande onder den Landkommandeur van Utrecht. Deze Kerk praald, met eene fraaje marmere Graftombe der Graaflyke Familie van Weideren. De Gereformeerde Gemeente dezer Stad, die door twe Stads- en eenen Buiten Predikant, als derden Predikant, bediend word , heeft noch eene andere Kerk , tot haar gebruik, naamlyk , de Kleine; in welke alleen , twemaal 's weeks, gepredikt word. Deze was weleer de Kerk van 't Nonnen Kioofler, van Ste. Cicilia. Voorheen , had Tiel , behalven deze St. Maartens, - noch een andere die de St. Walburgs-kerk genoemt werd; (dewyl zy , aan de H. Maagd Walburgis, toegewyd was) welke geweeft is , een Kapittel Kerk van Kanoniken. Deze is , geduurende de binnenlandfche beroertens , in 1345, verbrand: en de plaats, waar zy geftaan heeft, in't Noordweft-einde der Stad, word, nog heden, het Walburgfch of Woiburgfch-kerkhof, genoemt. Op dit Kerkhof, ftaat thans de Roomfche Kerk, die door een' Pastoor bediend word. 'Er is te Tiel eene kleine Gemeente der Remon/lranten ; die, fomwylen, en niet altyd gezetlyk , van een eigen Predikant voorzien is. De Kerk ftaat in de Voorftad, binnen deZandvuykfcbe poort. Ook was, te Tiel, voorheen een Kloofter, van I  3o2 GELDER LAN D. van Ste. Agnieta genoemt: waarvan , de Kerk nog in wezeré is, maar tot de hatynfche Scheel gebruikt word. De ftraat, waarin zy ftaat, draagt, noch heden , den naam van AgnieteJlraat. De Stads - Regeering te Tiel beftaat uit IX Leden : twe Borgemeefteren, en zeven Schepenen ; die te gelyk alle Raaden zyn. Voorheen bleven de Raaden , geduurende al hun leven , in de regering : en was, toen alleen , eene jaarlykfche verwiffelinge, in het Borgemeefterfchap : en, eeneRegeeringsplaats openvallende, werd , ten derden dage , na 't overlyden des voorigen een nieuw Regent verkoren, door de gezaamlyke Borgers, of Gildebroeders. Geduurende die drie dagen , werden dezen, ten kofte der gezaamlyke Me* dedingeren tot de regeering , in de herbergen , op wyn, bier enz. onthaald : en elk bevlytigde zich , om de meefte ftemmen ten zynen voordeele te gewinnen. "Deze manier van.folliciteere?i werd , de Plojery , genoemt : Doch , de verregaande ongeregeldheden , waarmede dezelve gemeen]yk verzeld ging , waren de oorzake, Waarom ze naderhand is afgefchaft. Jegenwoordig, dienen de Raaden. geduurende den tyd van één Jaar; na verloop van welk dezelve, door den Prins Erfstadhouder ,of in hunne bedieninge beveiligt, of anderen in derzelver plaats benoemt worden. De Richter, die, over het Krimineel dezer Stad, het opzicht heeft, volhard in dien aanzienlyken poft, (waartoe, gemeenlyk, een lid uit de Ridderfchap dezer Provincie aangefteld word.) geduurende zyn leven. Dezelve is te gelyk Richter van Zandwyk : eene Buurtschap, met een ftreek lands, buiten de Stad; welke haare byzondere Rechtbank heeft : hebbende een' Borgemeefter, en eenige Schepenen; die, door den Richter der Stad Tiel, benoemt worden : daaronder, de meeften , die te gelyk Schepenen en Raaden der Stad zelve zyn. Ten aanzien der lotgevallen, heeft deze Stad medegedeeld in die der andere Steden van Gelderland, geduurende de Egmondfche en daarna de Bourguniijche — en Oojien.ryk- fche Hertoglyke Regeeringen. Het merkwaardigfte geval is dat van den jare 1528; toen Keifer Karei V met geweld poogde, zich in 't bezit der Gelderfche Steden te ftellen, en, onder anderen, ook de Stad Tiel deed belegeren; welker Borgeren zich, echter, zo wel verdedigden dat de Keiferlyke Krygsbenden genootzaakt wierden, om onverrichter zake af te trekken. Weshalven , men billyk geoordeeld heeft., de gedachteniffe dezer kloekmoedige verdediging te moeten bewaren, door eene Latynfche Jnfcriptie, op een' fteen,  GELDERLAND. 303 fteen, in de Buurenfcbe poorte, (alwaar de hevigfte aanval gefchied was,) ingemetzeid; die deze roemwaardige daad in dicht vermeld, luidende : Afpict, qui tranfis, hanc portam, moenia, turrts, Tormcntis, jaculis, quam lacerata feris Fortius exurgam, Batavorum Gentis Afylum: Pro quibus, utvici, proelia dura tutti. In den jare 1672, moeft deze Stad, daartegen, zonder flag of ftoot, voor de wapenen der Franfchen bukken, die, tot 1674, die Stad bezeten hebben. Buiten die zelve Buurenjcbe Poort, (die dezen naam draagt, dewyl de weg , naar 't Steedje Buuren , daar door heen loopt,) ziet men een water, dat met de rivier de hingen gemeenfebap heeft, maar, dewyl 't zonder drift is, Dooj-, dat is, de Doode hingen genoemt word; 't welk bevaarbaar is, geduurende den Wintertyd : en daar door bekwaam, om Koorn en allerlei andere levensmiddelen, niet alleen naar Buuren, maar ook, naar Leerdam, Kuilenburg en andere plaatzen, te vervoeren. Naar deze Stad, word de geheele Landjireek, weftwaard, tuffchen de Waal en Lingen, tot Gorinchem toe, de Tieler•waard geheeten ; alhoewel, dezelve ten aanzien van het borger-beftier, met deze Stad geene verbinteniffe heeft* t BOMMEL (welken naam; fommigen liever, Boemel, willen uitgedrukt hebben,) is de derde Hemmende Stad des Nymeegfeben Kwartiers; gelegen ter flinker oever der Waal, drie uuren gaans lager, dan Thiel; en, op de noorderzyde van een Eiland, door de rivieren, de Waal en Maas gevormd; 't welk, naur de Stad zelve, de Bommeler-waard, genoemt word. Men benoemt ze ook Zalt-Bommel: en die omfchryvinge is zelfs noodzakelyk; ten einde die Stad te konnen onderfcheiden, niet alleen, van 't vlek, den Bommel, op 't eiland Overvlakkéé, maar ook, van 't dorp Maas-Bommel, in 't Ampt tufchen Maas en Waal; 't welk, eertyds, ook eene Stad geweeft is. Men geloofd, die by gevoegde omfchryving van Zalt-Bommel haaren oorfprong te hebben, van het Zout, dat aldaar plagt gemaakt te worden. Deze Stad is wel zo groot, in omtrek, als Tbiel: dan, niet zo volkryk: konnende de ingezetenen, op niet meer, dan omtrent 2700, gefchat worden, Zy is alreeds, in den fare 1229, door Grave Otto van NaJJau, (die de eerfte Graaf van  So4 GELDERLAND. ran Gelderland was,) door ze met een muur en gracht te omgeven, van een Vlek, tot een Stad geworden. Deze oude muur, die noch geheel in wezen is, heeft geen' walgang, van binnen; en, is enkel fteil opgetrokken; uitgezonderd aan den Rivier kant, daar zy tegelyk 'tot een Dyk verftrekt. Doch , geduurende den oorlog tegen Spanje, heeft, 't zy Prins Willem l, 't zy deszelfs Zoon , die groote veftingbouwkundige Prins Maurits van Oranje, rondom dezen ouden muur en de gracht, een geheel nieuwen en hoogen aarden Wal doen leggen, van zeven Bolwerken; van welke één, te zyner eere, noch heden, 't Oranje Bolwerk, word genoemt: en, aan elke poort, denzei ven doen verfterken, met een Ravelyn. Ook, was weleer, rondom de gracht duer wal, eene goede Konterfcherp. Daardoor, werd die Stad, aan de Iandzyde, eene volkomene Vefting. En, 't was niet vreemd, dat men, aan de verfterking dezer Stad. zich liet gelegen zyn: dewylze, dies tyds, en zo lang 's Hertogen-Bofcb noch onder de macht der Spaanfcben bleef, aan die; zyde, de éénige Grensvejling , van Gelderland was. Om die reden, zag men Bommel, geduurende dezen Spaanfchen oorlog, altyd, met eene talryke Krygsbezetting, vervuld. Doch, zodra 'sBofcb, door Prins Frederik Hendrik van Oranje, in den jare 1629, voor dezen Staat gewonnen was, zyn de Veftingwerken van Bommel, buiten gebruik geoordeeld, en venvaarlooft, tot geen kleine fchade, voorde Ingezetenen. Door de vermindering der Krygsbezetting zyn, na dien tyd, de neeringen en handteeringen dezer Stad veel verlopen: en, te gelyk, 't getal der huizen en inwooneren merkelyk verminderd; zo verre, dat nu een groot deel der Stad ledig is. Ook is het verval van Koophandel veel al toe te fchryven, aan eene brcede zandplaat; die, reeds van den aanvang dezer loopende eeuw, zich vlak voor die Stad gezet heeft: waardoor de dagelyks verbyvarende Schepen,die alhier vertollen moeten, verhinderd worden, tot aan die Stad te naderen; en genootzaakt zyn, 't zy midden in de rivier, ten anker te leggen, 't zy aan te landen, by het dorp Tuil, dat tegen over de Stad ligt. Thans, heeft Bommel de gedaante van een langwerpig rond: en, is voorzien van vyf poorten. Twe, die op de rivier uit zien, worden: 1, de Water — en, 2, de Steiger poort, genoemt: en, drie aan de Iandzyde , 1, de Oenzelfcbe 2, de Bojcb —- en 3, de Gamer- febe poort. De Groote Kerk, die in 't zuidoofteinde der Stad ftaat:, was, in de Roomfche tyden, een Kollegiale Kerkvan tien Kanoniken, met hunnen Prooft: en, in den jare 1304, toege- weyd  GELDERLAND. 305 weyd, (gelyk die van Thiel,) aan S Maarten; den Patroon der Kathedraale Bifcbopïyke Kerk te Utrecht; aan welken deze Kerk gefchonken en oiïdérgefchikt was. Zy is redelyk groot: en, door haare oudheid, fiaaje bouworder, en, door haar groot vengfter licht, aanmerkenswaardig. Zy is voorzien , van een' ongemeen hogen toren, wiens Spits, in den jare 1538 door den blixem pang^ftoken, verbrand, en om verre gevallen is. De Heer Borgureefter Johan de Bye heeft een zinryk Latynfcb Cbronicon, (jaarfchrift,) op dit ongeval gemaakt; 'twelk, op eene afbeelding van dien ouden toren, in de Kerk aan den weftlyken ingang hangende, te lezen ftaat; luidende: Ha;C babVIt tVrrls faftlgla: f VLMIne fLagrans CorrVIt: aC toto vertICe nVda ftetlt. Welk jearfchrift door Jonkheer Andries Schade van Weflrum, dus vertaald is: Voor dat het Blixems vuur zyn hoogte Jlak in brant, Zo ftond dit fchoone Spits bier prachtig op geplant. De kleine Kerk behoorde eertyds, aan het Gajibuis: in deze word thans gewoonlyk niet meer gepredikt: maar, alleen gekatechifeerd. Zy heeft een hoog opgaanden fpitzen toren; in welken een kiokkenfpel is; 't geen gehouden word, voor het beft, dat ekHs langs deze rivier, word aangetroffen. . De Hervormde Gebeente ftaat, onder het opzicht van twe Predikanten. De Roomsgezinaen, die binnen deze Stad in zeer geringen aantal zyn, hebben ook een Kerkhuis; meeft ten dienfte der Buitenlieden. Voorheen, was te Bommel, een Nonnenkloifter; waar van de Kerk afgebroken is; doch 't gebouw zelve noch ftaat, in 't zuidweftelyk einde der Stad. De ftraat, die daarop uitloopt, word noch heden, de Nonnenftraat geheten. In die zelve ftraat, ftaat ook het Huis, waarin de veldheer Maarten van Roffum, weleer gewoond heeft; dien men zegt, te Bommel geboren te zyn; en die, onder de Gelderfche Hertogen Karei en Willem, geduurende de oorlogen, tegen Keifer Karei V, zich zeer beroemd gemaakt heeft: begevende, na den afftand van Gelderland, door den Hertog Willem, in den jare 1543 , zich in den dienft van voornoemden Keifer zeiven; waarin hy, ia I5S5, geftorven is. I Het oude Stads of Raadhuis is, in den jare 1762, afgebroken: en, ter zeiver plaatze, een nieuw gefticht: het V welk  sc6 GELDERLAND. welk omtrent 30000 gulden aan de Stad gekort; heeft. Den 11 April des gemelden jaars, werd de eerfte Steen daartoe gelegt, door den Heer Jak. Dider. van den Steen, oudften Zoon des die's tyds regerenden Borgemeefters, Dider. Gerbard van den Steen: en is, na voltojing opgenomen, den 26" November 1763. Hec ftaat ter zyde der markt. En, onder hetzelve, is de Hoofdwacht, niet alleen van 't Krygsvolk, (waarvan eene kleine bezettinge, gemeenlyk van 2 of 3 Kompagnien, in die Stad ligt,) maar ook van de Bor'gery, waarvan een gedeelte 's nachts waken moet. De Stads Overigheid beftaat, federt 1747, uit twe Borgemeejieren, acht Schepenen, twe Raaden, en twe Sekretaris- fen; van welk 'er één Raadt en de ander Gerichts Sekre. taris is. Voor het gerecht der Schepenen worden, behalven de civiele zaaken der Stad, ook de lyf en dood ftraflyke vonniffen afgedaan, dieniet alleen, binnen de Stad, maar ook ten platten lande, in den Tieler en Bommeler waard, voorvallen: en wel, op den eifch van den Amptman, van den Tieler —— en Bommeler waard; die, in de Stad Bommel, eenen Schout onder zich heeft. Deze Stad vervoegde zich reeds, aan der Staaten zyde, voor de Unie van Utrecht: naamlyk, in 1572: in een tyd, wanneer geene andere Gelderfche Steden het Spaanfche jok openlyk durfden aftewerpen: en erkende Prins Willem I tot haaren Stadhouder; die daarom, den titel voerde, van Stadhouder van Holland, Zeeland en Bommel. In den jare 1672, was zy ook, de eerfte der Gelderfche Steden, wier Regenten, het Stadhouderfchap over de Provincie (voor zo verre hunne Stad betrof,) opdroegen aan Prins Willem III van Oranje; ingevolge eene akte van den 19 July des zeiven jaars. Onmiddelyk daarna, werd ze, door den Franfchen Marchal de Turenne, in eigen perfoon, belegerd: doch, hoewel alle toeftel ter verdediging gemaakt werd, was zy, door 't achterblyven van 't beloofd onderftand, uit Holland, genootzaakt, ten derden dage, na 't ontgonne beleg, zich overtegeven: zynde de laatfte van alle de Steden der Vereenigde Nederlanden, die, in 1672, onder 'ïFranfcb gebied vervallen zyn. Ten Platten Lande is dit geheel Kwartier verdeeld , in VI byzondere Ampten , beneven de daarin liggende dorpen; van welke de meeften Heerlykbeden zyn; die eertyds alle behorende waren aan Gelder- fche  GELDERLAND. 307 ufche Edellieden; doch, waarvan rommigen, daarna, aan Borger - Familien, door verkoop, overgegaan zyn. De Ampt lieden, die te seiyk Richters en Dykgraven zyn, worden aangeiteld, door zvne Doorluchtige Hoogheid, den Heer Prins Erfstadhou- : der. Het eerste dezer Ampten is het RYK van NY- ■ MEGEN; liggende zuidwaard, van de Stad; en aan de grenzen des Hertogdoms Kleve, hetwelk, c den Koning van Pruiffen, toebehoord. Dat dit Ampt .genoemt word, het Ryk van Nymegen, in opzicnc t tot die Stad} daarvan, kan geene andere reden ge{geven worden; dan, dat de Stad Nymegen, voorbeen, toen zy noch eene vrye Rykfiad was, (die cond.r de onmiddelyke befcherming des Keifers Pftond,) over deze landftreek, als daaraan behorende, 'het gebied voerde: gelyk noch, in Duitsland, het %)mmeland van elke Rykfiad, deszelfs Ryk geheten ' ijword : als het Ryk van Aken enz. Het mag nnoch een overblyfzel hier van zyn ; dat de RegenHen, en, in 't byzonder, de Schepenen der Stad INymegen, over het Krimineele, in het Ryk voorvalUende, op de aanklagte des Burggraafs, vonnis \veilen: en dat ook, in Civiele zaken, van de vonPphTen, door de Rechtbanken in dit Ampt gewezen , by Appel op de Scheepensbank der Stad, kan geroepen worden. Dit Ampt beftaat, voor 't meerider deel, uit een hoogen en zandigen grond; die ^bekwaam is, voor boom-gewas. De jegenwonrpdige Burggraaf, die den poft van Amptman, Rich[ De twede Bank, naamlyk van Wichen, heeft onder ZlHetdorp Wichen; alwaar een oud en treflyk Slot ftaat: het welk van eenen grooten omtrek is, en gezegt word, zo veele Vengjieren te hebben, als 'er dagen in het jaar zyn, Niftrik, aan de Maas gelegen: en, een gedeelte van het dorp Oor: want, de ganfche zogenoemde Cirkel van Ooj> ooftwaard van Nymegen gelegen,is in dr.en verdeeld; waar, van één deel behoord, onder het Schependom van NymeZen, of de Stads jurisdictie; een ander, onder het Ryk; ook let derde en voornaamfte, is een Heerlykheid op zich zei, ven Dat gedeelte , 't welk aan 't Ryk onderhorig b.wM aaarom, Ooj in't Ryk, genoemt. Niet verre van Wichen, ligt het Slot, Byland. q^ * Dit word in vteimze Kaarten aangetroffen: mer. vind her, in eene oude Kaart van 't Kwartier van Nymegen, die te Amjferdam, byG. Valk, en P. Schenk, weleer werd uitgejjeven.  GELDERLAND. 3oo Op dezen Ryks bodem, liggen ook (als gezegt is) eenige 1 Hooge Heerlykheden: als Ooj en Persingen; beiden beierende aan den Grave Karei van Byland ; die aldaar des 'paters zyn verblyf heeft, op een oud en zeer aanzienlyk 'ot. Van 't Slot, dat by Perfingen ftond, is noch eenig ervallen muurwerk overgebleven. De Heerlykheid Upbersn ligt, aan een' zeer vermakelyken en waterryken oord. )it dorp en Heerlykheid is , voor eenige iaran door de Stad Nymegen aangekocht: dan, het Heere Huis, door deszelfs oorigen Bezitter, den Grave van Welderen aangelegt, t welk, een fchoonen tuin heeft met fonteinen en watergallen, rykelyk voorzien, is nu van de Heerlykheid afgescheiden, en, aan een anderen verkocht. Beek, een ander ! lorp en Heerlykheid , het welk zyn naam heeft, van de menigvuldige Beeken, die daar door- en langs ftroomen. be•oord, aan het Graaflyk Huis van Randwyk. Niet verre van aar, is het dorp Groesbeek, mede eene Heerlykheid; weier bezeten, door den Ryks Vryheer, Baron van Wachtendonk en Groesbeek; (aan wiens geflachte, ook de Heerlykhei len Beek, Heumen en Malden, eertyds behoord hebben.) |Uocb, in den jare 1769, door den zeiven verkocht, aan de Miekenkamer van Gelderland, welker Heeren Raaden en Retkenmeefters, in Auguftus des zeiven jaars, aldaar de overidracht en hulde ontfangen hebben. Uit het Adelyk geflacbt, ;t welk naar deze Heerlykheid benoemt werd, was oor"Tprongiyk, die Gerard van Groesbeek; die op de Lyft der i.Luikfe Bijehoppen, als de negen en vyftigfte is aangetekend: lebbende geregeerd, van den jare 1565 tot 1580. Heumen en Malden zyn twe Heerlykheden, die de Stad y Nymegen, in den gemelden jare 1769, aangekocht heeft. JTe Heumen, ftaat een oud en zeer deftig Kafteel; het Slot :e Heumen, genoemt; op welk de voorige Heeren van HeuUrnen en Malden hun verblyf plagten te hebben : doch te MalIcden, zyn, beiden 't Sloten de Kerk, ten eenenmaal vervallen: en word, in de laatfte geen Godsdienft verricht; hoenwel, die beide Gemeenten anders Kerkelyk met elkander gecombineerd zyn. In de nabuurfchap dezer laatftgemelde dor» jpen, ziet men noch de overblyfzelen van het Neder-Ryks. \wald. Het ftrekt zich , gedeeltelyk, over den -Gelderjchen;een, gedeeltelyk, over den Kleeffchen bodem, uit: en word, hvoor zo verre 't Kleefsland betreft, het Kranenburgsche |1 Wald, genoemt. Voorheen, was dit Wald, al om, zeer 1 dicht met boomen bezet: doch, federt eenige jaren, zyn de meefte boomen om verre gehouwen : dus , dit wald, nu aan de meefte plaatzen open is. Over het zelve wald, is ook V 3" eer»  3o8 GELDERLAND. Dit Ampt vervat in zich, XIV Dorpen: van welke; Vil zogenoemde Kerfpelen, en, VII Hooge Heerlykhede zyn. _ De VII eer.ftgemelde zyn alle, in twe Rechtbanken, vr deeld: naamlyk, van Beuningen: en van Wichen; well echter, beiden ééne en dezelve Schepenen hebben; J hunne Vergaderingen houden, op het Valkenhof, te Nyi Tot de Bank van Beuningen behoren: 't dorp Beuni gen- weftwaard van Nymegen, niet verre van de Waal, D legen; voorts, Ewyk; Ryks Ewyk toegenoemd, ter onda fcheiding, van Slyk Ewyk; dat, daar door tegen over , dé Betuwe, ligt: Weurd: en Winsen; of, eigenlyk, Hal, Winfen : want, dit dorp, dat op de grenzen ligt, is in tweê gedeeld; waarvan het één, aan het Ryk van Nymegen, < het ander, aan het Ampt tufchen Maas en Waal, onderh xis is. Daarom, maakt men een onderfcheid tufchen Ryk en Ampts "VWnsen. Dicht daarby, ftaat een oud Slot; h Huis te Winfen, genoemt. 'Er zyn, in de nabuurfchap d zer gemelde dorpen meer andere Oude Kafteelen; die m rendeels vervallen zyn: als, Doddendaal, tufchen Win} en Weurd; 't welk den titel .van eene Heerlykheid, op zit zeiven, heeft: Blankenburg, en de Oude Tempel; dici by het dorp Beuningen. Noch een ander Slot, Weiderb; ligt tufchen Weurd en Neèrhofcb *. De twede Bank, naamlyk van Wichen, heeft ond Z'CHet dorp Wichen; alwaar een oud en treflyk Slot ft'aa het welk van eenen grooten omtrek is, en gezegt word, : veele Vengfieren te hebben, als 'er dagen in hec jaar zyj NiFTRiK.'aan de Maas gelegen: en, een gedeelte van | dorp Ooj: want, de ganfche zogenoemde Cirkel van 01 ooftwaard van Nymegen gelegen,is in driën verdeeld; wat van, één deel behoord, onder het Schependom van Ny* gen' of de Stads jurisdictie; een ander, onder het Ryk; o> het'derde en voornaamfte, is een Heerlykheid op zich zi ven. Dat gedeelte , 't welk aan 't Ryk onderhorig is, w& daarom, Ooj in 't Ryk, genoemt. Niet verre van WtcM ligt het Slot, Byland. * Dit word in weinige Kaarten aangetroffen : men vindhi in eene oude Kaart van 't Kwartier van Nymegen, die vtA Jierdam, by G. Valk, en P. Schenk, weleer werd uitg geven.  GELDERLAND». 309 Op dezen Ryks bodem, liggen ook (als gezegt is) eenige . Hooge Heerlykheden : als Ooj en Persingen; beiden behorende aan den Grave Karei van Byland; die aldaar des Zomers zyn verblyf heeft, op een oud en zeer aanzienlyk Slot. Van 't Slot, dat by Perfingen Hond, is noch eenig vervallen muurwerk overgebleven. De Heerlykheid Upbergen ligt, aan een' zeer vermakelyken en waterryken oord. Dit dorp en Heerlykheid is, voor eenige iaran door de Stad ' Nymegen aangekocht: dan, het Heere Huis, door deszelfs voorigen Bezitter, den Grave van Welderen aangelegt, 't welk, een fchoonen tuin heeft met fonteinen en watervallen, rykelyk voorzien, is nu van de Heerlykheid afgefcheiden , en , aan een anderen verkocht. Beek , een ander dorp en Heerlykheid , het welk zyn naam heeft, van de menigvuldige Beeken, die daar door- en langs ftroomen, behoord , aan het Graafiyk Huis van Randwyk. Niet verre van daar, is het dorp Groesbeek, mede eene Heerlykheid; weleer bezeten, door den Ryks Vryheer, Baron van Wachtendonk en Groesbeek; (aan wiens geflachte, ook de Heerlykheid den Beek, Heumen en Malden, eertyds behoord hebben.) doch, in den jare 1769, door den zeiven verkocht, aan de Rekenkamer van Gelderland, welker Heeren Raaden en Rekenmeefters, in Auguftus des zeiven jaars, aldaar de over. dracht en hulde ontfangen hebben. Uit het Adelyk gejlacbt, 't welk naar deze Heerlykheid benoemt werd, was oorff fprongiyk, die Gerard van Groesbeek; die op de Lyft der ft Luikje Bifchoppen, als de negen en vyftigfte is aangetekend: :; hebbende geregeerd, van den jare 1565 tot 1580. Heumen en Malden zyn twe Heerlykheden, die de Stad INymegen, in den gemelden jare 1769, aangekocht heeft. Te Heumen, ftaat een oud en zeer deftig Kafteel; het Slot te Heumen, genoemt; op welk de voorige Heeren van Heumen en Malden hun verblyf plagten te hebben : doch te Malp den, zyn, beiden 't Sloten de Kerk, ten eenenmaal verval|i len: en word, in de laatfte geen Godsdienft verricht; hoef wel, die beide Gemeenten anders Kerkelyk met elkander gekombineerd zyn. In de uabuurfchap dezer laatftgemelde dort, pen, ziet men noch de overblyfzelen van het Neder-Ryksh wald. Het ftrekt zich, gedeeltelyk, over den -Gelderjchenk en, gedeeltelyk, over den Kleeffeben bodem, uit: en word, Iv voor zo verre 't Kleefsland betreft, het Kranenburgsche \ Wald, genoemt. Voorheen, was dit Wald, al om, zeer V dicht met boomen bezet: doch , federt eenige jaren, zyn t de meefte boomen om verre gehouwen : dus, dit wald, nu aan . de meefte plaatzen open is. Over het zelve wald , is ook V 3" een  3io GELDERLAND. een Houtvejler; die den titel heeft van Waldgrave des Neiefi Bykjcbenvoalds :zynde thans de Heer Karei Neomagusjan Fre* derik Lodewyk, Graaf van Byland. Ook is, tufchen Nymegen en Mook, de beruchte MookeP. Heide, die, van 't gemelde dorp Mook, haaren naam heeft. In de Nederlandfthe Gefchiedeniffe, is deze Heide beroemd geworden, door een hevig gevecht, tufchen de Spaanjcbe en eenigeDuitfcbe troepen, weike laatfte werden aangevoerd, door de Graven Lodevoyk en Hendrik van NaJJau, en ge< fchikt waren, om hunnen broeder, den Prins Willem I van Oranje in de Nederlanden te hulpe te komen, Dit gevecht viel voor, den 14 April 1574. De verwinninge was, aan de zyde der Spaanjcben: en, onder de gefneuvelden, waren ook, de beiden gemelde Graven van NaJJau; wier lyken, onder de dooden, echter, niet gevonden zyn; of, imme-s, niet bekend geweeft. In den jare 1702, toen de oorlog wegens de Spaanfche Troonsopvolging , in de Nederlanden aanving, was deze Heide de verzamelplaats van het heir der Bondgenoten, onder den Hertog van Marlbourg Over, of liever langs deze Mooker-beide, is, in de jaren 1769 en 1770, op koften der Stad Nymegen, eene breede laan, te wederzyde met eene dubbele ry boomen beplant, aangelegt; beginnende, buiten de Molenpoort, by de Herberg 5. Anna; en, zullende doorgaan, tot Gratie: gelyk ook zodanig een; laan , al van veel vroegeren tyd geplant is, buiten de HartJiege-poort, om naar Kleve te komen: en, eene andere , buiten de Hezel-poort, naar de dorpen Hees en Neêt Bojcb. Voorts moet deze Mooker-Heide, reeds van voor lang berucht geweeft zyn, ten kwade wegens gevaar van Strniho. vers of dergelyke: dewyl men in Gelderland de gewoonte heeft, van den eenen of anderen dien men genegen is, naar de Mooker-Heide te verwenfeben. Het twede Ampt, aan 't Ryk van Nymegen onmiddelyk palende, word het Ampt tufchen Maas en Waal genoemt: en niet onwelvoegzaam; dewyl het tufchen die beiden rivieren, door de eerfte ten zuiden, en door de twede ten noorden befiottn word, Daarom is men gewoon het zelve kortheids halve, Maas-Waal te noemen. Het beftaat uit.jaage bouw- en weilanden. De jegenwoordigc- Jjnfa man van dit Ampt, is de Heer Walraven Ba* m  GELDERLAND. 311 rm van Balveren, Heer van JVeunl, enz. enz. 'Het vervat in zich XXII dorpen, die alle in twe bvzondere Gerechtsbanken verdeeld zyn; 'teen van 't Boven- en 't ander van 't Beneden Ampt genoemt. Tot het Boven-Ampt behoren deze IX Kerjpel- dorpen, naOvER— en Neder Asseld tegen over de Stad Grave gelegen. By Over Jffelt, ligt het Adelyk Huis Slymriep ,behoorende aan den Baron van Scbonenburg. Ook «et men daar noch de overblyfzelen van het gewezen Kloojter Wal- ^Ap'pelthfrn, alwaar men ook een Adelyk Huis van dien zeiven naam ziet; behorende aan den Heer Baron van der ^Al'tforst (Oud-forti,) Puffelyk; Druten, alwaar ook eet)^^kHiXt, den Baron van Deelen toebehorende, en Offerden , (Offerden). anrnpn ap. Haaren; ook ter onderfcheiding van m^eJ^±. zes zeiven naams, Burg-Haaren toegenoemt: of (zo^anderen liever willen) Berg-Haaren; naar eenen ■daarby gelegen berg, de Haarenfcbe berg genoemt; welke ft rekt, tot de Kn mineele Tufticie plaats van dit Ampt: ^/-Winsen, ter onXheiaing van Ryks— Ampts Winfen toegenoemt: beneven de Buurtfchap Deest, naby Winfen aan de Waal gele- SeTot de Gerecbtsbank van het Neder-Ampt, behoren IV ^nhel-darten. naamlyk : Leeuwen, alwaar een Mot ltaac, c HuU i genoemt: Wamel, een groot dorp tegen ove r'/ge éïen; alwaar men de oude Adelyke Hutzen PolrESTEiN (anders genoemd de SW^,)Sterkenburg en Lakfnburg (of LafceW) vind: Dreumel en daarby een, ^tóeSk S, behorende aan den Baron van Set-er*.»*.' en Alten *, aan de Maas gelegen. h*fri ykheden Aan dit Ampt zyn mede onderhorig IX Heerlykheden, naamlyk: Ba. * Dit dorp Alfen heeft men te onderfcheiden van een ander dorp Alphen in Holland: en van een twede in de Baro, nie van Breda. i ^  §ia GELDERLAND. Batenburg; weleer onder de Gelderfche Steden gerekend, en door fonnnige gehouden voor 't Oude Batavodurum, door anderen voor Oppidum Batavorum; nu noch een fraai vlek, hebbende rene lange met keifteëneh bevloerden ftraatweg, ter weder zyden dicht nut huizen bezet. By het zelve ftaat een zeer groot oud en aanzieniyk Slot; dat in vroegeren tyd van zonderlinge lterkte gewreft is. Op het zelve woonden de Heeren van het oud Adelyk geflacht van Batenburg, die naar het zeiven den titel voerdenj van 't welk twe Heeren gebroeders Gysbrecht en Diderik, in den jare 156S door bevel des Hertogs van Aiba, om hunnen yver voor 's Lands vryheid te Bruffel. openlyk onthalft zyn Thans behonrd dit vlek als eene Heerlykheid aan het Graaflyk Huis Blntheim Steinfurt. Voorts Balgojen, (Balgoj) en KrëNT tegen over Rivenfiein aan de Maas gelegen , die weleer beiden behoord hebben aan het Vorflelyk Huis van Heffen Philipsthal en in 1760 verkocht zyn. aan den Heer de. Laar: Herken, landwaard in gelegen; en met'een oud Slot vercierd, 't welk beneven de Heerlykheid behoord aari Guil Francais Baron van Steenbuizen; die van de Roomfche Religie is: Lpur*; ook eene Heerlykheid: Horsen behorende als een Heerlykheid aan den Heer Johan Bouwens; die federt eenige jaren 't Heere Huis treflyk verbeterd, en met aangenname plantagien vercierd heeft: Maas Boj.mel dus toegenoemt, ter onderfcheiding van de Stad Zalt Bommel; eertyds een Stad geweeft en thans noch een aanzienh k dorp en Heerlykheid , behorende den Graaflyken Huize van Byland. Daarby ziet men het Huis Kranenburg. Aan de overzyde der Maas liggen ook twe dorpen en HeerJykheden, die mede aan dit Ampt onderhorig zyn, naamlyk Dieten (Dieden) tegen over Batenburg , behorende aan den Heer Koenr. Dieder. N/omagus van Singendonk en Oij;;nj pronkende meteen oud aanzienlyk Sm; het welk op de Maas een tolrecht heeft, behorende aan den Heer Herbert Vermeulen. Aan de overzyde der Waal tufchen de Waal en Rbyn, ontmoet men de Landftreek de BETUWE j van * 'Er ligt een ander dorp Leur, in de TCaronie van Breda; 't welke men van dit dorp in Maas Waal onderfcheiden moet.  GELDERLAND. 313 van ouds het Eiland der Batavieren; (Batavorum Infula;) welke dezen naam noch behouden heeft, van de Batavieren de eerfte Bewoonderen dezer Landftreek. Deze Betuwe bellaac 33000 morgen iands,en was eertyds de vruchtbaar fte grond, dien men ergens vinden konde; dan het Quel water, het welke by hooge rivieren de binnen landen vervuld, gevoegt by 't gevaar van overftroming door inbrake der dyken, heeft daarin voornaamlyk, federc den jare 1740 eene nadeelige verandering veroorzaakt. De ganfche Betuwe is, in twe onderfcheiden Ampten verdeeld; waarvan het één de OVER — en het ander de NEDER-BETU WE genoemt word. De OVER-BETUWE behelft het ooftelyk deel dezer Landftreek. Daarvan is Amptman federt den jare 17(59, de Heer Otto Frederik Graaf van Lynden, Heer van Neder-Hemert en Voorfi, enz. enz. enz. Zy behelfd in zich XXIII Dorpen, onder welke fommige Kerspelen — , en andere Heerlykhepen zyn. De Kerspelen, XVI in getal, zyn alle faam gebracht, tot vyf Rechtbanken; die aldaar genoemt worden, PanderAmpten: naamlyk: van Herwen, Bemmel, Elst, Heteken en Valburg. Het Panderampt van Herwen behelfd, niet meer dan twe dorpen. Herwen en Aart; die beiden in het hoogd: gedeelte der Over-Betuwe liggen. AI.laar ziet men het Huis te Aart; 't we'k bezeten en bewoond word, door den Heer Baron van Hngenpoot, Amptsjonker van dat diftrikt. Van de Vonniffen, door. deze Rechtbank geveld, kan men zich, door téjtpel, tot de Schepensbank te Nymegen beroepen. Het Panderampt van Bemmel begrypt vier dorpen, naamlyk : Bemmrl zelve; een groot vermakelyk dorp. In deszelfs nabuurfchap , ziet men verfcheidene Oud-Adelyke HuiV 5 zen;  3i4 GELDERLAND. zen: als de Plak , behorende den Graaflyken Huize van Randwyk : Leemkuil, Pollenbeering en Kinkelenburg. In dit dorp is ook, een Roomfch Kerkhuis en Priefter. De andere dorpen zyn Doornenburg , An.geren , Ressen; alwaar een fraai Adelyk Huis ftaat. het Huis te Ressen genoemt: waarvan eigenaar is, de Baron van Lynden van Ressen. Lent, tegen over Nymegen; aan welke Stad, dit dorp behoord. Halderrn en Doornik, geene eigen Kerk noch Predikant hebbende, zyn meer onder de Buurtfcbappen, te rekenen. Tot het Panderampt van Elst , behoren de dorpen Elst, en Elden. Het eerfte ligt omtrent ter halverwege, tuffchen Nymegen cn Arnhem, en is een groot en fraai dorp; hebbende eene ruime kerk, met een' hoogen toren Dit dorp heeft ook een Roomfch kerkhuis; dat door een' Priefter bediend word. In dit dorp , worden thans alle de Gerechtsdao-en van dit Ampt gehouden. Een eindwegs noordwaard van daar ftaat het fraai Adelyk Huis de Park,- 't welk, aan een' tak van het oud adelyk geflacht van Lynden, toebehoord. In het Panderampt van Heteren, liggen 3 dorpen: Heteren aan den Rhyn; alwaar een Roomfch Kerkhuis is: daarby ligt het Slot en Buurtfchap Lakemont , Randwyk, van welk dorp, het Graaflyk Huis Randwyk. zyn naam ontleend, en Driel *, in welks nabuurfchap liggen: 't Hot de Roode Toren en 't Huis Meindersvvyk. Het Panderampt van Valburg behelsd in zig, Valburg zelve; in welks nabuurfchap liggen de Adelyke Huizen : Ter Lucht, en de Muschenberg , Zetten, Andelst: QAalft,) 'Herveld, Slyk-Ewyk; dus toegenoemt, ter onderfcheidinge , van Ewyk, in het Ryk van Nymegen. Oos. terholt is geen Kerkdorp , en daarby ligt het oud AdeJyk Slot; het Huis te Oosterholt geheten. Tot het Ampt Over-Betuwe, zyn ook betrekkelyk, ver-' fcheidene Heerlykheden: als, Pannerden, gemeenlyk Ponderen; aan het Kanaal, door welk het water, uit de Waal naar den Rhyn , word afgeleid; en 't welk daarom , het Panderfche Gat genoemt word: eene Heerlykheid, die den Grave * Dit dorp Driel, heeft men te onderfcheiden, van een ander dorp van dien zeiven naam, in denBommeler-waarii gelegen.  t'HUIS MEINBEKSVTYX Ijy AAESKBK. t'DOlP PANNEEBEN.   G JS L U Ji K L A 1\ JJ. Grave van 'sHeerenberg toebehoord; Gent, dat weleer eené Stad geweeft is, maar nu een dorp en Heerlykheid ; naar welk , het oud Adelyk geflacht der Heeren van Gent, genoemt word; thans behorende aan den Heer Dirk Bertbram Baron de Vilattes; die aldaar op het Huis te Gent zyn verblyf heeft. Die zelve Heer bezit ook, de Heerlykheid, Erlekom ; die fchuins daartegen over aan den flinker oever der Waal ligt. Hemmen is een dorp en Heerlykheid, in het weftlyk deel van dit Ampt, aan de rivier de Lingen behorende , aan den Heer Baron. Frans Godard van Lynden, Burg. grave des Ryks van Nymegen enz. enz. enz. die aldaar een treflyk kafteel tot zyn Zomer-verblyt heeft. Dicht daarby en aan diezelve rivier , ontmoet men , de Buurtlchap Indoornik, en een weinig ooft waard, het dorp Homoet. Loenen is geen dorp, maar een oud en zeer deftigst, aan deW.ial, *t welk een der hechtfte is, die daar rondom ergens worden aangetroffen: eene Heerlykheid, behorende den Graaflykeu Huize van Wykrath. Op de weftelykfte grenzen der O oerBetuwe, ziet men het flot Wolferen, 't welk desgelyks den titel van eene Heerlykheid heeft. Aan de overzyde der Waal, op de grenzen des Hertogdoms Kleve, liggen de beiden dorpen Milltngen en Zeeland, beiden Heerlykheden; behorende de eerfte aan den Grave van 's Heerenberg, en de laatfte, aan Vrouwe de Baroneffe van Moetsvld. Aan de ooftelykfte grenzen der Over-Betuwe ligt de Schen* ïeschans: hoewel dezelve, ten aanzien der horgerlyke regering, niet aan het Rechtsgebied van dit Ampt, maar van 't Hof van Gelderland onderhorig is Zy was weleer eene aanzienlyke fterkte; die byna onverwinbaar gerekend werd; te meer, dewyl zy lag, op een foort van Eiland, of liever een Schier-Eiland , dat 's Gravenwaard genoemd was. Zy is begonnen gefticht te worden , door den vermaarden Gelderfchen Veldoverften, Maarten Schenk van Nidek, in den jare 1*86: en naderhand merkelyk vergroot. Zy werd, in den aanvang de Bril, en ook het Vossen-hol genoemd: dan heeft, daarna ter eere haars Stichters, den naam van Schenkejcbans aangenomen. Zy heeft in den Spaanfchen oorlog, menigmaal belegeringen ondergaan. Ook is zy, in den jare 1672, door de Franfchen, zonder flach of floot weggenomen, en, jn 1673 weder door dezelve verlaten Boven deze Schans, was de plaats, waar eertyds de Waal, zich van den Rbyn afzonderde; dus, die ftei kte toen door die beide armen der rivier, ter rechter en ter flinkerzyde, gedekt werd; zyn- $e niet dan eene nauwe landengte, door welke men uit de Mig*  pÖ GELDERLAN D. Betuwe, tot dezelve kon naderen; welke land engte mede van goede Veftingwerken wel voorzien was; zynde aan het hoofd ook met fterke kribbingen, tegen de kracht van het Rbynwater beveiligt. Dan, daarna heeft de Rbyn deze landengte doorgebroken, en de Schans zelve, van de Betuwe, afgefcheiden; terwyl het oude bedde der Waal, die ter flinker zyde liep, federt dien tyd, genoegzaam van al zyn water geheel ontbloot is: dus men, van de Kleeffche zyde, nu de Schans byna droogsvoets kan naderen. Daardoor is de Vesting, aan die zyde, van haare fterkte berooft geworden en onbekwaam geoordeeld, tot het einde, waartoe zy was aangelegt; om naamlyk, de Betuwe en geheel Gelderland te dekken. Daar beneven, zyn de meefte Veftingwerken, door het water, van tyd tot tyd, vernield en weggefpoeld. Thans is deze Schans, die eertyds, behalven de barakken der Soldaten, omtrent 800 borger huizen, in zich begreep, (en dus naar eene kleine Stad geleek) zeer vervallen : en vervald dagelyks meer. Noch eenige Huizen zyn echter overgebleven en de Inwooneren , die de meefte Gereformeerden zyn, hebben eene eige Kerk en Predikant. 'Er woonen binnen die plaats eenige Tolbedienden der Admiraliteit, zo op de Maas ,a\s van Amfterdam ; die de lading der afvarende Schepen onderzoeken, ten einde de Schippers, ingevolge de opgave van de waarde der goederen, 's Lands inkomende rechten, 't zy; te Nymegen, 'tzy, te Arnhem, te doen betalen. Ter zeiver oorzake, ligt aldaar ook eene kleine Krygsbezettinge; welke, die Tolbedienden , ingevalle van moeilykheden , verplicht is de behulpzame hand te bieden. Naby de Scbenkenfcbans ligt 't dorp Lobtth, niet verre van de oude Kil des Rbyns; die wel eer nadat de Waal boven de Schenkenfcbans, zich daarvan afgefcheiden had, hier langs zynen loop naar Arnhem plegt te bevorderen; doch, welke Kil, federt de doorgraving van 't Panderfch Kanaal, genoegzaam geheel, (immers by laag water) droog geloopen was. Dit dorp behoord thans, aan den Koning van Pruiffen, als Hertog van Kleve: doch daarover is tuffchen de Gelderfche en Kleeffche regeeringen , meer dan eenmaal verfchil geweeft. Dicht daarby, ziet men noch eenige overblyfzelen van 't zoogenoemde Tolhuis: het welk een oud en deftig Slot was, behorende den Hertogen van Gelderland; die op het zelve veeltyds hun verblyf hielden. Aldaar, werden toen de tollen der af- en opvarende Schepen ontfangen; gelyk de naam zelve genoegzaam uitwyft. Dit Tolhuis is in de Nederlandfche gefchiedtniffen vermaard geworden, federt den jare 167a; toen   GEZICHT van t'PANBElSCHE GAT.  GELDERLAND. 31; toen 't Franfche Leger, niet tegenftaande dit Slot noch in wezen en met eene goede krygsbezettinge voorzien was , aldaar den Rhyn overtoog; die doorwaadbaar was, aan veele plaatzen; en daardoor de Betuwe indrong. Ter dezer gelegenheid, werd het Tolhuis door de Franfchen terftond vermeesterd' in brand geftoken en geheel vernield. Dit geval is des te aanmerkelyker: dewyl het aanleiding heeft gegeven, tot het graven van het Pand'ersche gat , in den aanvang dezer euwe: want, vermits de ervarenheid had doen zien , hoe gemakkelyk men, inzonderheid, in drooge zomers, den Rhyn daar ter plaatze konde overtrekken, heeft men ter meerder beveiling dezer Provincie, in tyden van oorlog, omtrent twe uuren gaans beneden Schenkefcbans, deze nieuwe doorvaart, uit de Waal naar den Rhyn, gemaakt; door welke vaart, dewylze recht uitloopt, veel meer waters aan den Rhyn word medegedeeld, dan wel eer door die oude Kil, die by de Schenkefcbans, van de Waal, zich plagt aftefcheiden. Men heeft, ondertuffchen , van achter bemerkt, dat deze nieuwe doorgravinge, in een ander opzicht, het gevaar der doorbraken der dyken merkelyk vergroot: dewyl, door dezelve te veel water, uit de Waal naar den Rhyn en Lek, gevoerd word: des te meer, dewyl dit Kanaal, 'twelk in den beginnen niet meer dan 12 Roeden wyd, en 7 voeten diep was, in een tyd van 25 jaren, de wydte van 36 Roeden en de diepte van 23 voeten, (naar den gewoonlyken pyl) bekomen heeft: en, zo de wydte als diepte noch jaarlyks toeneemt. Daarom, is men reeds voorlang bedacht geweeft, om dit Panderfche gat te vernauwen: 't welk echter, dus verre, niet is uitgevoerd. Wy konnen van de Over-Betuwe niet affcheiden; zonder iets te melden, van de Trekvaart, tuffchen Nymegen en Arnhem. Deze Trekvaart, is alleen binnendyks: en heeft geen gemeenfchap met de rivieren, den Rhyn en Waal. Zy begint te Lent, tegen over Nymegen: en gaat, dwars door de Over Betuwe, langs Elft, daar zy de Lingen doorfnyd, tot aan Elden, tegen over Arnhem. Zy is gegraven, in den jare 1608, op koften der twe gemelde Steden: en was ingericht, om de gemeenfchap, tuffchen die beiden, ook in wintertyd, wanneer de landwegen in de Over-Betuwe onbruikbaar zyn, al tyd te konnen open houden. Daarom, was dit Kanaal, in den beginne 32 voeten breed, en 10 voeten diep: en was, ter wederzyde, met een dyk befloten, die de hoogte van 8 voeten had. Dit Kanaal is wel noch in wezen: maar door verzuim van Onderhoud, is het aan fommige plaatzen geheel verland, en onbekwaam geworden voor de Scheepvaart.  3i3 GELDERLAND. vaart. Men heeft derhalven, den weg , die ter flinkeizyde dezer Trekvaart loopt, voor eenige jaren, met zand opgehoopt: waardoor dezelve, des winters, zo wel, dan des zomers, kan gebruikt worden: en ryd nu alle dagen een Poliwagen tuüchen Nymegen en Arnhem, heen en wéér, tot groot gemak der reizigers. De NEDER-BETUWE Jigt weftvvaard, van de Over Betuwe. Daarvan is, in onzen tyd, Amptman, de Heer Johan Walraad Graafvan Wel» deren , Voogd en Stadhouder der Leenen van den Lande van Valkenburg, Minifter plenipotentiaris van den Staat, aan het Hof van Groot Brittanje enz. enz. enz. Zy begrypt in zich, XVII Dorpen: waaronder X Kerspelen en VII Heerlykheden zyn. De Kerspelfn zyn de volgende : Heusden aan den Rbyn gelegen , tegen over Wageningenen ook Op-Heusden (zoveel gezegt, als Opper- of Over-Heusdsn,} toe genoemt, ter onderscheiding, van de Stad Heus-, den; die ten aanzien van den loop der rivieren la^er af' ligt. ' b Hierna volgt Resteren; meer wefhvaard: in welk dorp de gewoonlyke vergaderingen der Ampts Jonkers gehouden worden, in een byzonder daartoe gefchikt Ampts-Huis. Ingen is een der volkrykfte en fraaifte dorpen dezes Ampts: en dairby, ftaat eene Kemmanderie der Ridder order van St', Jan, anders de Malthefer Ridder order genoemd; behoorende' aan de Stad Utrecht. Ryswyk * ligt, recht tegen over de StsdWykby Duurfiede. Een vierde deel uur gaans, buiten dit dorp, ftaat 't Kafteel Brakel, het Stamhuis van het Gelderfch Adelyke gedachte van Brakel; het welk naar het zelve, den titel van Brakel tot den * Ten einde, in het drietal der dorpen in Nederland, die alle den naam van Ryswyk dragen, zich niet te vergiffen, herinneren we den Lezer: dit Ryswyk, in de Neder-Betuwe, te moeten onderfcheiden, van een ander dorp dezes naams, by 'sHage: en een ander, in den Lande van AU tena.  GELDERLAND. 319 den Brakel voerd : welk Kafteel, daar het zeer vervallen was, voor eenige jaren, uit den grond van nieuws opgebouwd is. De jegenwoordige Bezitter is, de Heer Floris Adriaan, Baron van Brakel. In de Kerk te Ryswyk, ziet men ook, de prachtige Graftombe der Heeren en Vrouwen van dit geflachjje. Midden in het dorp, tuflchen de Kerk en den dyk ftaat een ander Heere Huis; 't welk de Hoekend urg , en wat verder van de Kerk, aan den dyk, een derde het welk, de Enden- . burg genoemd word. Hier na volgt Ravensway: en dicht daarby het Huis Veebestein; omringt, van een fraajen tuin en twe Sterre-bosfchen: behoorende, aan het even gemeld Adelyk gedacht van Brakel; 't welk aldaar gewoonlyk zyn Zomer-verblyf houd. De Avezaathen zyn twe dorpen, die Kerkelyk met elkander gekombineerd zyn: waarvan 't een naar de Hoofdkerk, Kerk-Avezaath, en het ander, naar eene daarin ftaande Kapel, Kapel-Avezaath, genoemd word. By het eerftgenoemde dorp, ftaat het Huis Teisterbant ; het welk nu geen groot aanzien heeft: maar, gezegt wórd, het Stamhuis geweeft te zyn der oude Graven van Teijlerbant. Alle deze gemelde Kerfpel-dorpen liggen, benoorden denLingefiroom. Ten Zuiden dezer rivier, en aan den Waaldyk, zyn Hien en Doodenwaard; (Doojwaard;) die naby elkander liggen, en in 't Kerkelyke faam gekombineerd zyn. Daar by ftaat, op Óen Waaldyk, het Huis de Knor; behoorende aan den Heer Baron Fyg; die daar des Zomers zyn verblyf heeft: als mede he't Huis Appelenburg, 1 Niet verre van daar, ligt het dorp Ochten. Behalven de gemelde, ziet men in de Neder-Betime, ook eenige Heerlykheden. Lynden is eene Hooge Heerlykheid, welke een afzonderlyk gerecht heeft. Van deze Heerlykheid ontleend het Gelderfch Adelyk geflacht van Lynden zyn' naam : dan, dezelve word thans bezeten by den Heer Willem Otto Fredrik, Grave van Wickrad, (in Gulikerland) door deszelfs eerfte huwelyk. met eene- Gravinne van Byland, dochter van wylen den Grave Albert Otto Roeleman Fredrik van Byland. Het dorp is groot en aanzienlyk: en deszelfs Kerk heeft een' hoogen toren. By hetzelve, ligt het Huis Karmerstein, behoorende aan den Heer Pagniet. De Heerlykheden, Leede of Ter Leede, (Ter Lee,) en den Oude Waard, zyn met de Lynden altyd verknocht geweeft. Deze zyn geene dorpen, maar Buurtfcbappen; welker Gereformeerde Ingezetenen, tot de Gemeente van  32o GELDERLAND. van Kefteren, behooren. Naby Kefteren ziet men, buiten* dyks, noch de overblyfzelen van het vervallen Slot, Tes Leede; het welk, in voorige tyden, zeer fterk , en in de oude Gelderfche gefchiedenilfen, vermaard geweeft is. . Ommeren en Maurik, zyn beiden dngelykfe Heerlykheden *: waar van de eerfte behoord, aan den Heer Raad en Rekenmeefter, Mr. Jakob A'ikl van den Steen; die ook Heer van IVajeftein is: en de twede aan den Heer Mom. Dit Maurik word van veelen gehouden, voor het oude Mannaritium; waarvan in de Reisbefchryving van Antoninus, word gewag gemaakt. Eck is mede eene daqelyhfche Heerlykheid; behoorende, aan den Baron Arnold Derk Hendrik van Niewvokerken, genaamd Nyvenbeim. En met deze is verknocht, als eene byzondere Heerlykheid, de Buurtfchap Wiel; nader by den Rhyn: alwaar een voornaam yeir is, het Wielfcbe Veir, ge-, noemt. Daarby ftaat het Huis te Wiel, het welk voor eenige jaren, zeer rrefiyk opgehaald en verbeterd is Op het zelve, houd de Heer van Eck en Wiel gewoonlyk zyn verblyf. Yzendoirn en Echteld zyn twe-, de eerfte eene Hoogeer) de andere, eene dagelykjche Heerlykheid. Zy behoorden beiden, aan het Gelderfch Adelyk gedacht van Wybe: 't welk, ten aanzien van het manlyk oir, is uitgeftorven: dan twe dochters van den laatft overledenen Heer Baron van Wybe, Heer van Yzendoorn en Echteld, gehuwd, aan de twe Heeren Broederen, Baronnen van Waffenaar, hebben daardoor die beiden Heerlykheden , tot dit Hollands Adelyk geflachte overgebracht: wordende Tzendonrn nu bezeten, by den Heer Frederik Hendrik Baron van Waffenaar Katuuyk : en Echteld, by den H<=er Vice-Admiraal, Willem Baron van Waffenaar. Het Heere Huis te Tiendoorn, dat op eene Waard buitendyks ftond, is geheel vervallen; zynde niet meer dan eenige overblyfzelen daarvan te zien: dan 't Huis te Echteld" is noch in wezen, en in een' goeden ftaat. By het dorp Echteld ligt, de Buurtfchap. Meel; (eigenlyk Medel,) die wel een Kapel heeft, maar die nooit gebruikt word, , tot den Godsdienft: terwyl, de Gereformeerde Ingezetenen , dezer Buurtfchap Kerkelyk tot de Gemeente van Echteld be. , hooren. Het: * In Gelderland, noemt men eene dngelykfche Heerlykheid, , 't zelve, dat in Hollard, Zeeland en Utrecht, eene Ambachts- ■ Heerlykheid genoemd word.'  GELDERLAND, 321 Het dorp Zoelen, ligt een klein uur gaans noordweft. Waard van Tbiel, aan de overzyde der Lingen; waarover aldaar een brug geflagen is. Dit dorp heeft, als een Heerlykheid, aan het oud Adelyk gedacht van Piek behoord: dan, is in den jare 1770 gekocht, door den Grave Willem van Byland, die nu des Zomers aldaar zyn verblyf heeftop het Huis te Zoelen; een zeergroot en fraai Kafteel , ten weiten van het dorp gelegen. In de Kerk, die een' hoogen en fraajen toren heeft, en van een' orgel voorzien is, vind men de Graftombe van dit Adelyk gedacht van Piek. Het vyfde Amt des Kwartiers van Nymegen, word de THIELER en BOMMELERvVAARD genoemt: en beftaat dus uit twe byzondere landfchappen, die door de rivier de Waal, van elkander afgefcheiden zyn. , De Thieler waard is de grootfte dier beiden; ftrekkende zich, van de Stad Tbiel, weftwaard toe naby Gorincbem: en isbefloten, tuffchen de Waal en de Lingen. De Bommeler waard, is als een Eiland, van rondom befloten, door de rivieren de Waal en Maas; die by de Schans S. Andries, door een Kanaal met elkander gemeenfchap hebben , en daarna, beneden dit Eiland, by de Schans Loevefiein, haare wateren andermaal met elkander doen famenvloejen. De naby gelegenheid der Stad Tbiel heeft, aan den eerjï genoemden den naam van Thieler of Thielschen waard, gegeven; daar zy, anderszins, tot deze Stad geene de' minffce betrekking heeft; maar wel tot de Stad Bommel: dewyl zo de Tbieler—- als de Bommeler waard, met alle haare onderhoorige dorpen , niet ajleen ten aanzien der krimineele- maar ook der judicieele Rechtspleging, aan gemelde Stad verknocht is. Al het Krimineele, in die beiden Ampten voorvallende, betreft onmiddelyk de Stads Schepenen van Bommel; die over de voorkomende zaken vonniffen, na voor» gedaanen eifch van den Heer Amptman; die nier, X al-  S22 GELDERLAND. alleen Amptman is, des Thieler- en Bommeler 'waards, maar ook. der Stad Bommel , en aldaar een Schout onder zich heeft : gelyk , in elk der genoemde Waardens , eenen byzonderen Richter ; die de dagelyks voorkomende zaken afdoen. De jegenwoordige Amptman is de Heer Jan Walraven',. Baron de Cocq van Haaften, Heer van Op-Hemert enz. enz. enz. Ten aanzien van het judicieel Recht, zyn de Dorpen van dit Amt (welke , genoegzaam alle, Heerlykheden zyn) verdeeld in JV Hooge Rechtbanken : twe in den Thuler-waard : naamlyk , die van Tuil en Deil : en , twe in den Bommeler-waard ; welke zyn , de Rechtbanken van Driel en Zuilichem. Elk dezer Rechtbanken beftaat, uit een Rechter, twaalf Schepenen, en eenen Sekretaris : en dezen houden hunne vergadering gemeenlyk, te Bommel: gelyk ook , gemeenlyk , verfcheidene Heeren , te Bommel woo« nende , nevens anderen van den btiitenpoft, als Schepen, die Rechtbanken bekleden. In den Thieler-waard, zyn aan de Bank van Tuil onderhevig , X Dorpen ; die alle in het Zuidelyk deel dezes Waards liggen, en de meeften , aan de #W-ftroom : naamlyk : Tuil ; recht tegen over Bommel; alwaar eertyds een oud Slot (rond , 't Huis te Tuil genoemd j het Stamhuis van het Oud Adelyk Geflacht, 't welk daarvan den naam ontfangen heeft. Thans, behoord deze Heerlykheid , aan den Heer Mr. P. Boelaard ; die aldaar een nieuw Heere Huis heeft doen ftichten. Naaft daar by , ligt het Dorp , welks naam eigenlyk is, Hiehn; doch die doorgaans, in de wandeling, als ook, iu de Landkaarten, Waa-RDENbueg, word uitgedrukt; naar het daar by gelegen Slot Waardenburg , dicht by den Waaldyk , tuffchen Hiern en Neder-ynen. Dit Slot is zeer oud : en plagt van eere groote uitgeftrektheid te wezen : dan , naar 't verhaal vRn Eman : van Meteren (JNederl, Hijlor. v Boek, lladz. n) »s het, in den jare 1574» door Graaf Lodeivyk van NaJJau , broeder van Prins Willem I van Oranje, verbrand;  GELDERLAND. 323 brand ; dewyl de Vrouwe van Waardenburg , (een Baflerddochter van den laatfien Hertog Karei van Gelder,) Spaanfchgezind zynde, 300 Spaanfche Soldaten ingenomen had. Hec zal daarna weder opgebouwd zyn : want , noch een groot gedeelte daarvan , waarin verfcheidene Vertrekken zyn , is noch heden ftaande gebleven ; wordende bewoond , door den Rentmeefter dezer Heerlykheid : Onder de Landlieden , hieromftreeks , word dit Slot dikwyls genoemd , ten aanzien van den zogenoemden Toverdoéter , Fauftius ; die aldaar veelerly toveryen zoude hebben uitgevoerd , en , eindelyk , door een boozen geeft , ongelukkig om 't leven gebmcht zyn. Deze Heerlykheid is , benevens de naaft daarby gelegen Heerlykheid, Neder-ynen, uit het Adelyk Geflacht van Gent, door Huwelyk, aan het Adelyk Friefch Geflacht van Aylva , gekomen : wordende thans beiden bezeten , by zyn Excell. den Heer Hobbe Baron van Aylva, Generaal der Infanterie , en Gouverneur van Maaftricht. Dees Heer , heeft te heder -ynen , een Kafteel , Klingelenburg , genoemt De Gemeenten dier beiden Heerlykheden zyn Kerkelyk met elkander gekombineerd Op-ynen, dus genoemd ter onderfcheiding , van Nederynen : en , Est , zyn twe Dorpen en Heerlykheden ; waar van de eerfte aan de Waal , en , de andere binnenslands ligt: welke thans beiden behoren aan den Heer Godefr. Cox. Te Efi is een fraai Heere-Huis : 't welk onlangs zeer vernieuwd is,ftaande op den grond van een oud Kafteel; 't welk het Stamhuis was van het Geflacht van Eft; daarom , des te meer aanmerkelyk : dewyl de Geleerde Gulielmus Efiius, Prooft der S. Pieters Kerk, te Douay in Vlaanderen, uit dit Geflacht oorfpronglyk was Heesselt is een Heerlykheid des Grave Frans Steven Karel van Randwyk , Lieutenant Generaal en Landkommandeur der Duitfche Ridderorder. Varik, (van ouds Vanderik) is een Dorp en Heerlykheid,> oorfpronglyk uit het Adelyk Vlaams Geflacht v;m Steenbuizen , en thans behorende aan den Heer Mr. Lamb. Doesburg ; die aldaar des zomers blyft. Hemert , eigenlyk , Op-Hemert , ter onderfcheiding van Neder-Hkmert, in den Bommeler waard, is een fraai Dorp en Heerlykheid, behorende aan den Heer Jan Walraven Baron Cocq van Raaften, Amptman van Bommel , en den Thieler- en Bommeler waard , en Dykgraaf van den Thieler waard. Aldaar ftaat een deftig Heere-Huis , waarop gemelde Heer, des Zomers , zich onthoud. Tuffchen Op-Hemert en Tbiel ligt de Heerlykheid SenX 2 ne-  324 GELDERLAN D. hewïne : zynde geen Kerkdorp , maar een Buurtfchap'; waarby wel eer een Adelyk Nonnen - klooft» plagt te ftaan; dat ook genoemt was , het Kioofter Senne-jtryne. Deze Heexlykheid behoord aan den Heer Reinier , Baron van Haaften, Broeder des Heere van Op-Hemert. Weftwaard van Tuil, liggen noch drie Heerlykheden langs de Waal, die mede aan het Hoog - gericht van Tuil onderhorig zyn. 'T eerft is Haaften : eene Heerlykheid ; weleer voorzien van een oud Slot , waarvan thans weinige overblyfzelen te-zien zyn ; het gewezen Stam-Huis van het oud Adelyk Gelders Geflacht van Haaften. Deze Heerlykheid behoord thans , aan den Heer C. Dutry ; die aldaar een fraai Huis bezit Hbllouw is geen Dorp , maar een Buurtfchap en Heerlykheid , behorende aan den Heer Verploegh. Harwvnen is een Dorp en Heerlykheid ; welks Heer is Air. Bierman. Daar by ligt 't Kafteel Wajestein ; behorende aan den Heer Mr. Jak. Nikl. van den Steen, Heer van Ommeren. De Weftelykfte der Dorpen en Heerlykheden in den Tbie. Ier waard gelegen, zyn, Vuuren en Dalem; die, echter, als vrye Heerlykheden , eene Gerechtsbank op zich zelve, hebben. Beiden behoren zy aan het Graaflyk Huis van Byland : zynde , door wylen den Graaf Albert Otto Rocleman Frederik van Byland, in den jare 1734, aangekocht, van de Staaten des Kwartiers van Nymegen. Het oud Slot of HeereHuis te Vuuren is niet groot en zeer vervallen. De Dorpen , aan de Gerechtsbank van Deil onderhorig, zyn VIII in getal. en liggen de meeften aan de Lingen. Deil zelve , naar welk deze Rechtbank genoemt word , is een tamelyk groot Dorp, en Heerlykheid ; behorende aar» Jonkheer Gerard Maximiiiaan Taats van Amerongen. Op den grond dezer Heerlykheid , ftaan twe oude Adelyke Huizen, * Bulkenstein en Palmenstein, Het eerfte heeft langen tyd behoord aan het Geflacht van Geel van Spanbroek : dan, is voor eenige jaren , verkocht ; aan den Heer van Everdingen. Enspyk ligt naaft daarby , ten Weften : en behoord , als eene Heerlykheid , aan den Heer Kleinbof. Aldaar is ook een oud Slot, waarop de-voorige Heeren van E'fpyk woonden ; 't welk door den jegenwoordigen Heer merkelyk vernieuwd en verbeterd is. Rumpt , tegen over Beeft gelegen , is een Heerlykheid; waarvan de jegenwoordige bezitfter is, Vrouwe Baroneffe Zweerde  GELDERLAND. 325 Zweerds de Landas, Douariere van Munkbaufen. Het Slot» het Huis te Rumpt genoemd, is oud en zeer vervallen. Gelleküm is het Weftelykfte der Dorpen , dezes Ampts aan den Lingen/lroom ; in eene Heerlykheid, behorende aan den Heer H G. Baron van Tengnagel. Aldaar ftaat ook een fraai en deftig Slot; dat door den Heer bewoond word. Geldermalsem , zo veel gezegt,'a!s Gelders Milfem, ter < onderfcheiding van Buur- of Buurens Malfem, dat , daar te* gen ovei, in het Graaffchap Buuren ligt, is een vermakeiyk i dorp , alwaar een voornaam Veir is , over de Linden; het i welk de gemeene overtocht is van alle, die tuflehen 'sBofeb < en Utrecht heen en wéfer reizen. Dit Dorp behoord als eene Heerlykheid , aan het oud Adelyk Zeeuwfch Geflacht •van Borfehn Hef Heere-Huis, "t welk niet verre van de {Lingen, buiten het Dorp , ftaat, is deftig, en omringt met ifraaje plantagien en Wandeldreven Op het Choor der Kerk iran dit Dorp , is een fraaje Graftombe der gemelde Fa. nmilie. Zuidwaard van Geldermalfem, niet meer dan een klein uur jrgaans van daar , aan den gemeenen ryweg naar Bommel, is ! het Dorp M.,teren ; een Heerlykheid van den Heer A. N. LBaron Aarffen-Bsieren, Heer der Landen van Voshol. Desz.zelfs Kafteel , llaande aan 't einde der zogenoemde Meterffcbe ftraat , (die zeer bekend is) is een zeer fraai Gebouw, -noch onlangs , in de jaren 1768 en 1769, uit den grond i nieuwelings opgetimmerd.. Van daar Ooftwaard ligt het Dom Wadenoyen , aan de Lingen , over welke , aldaar een Brugge is. De Heer Barttbold Baron van Haaften , Oud-Amptman van Bommel en wan den Thieler en Bommeler waard , de Vader der Heeren wan Op-Hemert en van Sennewyne , is thans Bezüter dezer I-Heerlykheid : en , deszelfs Ka/ieel is een deftig gebouw. /Aan die zelve Rivier dc Lingen, tuffchen Wadenoijen en Zoellen, ftaat hePHuis Tydingswa.-ird; behorende aan den Heer ;. (Juarles. Drumpt is een klein Dorp , naby Tbiel: en , het eenige i in den geheelen Thieler waard , het welk geen HeerlykJieid is *. De -y -J" -"3 p* « 2:«3W B*v ; üiarfftfhssH ai |s£f I * Van dezen Thieler-waard , is, in den jare 1759, etene gemeeten Kaard , op twe froote bladen , voor 't licht fgebracbt, door IV. A. Bachiene, Predikant en Profeffor, ,in f de Sterre- en Aardrykkunde te Maaftricht, die thans te bet ïjfcomen.is, by den Boekverkoper Baalde, te Amfterdam. X 3  %2Ó GELDERLAND. De Bommeler waard , welke uitmaakt, het twe* de deel van dit Ampt, vervat m zich , de twe andere zo eeven genoemde Hooge Gerecbtsbanken ; die de eene, de Bank van Zuilichem , ende andère van Driel, genoemd word. Tot de Bank van Zuilichem behoren VII Kerkdorpen j Kerft Zuilichem ; 't welk zynen naam , aan deze Bank mededeèld : eene Heerlykheid , waarvan voorheen de eige^ Mar geweeft is, die Konjiantyn Huigeus ; welke in boedaSheid als Sekre.aris , gediend heeft drie Pnnfen van oïavit , en die te gelyk , een geeftig Dichter was. Het Ttnleel het Huis te Zuilichem genoemd , is een oud en deftig Gebouw ; doch 't welk , daar het , eertyds , een eindwegs daarvan verwyderd en van rondom met eene gracht omgeven was , nu , tegen en genoegzaam m den Waaldyk ftaat • door het geduurig in leggen van den Dyk , die by hoog water, aan de buiten zyde , van jaar tot jaar langs hoe meer was afgefiagen. Deze Heerlykheid behoord thans aan dep Heer fob. Boelaard. Niewaal , in het Kerkelyke , met Zuilichem verknocht, is eene byzondere Heerlykheid ; welker Heer is , Mr. U er, *BraSl is een Dorp en Heerlykheid, waarvan menmeend, 't Gelderfch Adelyk Geflacht ^Brakel zyn naam ontleend te hebben Van deze Heerlykheid is de Heer Wüb. WübeU mius afgetreden Predikant te Middelburg , in den jare 1768, dóór aankoop , de Bezitter geworden By 't zelve ftaat een, oud Slot, 'tHuis te Brakel* genoemd. Aalst is een Dorp en Heerlykheid aan de Maas : ook met een Heere-Huis vercierd. . Omtrent te midden van den Bommeler waard liggen , Bruchem '(Brukem) en Kerkwyk : twe Dorpen , weltoH Gereformeerde Gemeenten faam gekombineerd zyn : doch, anderfins, twe afzonderlyke Heerlykheden. Naaft by Kerkwyk , ziet men , Delwynen ; eene Buurtfchap en Heerlykheid ; van welke, een tak van het Gelders ■ * Dit Huis te Brakel moet niet verward worden , me« het Huis , den Brakel , by Rysvoyk ; het welk hier voor , ifj de Befchryving der tfeder-Betu-we, voorgekomen f*.  GELDERLAND. 337 Adelyk Geflacht, Cocq , toegenoemd word , Coca van Del. ^Gam-ren, eer, half uur gaans ten Wetten van Bom nel, is een Heerlykheid, welke behoord aan de.i Heer Job. Neomagus, Graaf van Randewyk. Tot de Bank van Dat el , behoren niet meer, dan III Dorpen. , ., . Driel * zelve is het grootfte Dorp van t ganfch Eiland Bommeler waard : en , onder het zelve worden mede gerekend, twe Rinrtfcbappen ; waarvan de êéne , aan den M.iasdyk , Hsusdzn-Driel; en, de andere, binnenlands, VeldDriel , genoemd word : van waar men meend , dat dit Dorp, den naam van Driel, zo veel gezegd, als Drie el of Drieèrly El , ontfang-n hebbe. !n de laatftgenoemde Buurtfchap, ftaat noch een Kapel; doch in welke geen G63§. dienft gehouden word. DL' Dorp was eertyds zeer welvaaren fè • en , hadden de ingezeten , een goed beftaan , van het vlechten der Scbeenen ; van welke de vrouwen hoeden worden gemaakt : dan , dit tiandwët* is daarna zeer ver. minderd. Het Dorp is cmringt , van veele oude Adelyke Sloten' die door den tyd vervallen zyn. Het Bouwland, ■ rondom Driel , wor.l gezegt , de belle foort van graauwe erweten voort te brengen ; die, ©u'de'ï den naam van Driel■Jcbe erweten, inmtnLjte, naar Utrecht en Holland , verzon" den worden. Rossum of Rossem, is het uiterfte Dorp des Eilands, ten Ooften Het is vermaard , door den Gelderfchen Veldoverften , Maarten van Roffum ; die de Heer van dit Dorp was : en , vermoedeiyk , aldaar geboren. Ook is deszelfs Lyk in de Kerk aldaar begraven; alhoewel men het Graf zélve niet meer kan ontdekken. Voorheen moet dit Graf des te beter bekend geweeft zyn,; want, Ar van Sticbtenborfl verhaald : O zyne Geld. Hiftorie , bladz. 48S ) dat eenige jaren na deszelfs dood , een Spaanfch Soldaat dit Graf ge opend hebbende , in de kift , ter wed.'rzyde van het Lyk, twe bufcb dat is, musquet kogels gevonden hadde; als of hy , (voegt de Schryver daar by) dit oorlogstuig , noch na zyn dood , meende te gebruiken. Deze Heerlykheid word : thans bezeten, by den Heer Graaf Frans Steven vanRandwyk; * Dit Dorp Driel , heeft men te onderfcheiden , van 'een ander Dorp , van dien zeiven. naain , in het Ampt de Qver-Betuwe, tegen over Arnhem gelegen. X 4  328 GELDE. RLAN D. die ook Heer is, van Hajjelt , dat daar tegen over ligt» in den Thieler-waard. Hurweke is een klein Dorp , aan den JVaaldyk , een uuf gaans, ten ooften van Bommel: eene Heerlykheid, welke behoord, aan den Heer N. van Hoitema, Ontfanger der verpondingen van het Bommelfch Komptoir. De lïuurtfchap Oensel, na by Bommel gelegen, behoord I tot het Schependom der gezegde Stad. Behalven de gemelde Dorpen der twe Gerechtsbanken, liggen, in den Bommeler -waard , vyf Hooge Heerlykhe- ■ den; en wel alle naait elkander, aan de rivier de Maas;; die elk hunne byzondere Gerechtsbank hebben. Deze zyn de : volgende; Heel, eigenlyk Hedel , weftwaard van Driel, en tegen over de fchans Krevekoeur, is een tamelyk groot i Dorp. Het behoorde eertyds> als!een Leen van GeIderland, den Graaf van 's Heerenberg: en, in den jare 1699, t°i te koop geveild wordende, hebben de Staaten dezer Prov'tn* cie het zelve genaaft: en ftaat dus, onder de beftieringder Heeren Raaden en Rekenmeefteren der Provincie; die aldaar eenen Droffaart aanftellen. Aan deze Hooge Heerlykheid, is, behalven het Halsrecht, ook verknocht het recht vani Tol in te vorderen , van de verbyvaarende Schepen , die verplicht zyn, aldaar aanteleggen. HetSLOT telledel is zeer oud, en, naar de voorige veltingbouw met ronde torens verfterkt. Ook, is by dit Dorp, een zeer bekend Veir over dei Maas, tot gemak van alle , die naar 'sBofcb willen: gelyk( men ook, in den wintertyd, wen de wegen onbruikbaar zyn, met Schuiten, van daar, over de rivier den Diejl, derwaard gewoon is te vaaren. ■ Wel en Amerzode, (doorgaans, Amelroy, genoemt,)' zyn twe Hooge en Vrye Heerlykheden; beide behoorende, aan; den Heer Theodoor Johan van Vilfteren, woonende te Tpe-; ren; die , alhoewel van de Roomfche Religie, aldaar't recht vani aanftelling heeft, van den Predikant dier beiden Gemeenten, die faam gekombineerd zyn. Te Wel , ftaat een oudi Slot, dut weinig aanzien heeft: dan , het Slot, te Amer»; zode , is des te deftiger en prachtiger. Hemert, eigenlyk, Neder-Hemert, ter onderfcheiding van Op-Hemert, 't welk wy, hier voor, inden Thieler-* waard hebben aangetroffen , is een tweledig Dorp, dooe de Maas van elkander gcfcheiden. Aan de overzyde der Maas, naby de Stad Heusden, en dus buiten den Bommeler ■> •Kaard, ftaat de Heofdkerk, op een Eiland , door een' artjï der gemelde rivier gevormd. Én, aan de andere zyde,biri-  GELDERLAND. 329 »en den Bommeler-waard , ftaat een Kapel. By deze Kapel, zyn de meefte Huizen van dit Dorp. De Predikant, die op > het eiland woond, moet t'eiken Zondag ook in deze Kap el prediken. Op het Eiland van Nur-Hemert, naby deKerk, was wel eer een Schans; die door eene kleine bezetting, uit de Stad Heusden derwaard gefchikt bewaard werd: dan, in den jare 1768, zyn die Veftingwerken geilecht: dus, het Kafteel, dat eertyds binnen deze fchans ftond, nu vlak en oopen ligt: en, omringt word , met een tuin en boomgewas Deze Hooge Heerlykheid behoord, aan den Heer Otto Frederik, Graaf van Lynden tot Voorft , Amptman der Over - Betuwe. Poederoyen is een Dorp en Heerlykheid; welke wel eer een zeer fterk Slot had, dat in de Gelderfche gefchiedcniflen vermaard geweeft is. Dit oud Slot is daarna verwoed: en ten nieuw Heere-Huis in deplaatftgefticht; op welke, de Heer dezer Heerlykheid, zynde de HeerZwaaji,des zomers zich onthoud. Buiten den Bommeler - waard, ligt de Schans 5. Andries, aan het Kanaal, waar door dit Eiland ten ooften befloten word. Zy is aangelegt, in den jare 1599» door den Kardinaal , Andries van Ooftenryk, diens tyds Spaanfche Gouverneur der Nederlanden; die dezelve ter eere van zynen Naam Heiligen, den Apoftel Andries,( Andreas,) dus benoemde: doende, ter zeiver tyd, binnen deze Schans, eene kleine Kerk (lichten ; welke hy, aan den'gemelden Apoftel, toeweydde. Het oogmerk van den aanleg dezer Schans was, om den Bommeler waard, die toen onder het Staaten gebied was, in bedwang te houden; als mede, om de Scheepvaart, op de rivieren , de Waal en Maas, welke men beide uit dezelve befchieten kon, te belemmeren, ten nadele der ftaatfche onderdaanen dezer Provinciën. Doch, zy is den Spaanfchen, ten dien einde, van geen langdurend gebruik geweeft; want, 'sjaars na deszelfs (lichting, naamlyk in 1600 , is zy, door Prins Maurits, in eigen perfoon belegerd, en, dewyl de Spaanfche Krygsbezetting, door wanbetaling aan 't muiten floeg, na geringen tegenftand, ingenomen: onder voorwaarde, dat de achter ftallige foldy, hun, door de Staaten zou voldaan worden: gelyk, deze Krygsbezettinge, die alleen uit Waaien beftond, werkelyk in Staaten dienft: overging. Zy beftaat, in een regelmatige vyfhoek : en, dewyl zy ligt, op eenen onbedykten grond ; zo diend deszelfs Konier feberp, tot een dyk, om ze, by hoogwater, tegen 4e overftroming te beveiligen. Deze Schans word noch zeer W?l onderhouden; en zou nu, in tyden van oorlog vopjr• ' X 5 ' naaift'  330 GELDERLAND. naamlyk dienen, om den Bommeler waard, aan dien kant, tegen vyandeiyke invallen te dekken. Zy is altyd, van eene Krygsbezettinge voorzien; die onder het opzicht vaneen Kommandeur, en Major ftaat. Dit Kanaal 't welk, by deze Schans, de Waal en Maas metelkander vereenigt, word by de Schippers, het Andriefche ook wel, het Scbanfchegat, genoemt. Het onderhoud de gemeenfchap, tufchen Nymegen en 's Bofcb: gelyk ook de fchepen, die tufchen die beiden fteden heen- en weer vaaren, aldaar vertollen moeten. Behalven, dat ook de Admiraliteit, aldaar, een Ontfanger en Kontrarolleur der Tollen en Licenten heeft. Buiten de Krygs- en Tolbedienden , bevinden zich, binnen deze Schans, weinige inwooneren. Daarom, is de Hervormde Gemeente, niet groot genoeg, om een' Kerkeraad te konnen uitmaken. De Predikant word aldaar gefteld, door de Heeren Staaten des Kwartiers van Nymegen. Ten aanzien der borgerlyke Regeering, zyn de Ingezetenen dezer Schans onderhorig, aan de Rechtbank van Heerewaarden. Dit Hkerewaardkn, (doorgaans Herwaarden genoemt) is een Dorp, een klein uurgaans, ooftwaard van 5'. Andries: 'jl welk wel mede tot het Ampt van Bommel-en Thielervoaard gerekend word ; doch aan geen' der vier gemelde Rechtbanken, ondergefchikt is; hebbende eene eigen Rechtbank op zich zelve; die uit den Schout, twaalf Scbeptnen, en een' Sekretaris beftaat Het Veld, tot dit Doip behoorende, isonbedykt: en alleen met een Zomer K,de omgeven : dus, 't by hoog water , 's winters altyd ondervloeid, zelfs, word 't water door fluizen ingelaten; en, wanneer de rivieren vallen, weder daardoor afgeleid. Verder ooftwaard, tufchen Herwaarden en het Ampt Maas-Waal, is een kleine ftreek lands, welke den naam. draagt van de Voorn; en van het groot Eiland Voorn, in Holland, zeer getnaklyk zich Iaat onder fcheiden. De weinige huizen, die daarin ftaan , maken uit, eene Buurfchap, die de Kop van de Voorn word genoemt: en deszelfs Inwooneren zyn, mede onderhoorig aan de Rechtbank van Heerewaarden ln vroegeren tyd, lag, op den zuideiyken oord, aan de Maas kant, eene goede Schans van zes Bolwerken; die mede, de Schans Voorn, werd genoemt Zy was, in 1599,(en dus, in het zelve jaar met de Schans 6'. Andries, en weinige maanden tevooren) gefticht, door's Lands Staaten: en werd, in den aanvang, ter eere van Prins Maurits, de Schans Nassau, geheten. In den jare 1672, werd deze Schans door de Franfchen bemachtigt; die dezelve niet ver- lic<  GELDERLAND. 33* tieten, dan, na alvoorens de vefting werkengeflecht te hebben. Sedertdien tyd, ziet men niets daarvan, dan de grondftagen der walle en buitenwerken. Voorheen, was dit Voorn t?en Eiland, hec welk , behalven door de Waal en Maas, ook door twe Kanaalen, welke die beider rivieren faam vereenigden, werd in gefloten. Het één dier kanaalen, 't welk die eiland Voorn, van Heerewaarden, affcheidde, werd hec Heerewaarsche Gat genoemt: en, het ander, tufchen die Eiland en hec Ampt Maas-Waal, het Voornsche Gat. Eu, dezebeidenKanaalen zyn, in de Kaarten van Gelderland, als waren zy noch in wezen , tot beden uitgedrukt: doch , verkeerdelyk : want, dewyl men voor lang bemerkc had, dat, (vermits de Waal gemeenlyk hooger is, dan de Maas) door die beiden Kanaalen, gevoegt, by het derde, langs S. Andries, te veel waters uit de Waal naar de Maas, wierdt afgeleid; en, dat daar door, eensdeels, de Waal des zomers, tufchen Tbiel en Bommel, te ondiep werd , voor de afkomende houtvlotten en welgeladen fchepen; en anderdeels, de Maas, inzonderheid des winters, te hoog was opgezwollen; waardoor, het gevaar der overftroomingen, voor het ampt, MaasWaal, jaarlyks'grooter werd, en, in gevalle vanoverftrooming, het water uit de binnenlanden de bezwaarlyk kon worden uitgeloosd; zo hebben 'sLands Staaten, in den jare 1729, her befluit genomen, dwars door elk dier twe kanaalen, eenen Dam te doen leggen; gelyk, in 1730, dadelyk vol. bracht is; waardoor die Kanaalen, alhoewel, de beddingen noch overgebleven zyn, langs hoe meer beginnen te verlanden: en nu geene andere vereeniging, dan die by 5. An: dries, tufchen die twe rivieren , noch in wezen is. j Het zesde en laatfte der Ampten des Kwartiers van Nymegen, is het Ampt aan Beest: liggende, aan de overzyde der Lingen; waardoor het, van den Thieler Waard, word afgefcheiden: en zynde, ten ooften, noorden en wellen ingelloteu, door de Graaffchappen, Buuren, Kuilenburg, en Leerdam. De jegenwoordige Amptman is de Heer Otto Willem Hendrik Graaf van B\land, de Zoon des Heere van Marienwaard : federt den jare 1768. ; Pit Ampt is van een klein begrip : en vervat niet meer, dan  332 GELDERLAND, dan twe plaatzen: naamlyk, Beest zelve; weleer eene Stad gewèert, dan nu een tamelyk groot Vlek, aan de''Lingen: en het Dorp Renoy; een weinig weftwaard, van Beest. Naar die beiden plaatzen, word dit .-\mpt, veelal, met den dubbelen naam, van het Ampt vanBli'EST, enRenoy, uitgedrukt. By Beeft, ftaat een groot en eertyds aanzienlyk Slot Wo leswaard genoemt; zynde van een' hoogen ouder* dom: het wtlk^bezeten en bewoond word, door den Heer Baron van BauJJel. Op zyde van Beeft, ooftwaard, aan die zelve rivier de Lingnj de *rootfte: Arnhem de lufligjie: en ZuiPHEN de rykfie..  $3<3 GELDÉR LAN D. Maagd, IValburgis, gewezen Abtdifle van een Kloofter , iij het Bisdom Heidenbeim; (gelyk in de Legenden der Heiligert word opgegeven;) die , in de VUIfte Eeuw , zou geleefd! hebben. Deze was , eertyds , een Kapittel Kerk van 12 Kanoniken, met hunnen Proojl en Deken : en , word de dichting van dit Kapittel toegeëigend , aan den meergemelden Graaf Otto van NaJJau ; die gezegt word , met zyne Gema- ■ linne Sopbia , in die zelve Kerk begraven te zyn , onder twe Grafzerken , liggende onder eene groote yzere vergulde Kroon , hangende, voor den Predikftoel. Deze Kerk is een groot Kruisgebouw , met eene kondig gebouwden Toren , voorzien. Zy is zeer oud: en vertoond zich , van binnen t wegens de befchilderde Glazen, (van welke , echter, fommige > Vakken gebroken, en niet nieuwe glazen daarna vervuld zyn,) donker : 't welk , Gidcciardin , ( Belgic. Fader. P. III pag, 23.) meend, opzettelyk gefchied te zyn, dewyl, onze Voor^ vaderen 't daarvoor hielden , dat de donkerheid der heilige plaatzen , beft gefchikt was , om den menfch eerbied in te boezemen. In deze Kerk , ziet men ook de fraaje inarme» re Graftombe van het Oud-Adelyk Gedachte der Heeren van Heekeren : desgelyks , een groote kopere Doopvont; die van een zonderling maakzel is, enz. De andere Kerk ftaat, in het uiteift einde der Nieuwe Stad , en naby de Nieuwe 1 Stads poort. Deze was , weleer, de Stads Parochie Kerk-; , en aan de H. Nikolaas toegewyd. De derde Kerk', in de Oude Stad ftaande , welke , voor de Reformatie , de Kertc van het Kloojler der Minderbroeders was , is eigenlyk nu ge- • fchikt , ten dienfte der Waljcbe Gemeente : maar ook ge. • fchied, in dezelve, des Zomers , voor de Nederduitjcbe Ge-, meente, een Vroeg-predikatie. Ook, hebben de Lutherjcben aldaar , eene Kerk en Predikant : en , de Mennoniten : gelyk ook de Roomsgezinden , aldaar , eene Statie hebben „, die onder het opzicht van een Waereldlyken Priefter be-. hoord. De Raad dezer Stad beftaat, uit twaalf Leden : onder: welke, twe Burgemeefteren zyn Zy dienen alle, drie achter' eenvolgende jaren: na verloop van welke het aan den Heere Prinfe Erfstadhouder ftaat , om daarin verandering te: maken. Aan dezelve zyn toegevoegt , drie Sekretariffen.. Ook, is 'er een Kollegie van 32 Gemeentslieden. In deze Stad, is, behalven de Latynsche ook in den jare 1682, door de Staaten van dit Kwartier, eene Illustre School opgerecht; in welke, twe ProfeJJoren , de eenei de Rechtsgeleerdheid , en de ander de Hiftorien en Literature, onderwyzen. De Stads Bibliotheek, die in de Groote Ker&i is»  GELDERLAND. 337 Is, ftaat onder het opzicht van den Rektor der Latynfche Schole, als Ribhothekaris, in der tyd. Dezelve beftaat alleen , uit zeer oude boeken.^ Voorts, heeft deze Stad, van tyd tot tyd, veelerly letge'vallen ondergaan: waardoor zy, in de Nederlandfche Gefchiedeniffén, eenen grooten naain bekomen heeft^ Om niet te gewagen van de allervroegfte tyden der Egmondjcbe Bourgonjefcbe en Oeftenrykjcbe Regeering; was 't jaar 1570 't eerfte, waarin zy, der Spaanfche Heerfehappy onttrokken, en zich aan die der Staaten onderworpen heeft: wordende, toen, door den Graaf Willem van 'sHeerenberg bemachtigt. In het twede jaar, daarna, naamlyk 1572, werd zy, door den Spaanfchen Veldheer, Fredrik van Toledo, by verraftchinge, herwonnen: by welke gelegenheid, veele der, Inwooneren, onder voorwending van rechtmatige ftrafoefening van derzelver gepleegden afval, jammerlyk vermoord werden. Daarna, andermaal, der Staaten zyde gekozen hebbende, is zy, in 1583 , weder door de Spaanfchen verroverd. En dewyl men, toen terftond bemerkte, het nadeel, dat de ganfche Veluwe en de Provincie Utrecht daardoor leden; welke door de Spaanfche partyen uit deze vefting fteeds ontruft werden, hebben de Staaten alle vlyt aangewend, eenmaal, in 1584., en andermaal, in 1586, om haar weder onder hunne gehoorzaamheid te brengen: doch, telkens vruchteloos : tot dat het eindelyk den Prins Maurits van Oranje geiukken mogt, na den jare 1591, na een beleg van weinige dagen, dezelve re vermeefteren- En, federt dien tyd , is die Stad beftendig onder het Staaten gebied gebleven: uitgezonderd, in de twe jaren 1672 en 1673; wanneer zy onder de Heerfehappy der Franfchen heeft moeten bukken; die, echter, in 1674, dezelve weder verlaten hebben. § Twe groote ftukken Weilands, waarvan het één, tegen over Zutphen, beweften den TJJel, en het ander, noordWaard van de Stad, ligt, behoren tot het Stads Rechtsgebied. Beiden worden zy, de Mars genoemt. In dat aan de overzyde, ftaat het Adelyk Huis de Mars; behoorende aan den Baron van Kapelle. DOESBURG is de twede ftemmende Stad des Zutpbenfcben' Kwartiers; aan den rechter oever van den Tjfel; ter plaatze, waar deze rivier den Ouden Tjfel in zich ontvangt; of, liever, de Oude— en Nieuwe Tjfel in elkander lamenvloejen: liggende omtrent 3 uuren gaans , zuidwaards van Zut$ben: en, byna eeven zoverre, ten noordooften van Arnjbem. Oïer deze livier, die recht voor de Stad een eiland Y maakt,  g38 GELDERLAND. maakt, is aldaar, (gelyk te Zutphen) eene Schipbrug gelegt. Het algemeen gevoelen is: dat denaam dier Stad, van ouds, Drufi-Burgum, werd uitgedrukt; ter eere van den Romeinfchen Veldheer, Drufus; die een (tiefzoon des Keizers Augujlus g:vas : waaruit, eerit Droeshurg, en daarna, met achterlating der letter, r, wegens de kortere en gemaklykere uitfpraak, Doesburg, zou geworden zyn. Die zelve Drufus (wiens nagedachtenifie, onder den naam van den Droes, daar rondom ftreeks noch in wezen blyft,) heeft, eenige jaren voor 's Heilands geboorte , in deze landen veel verkeerd , en met de Romein fche legers omgezworven. En, dewyl de Romeinfche Gefchiedfchryver Fiorus (Lib. IV. cap. 12,) van hem getuigt: dat hy wel vyftig Burgten of Kajleslen, langs den oever van den Rbyn gellicht hebbe; is 't geenfins, buiten vermoeden, onder deze Burgten, ook die, welke aan den mond des Ouden Tffels lag, geweeft te zyn : te meer, dewyl die zelve Drufus, tot daartoe, dat Kanaal uit den Rbyn gegraven had; het welk, noch lang daarna, den naam van Drufus grift, behouden heeft: doch, nu veelal, den Nieuwe Yffel, word geheten. Ook weet men: dat ten wetten der Stad, in den hoek , daar de Oude en Nieuwe Yffel met elkander zich vereenigen, in vroegeren tyd, eene Oude Burgt geftaan hebbe; welke, in den jare 1527, is afgebroken: by welke gelegenheid, aldaar verfcheidene gedenkflukken der oudheid gevonden werden. Dit één en ander ftrekt, om dit gevoelen zeer waarfchynlyk te maken: dat, by deze Burgt, allengs die Stadgeftigt zy; welke den naam van de Burgt overnemende, daarom, Droes, burg en daarna, Doesburg, werd genoemt. Langen tyd, was deze Stad, flegts, met eenen enkelen muur, omringllgeweeft. Doch Prins Maurits van Oranje, kennende de bekwaame gelegenheid derzelve, om tot eene Grensvejling te konnen dienen, heeft, in den jare 1607, dezen ouden muur afgebroken, en eenen nieuwen aarden wal, van negen bolwerken, beneven verfcheidene Buitenwerken, daarom heen gelegt. Zy bleef toch in dien ftaat niet langer, dan tot den jare 1674; toen de Franfchen, na een twejarig bezit, genootzaakt, dezelve weder te verlaten , deze geheele Kapitaale wal, met alle de Buitenwerken, geflecht hebben; zonder dat dezelve ooit weder zyn herfteld geworden: zynde nu niet meer dan de grondflagen daarvan te zien. Die fchade is, echter, federt eenige jaren, weder vergoed, door eene wel verflerkte linie, aan de ooftzyde, om de Stad tc leggen: binnen welke, eene groote ruimte is, bekwaam, om  GELDERLAND. 339 om een ganfch Leger te konnen bergen. Daardoor, blyft Doesburg, onder de Veilingen van ons Gemenebeft, gerekend : en is van eene Krygsbezettinge, doorgaans van een bataillon, voorzien; welke, onder het bevel van een Kommandeur, ftaat. Uit het getal van 533 Huizen, op welke die Stad gerekend word, kan men oordeelen, dat dezelve niet groot zy. Ook, is zy êil betimmerd: en heeft, van binnen, niet veel aanzien. Zy heeft vier Poorten : eene aan de zyde der Riviere; die de Feer-poort, en drie aan de Landzyde; die de Koei-poort-. de Ooi poort- en de Rammei- (Mei-) Poort genoemt worden. De Ingezetenen geneeren zich meeft, van "den landbouw ; waartoe de vruchtbaare grond der omliggende landftreek zeer bekwaam is : desgelyks , van de Vetweijery der Koebeeften, den Landbouw, de Toebaksplanting, enz. De S. JVIaartens Kerk is de eenige, die thans gebruikt ■word, tot den openbaaren Godsdienft, voor de Hervormde 'Gemeente; die onder het opzicht van twe Predikanten ttaac. Voorheen , werd door eenen byzonderen Gafthuis Predikant, Ook gepredikt, in het Gafthuis: dan, voor eenige jaren, de laatfte Gafthuis Predikant overleden zynde; heeft de Regeering, (aan welker begeving deze bediening ftond ,) geenen anderen aangefteld: ten einde, de bezolding daarvan te hefteden, tot onderhoud der Groote Kerk; welker gewoonlyke Inkomften, ter oorzake van geleden fchade, door brand, inzonderheid, in den jaren 1717 en 1737 , zeer verachterd zyn. Deze Kerk is zeer groot, en heeft een' fraajen hoogen Tooren. Ook is, te Doesburg eene Roomfche Gemeente, die, naar gelang der plaatze, talryk is. De Magistraat dezer Stad beftaat, uit acht Leden: twe Burgemeefteren, en zes Schepenen; die alle Raaden zyn; en, voor den tyd van drie jaren dienen : na welker verloop , dezelve naar hec goedvinden van zyn Doorluchtige Hoogheid , den Heer Prins Erfstadhouder , veranderd word. Men had weleer aldaar eene Kommanderie der Duitfcbe Ridder-orde; welker onderhorige goederen, federt de Reformatie aangeflagen, noch onder de beftiering Van een' Kommandeur ftaan; die ondergefchikt is, aan den Landkommandeur van Utrecht. Ten befluit, zy hier bygevoegt: dat Doesburg niet behore verward te worden met Duisherg, in het Land van Kleef: gelyk, door onkundige Lieden, te dikwils gefebied. Y 2 Ook,  34o GELDERLAND. Ook zyn de naamen dier beiden Steden genoegzaam vaiï elkander verfchillende, byaldien die der laatflgemelde Stad behoorlyk word uitgedrukt: want, deze is Duitsberg. DEUTICHEM , ook, Deutekum, door de wandeling geheeten, is de derde Hemmende Stad dezes Kwartiers, gelegen aan den Ouden Tjfel, 2 groote, of weinig minder dan 3 uuren gaans, zuidooltwaard van Doesburg. Die Stad is klein: bevattende niet meer, dan omtrent 300 Huizen: en, leven de Inwooneren meelt, van den landbouw, van 't weiden en verkopen der vette beelten, en van de toebakspiantinge. Zy is eertyds gefterkt geweeft : dan, de Veftingwerken zyn, door gebrek van onderhoud, vervallen. De Gereformeerde Gemeente word aldaar door twe Predikanten bediend. Binnen deze Stad is geen Roomfch Kerkhuis: maar wel buiten de Stad, op den bodem des Graaffchaps 's Heerenberg, die door een' waereldfchen Priefter word bediend. Dan, federt eenige jaren, is aldaar eene Lutberfcbe Kerk gefticht, waartoe de koften gevonden zyn, uit eene Kollekte» zo in Duitsland, als binnen de Vereenigde Provinciën gedaan. Aan den Predikant word, door Hun Edel Mog.,de Heeren Gedeputeerden des Graaffchaps, jaarlyks, 250 gulden toegelegt: en, behalven deze fom, word ook eenig geld, door de Lutberfcbe Gemeente te Amjlerdam, daar bygevoegt. De Regeering beftaat,' uit twe Rorgemeejleren en vier Schepenen; die alle Raaden zyn, en, om elk derde jaar, door den Prins Erfftadhouder, veranderd word. Voorts, is Deutichem, zo veel als de Hoofdplaats des Landdrojiampts van Zutphen: in zo verre, het Hoog-gericht van het zelve, aldaar, één of meermalen 'sjaars, faamenkomt; ten einde zodanigen te doen boeten, die, in eenige plaatzen onder dit Gericht behoorende , iets mitsdreven hebben. Desgelyks, is 'er de bewaarplaats der krimineele Gevangenen van dit Landdroftampt: waartoe de Rekenkamer van Gelderland,.. voor weinige jaren, aldaar, een nieuw gevangenhuis heeft doen ftichten. Ook is 'er een Tzermolen; ia welke veele kogels, bomben en handgranaaten gegoten worden : waartoe de erts, door den grond der omliggende landftreek, word uitgeleverd. LOCHEM is een foortgelyk Steedje, als Deutekom, aan de rivier de Berkel; twe groote uuren gaans, ooftwaard, van Zutphen. Het heeft den vierden rang, onder de ftemhebbende Steden dezes Graaffchaps. Het is, eenmaal, in den jare 1605, genoegzaam geheel afgebrand geweeft. De Veftingwerken, waarvan het eertyds voorzien was, zyn gehecht. Over de Gereformeerde Gemeente, zyn twe Predikan-. ten  GELDERLAND. 3+I ten gefteld; die in ééne Kerk hunnen dienft verrichten. 'Er is geene Roomfche Kerk: gelyk 'er ook genoegzaam geene van die gezindheid woonen. De Regeering beftaat (gelyk te Deutekom) uit twe Borgemeefteren en vier Schepenen; dienende, voor 3 jaren. In den Lochemerberg, ten ooften buiten de Stad, zegt men, dat Zilver-erts zoud groejen: gelylc ook, omtrent dezen berg, voorheen, eenige grove Diamanten gevonden zyn. GROL , van ouds Groenlo, is de vyfde en laatfte der fterahebbende Steden, in dit Kwartier: en ligt, tuffchen 7 en 8 uuren gaans ooft- ten zuiden, van de Hoofdfiad, Zutphen, naby de grenzen van het Munfterfche gebied; aan een takje der rivier de Berkel, het welk het Slink genoemt word. De Staat van Godsdienft en Regeering is terzelver wyze gefteld, als te Deutekom en Lochein: alleenlyk, met dit verfchil, van de twe andere genoemde, dat aldaar twe derde deelen der Inwooneren van den Roomfcben Godsdienft zyn; die ook buiten de Stad een Kerkhuis hebben. Sedert Keifer Karei V, in 1550, ditSteedje, met een dubbelen naamlyk eenen boven en beneden wal, van zes haftions, en, eene goede Konterfcherp, regelmatig had doen verfterken, werd het gerekend onder de voornaamfte Veftingen der Nederlanden, en, ais derzelver Sleutel, tegen Munfterland: hebbende, * behalven de door konft gemaakte Veftingwerken , ook een natuurlyk voordeel van den grond, die daarom heen moerasfig is. Daardoor, heeft die Vefting dikwyls moeten deelen, in de rampen van den oorlog. Prins Maurits belegerde dezelve vruchteloos, in den jare 1595: dan, in 1597, 't beleg hervattende, kwam zy in handen der Staaten. In 1606", door Spinola, weder onder het Spaanfche geweld gebracht; moeft Prins Fredrik Hendrik dezelve andermaal daaruit verloffen , in 1627, na een fcherp beleg, geduurende 't welk Jonkheer Willem van NaJJau la Lecq, natuurlyke Zoon van Prins 'Maurits, daarvoor fneuvelde. In 't gedenkwaardig jaar 1672, werd Grol door Barent van Galen, Biffchop van Munfter, na een beleg van 9 dagen , veroverd ; wiens troupen deze beneven de andere kleine Steden des Graaffchaps Zutphen, tot 1674 hebben ingehouden. Zy hebben dezelve niet verlaten; dan, na alvorens de fraaje Veftingwerken en zelfs de Voorforten te doen fpringen : waardoor, Grol nu eene opene en onweerbare plaats geworden is. Al wat het platte Land dezes Graaffchap betreft, ksn men gevoeglyk onderfcheiden: 1, in het Y 3 LAND-  343 GELDERLAND. LA ND-DROST AMPT van Zutphen: 2, hetr ; SCHOUT.AMPT van Zutphen: 3, het RICHTER-AMPT van Doesburg: 4, het SCHOUTAMPT van Lochem: en, eindelyk, 5, verfcheidene HEERLYKHEDEN Het LAND-DROSTAMPT van Zutphen ligt, in het midden van dit Kwartier: en, vervat iri zich, wf Dorpen : die ten aanzien der krimineele . Jurisdiktie, onder den Land-drofl ftaan; welke altyd is een Heer der Ridderfchap van Zutphen: zyn- j de thans, de Heer Jan Herman Sigismund , Baron van Nagell , Heer van Oud- en Nieuw Amjen enz. enz. Dat het Landgericht dezes Ampts, binnen Deutichem gefpannen word, is hier voor reeds aangemerkt. De daar onderhoorige Dorpen zyn de volgende: Steenderen, aan den Yffel; omtrent ter halverwege tusfchen Zutphen en Doesburg: een redelyk fraai dorp. In des- . zelfs nabuurtcnap, nggen eenige /bbjbjiiiwii.^mmiu. weerd en Bake; die beiden geheel en gaaf zyn: en, X laatftgemelde zelf, in 1738 en 1739, nieuw uit den grond opgetimmerd. Doch, van Holthuizen, zyn niet dan de puinhopen te zien: blyvende échter, noch eene Havezne *, behorende aan den Baron Joh. Adolf Hendr. Sigismund van Dorth, overig. Desgelyks, is van het Huis Bransenburg veel niet overig gebleven; het welk den titel geeft, aan een' tak van het Adelyk geflacht van Hekeren. Hengelo, ligt ooftwaard, van Steenderen. Aldaar, is eene Statie van Rooms gezinden. In deszelfs nabuurfchap, liggen de Huizen Leemkuil en Kervel. Hummel is een dorp, nader by den Ouden Yffel. Niet verre van daar, ligt het Adelyk Huis Enghuizen; 't welk zeer aanzienlyk is: behorende, aan een' anderen tak van, he% * Dat door een Havezate word verftaan, eene Riddermatige Hcffleé , die elk Edelman van dit Kwartier bezitten moet, om tot de befchryving in de Ridderfchap te mogen worden toegelaten , is hier voor reeds aangeraakt.  t'DOlï HEKGKÏL. DE STAD 6H01  ■I  GELDERLAND. 343 hst Adelyk geflacht van Heekeren: en wordende bezeten, door den Baron Jakob Adolfvan Heekeren, Raad en Rekenmeefter enz. enz. Zelhem is een dorp, naar 'twelk de Zelbemer Heide, den naam draagt. Zuidwaard van daar, ziet men het Huis Slangenburg; behoorende, aan een Adelyk geflacht, dat daarvan, als't Stamhuis, zyn naam draagt, van de Roomfche Religie ; uit welk geflachte de wakkere Generaal van Slangenburg, die in den oorlog, in den aanvang dezer Eeuwe, in Brabant, zich zeer beroemd gemaakt heeft, oorfpronglyk was. Roerlo, eigenlyk, Roderlo, ligt tuflchen Zutphen en Grol: en, digt daarby, ziet men, het Huis Roderlo, behorende aan den Baron Jakob Dirk Karei van Heekeren. . In het SCHOUTAMPT van Zutphen, 't welk rhans bekleed word, door den Heer, Willem Hendrik, Baron van Rouwenoort, Heer van den Uienpas, en Rynenburg enz. enz., die te gelyk Richter der Stad Zutphen is, liggen vier doppen. Warnsfeld, een fraai dorp, ligt allernaaft by Zutphen, Deszelfs Kerk is van een orgel voorzien: en pronkt, met-de Graftombe van den Neêrlandfchen Generaal Graaf van Albemarle, gebooren Keppel : by welk graf ee i Wapenfchili hangt, waarvan men "de weêrgaê in grootte nauwelyks elders vinden zal, zich uitftrekkende van den grond, tot byna aan het Kerk gewelf. In de nabuurfchap van dit dorp, liggen verfcheidene Adelyke Huizen: ais, de Voorst; 't welk, Koning Willem III, in den jare 1700, op zyne koften, door Engelfche werklieden, en in alles, naar den Engelfchen fmaak, deed bouwen ; het zelve vereerende , aan den evengemelden Graaf van Albemarle; aan wiens geflachte dit Huis, een tyd lang, js gebleven: van 't welk, 't zelve voor eenige jaren gekocht is, door den Grave Otto Fredrik van Lynden, Heer van Neder-Hemert, en Amptman der Over-Betuwe; welke Heer aldaar zyn Zomer-verblyf houd. T is een der cier. lykft gebouwde Lufibuizen, die men elders, in de ganfche Nederlanden vinden zal: daarby omringt met fraaje tuinen gn plantagien. Y 4 Noord-  344 GELDERLA N D. Noordwaard van daar zyn de Huizen de Boedelho# en Dam; beiden behoorende,aan den Heer Alexander Hendrik, Baron van der Capelle. Het Huis Rysselt , nader by den Tffel gelegen, is de Havezate van den Heer Frederik Benjamin, Baron van der Capelle. Het Huis 't Velde ligt, aan de Berkel: en behoord, aan den Heer Job. Adolf Hendr. Sigismund , Baron van Dortb. Gorsel is een dorp, tuflchen Zutpben en Deventer, aan den Tffel. Daarby ziet men de Adelyke Huizen: Escüede; Meyerink, en 't Oye. Almen, ooftwaard van Zutpben, aan de Berkel: waarby gelegen is, het Adelyk Huis Eere. Eindelyk, Vqrden, aan de flinkerzyde der Beek, dienaar dit dorp, de Vordenfe Beek genoemt word. In.deszelfs nabuurfchap, liggen ook verfcheidene Adelyke Huizen: als't Huis te Vorden; 't welk weleer door bet Adelyk geflacht van Ripperda bezeten werd. Tuflchen Vorden en Ruwlo, ziet men het Huis Onsteïn. Ook de Havezate Middeler. Aan de Vordenfcbe Beek, het Huis Zuider as; behoorende aan den Baron. Het Huis Hakfort, het welk een oud en deftig aanzien heeft, behoord aan den Heer Fred. Burckard Lodewyk, Baron van Wefterbolt: 't Huis de vierakker enz. Het RICHTER AMPT van Doesburg, word thans bekleed, door den Heer Fred. Willem Floris, Baron van Palland, Heer van Keppel, enz, enz.; die te gelyk Richter der Stad Doesburg is. Dit Ricbterampt vervat in zich, drie Dorpen. Angerlo, zuidwaard van Doesburg, is het voornaamfte. Daarby ligt de Havezate Khell; behoorende aan den Heer Jakob Derk Karei, Baron van Heekeren. De overige zyn de dorpen: Dremi-t, (dat men wel te onderfcheiden heeft van Drumpt, in den Tbielerwaard gelegen:) en Old-Kepfel; welk laatfte, men niet verwarren moet met de Heerlykheid Keppel, daartegen over gelegen; met welke, deze plaats, in het Kerkelyke, gekombineerd is. By Drempt, ligt het fraai Lufthuis.en Havezate van Heekeren. Ulenpas; behoorende, aan den Heer Willem Hendrik Baron van Rouwensort, Schout binnen- en huiten Zutpben'. Niet verre van daar, en nader by den Nieuwen Tjfel, is het Adelyk Huis en Havezate, Bingesden, of Bikgarden; 't "\." welk,  GELDERLAND. 345 "Welk Leenroerig is, aan 't Aartsbisdom Keulen; en behoord, aan den Heer van Pabft, Koningl. Pruiflïfcben Geheimen Raai en Prefident der Kleeffche- en Markfche Regeering : welk huis verfcheidene voorrechten is bezittende. En , aan de zuidzyde van den Ouden Tjfel, naby de Heerlykheid Keppel, naar de zyde van Deutichem, ligt Barlham; de Ha. vezatg van den Heer Jakob Everbard Baron van Heekeren *. Het SCHOUTAMPT van Lochem word bekleed, door den Heer. Joh. Adolf Hendr. Sigismtjmd, Baron van Dorth, Heer van Welde en Holtbuizen. In dit Scboutampt, ligt niet meer, dan één dorp: naamlyk, Laar of Laaren, noordwaard'van Lochem. Doch, de daartoe behoorende Havezaten zyn des te menigvuldiger; als de beiden Amssen, in de Oude- en Nieuwe Amffen , onderfcheiden; waarvan bezitter is, de Heer Jan Herm. Sigismund, Baron van Nageil, Landdroft van Zutpben: Langen, naby Lochem, aan de Berkel; de Havezate van den Heer Hendr. Adr. Willem, Baron van Rouwenoort: ÓverLAAr; de Havezate van den Heer Fr. Jan Willem Robbert, Baron van Heekeren: Nettelhorst: de Havezate van den Heer Evert Karei Cbrijliaan Willem Baron van Heekeren. De overige zyn: Kloeze; Diepenbroek : Kerssenberg : en Oolde; welke alle, naby elkander, aan de rivier de Berkel liggen. En meer zuidwaard van daar, naby de grenzen des Landdroftampts Zutpben, het Huis en Havezate , de Wildenberg : welke, in den jare 1768,gekocht is door den Heer Pominikus, Graaf van Styrom, Kollonel van het eerfte batailJon Oranje Gelderland. Aan hét Graaffchap Zutphen, zyn ook onderhoorig, de van ouds bekende vier Banner Heerlik- * In alle Kaarten van Gelderland, ligt op den bodem van dit Ricbterampp, (als ware 't daartoe behoorende) het dorp Weel: doch, het behoord, tot het Land van Deventerj alhoewel 't, door de Heerlykheid 's Heerenberg, daarvan is gfgefcheiden: en is dus Kleefs Rechtsgebied. Y5  346 GELDERLAND. lykheden * , bronhorst , berg , wlsch sh Baar. De Banner-Heerlykheid BRONKHORST ligt, aan de rivier den Tffel, tuffchen Zutpben en Doesburg. Deszelfs Banner-Heeren voerden ook den titel van Graven van Bronkborft: welker geflachte, in de Gelderfche Gefchiedeniffen , zeer vermaard geweeft is: voornaamlyk, door de twiften, tuflchen hen, en de Heeren van het geflachte van Heekeren, beneven derzelver wederzydfche aanhangeren; waarvan de Heekerens den regeerenden Hertog van Gelder , Reinoud III en de Bronkhorften, deszelfs broeder, Eduard, waren toegedaan : welke twiften , in 't midden der XIV Eeuwe begonnen, tot een'openbaaren binnenlandfchen oorlog (de vrye oorlog genoemt) uitborften, en , tot bederf van Land en Ingezetenen, lang geduurd hebben. Het Ommeland dezer Barnier-Heerlykheid, is van een klein begrip: en, de plaats zelve, waarvan ze den naam draagt, is, in voorigen tyd, eene Stad geweeft; waarvan eene noch ftaande gebleven Poort, aan deszelfs ingang, tot een gedenkteken verftrekt: doch, * De Banner- of Bander-Heeren, vond men nergens, in de Nederlanden, dan, in dit Graaffchap Zutpben. Zy worden dus genoemt, naar een Bannier of Vaandel: dewyl zy, of immers één hunner Voorvaderen , die in den oorlog zich wel gekweten hadden, door den Keifer, met zodanig een Bannier, befchonken waren; beneven de Heerfehappy, over 't een of ander Landfchap; waaraan, ter dezer Oorzake, de titel van Banner, zo veel gezegt, als Bannier-Heerlykbeid, werd toegelegt. De vier Banner-Heeten des Graaffchaps Zutpben , hebben eertyds famen uitgemaakt het eerfte lid van Staat: en, haddenzo veel gezachs, in 's Lands Regeering, als alle de Leden der overige Ridderfchap. Dit gezach heeft geduurd, tot aan het einde der XVI de Eeuw: doch, dewyl deze Banner Heeren, in den aanvang der Nederlandfche beroerten , de Spaanfche Regeering te zeer begunftigt hadden, zyn zy, die ooit in 's vyands dienft geweeft waren, ingevolge een Staatsbefluit, van den jare 1595, geheel buiten de regeering der provincie gehouden: waardoor, noch wel de titel in wezen gebleven, dan de daar aan verknochte hoedanigheid, ten aanzien van 's Lands regeeringe, vernietigt is.  GELDERLAND. 34'/ $och , is nu flegs een klein dorp; van welke vermindering, de oorzake toegefcbreven word, aan de verwoeftingen, dié deze plaats, in den oorlog tegen Spanje, heeft moeten ondergaan. Dit dorp heeft daarom geen' eigen Predikant: en, de Gereformeerde Tnwooneren zyn vereenigt, met de Gemeente van het nabygelegen dorp Steenderen. Den 29 April 1770, is , in dit dorp , door ongeluk een zwaare brand ontdaan: waardoor 21 Huizen vernield werden Het oud Slot der Graven van Bfonkherjl is noch in wezen: en verïoond zich van veel aanzien en fterkte geweeft te zyn. De jegenwoordige Bezitter dezer Heerlykheid, is de Heer Zeno D.iderik Walraad, Baron van Tengnagel; befchreven in de Ridderfchap des Kwartiers van Nymegen; die dezelve gekocht heeft, van de Kleeffche Familie van Raasveld. ° De Banner-Heerlykbeid BERG, word eigenlyk, 'S HEERENBERG genoemt; en ligt, tuffchen den Rhyn en deh Ouden Tffel. Deszelfs Banner-Heeren voeren noch den Graaflyken titel. Doch , 't geflachte der oude Graven van den Berg, in den jare 1710, met Grave Ostuald, naar het maiilyk oir, uitftervende; is dit Graaffchap, beneven de andere Heerlykheden, overgegian , tot het Duitfche Graaflyk Huis van Hoben Zollem; 't welk van de R-omfcbe Religie is. De tegenwoordige Heer is Johan Baptifta, Grave vanlloben Zoliern;die zich den titel geeft, van Erfbanner-Heer des Furftendoms Gelre en Graaffchaps Zutpben; hoewel, geen deel in 's Lands regeering hebbende. By afwezenteid des |egenwoordigen bezitters, word hec Land beftierd, door een Laruidrofl; die teffens Stadhouder der Leenen is. Het Sceedje 's Hüereniierg, het welk zyn' naam mededeeld, aan deze Banner Heerlykheid, ligt naby Emmerik. Het is van een klein begrip. En het oud Slot, waarop de voqïige Graven van den Berg hun verblyf hadden, in 1735-, genoegzaam geheel afgebrand zynde, is daarna weder herfteld. Naby dit Steedje, ten noorden, ligt een groot Bofch, het Berger Bofch genoemt, en daarin een bekende Berg, die Montverland geheten word. De dorpen dezes Graaffchaps zyn byzondere Heerlykheden: naamlyk, Genderingen: Etten: Netterden : ZedDam: Didam: en Westervoort. Hoewel, die laacftgerioemde Heerlykheid, welke naby den zogenoemden Kop van den Tffel ligt, door de Regenten der Stad Arnhem is aangekocht. ' Niec verre van daar, aan den Rbyn, en fchuins tegen over Huissen, is voor eenige jaren, onder de beftiering van den Heer Directeur de Roy, eene Nieuwe Schans aangelegt}  348 GELDERLAND. iegt; die Geldersoort, genoemt word. Dezelve dient, byzonder, om, door opftopping van het water eener Beek, die daar in den Rbyn valt, door behulp van Sluizen, het Ommeland onder water te zetten, ter beveiliging der grenzen. En, dewyl, in tyden van noodzakelykheid, daardoor, bet Land van Zeventer, (anders de Lymers genoemt,) te gelyk zoude ondervloejen, het welk aan het Hertogdom Kleef behoord; zo heeft de ftichting dezer Schans, in den aanvang, eenig verfchil tuffchen den Smat en de Kleeffche Regeering, gebaard. Die zelve Schans, aan fommige plaatzen, wat beginnende te verzwakken, is, in de jaren 1769 en 1770, weder verbeterd. Zy word bezet met eenig Krygsvolk, dat uit de bezetting van Arnhem derwaard gezonden word, en onder het bevel van een Plaats Major, ftaat. Tuflchen Geldersoort, en den Kop van den Tjfel is het bekende Malburgs Veir. Dit Land is voorzien , van oude Adelyke Kafteelen; die voorheen Havezaten der Edellieden van dit diftriét geweeft zyn: liggende, hier en ginds verfpreid, door de gebeete Banner - Heerlykheid : als, Padevoort; een Jagt-bui! der Graven van den Berg; liggende by Zediam. Onder de Heerlykheid Genderingen, ligt aan den rechter oever van den Ouden Tjfel, het oud Slot Ulft, dat, in de Spaanfche- en Franfche tyden, beroemd geworden is: behoorende mede, aan den Grave van 's Heerenberg. In de daarby gelegene Buurt, mede Ulft genoemt, is, in den jare 1756, eene nieuwe Tzer-gietery aangelegt; in welke plaatwerk, kogels, bomben, handgranaten enz. gegoten worden. Ook ziet men daar de Kafteelen, Doorvorst: Wezenhorst: Oevelgunne: Wilt: Langvoort: Zwanenburg: en Mechelen. Desgelyks Hardenberg, aan den Ouden Tffel; hoewel dit gedeeltelyk ligt, op den grond der Heerlykheid, Anhold. Langs denzelven Ouden Tffel: Diepstege : Kemnade: en Stookhorst. By Netterden liggen: Wildenburg; (het welk men wel te onderfcheiden heeft van het Huis Wildenberg , in het Schoutampt van Lochem:) Lynhorst: Has. sent : en Prastein. De meeften dezer Kafteelen liggen in de Heerlykheid Didam: naamlyk, Bebbrig ; ook Halsaf genoemt; naby het dorp Beek: Hees: Heegh : Nevelhorst: Kerkhoven: Baarle: Lunhorst: Schadewyk; ook, Voorst geheten, doch wel te onderfcheiden, van dat Voorfi, by Zutphen: Woldenburg: Loel: Oldegoor : en Oploo. By Weftervoort: de Huizen Hammerden: Wittenhorst: en Eemeren. In deze Heerlykheid woonen zeer veele Rooms gezinden. De  t'SJLOT TJLÏT van A ff teren te zien. t'sLOT ULFT van Biane   GELDERLAND. 349 De Banner-Heerlykbeid WISCH, ligt ter rechterzyde van den Ouden TJJel: en behoord, aan den Heer Mr. Adriaan van Steengracbt, Heer van Ooft Zouburg. Het Steedje Burg of Borg is de Hoofdplaats: en, aldaar, ziet inen het Hor ter Burg ; of het Slot, waarop de oude Banner-Heeren van Wifcb hunne wooning hadden. In dit Steedje, houden de Poftwagens, die van Arnhem op Wezel reiden, hunne gewoonlyke pleifterplaats. De dorpen, Varseveld, en Zilvolde. behooren mede, tot deze Heerlykheid. Als ook, de Havezaten: Schuilenburg aan den Ouden TJJel; die aan de Heeren der Rekenkamer behoord: de Pol en Zinderen; beiden naby Varfeveld gelegen. De vierde Banner-Heerlykbeid ligt naby den Kop van den TJJel: en draagt den dubbelen naam van BAAR en LATHUM: naar de beiden dorpen, die daarin gelegen zyn. Zy hadden eertyds elk een byzonder Slot; op welk de Heeren dier dorpen, (welke, in vroegeren tyd, van elkander onderfcheiden waren ,) plagten te woonen. Plet Slot te Baar is reeds voorlang verwoeft geweeft: dan, dat van Lathum, is noch in wezen gebleven. Deze Banner ■ Heerlykheid is, daarna, door de Staten van Gelderland aangekocht: dus, zy nu onder de Domeitien dezer Provincie behoord; ftaande, onder de beftiering der Heeren Raaden en Rekenmeefters, die aldaar een Amptman en Richter aanftellen. In het Kerkelyke, zyn de beiden Gemeenten faam vereenigt; welker Predikant te Lathum woond: alwaar ook een Statie van Roomsgezinden is. Onder de andere Hooge Heerlykheden in dit Kwartier, komt eerft in aanmerking: De Heerlykheid BREDEVOORT, kortheidshalve, Bttiêvoort geheten. Deze ligt, aan de grenzen van het Munfterfcbe gebied, in eenen moerafligen oord. De Heer Prins Erfstadhouder is bezitter dezer Heerlykheid; die, uit de nagelatene goederen van Koning Willem III, aan dezen tak van het Najfaufcb Huis, gekomen is: en word dezelve door een' DroJJaart en Richter beftierd. De jegenwoordige Droffaart is de Heer Fred. Will. Baron van Pallant. De Hoofdplaats dezer Heerlykheid, die haaren naam daaraan gegeven heeft, is niet groot, maar tamelyk ilerk: en heeft, behalven de door de konft aangelegde werken, het natuurlyk voordeel der nioeraflen ; die dezelve allerwege pmiingen. Daarom, is die plaats, altyd, met eenig Krygs- volk  35o GELDERLAN b. volk vervult. Het oud Slot van Brevoort is, in i6"4<5,' door onweér in brand geraakt, en geheel vernield. Deze fterkte is, in 1597, door Prins Maurits, 't eerft onder der Staaten heerfehappy gebracht. In den oorlog van 1672, werd zy, door de Munfterfche troupen, ingenomen: dan, in den volgende jare, weder verlaten. Behalven de Stad, behooren , tot deze Heerlykheid, ook drie dorpen, die zeer groot, en, met de daar onderhoorige Buurtfcbappen, van verre uitgeftrektheid zyn: naamlyk, Wenterswyk : Aalten: en Dinxperlo. Het eerftgemelde is het Volkrykfl: en bloeid zeer, door de linnen- weveryen en blekeryen. De Gereformeerde Gemeente aldaar word door twe Predikanten bediend: waarvan de"één , (gelyk alle de overige Predikanten dezer Heerlykheid,) door zyne Doorlucht. Hoogheid-, dan, de ander, door de Gedeputeerde Staaten van Zutpben , word aangefteld. Aldaar is ook eene Gemeente der Mennoniten, die door een' Predikant bediend word. De voornaamfte in deze Heerlykheid gelegene Havezaten zyn: Walvoort, dicht by Brcëuoort; behoorende aan den Heer Adolf Warner Karei Willem Baron van Pallant: voorts Beursen en Walien; die beiden bezeten worden , door, byzondere Heeren van het oud Adelyk geflacht van Heekeren: de eerfte Havezate, door den Heer Jakob Adolf, Baron van Heekeren, Heer van Engbuizen: en de andere, door den Heer Evert Ludolf, Baron van Heekeren. Zy liggen beiden, in de nabuurfchap van Wenfterswyk : alwaar, men ook vind, de Huizen: Traanenhorst: en Pi.ekkenpoel. Het Huis de Roode Spyker ligt, aan den Ouden Tjfel. De Heerlykheid BORKELO, oïBorculo, noordwaard van Breêvoort , en mede aan de grenzen van Munfterland gelegen, is zeer merkwaardig: voornaamlyk, ter oorzake der twilten, die, wegens dezelve, van tyd tot tyd gerezen zyn, tuffchen de Staaten van Gelderland, en de Biffchoppen van Munfter; die deze Heerlykheid, als leenroerig aan hun Bisdom, wilden aangemerkt hebben. De Raaden van het Hof van Gelderland, hadden, in den jare 1615, gerneenzaamlyk met fommige Raaden der Hoven van Holland, Zeeland en Utrecht, die zaak, teji voordeele van Gelderland, beflift: en 's Lands Staaten, met deze Heerlykheid beleend het Graaflyk Huis van Limburg-Styrum. Dan, aan deze uitfprake, begeerden de Biffchoppen zich niet onderwerpen De Onrustige Barend van Galen, in 1650 Biffchop van Munfter geworden, (telde zich, in 1665, met geweld, in 't bezit dezer Heerlykheid: en gebruikte dit ten vporwéndzel, waar om  ■ GELDERLAND. 3p om hy, in 1672, aan onzen Staat, nevens Frankryk en Engeland, den oorlog verklaarde: en, met een leger van 20000 mannen , 't Graaffchap Zutphen , ook OveryJJel en Drenthe vyandelyk overviel; alle de Steden wegnam; dezelve door brandfchattingen geweldig benauwende; tot dat hy in 1674. genootzaakt werd, alle de verroverde plaatzen te verlaten: federt welken tyd, dit verfchil te niet gelopen is. In den jare 1726, is deze Heerlykheid , door den Grave Leopold van Styrum , verkocht aan den Grave van Flemming , Generaal in Saxifchen dienft: of, eigenlyk, aan den Grave van Flodorp-Wartenslehen, als Gevolmachtigden des Grave van Flemming ; over welke zaak, (voornaamlyk, ten aanzien van de hoedanigheid dezer volmacht,') tuffchen die beiden laatftgemelde Graven , een langduurend en kombaar proces , voor het Hof van Gelderland, gevoerd is. Thans, is de Ryksgraaf G. D. van Flemming bezitter dezer Heerlykheid; die dezelve, door een Drofi, Richter, en andere Amptenaaren , doed beftieren; en ook het recht heeft, om, in de Stad, en onderhoorige dorpen, de Predikanten aan te ftellen. De Stad Borkelo ligt, aan de Berkel of Borkel, waarvan zy haaren naam ontleend: vier uuren gaans ten ooften van Zutphen. Zy is van een klein begrip: vervattende omtrent 250 Huizen. Aldaar ftaat een oud groot Slot; het welk, door de voorige Heeren van Borkelo, bewoond werd: dan, dit was, een tyd lang zeer vervallen. Doch is federt 3 jaren weder opgebouwd. De dorpen dezer Heerlykheid zyn deze vyf: Rekken, aan de Berkel, naby het Munfterfche gebied:en, daarby, 't Kafteel Merveld. Eibergen; eertyds een Steedje: de geweezen Standplaats van den Predikant Sluiter; die, door zyne volgeeftige en ftichtelyke gedichten, zeer beroemd geworden is. Weftwaard, van daar, ligt de Buurtfchap, Oud-Eibergen: en, ten noorden , het Huis Malden. Nede: (Neé) een fraai dorp: in welks nabuurfchap liggen, de Huizen : Raaphorst *; Tignagel : Botshuis, enz. De overige zyn: Gelzelaar: en Geesteren: en, by 't eerftgenoemde, ligt het Huis Bevervoorden. De * Dit heeft men te onderfcheiden, van een ander Huis Raaphorst, in Holland: 't welk daarna zal voorkomen.  ||2 GELDERLAND'. De Heerlykheid LICHTENVOORDE, zuidwaard van Borkelo en Grol gelegen , behoord mede aan den Ryksgrave G. D. van Flemming, Heer van Borkelo. Zy behelft niet meer, dan het Steedje van dien zeiven naam : beneven een oud Slat; aan de ooflzyde gelegen. Ook liggen, binnen de grenzen dezer Heerlykheid, de Huizen: JIerveld; behorende gemeenzaamlyk, aan de Heeren van Randwyk en Bentimk: Tongerlo: en Vrageren Op het grondgebied dezer Heerlykheid, ligt over 't riviertje de Stink, weftwaard van het Steedje Borkelo, de bekende Lebbikg brug, kortheidshalve, de Lebber- en Lemmerbrug geheeten; welke daarvan des te meer aanmerkelyk is: dewyl zy, in dit Graaffchap , aanleiding gegeven heeft tot een Spreekwoord; waardoor men, aan iemand , die in de uitvoering eener voorgenomen zake, (zonder dat hy 't zelf weet,) eenige verhindering ftaat te ontmoeten, gewoon is te zeggen : Gy zyt noch niet over de Lemmer-brug. En dit Spreekwoord is oorfpronglyk, uit een geval, dat in den oorlog van 1672 en 1673 gebeurt is; toen de Munfterfche troepen begonnen hadden dit Graaffchap interukken, en de voor aan liggende Vefting Grol reeds vermeefterd hadden: wanneer, eene vyandelyke party, uit de gemelde Stad, komende over het Ruurlofcbe Broek , eenige koebeeften , by 't dorp Ruurlo ten buit gemaakt hebbende, met dezelve, door die Weeke moeraffige Landftreek, derwaardniet konden terugge keeren , maar , den weg wilden nemen , over deze Lebbingbrug ; alwaar eene Staatfche party lag, zonder dat zy f: wiften ; welke dezelve aanviel, en hun al den gemaakten buit ontweldigde. Men voegt daarby: dat ook de Boeren van 't gemelde dorp, ziende met droefheid die vyandelyke party met hunne koebeeften vertrekken, hun hadden nageroepen : Gylieden zyt noch niet over de Lebbing brug: waarvan dit, naderhand, in foortgelyke gevallen,zodanig een Spreekwoord geworden is. De Hserlykbeid KEPPEL ligt, op een Eiland, dóór de verdeeling van den Ouden Tjfel gevormd, een groot uur gaans van Doesburg. Zy behoord aan deu Heer Fredr. Wil. lem Fltris, Baron van Pallant; die daar een oud en aanzienlyk Slot heeft, waaraan verfcheidene voorrechten verknocht zyn : onder anderen, een Tol, van de verbyvarende Schepen, die aldaar, door een Sluis, de Tolftuis genoemt, pasfeeren moeten. Dit Slot is merkwaardig geworden in den jare 1672; toen Koning Lodewyk XIV, op het zelve, een tyd lang, zyn hoofd-kwartier gehouden- en aldaar het bekend Gezantfchap der Algemeene Staaten ontfangen heeft; di$  GELDERLAND. 353 die aan hem eenige Vredes voorflagen kwamen doen. De heen- en weêr reidende Duitfche Pojlwagens paffeeren, verby dit Slot. By dit zelve Slot, ligt, op het zelve eiland, het dorp Keppei; ook Laag-Keppel , en Keppel-Binnen genoemt, ter onderfcheiding, van het dorp, Old-Keppel, in het Richter ampt van Doesburg. In dit Kwartier,bevinden zich, eindelyk, twe Hooge Heerlykheden; die 't halsrecht hebben: naamlyk, VERWOLDE en LICHTENBERG. De eerftgenoemde ligt, in het Schoutampt van Lochem, ten noorden der Stad, aan de grenzen van OveryJJel. Deze Heerlykheid die binnen eenige jaren, dikwyls van eigenaar verwiffeld is, en thans behoord, aan het Adelyk geflacht Ter Borch, heeft ook een Adelyk Huis of Slot ; 't welk van zyne voorige gedaante veel verloren heeft De Heerlykheid LICHTENBERG of Ligtenberg, binnen het grondgebied der Banner-Heerlykheid Wijch gelegen, niet verre van den Ouden TJJel, heeft ook een Slot, 't welk, aan de Heerlykheid, zyn' naam mededeeld. Zy behoord, aan den Heeijakob Derk Karei, Baron van Heekeren; die te gelyk Heer van Roderlo, Engelenburg en Khell is. Naby Lichtenberg, aan de Grensfcheidinge tuffchen Kleefsen Munflerland, ziet men de Heerlykheid ANHOLD; behoorende, aan het Vorftlyk Huis van Salm. Deze Heerlykheid was wel, voorheen, aan de Oppermacht van 't Hertogdom Gelderland, onderworpen: dan daarover is daarna verfchil ontftaan, 't welk tot heden niet vereffend is: terwyl 'sLands Staaten daarover thans geen gebied oefenen. III. Wy komen eindelyk, tot het DERDE KWARTIER van Gelderland; 't welk, het Kwartier van ARNHEM-, en ook, de VELUWE, genoemt word: beftaande de ganfche ftreek,tuiTchen den Rbyn, den TJJel en de Zuiderzee, ingefloten: en palende, ten weften, aan de Provincie Utrecht. De grondgejleldheid is, in dit Kwartier, zich zelve zeerongelyk: want, in de midden-deelen, beftaat: ze meeft, uit heuvelen, als mede, uit Hei- en Zandgronden, welke alleen bekwaam zyn tot boomgewas ; gelyk 'er dan ook, hier en ginds, verfcheidene BqJJchen worden aangetroffen. Sedert eeniZ gen  354 GELDERLAND. gen tyd, worden zodanige plaatzen, veel meer m'eÊ hout gewas bezet, dan voorheen: 't welk behalven andere voordeelen, een heilzaam middel is, tegen het verftuiven der zandduinen. Ter oorzake van dit overvloedig boffchen, is de jagt een voornaame uitfpanninge, inzonderheid, der Edellieden dezer landftreek. Daarom, meend men den naam Veluwe, aftekomen, van Faal en Ouwen of Oeuwen; het welk, in 't oud Duits, zoo veel wil zeggen, als fchraalcngrond. Dan, al wat naaft by de Zuider zee, en langs de boorden der twe gemelden rivieren ligt, is des te ltiftiger en vruchtbaarder. Van daar , een fpreekwoord, waardoor men reeds van ouds plag te zeggen: de Veluwe, een kaale rok te zyn, met eenen kojlelyken zoom. Men zegt, dat Koning Willem Ili plagt te gebruiken, de gelykenisfe, van den bol eens hoeds, omgeven met een fraai zilver boordzel. In deze Veluwe zoom, word hec iand dcorfneden, van eene menigte beeken; die, behalven den grond te bevochtigen, ook dit voordeel geven, dat zy verfcheidene watermolens doen omlopen: en, allermeeftpapiermolens: gelyk dan, de papiermakery geenzins van de geringfte koftwinningen, der Ingezetenen van dit Kwartier is. Sedert eenige jaren, zyn 'er ook kopermolens aangelegt; in welke de koper erts gefmolten en gefhgen word, tot Haven en plaaten. De voornaamfte derzelver is van zekeren Heer de Jong, van Rotterdam: daarom, met den naam van den Rotterdamfchen kopermolen, bekend; liggende tuffchen 'c Loo en Vaajjen, Daarby, is ook een fraai Heere Huis, met nieuw aangelegde plantagien, naar den Hollandfchen fmaak. Onder de vyf Stemhebbende Steden vandit Kwartier, munt boven de anderen uit: ARN- i  GELDERLAND. 355 ARNHEM, eigenlyk Amheim, en door de wandeling, Arerr., de Hoofdfiad, gelegen aan den rechter oever van den Rbyn, niet verre van de plaats, waar de Nieuwe Tjfel zich van dezelve afzonderd, gaande noordwaard naar de Zuider Zee. Over deze rivier, is, tegen over de weftzyde der Stad, eene Scbipbrugge gelegt; die eene bekwaame gemeenfchap, tuffchen de Stad en de Betuwe, geeft. Dezelve brugge koft, aan de Stad , veel van onderhoud : doch, daarvoor, geniet dezelve, de inkomften'van dentol, die, door al wat dezelve overgaat of ryd , betaald word. Wegens 't gevaar van Ys gang, in den Wintertyd, ismen gewoon, de Schepen dezer brugge wegtenemen, en in de haven te bergen- Deze haven is van eene groote ruimte, in het vierkant: en is'voof eenigen tyd , merkelyk verdiept geworden Dat Arnhem dezelve Stad zy, die by Tacitus (Hi(ior. Lih. V. Cap. 20.) Arenacum, in de Reisbefchryving' van Antoninus, Harenacium, en in de Reistafelen van Peutinger, Arekatium, genoemd word, is wel een fchier in 't algemeen aangenomen gevoelen: doch, 't welk by anderen geen geringen tegenftand ontmoet: voornaamlyk, dewyl Tacitus de Stad, Arenacum, fchynt te plaatzen, in het Eiland der Batavieren, daar Arnhem, in tegendeel, buiten het Eiland ligt, aan den rechter oever des Rhyns. Dus zou de Latynfche naam, dien men aan deze Stad geeft, behoren te luiden, Ambemia, in fteê van Arenacum. Die Stad heeft, byna, eene ronde gedaante. Zy is, aan de Iandzyde, door Prins Maurits, met een aarden wal van acht bolwerken, (Baflions ,~j -omringt, en deze zyn gedekt, met bekwame buitenwerken, in den jare 1623. Aan de zuidzyde, daar de Stad, door de rivier gedekt word, is de oude muur, met haare rondeelen of torens in ftand gebleven. De Veftingwerken zyn, in 1702, merkelyk vermeerderd en verbeeterd, door den krygservaren Generaal Koehoorn; dfe ook aan de weftzyde, buiten de Stad, eene wel gepaliffaadde linie heeft aangelegt, welke verdedigt word, door vyf iunet. ten. Deze linie begint, van de St. Janspoort: en eindigt, aan den Rhyn: hebbende, van binnen,, eene genoegzame ruimte, om een klein leger, wanneer dat onder het kanon der Vefting wyken moeft, te konnen bergen. De Stadsgrachten worden, door de Molenbeek, die van het naby gelegen, gebergte vloeid, van genoegzaam water vervuld. Die Stad is ook altyd, van eenig Krygsvolk voorzien; het welk onder bevel van een' Gouverneur ftaac. Zy heeft vier poorten: waarvan, de eene de Rhyn-, de twede, de & Jans-, de derde de Velper- en de vierde de Sabel-poort, genoemt Z 2 word.  35C GELDERLAND. word. Men teld, binnen dezelve , tuffchen de u-en 1200 Huizen : onder welke veelen prachtig gebouwd zyn. Ook word die Stad bewoond door veele aanzienlyke lieden; Leden der Hooge Kollegien, welke aan deze Stad gehecht zyn : en behalven deze, ook veele der Veluwfcbe Edellieden, die aldaar hun Winter-verblyf hebben. Dewyl die Stad , genoegzaam te midden der Provincie, ligt, en, tuffchen de twe andere Hoofdlieden, Nymegen en Zutphen; hebben de oude Hertogen van Gelderland geene bekwaamere plaats konnen verkiezen, tot hunne Hofhouding , dan deze. Het Slot, 't welk zy bewoonden, ftaat in de Ooftzyde der Stad , naby de Sabel Poort : en word noch heden' 't Princen Hof geheten. Geduurende de Ooftenrykfche Regeering , was dit Hof het verblyf der Stadbouderen van' Gelderland: gelyk ook de Heer Prins Erfstadhouder, wanneer hy zich te Arnhem bevind , aldaar noch zynen intrek heeft. Ook ftrekt dit Hof tot de woonplaats van den Gouverneur van Arnhem. Binnen deze Stad worden gehouden ,: de Vergaderingen , niet alleen der Heeren Staaten en Gedeputeerde Staaten van dit Kwartier, maar ook, beurteling , der Staaten der geheele Provincie , in welke laatft-' genoemde zaak deze met de twe andere Hoofdlieden ,: deelen moet. Het Hof Provinciaal , het welk , behalven het vonniffen en te recht ftellen der Misdadigers , die in de\ Stod en in de Veluwe gevangen worden, ook de Twifi gedingen , door de geheele Provincie, by-wege van Appel, voor het zelve gebracht, ten einde brengt , vergaderd in' eenbyzonder Gebouw, het Hof van Gelderland genoemt r: ftaande niet verre van de Groote Markt, naby en achter het! Raadhuis , op de plaats , het Zand genoemt: En , in het'-! zelve , hebben ook hunne Byeenkomften , de Heeren Raaden en Rekenmeesteren ; die het opzicht hebben over de: Hertoglyke Domeinen van Gelderland. De Hervormde Gemeente , die door vyf Leeraaren be-:$ierd word , gebruikt drie Kerken , ten haaren Godsdienft." De Groote Kerk , die dicht by de Groote Markt ftaat; is:; een aanzienlyk Kruisgebouw. By de eerfte Stichting was zy,:. (gelyk de meefte Hoofdkerken dezer Provincie,) aan St:. Maarten , den Patroon der Kathedraale Biffchoplyke Kerk'i «van Utrecht, toegeweid : dan, federt 1453, werd zy , ter'i eere van Eufebius , een' Roomfchen Biffcbop , die in de IVde'; Eeuw geleeft heeft, en wiens reliquien , men zegt, in deze Kerk te zyn bewaard geweeft, de S. Eufebius, en daarna , , by verbaftering, de 5. Sebiskerk , genoemt. Zy is vercierd,', behalven met de Wapenfchilden van fommige oude Graven'i van i  GELDERLA ND. 357 van Gelderland , uit het Huis van Naffau , ook , met een prachtige Graftombe van den Hertog Karei van Egmond , op een' na , den laatften Hertog van Gelder; ftaande op hec Choor, recht voor den gewezen groocen Altaar : en , dezelve is gedekc, mee een Zerk van witten Mar merite en; waarop gemelde Hertog ', die, in 1538, binnen Arnhem geftorven is , levensgrootte uitgehouwen ligt. Deze Kerk is in den jare 1770 met een grooten en zeer fraajén nieuwen Orgel vercierd ; welkers maker is Johan Michiel Wagener, beneven deszelfs broeder, beiden uit Saxen oorfpronglyk. De twede Kerk is die van S. Jan ; ftaande, op de S. Jansmarkt, en niet verre van de 5. Janspoort: (die naar dezelve lus genoemt worden) een oud Gebouw, van twe Torens voorzien: en behoorende noch werkelyk, aan de geeftelyke Ridder Order van Maltha ; welke Johannes den Doper tot haren befcherm Heiligen verkoren heeft. Daar, anderfins, le goederen dezer Ridder Order , gelyk ook die der Duit"che Ridder Order, in deze Landen, ten tyde der Reformatie, n beflag genomen werden , zyn echter die , in den omtrek /an Arnhem , door deze Ridder Order bezeten werden, aan lezelve gebleven; beneven de Kommanderie, welke by die ierk ftaat, en waaraan dezelve alcyd voorheen behoord ïeefc. In deze Kommanderie, die echter door ouderdom ieer verminderd en chans van weinig aanzien is, woond Ie Rentmeefteiv die deze goederen , voor den Kommandeur, jeftierd : en , uit welke Goederen , de Kerk zelve , die felert de Reformatie , ten dienfte der Hervormde Gemeente , is ngeruimd , onderhouden word. De derde — was eertyds le Kloofier Kerk der Rekolletten of Minderbroederen : en word, jm die reden, de Broeren Kerk genoemt. In de twe eerftremelde Kerken , word alleen 's Zondags dienft gedaan: en, n de laatfte , alleenlyk , in de week ; uitgezonderd , ook idcrmaal 'sjaars, des Zondags, ter gelegenheid der H. Avondnaals bedieninge. In deze laatfte gemelde Kerk , word, jm elk zesde jaar , de Provinciaale Synode gehouden. De Valfcbe Gemeente, die onder het opzicht van eénen Preditant ftaat, houd heden Godsdienft , in de Gafthuis Kerk. Dok hebben de Lutberfchen te Arnhem een Predikant, en :ene fraaije Kerk; ftaande by de Koornmarkt. De Roomsge'Jnden bezitten aldaar twe Kerkhuizen ; waarvan het een jinnen de Kommanderie der Ridder Order van S. Jan ftaat. In voorige tyden , had men aldaar , meer andere Kerken : fts de S. Walburgs Kerk , die noch geheel in Wezen is , [taande in het Oofteinde der Stad, op de Paradeplaats, en Zynde, gelyk de ,5. Jans Kerk , met twe Torens vercierd: Z 3 • des-  35g GELDERLAND. desgelyks, de S. Pieters en , de S. Nikolaas Kebi?. Doch, deze worden thans tot Stads gebruiken hefteed. Onder de openbaare Gebouwen dezer Stad , zyn ook het Provinciaal Tuchthuis , en Verbeterhuis ; ftaande beiden , rakende aan elkander, by de Stads Wal , in 't Noord - ooft einde der Stad , tuflcheu de S. IFalburgs Kerk en het Gafthuis. En, eindelyk, is onder de merkwaardigheden van Arnhem , mede te zien , het Huis, dat door den beroemden Gelderfchen Veldoverften , Maarten van RoJJüm bezeten eri bewoond geweeft is ; op het welk, aan den Voorgevel, de; BeeltenüTen van Veldduivels en andere gedrochten uitge,: houwen zyn. Het ftaat digt by de Groote Kerk. De Stads Regeering beftaat aldaar, gelyk te Zutpben , uit XII Leden ; van welke twe Borgemeesteren , en dö overige tien Schepenen en Raaden zyn : en , word dezel.1 ve , 'in elk derde jaar , veranderd , naar de keuze van deni Heer Prins , Erfstadhouder. En , dezelve heeft , aan 't' Hoofd , een Richter ; die ook Richter van den Feluw^ Zoom is. Dat deze Stad mede behoord hebbe , onder het bekende Hanzéé-Verbond , is , uit de oude Gefchiedfchriften , blyk« baar. In de langwylige twiften , wegens de heerfehappy over deze Landftreek, tuffchen de Egmondfche en Bourgonje* fche Vorften , heeft ze meer dan eene Belegering moeten uitftaan. Eindelyk, kwam zy, onder het Gebied vanKeifej Karei F, omtrent het midden der XVIde Eeuwe : en is ; aan de Koningen van Spanje gebleven , tot 1585; toen zy, 't eerft tot der Staaten zyde overging : na welken tyd , zy nooit wêer door de Spaanfchen heeft konnen vermeefterd worden. Koning Lodewyk XÏF, nam ze , benevens de ampère Gelderfche Steden, weg , in 1772 : en , behield z(t tot 1674 ; toen zy door de Franfchen verlaten , en wedej aan den Staat herfteld werd. Ten befluit , hebben we noch iets aan te merken , van het Stads Rechtsgebied van Arnhem, anders genoemt, het Schependom : 't welk tamelyk verre om de Stad, zich uit ftrekt, en eene zeer luftige Landftreek in zich vervat ; bè ftaande niet dan uit Bergen en Dalen ; die zeer waterrylt zyn, en bekwaam tot het aanleggen der befte foort van Wd, tervallen, Fonteinen , Fyvers enz waarvan de meefte Luji1 buizen , die men daar in menigte ziet , rykelyk voorziet zyn. Van daar heeft men de fraaifte Gezichten , over dt geheele Stad , over de Rivieren den.Rhyn en Tjfel , over di §#JW*> hec Land van Seventer enz. En, onder deze is nie van de geringfte , het Huis Hartje'sberg ; op het hangel yai  GELDERLAND. 359 van den berg, naad by de Stad gelegen. In deze Landftreek , vond men eertyds , drie voorname Klooflers ; die noch in de Landkaarten worden aangetroffen. Twe derzelver , naamlyk : Marendaal en Bethanïe waren beiden, van de Auguftiner Order; het eerfte van Mannen , en het twede van Vrouwen: dan , deze beiden zyn daarna weggeraakt. Het derde was Monnikhuizèn genaamt: en ftond , ten Noorden der Stad. Op deszelfs plaats , is daar na het Huis Klarenbeek geftigt ; behoorende aan den Heer Bout, te Middelburg. Het Huis zelve heeft wel niet veel byzonders: dan , de Waterwerken en zeer hoogfpringende Fontoeinen, met welke de Tuin vercierd is , zyn by uitftek wel aangelegt; en , overtreffen al , wat men , daar in den omtrek , vinden mag. Daar na by , ligt ook het vermakelyk Klarenbeekfche Bofch. Op de hoogte , niet verre van Klarenbeek , ziet men , eene groote Vlakte; alwaar Koning Willem III, in de jaren 1698 en 1699, eene Wapenfchouwing deed , over het Krygsvolk van den Staat. En, niet verre van daar, by de Buurtfchap Valkenhuizen , was, in den jare 1743 , de verzamelplaats der Troupen , die deze Staat naar Duitsland zond ter hulpe der Keiferinne , Koninginne van Hungarie, Maria Tberejia , geduurende den Oorlog wegens de Pngmatique Sanctie : welk voorval zeer veele nieuwsgierigen, uit Holland en van elders, derwaard lokte. Weftwaard van de Stad , ligt de Buurtfchap Klingelbe^k , langs den Rhynftroom: welke desgelyks vervuld is, van aangenaame Lufthuizen : daar onder ook , dat van den Heer Grave van Randwyk , Lieutenant Generaal, Landkommandeur der Duitlche Order enz. HARDERWYK heeft den tweden rang , onder de Steden van het Veluwfcb Kwartier: liggende 8 uuren gaans, Noordweftwaard , van Arnhem , aan de Zuider Zee : alwaar zy eene bekwaame Haven heeft, die met groote korten is begonnen aangelegt te worden, in den jare 1650. Dat de naam dezer Stad'zo veel zou zeggen, dan de wyk of verblyfplaats der Herderen, luid waarfchynlyker ; dan dat dezelve eertyds zou genoemt zyn , Hier de wyk , ter onderfcheiding van het dorp Hierden , 't welk daar zeer naby ligt. Die Stad is redelyk groot en volkryk. De oude muur, binnen welken zy by haare eerfte Stichting befloten was, is noch in ftand gebleven: doch, aan de Lindzyde, omringt, met een aarden Wal van vyf Bolwerken ; die , echter, door verzuim van onderhoud, vervallen zyn : en dewyl zy gê'êffe Buitenwerken voor zich hebben , aan die Stad, geen de Z 4 U1in-  3ób GELDERLAND. minfte tegenweer zou konnen geven : dus , zy niet , onder de Veftingen , mag gerekend worden. Zy heeft, behalven twe Poerten, dié op de Zee uitzien, noch drie aan de-Land- zyde ; die de Groote de Lutteke—of Kleine en de Smêepoort , genoemt worden. Zy heeft niet meer dan ééne Kerk , tot den openbaaren Godsdienft. Deze is een oud en groot Gebouw welks Toren van zyn fpits beroofd is; ftrekkende, echter noch tot een bekwaame Baake, voorde Schippers, die de Zuider Zee bevaaren. In deze Kerk word de H. Dienft door drie Predikanten waargenomen. 'Er is ook Walfche Gemeente; die door een' Predikant bediend word. Doch , van andere Gezindheden , zyn 'er géene, dan eenige Papiften ; welker Gemeente , onder het opzicht van een' Roomfcben Priefter, ftaat. Eehalven eene Latynfcbe is aldaar, ook eene Hooge School of Univerfiteit, opgeregt, in den jare 1600: eerft, alleen , op koften van dit Kwartier: dan , dewyl het onderhoud derzelver , voor het Kwartier alleen , te zwaar viel; hebben , in 1647 , de Staaten der geheele Provincie die zaak zich aangetrokken ; makende dezelve tot ©ene Provinciaale Univerfiteit. In den beginne, had deze Univerfiteit toch geen grooten opgang ; waartoe , de ongereedelyke afen aankomft wel iets mag hebben toegebracht: zo verre, dat zy , ingevolge een Staatsbefluit des jaars-1675, geheel zoute niet geraakt zyn; ware zy niet, door het gezach van Koning Willem III, die's tyds Erfftadhouder van Gelder, land , in 1692 , weder herfteld geworden. Zyne Doorl. Hoogheid, de Heer Prins Willem V. van Oranje is, van deze Hooge School , Reclor Magnificentiffimus : en dezelve Saat , onder het opzicht van zes Kuratoren ; uit elk Kwartier dezer Provincie twe ; een' uit de Ridderfchap, en een' uit de Steden : aan welke behoord , de begeving der openvallende ProfeiTorale bedieningen : ook hebben zy een' Sekretaris. Doorgaans is 'er een getal van tien Profejforen, op deze Univerfiteit. Ten aanzien der Stads Regeering , is Harderwyk met Zutpben en Arnhem gelyk : hebbende twe Botgemeefieren en tien Schepenen. Het recht der Munte, 't welk eertyds aan Arnhem behoorde , is , door den Grave Adolf III van Naffau , overgebracht naar Harderwyk : welke 't zelve noch is bezittende. De Inwooneren beftaan , gedeeltelyk , van den Koophandel in Hout en Graanen : gedeeltelyk, van den Landbouw: maar voornaamlyk , van de Vifchvaugft. Ook is daar zeer gejoeen het rooken van den Bokking , die onder den naam vaa  DE HOOGEBEUG POORT te HAfiDEBVYK. SMEEBE POOKT te HASBÏBWYK.   GELDERLAND. 361 van Harderwykfebtn Bokking zeer bekend is , en allerwege verzonden word. Tot het Schependom dezer Stad, dat van verre uitgeftrektheid is, behoord'Hierden: weleer eene groote Buurt, doch, federt 1741, een Kerkdorp geworden: vermits, ter oorzake van den aanwas der Hervormde Ingezetenen dezer plaats , het Schoolhuis tot eene Kerk vervaardigt , en aldaar een Predikant beroepen is. WAGENINGEN is de derde Hemmende Stad van dit Kwartier , ruim 3 uuren gaans , ten Wellen van Arnhem: en , alhoewel niet zo rakende aan den Rhyn , gelegen , dat die Riv ier de Stad verbyftroomd; echter, gemeenfchap daar mede hebbende, door eene bekwaame Haven; door welke, de Schepen tot aan de Stad gebracht worden. Zy word gemeenlyk gehouden voor het Vlek (Vicus') Vada ; waarvan Tacitus (Hittor. L.V C. 20) gewaagt: het zelve voegende, by Batavodurum , Grinnes en Arenacum. Dus zou die plaats zich op een' hoogen ouderdom beroepen mogen. . Graaf Ofto III van NaJJau heeft deze plaats , in den jare 1240, de eerfte met een muur omringt, en met Stads gerechtigheden begunftigt. Die Stad is van een klein begrip: hebbende, omtrent 300 Huizen. Zy heeft, voor eenige jaren, eene merkelyke verandering ondergaan , door toedoen van den Heer Lubbert Adolf, Baron Torck , Heer van Rozendaal , die's tyds Landdrojl der Veluwe , en tc gelyk Borgemeefter van Wageningen; die de openbaare Gebouwen niet alleen verbeeterde , maar ook eenige nieuwe Huizen deed (lichten, vtrfcheidene fraaje fteene Pompen (leliën enz. Ook heeft gemelde Heer , het pui Slot van IVageningen, 't welk aan de Ooftzyde der Stad , Rond, doch binnen de Stads muur, en met eene byzondere muur en gracht weleer omgeven was, doen afbreken , en een nieuw fraai Heere huis op deszelfs grond doen (lichten. Dit Slot had altyd een' Drojt, die het zelve bewoonde: welk Ampt ook noch tot heden in wezen blyft; hoewel de Drolfc thans een ander Huis bewoond. De Kerk was , eertyds, aan Johannes den Doper toegewyd : waarin de Godsdienft:, door twe Predikanten , word waargenomen. Ook is aldaar eene Roomjche Kerk; welk'er Priefter te gelyk, de Gemeen, te van 't nabuurig Dorp Renkum , waarneemt. Die Stad is wel omgeven, van een aarden Wal van eenige Bolwerken: doch, die vervallen zyn, en niet gefchikt, om eenige verdediging aan de Stad by te zetten. Aan de Ooft en Weftzyde heeft zy, haare twe Poorten; de ééne, dei?frg--en de andere, de Neude poort, genoemt; en, door de ftraat, van Z 5 da  3Sa GELDERLAND. de ééne naar de andere poort, pafféeren dagelyks , de Pórtwagens , die tuflchen Utrecht en Arnhem heen- en wêer reiden. De Ingezetenen geneeren zich veel, van de Tabaks, plantinge. De Stads Regeering beftaat, uit één Richter , twe Borgemeefleren en zes Schepenen; die te gelyk Raaden zyn: welke kontinueeren , geduurende den tyd van drie jaren. HATTEM , de vierde der Stemmende Steden , in dit Kwartier , ligt , niet verre van den flinkeroever der Rivier den Tffel, fchuins tegen over Zwol; waarvan zy niet meer, dan een klein uur gaans , verwyderd is : en , aan den, Samenloop van verfcheidene Beeken , die langs de Stad , in den Tffel uitwateren. Zy is , van ouds gefterkt geweeft: en heeft, in voorige tyden , als eene Grensvefting van veel aangelegenheid, eenige bloedige Belegeringen ondergaan; van welke de oude Gedenkfchriften gewagen. Doch , federt den Munfterjchen Vrede , van 1648 , zyn de Wallen en poorten ten eenemaal geflecht. Ook is het oud Slot van Hattem , dat door den Hertog Reinoud I, in den jare 1404 gefticht was , welks muuren van ongemeene dikte waren , ganfeh vervallen: hoewel noch eenige overblyfzelen daarvan te zien zyn. 'Er ftaan in Hattem niet meer dan tuflchen 2- en 300 Huizen. De Ingezetenen , die meeft Gereformeerden zyn, hebben hun beftaan , voornaamlyk , van den Landbouw en Tabaksplanting. Derzelver Gemeente word door twe Predikanten bediend. Ook is aldaar eene Latynfche School, onder het opzicht van een ReÜor. En, de Borger-Overheid beftaat , gelyk te Wageivngen , uit een Hoofdjehout, twe Borgemeefleren , en zes Schepenen; die alle Raaden zyn : en , is derzelver Regeering, voor drie jaren, ELBURG is de vyfde en laatfte in rang , onder de Steden die Stem in Staat hebben , van dit Kwartier. Zy ligt aan de Zuider Zee : drie uuren gaans , ten Noord Ooften van Harderwyk: en, eeven zo verre, van Kampen: doch, vier uuren van Zwolle. Deze Stad is mede niet groot ; konnende het getal der Huizen , niet meer dan 300, bedragen. Zy is regelmatig gebouwd, Zy heeft vier fraaje Poorten , welke 'er drie mee fpitze Torens, die wel onderhouden worden, voorzien zyn. De ééne derzelven word , de Vifchpoort , genoemt: welke uitkomt op de Haven; die van eene ruime Kom voorzien is, waarin de Schepen 's Winters veilig liggen konnen ; en omringt met eenige Huizen, waardoor zy , tot eene aangenaame voorflad, verftrekt. De drie andere Poorten ftaan aan  GELDERLAND. 363 aan de Landzyde : van welke echter, niet meer dan twe, met Reituigen en Paarden konnen doorgereden worden: de ééne derzelver, die in 't Noord Ooften is , word de Meenpoort, (zo veel gezegt, dan de Gemeente Poort,) geheeten : en, de andere, in het Zuidweften, de Goer-poort. De vierde', het Klein Poortje genoemt, dewyl 'er alleen Voetgangers konnen doorgaan , draagt ook wel den naam van Graaf Hendriks Poortje; naar den Grave Hendrik van den Berg; die niet verre van dit poortje, een Kafteel gehad heeft, waarvan de muuren noch overgebleven zyn, en 't welk nu tot verfcheidene wooningen gefchikt is: zynde, met den naam van het Hoog Huis, bekend. De Stad is met eene zeer hooge muur omgeven, die door vyï torens, die fpitzen hebben, en met verfcheidene rondeelen, die vanouds het gebruik van bolwerken hadden; verfterkt is, De Stad is van tweërly wal voorzien: eene Binnenwal, die in 't vier? kant loopt ; hebbende ook een byzondere gracht. Deze Binnenwal is allerwege beplant, met Olmen-boomen, en verftrekt, tot een' aangenaamen wandelweg; waarop , fraaje Zee- en Landgezichten, met verandering, zich opdoen. Dit hoog geboomte der walle veroorzaakt, ondertuflchen, dat de Stad zich achter het zelve verfchuild: en, men van verre weinig daarvan zien kan: des zy, deszoomers, zich niet anders, dan als een groot Bofch , vertoond. De Buitenfte- is eene Aardewal, van vier Baftions; (Bolwerken,) ook met eene Gracht omgeven. Eene Beek, die te midden door de Stad loopt, verdeeld dezelve, in tweën, die, door drie fteene bruggen , met elkander gemeenfchap hebben. Deze Reek voorziet de Buitengracht, van verfch water: en, verliest zich daarna , door eene groote Huis, in de Kom der haven, aan de Zuiderzee. Dewyl deze Beek noch heden, de El, genoemt word; is 't meer dan waarfchynlyk, dat de Stad haaren naam, van dezelve , ontleend hebbe: want, Elburg zo veel betekent, als de Burgt, aan de El: en zodanig eene Burgt is ook, eertyds , aldaar geweeft; die nu tot het Stadhuis gebruikt word. Men befluit dit, daaruit, des te meer: dewyl het Stadswa, pen van Elburg, een Burgt verbeeld. De Ingezetenen dezer Stad, gelyk ook der drie naaft bygelegene Parochiën, zyn alle, den Hervormden Godsdienft, toe* gedaan. En, men heeft 'er genoegzaam geene Roomsgezinden: zelfs, mag geen Roomfch Priester, zonder verlof der Overheid j aldaar vernachten. De Gereformeerde Gemeente word aldaar bediend, door twe Predikanten; die den H. Dienft verrichten, in eene fraaje Kruiskerk; ftaande in het Ooft-  364 GELDERLAND. ooftelyk deel der Stad. Deszelfs toren is, gelyk die van Harderwyk, van haar fpits, door onweder , beroofd. Dan, van binnen, pronkt zy, behalven, met eene menigte van oude Adelyke Wapenfchilden , ook meteen koftelykezwarten wit matmeie Graftombe, fluitende de Familiekelder van het Adelyk Geflacht van Feitb; waarvan, deze lyn, is uitgeftorven :. zynde de laatfte geweeft, Vrouwe M. C.Feitb , Douariere van den Heer Witte. Deze Vrouwe heeft haare nagedachteniiïe vereeuwigt, door het (lichten van een zogenaamd Godsbuis, binnen deze ftad: het welk, een der aanzienlykfte, onder de openbaare gebouwen dezer Stad, uitmaakt, naar de hedendaagfche wyze opgetimmerd : waarin twaelf oude mannen, en eeven zo veele oude vrouwen, (die alle van den Hervormden Godsdienft moeten zyn ) van onderhoud en kledingen , voorzien worden. Dit Godsbuis ftaat, onder de beftiering van vyf Predikanten: naamlyk, de twe Stadspredikanten van Elburg: en ,die vanDoomfpyk, Oldebroekm Oofterwolde; wei: ke het recht van aanftellingeeensRentmeeitershebben; en, voor hunne moeiten, jaarlyks, een zeker douceur genieten! En, behalven dit gedicht, heeft die zelve Edele vrouwe ook de Diakonie dezer Stad begiftigt, met de tienden der geheele Buurtfchap Apperlo; ten einde daarvan, des winters, onder de Armen, de uitdeeling te doen. Daarbeneven, bevinden zich , binnen dit klein Steedje, noch twe andere openbaare gebouwen, tot onderhoud der behoeftigen; als, een Borüerweeshuis; dat een deftig gebouw is; 't welk veele goederen bezit; welke beftierd worden, door vier V/eezen- Meeflers, die doorgaans, uit het twede lid der regeeringe, naamlyk, de Gemeenslieden, verkoren worden: en, het ander word, de Weduwenplaats, genoemt; een vierkantig gebouw, ftaande naby het gemelde Weesbuis, en by de Kerk; en zynde voorzien met wooningen, voor een zeker getal van Weduwen: welk buis, beneven deszelfs inkomften , onder de beftiering van twe aanzienlyke borgers ftaat; die Jlesjesvaders genoemt worden. Zy heeft ook eene Latynfcbe School, die door een' Rector word waargenomen. De lnwooneren oeffenen zich veel, in de Vifch vangft, en' den landbouw. En, dewyl, in de nabuurfchap dezer Stad, door de Landlieden der Dorpen, Doomfpyk, en Oofterwolde, veele wilde Eendvogels gevangen worden, in de zogenoemde Eendekoojen; die daarom ftreeks in menigte zyn; zo worden deze van Elburg, naar Holland en elders heen, verzonden. De Stads Regeerino is, aldaar , ter zeiver wyze gefteld, als te Wageningen en Hattem. Alleenlyk, metditver- fchil,  GELDER L A N D. 30*5 fchil: dat, te Elburg, geen Hoofilfchout is; gelyk, in de twe andere gemelde Steden: maar een gewoonefchout; die het recht heeft, op alle geftrande goederen , welke in het fchependom van Elburg, aandryven en opgevifebt worden. De Geheele Velwwe is ten Platten Lande verdeel , in: 1 het LANDDROSTAMPT van Velü-we: 2,hetRICHTERAMPT vanVELuwEZoom : 3,2 BYZONDERE RICHTERAMPTEN • OLDE- en NIEUWE BROEK: en, eindelyk' 4. in fommige HOOGE en LAAGE HEERLYKHEDEN. Het LANDDROSTAMPT van VELUWE beilaat, het grootfte deel van dit Kwartier: en vervat in zich, XXIII Dorpen ; waar onder eenigen groot en aanzienlyk zyn; en verfcheidene Buurtfchappen onder zich hebben. Zy zyn alle geza'amlyk gebracht, tot IX Sciioutampten ; die onderfcheidenlyk benoemt worden, elk naar het voornaamfte Dorp, in 't welk, de Gerechtsdagen gehouden worden. Het Landdrojlampt ftaat ter begevinge, van zyn Doorl. Hoogheid, den Heer Prins Erfstadhouder : en word altyd bekleed door een aanzienlyk iid der Ridderfchap van die Kwartier. De-tegenwoordige Landdroft is, de Heer Andries Baron Schimmelpenninck van der, Oije, Heer der beiden Pollen enz. enz. Onder de Dorpen dezes Landdroil Ampts, komt eerft in aanmerking- Eede, by verkorting, Eê, genoemt: dewyl, dit Dorp, de Hoofdplaats is van een byzonder Schoutamptwaartoe mede behooren, de Dorpen: Benhekum: Otterlo; en Lunteren, In hetzelve Dorp, word jaarlykshet Hoog Adelyk Landgericht gehouden. 'T is een groot Dorp, welker ftraaten met keifteenen belegt zyn. Door dit Dorp, pasfeert de Poftwagen, van Amfterdam op Arnhem. Naar het zelve word het naby gelegen Eeder Bosch, benoemt. In den omtrek van Eede, ligt de BuurtfchapMaa- nen.  366 GELDERLAND. ken. Desgelyks, vind men daar dc Adelyke Huizen Keri?heim: Haanenpoel: en Heukelom. En, beooften het Eeder Bosch: de BuurtfchapGinkel; waarvan het Oud Adelyk geflacht van Ginkel zyn' naam ontleend heeft. Aldaar, is de gewoone pleifterplaats der Amfterdamfche Pofhvagens op Arnhem- Bennekum ligt nader by Wageningen, en, daarby, het Adelyk Huis Nergena; dat zeer deftig zich vertoond : behorende, aan den Heer Anth. George Bami van Eck, Richter der Stad Arnhem en in de Veluvje Zoom. Ook ligt daarby, het Huis Kasselo. Otterlo ligt op de Grensfchei ding van dit Landdroflampt, en, van het Richterambt, de Veluwe Zoom, en word gemeenlyk genoemt, den Aanstoot. Ken weinig van daar, noordweflwaard, ziet men Hartskamp, eene Buurtfchap: en daarby, het Adelyk Huis, Harskamp. Aldaar is de gewoone pleifterplaats, tusfchen Arnhem en Harderwyk. Lunteren, een uur gaans noordweflwaard, van Eede, is een goed Dorp: en, de plaats, waar de Poft wagen tusfchen Amfterdam en Arnhem ververfching van Paarden bebekomt. Het ligt, naby den oorfprong eener Beek, dienaar dit Dorp, de Lunterfche Beek, genoemt word. Daaronder, behooren, de Buurtfchappen: Nieuw Lunteren: Woldveen: en Wekerom : beneven de Huizen: Laar en Ees- koten. In de nabygelegen Landen dezer gemelde Dorpen , wafcht zeer veel Boekweit: en, dit is de reden, waarom, de Inwooneren daar rondomftreeks veele fieijen onderhouden: gelyk ook, in den tyd, wanneer de Boekweit bloeid, geheele wagens met beijenkorven door landlieden uit de Betuwe, en van elders, derwaard overgevoerd worden, om hunne Beijen op de Bloeffems te doen aazen. Barneveld is een fraai, Volkryk en aanzienlyk Dorp: de Hoofdplaats van een byzonder Schoutampt. Heeft fteeneftraatwegen: en is, van een groote uitgeftrekthcid: onder zich hebbende, verfcheidene Buurtfchappen; die verre van elkander verftrooid liggen: als, het Wold : Essen; Wessel: Esveld : Hasselaar, enz. Ook ziet men daar verfcheidene Adelyke Huizen: als Hakfort; het welk men, van het Huis Hakfort, in 't Graaffchap Zutphen, te onderfcheiden, heeft: de Brieler, of Brielen; behorende, aan den Heer Gooffen Geurt, Baron Bentink Heer van den Aller en Bzerenrenkamp: de Schaffeler , behoorende, aan den Heer Lukas Willem, Baron van Effen, Heer van Helbergen, voorts, Glinthorst : Stoutenburg : Emerek enz. Niet verre van dit  GELDERLAND. 3Ó7 dit Dorp , ontfpringt de Barneveldfche Beek , die, by Amersfoort famenvloeijende, haar water aan de Rivier, de Eem, mededeeld. Tot dit Schoutampt van Barnevefö, behoorden mede, de DorpenKootwyk: Voorthuizen: en, Garderen; die, in opzicht tot elkander liggen , als in een Driehoek. En, verder noordwaard: Elspeet, by het ElspeeterBosch; hetwelk naar het zelve zyn naam draagt. Naby Elspeet, ligt het Adelyke Huis Staveren; het welk, door een'der voorige Hertogen van Gelder, ( naar men meende, Keifer Karei V , ) met Stadsgerechtigheid, begunftigt is : behoorende, aan denHeer Koenraad Willem, Baron van Haarfolte. Tuffchen Elspeet en Kootivyk , is het Uddeler Meer, dat van de nabygelegen Buurtfchap, Uddel, zyn naam ontleend heeft: een ftilftaand water, dat viscbryk is En, aan deszelfs noorder oever, ziet men de overblyfzelen eener oude Schans; de Hunnen Schans, geheten: welke men meend, door de oude Hunnen, die in de X Eeuw door Europa hebben omgezworven , opgeworpen te zyn. Nieuwkerk * is geen Dorp, maar een grooten aanzienlyk Vlek, met fteenen ftraaten : 't welk alreeds metStadsgerechtigheden befchonken was, in 1413; daarom, word 't, by de Inwooneren, de Veft benoemt: ziende op deszelfs voorige gedaante; toen het met muuren omringt, en van poorten voorzien geweeft is: waarvan men thans geene overblyfzelen ontdekken kan. Door eene bekwaame haven, heeft 't vereeniging, met de Zuider Zee: en, konnen daar door de ingezetenen hun koorn, tabak en andere voortbrengzelen, gemakkelyk naar elders verzenden. Ook, handelen zy veel, in de vetweijery: waartoe zy, door hec groot ftuk Weiland, ten noorden dezer plaats gelegen, en de Arkemeihen geheten, 'twelk indeganfche Veluwe geen weêrgaê heeft in vruchtbaarheid, bekwaame gelegenheid hebben. De talryke Gereformeerde Gemeente dezer plaats word door twe Predikanten bediend, Zy heeft, vooreenige jaren, veel van zich doen fpreken , ter oorzake der Beroerten , die, geduurende den Godsdienft, onder eenige leden derzelver, befpeurd werden; welke van daar, ook naar lömmige andere Gemeenten overgegaan zyn. 'Er is ook een Roomscb ■ * Dit Nieuwkerk magt men niet verwarren , met NvtiRK, in Friesland: noch, met de twe Dorpen Nieuwerkerk, in Holland: noch, met een Zeewfch Dorp, van dienselven naam.  368 GELDERLAND. Roomscb Kerkhuis, waarin de dienft, door een waereldlyketö Priester, word waargenomen. Nieuwkerk is de Hoofdplaats, onder welke geene andere plaatzen behooren," dan dit Vlek alleen. Maar, dicht daafby ligpen de Buurtfchap Diermen en verfcheidene Adelyke Kafteelen: als de Aller en Beerenkamf; die beiden behooren , aan den hier voor gemelden Heer, Gooffen Geurt, Baron Bentinck, Heer van den Brieier; voorts, Hulkestein: Grootwatergeer : Arler enz. Putten, een redelyk groot en fraai Dorp; 2uuren gaans, zuidwaard van Harderwyk, is ook een Schoutampt op zich zei ven; onder 't welk, geene andere Dorpen behooren. Naar het zelve , word 't nabygelegen Putters Bosch genoemt. Daarby, ligt de zo genoemde Kellenary of Kellery: een geeftelyk gedicht, 't welk federt de Roomfche tyden, in deze Landftreek overgebleven is; behoorende, aan de Abtdy Abdinkhsf, te Paderboni in Wejlphalen. De daar onder hoorige goederen, die op de Veluwe liggen,zyn wel voor een gedeelte , door de Staaten van Gelderland gekonfiskeerd : maar ook , veele derzelver aan den Abt gebleven, in gevolge 't Munflerfch Verdrag van 1648. De Abt van Abdinkhof fteld, twe perfoonen, Geeftelykenzyner Abtdy, die.de een de Kellenaar *, ende ander de Onderkellenaar, genoemt worden; die, meteenigen hunner bedienden, dit huis bewoonen , en de goederen bellieren. Dewyl zodanig een Kellenaar in der tyd, voor de Reformatie, 't recht van aanftelling van denPafioor der Parochie van Putten had; daarvan, is noch't gevolg, dat de Kellenaar het recht van Kollatie heeft, met betrekking tot den Predikant van Putten. hoewel, daarin, gemeenzaamlyk te werk gaande, met de Amptsjankeren van dit diftrikt. Deze Kellery ligt, een vierdedeel uur gaans ten noorden van het Dorp Putten. En, wat verder noordwaard, is het Adelyk Huis Schonderbeek. Wed waard, nader by de Zuider Zee; ziet men , *de Huizen; Aller: 't welk men, van den Ouden Aller, onderfcheiden moet: en Vanenburg een deftig gebouw, behorende aan den Heer Philip Hendr. Baron van Goljleiu. In 't zuidwesten: de Huizen Bystein: en, de Heel of Hel. Ermel of Ermele is mede de Hoofdplaats van een byzonder Schoutampt:, waaronder mede gerekend word, het Dorp Nun- . * Waarfchynlyk, is die benaminge oorfpronglyk, van 't Latynfchwoord Cellarius: want, Cellarii, werden oudtyds genoemt, zodanige Monniken indeKloofters, diehetopzicht over de Kelder en Keuken hadden.  NIEUWÏ-ÏRK op de VELUVI ?Ü T TEN tij HARBElVYï   GELDE R L AND. 369 Nunspeet. In dit Schoutampt ontmoet men ook de Buurtfchap, Hulshorst: en de Adelyke Huizen: Zeeburg: en Bv'ssel ; welk laaiftgenoemde zyn' naam geeft, aan- of.denzelven ontleend heeft, van twe daaraanonderhoorigeBuurtIchappen. Hooge- en Laage-Byssel, geheeten: en, dit Adelyk Huis heeft het recht van eigendom, totdegeftrande goederen, in deszelfs omtrek aandryvende. Het behoord, aan het Graaflyk Huis van Rechteren. Ook, ziet men daar, de overblyfzelen eeniger geeftelyke Gedichten : als 'sHeerenloo ; eene Kommanderie der Johanniter anders gezegt , de Malthefer Ridder Order'; welke gekonfiskeerd is; wordende derzelver goederen noch beftierd door eenen Kommmdeur van den Proreftantfchen Godsdienft ; en beho. rende onder de Balye van S. Katharine , te Utrecht : terwyl het Huis zelv' behoord aan den Heer de Meefter , Borgermeefter der Stad Harderwyk. Desgelyks, twe gewezene Kloofters ; 't één Emmaus : en, het ander, S. Jurian, genoemt Deze liggen alle naby Harderwyk. Doornspyk en Oosterwolden , 't één ten Zuiden , en 't ander ten Noorden van Elburg , en beiden naby de Zuider 7^ee gelegen , zyn twe Dorpen , faam behorende onder één Schoutampt; 't welk, naar de eerfte-, als de Hoofdplaats^ genoemt word. In deze nabuurfchap ontbreekt 't mede niet aan deftige Kafteelen. Naaft by Doomfpyk , is het Huis Soppenhof , onlangs treflyk vernieuwd , door deszelfs Eigenaar , den Heer Haenius, Makelaar te Amfterdam;- welke plaats het recht heeft, van eene Eendekooi. Het Huis, Karmelitenhul , niet verre van de Zee gelegen , heeft zyn' naam van een eertyds aldaar gewezen Karmeliter Klooft er: en behoord aan den Heer van Erkelens, Oud Borgemeeftervan Elburg. Verder, van Zee, naar de Heikant , ligt hes Huis de HARéé, 't welk bezeten word door den Heer Baron de Hadel. In dit zelve Schoutampt van Doomfpyk , vind men ook, het Oud Adelyk Huis Putten ; 'c welk men wel te onderfcheiden heeft, van het Dorp Putten. (Zuidwaard van Harderwyk gelegen.) Die Huis heeft eene aanzienlyke Leenkamer. In deszelfs nabuurfchap is een zekere Vryberg ; behoorende aan Vrouwe Douariére van Lennip , van welk Adelyk Geflachte, het manlyk oir is uitgeftorven. Dit Huis Putten is mede te onderfcheiden, van Puttenstein , in het Schependom van Hattem gelegen: eertyds, een Kloojïer, maar nu eene Boeren woning. Tot het Schoutampt van Heerde , behoren de Dorpen : Heerde; een groote en aanzienlyke plaats : Vobgten : en A a Vaas-  370 GELDERLAN D. Vaassen; alle Zuidwaard van Hattem gelegen r en het Iaat' fte , aan de rivier den Tffel. Dc Adelyke Huizen daaromftreeks zyn : Zwanenburc ; het Stamhuis der oude Heeren van Zwanenburg ; die in de Kerk van Vorgten begraven, en welker Wapenborgden noch daar te zien zyn ; welk Huis behoord , aan den Heer Diderik Baron van Lynden ; die naar het zelve den titel voerd. By Heerde , liggen de Huizen : Boonenburg : en Vosbergen. Nader by Hattem : Meulenkaten: en, daarby, het gewezen Kloofter, Hulsbergen. En, aan de andere zyde van Hattem : het Adelyk Huis Yrst; behoorende , aen den Heer , Willem Baron van Haerfolte. Dicht daar by, is een Veir , over den Tffel; waar de gemeene overtocht uit de Veluwe naar Zwol is. In de Buurtfchap JVeesp, liggende in het Schependom van Hattem , is de zeer wel aangelegde Buitenplaats Ysseloort; met een aangenaam lopend water voorzien ; en behoorende aan den Heer Joh. Lemker van Breda , Borgemeefter en Poftmeefter der Stad Kampen. Eeïe is mede de Hoofdplaats van een byzonder Schout, ampt; waar aan ook onderhoorig zyn, de Dorpen: Oen en Vaassen. Aldaar zyn ook eenige Heeren Huizen aan te merken : als Kannenburg , naby Vaajjen ; een zeer oud Ge» bouw ; weleer gefticht, door den beroemden Gelderfchen Veldoverften , Maarten van Rojfem ; wiens bekkeneel, men zegt, aldaar noch bewaard te worden. Thans , behoord het, aan den Heer Baron de Ijendoorn a Blois , Generaal der Kavallerie van dezen Staat. In de nabuurfchap van dit zelve Dorp, liggen ook de Huizen : Raai: en Oosterhuizen. Kwisborn, naaft by Eepe , is een Luflbuis behoorende, aan den Heer Perfoon. In dit Schoutampt van Eepe , ontmoet men ook verfcheidene Buurtfchappen : als, Tongeren: Gor. tel : en Wissen. De twe laatftgenoemde zyn daarom des te aanmerkelyker : dewyl de daarby gelegen Boffchen , naar dezelve , 't één het Gorteler—en het ander het Wissensche Bosch, genoemt worden. Het negende Schoutampt, in het Landdrofiampt van Veluwe, is dat van Voorst : waarvan, de Hoofdplaats is, het Dorp Voorst *; fchuins tegen over Zutphen gelegen. De overige Dorpen zyn : Wilp : Twello : en Terwolde. In dit Schoutampt , ontmoet men , in de nabuurfchap van Voorjl * Dit Dorp Voorst heeft men te onderfcheiden , van het Slot en Heerlykheid Voorst , in het Graaffchap Zutpben.  GELDERLAND. 371 Vobrft verfcheidene Adelyke Huizen: als, Zinderen: Bier: Dortshuizen: Welpenhörst : en de beiden Pollen; twa byzondere Huizen , die , met de naamen van de Oude- en Nieuwe Pol , van elkander onderfcheiden zyn. Deze laat» fle behooren beiden , aan den Heer Andries Baron Scbimmelpenninck van der Oye ; Landdroft der Veluwe. Nader by Wilp , ziet men het Huis , de Lathmer , met aangename Wandeldreven en Boffchadien omringt; het welk langen tyd behoord heeft, aan het oud Adelyk Geflacht van Broekbuizen : dan , na overlyden van Willem Herman Baron van Broekbuizen, die dit Huis merkelyk verbeterd had, in 1746, is verkocht geworden : en nu word het zelve bezeten , by den Heer Baron van Kapelle. Dicht daar by , zyn de Huizen : Duister voorde : Sfeerenberg : Veenhuis : Hunder : Iperenberg : Leeuwenberg : Vryenburg : Holthuizen : en Kruisvoord. Het RICHTERAMPT van VELUWE ZOOM word dus genoemt, dewyl 't , gelyk de Zoom vari een kleed , den bttitenften rand der Veluwe beflaat , ten Zuid-ooften ; palende langs de Rivieren den Rhyn en den TJJel. Dit Richter ampt ftaat, ter begeevinge van Zyne Doorl Hoogheid , den Heer Prins, Erfstadhouder. En, word, daarmede , doorgaans een Edelman van dit Kwartier begiftigt. De jegenwoordige Richter is, de Heet Anthoon George Baron van Eck , Heer van Nergena ; ook te gelyk , Richter der Stad Arnhem ; welke beiden Ampten altyd faam verknocht ge-« weeft zyn. Dit RICHTER AMPT is ongelyk kleinder , dan 't Landdroft ampt van Veluive: en vervat, niet meer dan VIiI Dorpen ,* welke in drie byzondere Schout ampten verdeeld zyn , onderfcheidenlyk, elk naar zyn Hoofddorp benoemt: naamlyk van Brummen , Rheede , en Renkuii. Het Schout ampt van Brummen behelfl: in zich, de beiden Dorpen: Brummen: en Hal ; die naby elkander liggen, Aa 2 en  3?2 GELDERLAND. en beiden omtrent eeven verre , naamlyk , omtrent ander, half uur gaans, van Zutphen. ' In dit Schout ampt, liggen verfcheidene, daaronder, fommige aanzienlyke Lujlbuizen: als , Eempt ; gemeenlyk , het Iloogbuis geheten ; waarby men ziet, de Eemter brugge , aldaar geflagen over een' arm van den TJJel, door welkers Kil , voortyds veel water uit den Yffel plagt te vloejen; hetf welk, beneden Zutpben, zich ■weder met die Rivier vereenigde; hoewel, deze Kil nu verlopen is. Ook zyn aldaar de Huizen : Rees : Engelenberg : Westenberg: en Verstonde ; behoorende, aan het Geflachte van Schimtnelpenninck. Tot het Schout ampt van Rheede , behooren vier Dorpen : als , Rheede zelve; naby den TJJel ; van welk Dorp, het Oud Adelyk Geflacht van Rheede zyn naam ontleend heeft. Daarby, ligt het Luftbuis , Rheeoer - oort , op den top eenes Bergs gebouwd; van waar men alom een zeer vermakelyk uitzicht heeft : behoorende , aan den Heer Mr. Willem 'Reinier, Brantfen , ordinaris Raad van 't Hof van Gelderland. Velp *; een Dorp van eene vermakelyke gelegenheid , tuffchen Arnhem en Rheede. Van daar Nöordwaard zyn Ellekum en Spankeren. Tuffchen die beiden laatfrgenoemde Dorpen , ontmoet men de Buurtfchap, Dieren : en daarby , het Lusthuis , Dieren. Dit was , eertyds , eene Kommanderie , ondergedrukt, aan de Land Kommanderie van Utrecht: maar werd, beneven de daarom liggende Landen , door Prins Willem II. van Oranje , van de Ridder der Duitfche Order gekocht, voor 147000 gulden ; die , in den jare 1C74, dit Gebouw vergroot en aangelegt heeft, tot een Jagthuis ; waartoe hrt zeer bekwaam is : zynde omringt van eene ruime Wildbaan *-*. Deszelfs Zoon, Koning Willem III. van Groot Brit- * Dit Velp moet niet vermengt worden , met een ander Dorp van dien zeiven naam , in de Heerlykheid Ravenftein, ïfaby Grave gelegen. ** De Lezer zy bedacht , dat Prins Wilbem II. niet alle de Goederen , welke aan de Kommanderie van Dieren behoorden , gekocht hebbe , maar eeniglyk die , welke op de Fe. luwe , en naaft by 't Huis te Dieren, liggen: want, de andere goederen dezer Kommanderie , die in het Graaffchap Zutphen gevonden worden , zyn aan de Kommanderie gebleven : en worden noch werkelyk beftierd , door eenen byzonderen Kommandeur ; die zelfs ,- onder alle dc Komman- deu-  GELDERLAND. 373 Britlanje, heefc dit Huis zeer verbeeterd , en met fraaje Vyvers, die hun water uit levende Springbronnen hebben, doen vercieren. Thans, word het bezeten, by zyne Doorl, Hoogheid Prins Willem V. van Oranje ; die ook fomwylen , 'sZomers,.op het zelve zyn verblyf heeft. Verder Noordwaard , naby Spankeren , heeft men , het Huis den Brink , 't welk behoord , aan den Heer Wynand Maximiiiaan Jahé , Baron van Renejje. Ook hec Huis de Geldersche Toren, genoemt; behorende, aan het Adelyk Geflacht van Slost; en wel, door erffeniffe , van den overledenen Generaal, Baron van Broekbuizen. Het Huis Middachten , meer Zuidwaard , en nader by Arnhem, gelegen , is ook een zeer fraai gebouw , me: voortreflyke Plantagien omgeven; ftaande aan den oever van den TJJel , en behoorende , aan den Heer Fred. Chriji. Rynhard Baron van Rheede , als Erfgenaam van wylen den Heer van Ginkel, Generaal der Kavallerie van dezen Staat. By Velp ontmoet men , Billion en Overhagen ; welke beiden behooren , aan Mevrouw Douariere van Wylen, den Heer Alexander Diederik , Baron van Spaan , gebooren van Riebeek. Het eerftgenoemde Billion of Bouljon , is een zeer fraai Gebouw , in het vierkant opgetrokken , en, aan eiken hoek , met een Toren vercierd ; liggende , in 't midden van een' grooten Vyver , over welke , eene fraaije fteene Brugge ligt. Buiten dezen Vyver , op een groot voorplein , is noch onlangs , ter flinkerzyde , een groote vleugel gebouwd. De Plantagien , Lurthoven , Waterleidingen , enz. met welke dit Kafteel omringt is , hebben weinig wêergae , -en worden noch dagelyks verbeecerd. Van het HuisOvER-Hage , ziet men niet meer , dan de Overblyfzelen : doch, de Plantagien daar rondom , welke, met die van Billion , faam vereenigt zyn , vertonnen zich niet min cierlyk , dan deze. Gemelde Saroneffe Douariere van Spaan is ook de Bezitfter der Heerlykheid Rozande; een weinig beneden Arnhem, aan den Rhyn, gelegen. Het Huis Overbeek ligt, mede, by Velp het welk, door deszelfs jegenwoordigen bezitter, den Heer Jakob Willem, Baron van Eck', afgebroken, en uit den.grond weder nieuw is opgebouwd. Het Huis Presikhaaf of Prefikhoven , tusfchen Velp en Arnhem gelegen , behoord , met zyn verre uitgeftrekte Landeryen, aan den Heer Major Slicher. Meer deuren dezer Order, den eerflen rang heeft, en de Coad» iutor is des Land Kommandeurs. Aa 3  374 GELDERLAND. Meer Weftwaard, aan de grenzen van het Landdroft ampt Veluwe , ziet men : Deelen ; eertyds, een aanzienlyk Adelyk Huis , en 't Stamhuis van het Adelyk Geflacht van Deelen ; dat naar 't zelve benoemt word: doch, 't is naderhand vervallen , en word thans gebruikt , tot een Herberg ; in welke, de Heften karren gewoonlyk hunne pleisterplaats hebben. Zuidwaard van het Dorp Velp , lag eertyds, aan den TsJel, een Schans, die Ysseloort genoemt was. Deze ftaat, in de Kaarten van Gelderland , noch wel werkelyk uitgedrukt : maar, is niet meer in Wezen; wordende de grond, waarop zy lag, thans tot Weiland gebruikt. Dicht by deze plaats , ligt over den TJJel, eene Schipbrug ; waarover veel paflagie is , naar Duitsland. Doch, over deze Schipbrug , is voor en na een groot verfchil geweeft. Het derde Se bout ampt is dat van Renkum : het welk twe Dorpen onder zich heeft: naamlyk , Renkum (van oud Redicbem) in de nabuurfchap van Wageningen : en , Ooster. beek ; nader by Arnhem, ten Oojlen eener verby vlietende Beek gelegen ; welke aan het zelve den naam mededeeld. Dit laatftgenoemde Dorp is merkwaardig, door de geboorte van Keifer Hendrik III, in den jare 1027 , in het Huis des Paftoors aldaar : welke Paftoor , Bernulphus genaamt, dewyl hy in eigen perfoon de tyding daar van bracht , aan Keifer Koenraad II, den Vader van dezen jongen Vorft, die 'styds te Utrecht zich bevindende , ter oorzake van een verfchil , tuflchen de Kanoniken , wegens de verkiezing eenes nieuwen Biflchops, in de plaats van Adelbald , in vergelding daarvoor , tot de Biffcboplyke waardigheid verheven werd. Naby Renkum , ligt het Adelyk Huis Gronsfoort ; behoorende , aan den Heer Philip Hendrik , Baron van Goh Jftein. Voorts , de Huizen ; Harten ; Wolfhees : en kortjenberü. Behalven deze twe gemelde groote—r-bevinden zich , op de Veluwe, ook twe kleine RICHTER AMPTEN : naamlyk , OLDE— en NYEBROEK; die elk haaren eigen Richter , en Gerechtsbank hebben. Zy hebben haaren naam, eUs van haare eigen Hoofdplaats, Oldebroek ligt tuflchen Elburg en Hattem> Ift  GELDERLAND. 375 In dit Richter ampt , liggen verfcheidene aanzienlyke Buitenplaatzen : van welke de voornaamfte zyn , in het Ooften : Oldhorst ; behoorende aan den Heer Joban Lemker van Breda , Borgemeefter en Poftmeefter der Stad Kampen : Broekeroort , aan den Heer Hendr. Lodewyk van der Merwede, Borgemeefter der gemelde Stad. In het Weftelyk deel van dit Richter ampt, bevinden zich: de Zwaluwenburg ,• behoorende aan den gemelden Heer , Baron van Haarfolte tot Staveren : het lommerryk Rozenberg ; welks bezitter is , de Heer Mr. Weyer Antheon Eekbout , Borgemeefter der Stad Deventer : end.e niet min vermakelyke Buitenplaats , Schouwenburg ; welke voor een achtfte deel der daaraan onderhoorige Landeryen , tot het Ampt van Doornfpyk gerekend word. Dit Huis is oorfpronglyk uit het Adelyk Geflacht van Zuilen van Nyveld : en behoord nu aan den Heer John Makkot, Major in het Regiment Schotten, van den Heer Generaal Major Gordon. Met dit Schouwenburg , moet niet verwarred worden de Buurtfchap Schootbrug , behoorende tot het Ampt van Doorn- ^Nybroek ligt van Oldebroek Zuid-ooftwaard , en naby Deventer : te midden de Weteringen, die naaft elkander naar Hattem lopen. Hierna volgen de HOOGE en DAGE- LYKSCHE HEERLYKHEDEN van dit Kwartier. Onder de Hooge Heerlykheden , is zeer aanmerkelyk , de Hooge Heerlykheid LOO : onder welke beheoren , drie Dorpen : Appeldoorn : Beekbergen : en Loenen. Eertyds hebben deze drie Dorpen een byzonder Schout ampt uitgemaakt , 't welk naar 't eerftgenoemde Dorp , als de Hoofdplaats , 't Schout ampt van Appeldoorn , plagt genoemt te worden, en ingelyft was , in 't Landdroft ampt van Veluwe. In dien tyd, had dit Landdroft ampt onder zich, X Scboutampten : gelyk ze dus ook worden opgegeven, door den Schryver van den jegenwoordigen ftaat der Nederlanden , IH Deel bladz. 486, 487 en 506; welk Boekdeel, voor de daarin gemaakte verandering , het licht zag. Geduurende het Stadhouderfchap van Koning Willem 111, was 't Loo , nevens de drie gemelde Dorpen wel reeds als zodanig eene hooge Heerlykheid, erkend geweeft : dan , by deszelfs overlyden, Aa 4 m  376 GELDERLAND. in den jare 1702 , door 'sLands Staaten verklaard , als vervallen : en , van dezelve , (gelyk gezegt is,) weder gemaakt, een tiende Schout ampt van Veluwe. Die heeft geduurd , tot den jare 1749 , toen, in het Stadhouderlyk bewind van Wylen Prins Willem IV, over de Provincie Gelderland , eene merkelyke verandering gemaakt, en dezelve herlteld werd, op den voet, zo als 't eertyds, door Koning Willem III, bezeten was. Deze verandering kon niet anders tot zyn gevolg hebben, dan dat ook de beoge Heerlykheid Loo berfteld^en zelfs , met fommige bygevoegdc voorrechten, aan Hooggemelde Zyne Doorluchtige Hoogheid, als Erfgenaam van Koning Willem III , werde overgegeven , benevens de drie gemelde Dorpen , en de daar onderhoorige liuurtfchappen , die van ouds , daar onder waren betrokken geweeft : Gelyk de jegenwoordige Prins Erfstadhouder dezelve thans dadelyk bezit. Deze Hooge Heerlykheid word dus genoemt , naar het Luibuis Loo * ; liggende naaft by 't Dorp Appeldoorn : van 't welk eene fraaje Wandeldreef naar 't Lufthuis loopt. De oude Hertogen van Gelderland hadden , daar ter plaatze , een Jagthuis gefticht ; dat noch het Oude Loo genoemt word: dan, Hooggemelde Koning Willem III, deze plaats: ■welke omtrent 160 uiergen Lands beflaat , gekocht hebbende, deed aldaar een veel voortreflyker Gebouw ftichten : en , met Luftboven, Plantagien, Fonteinen, Watervallen, Beelden , Grotwerken en andere fraajigheden , dermate verderen, dat 't nu, een der voortreflykfle Luflhuizen geworden is , die men ergens aantreft. Op het zelve houd de Erfy stadhouderlyke Familie, jaarlyks, geduurende de Zomermaanden , haar verblyf. In den jare 1768, den 13 en 14. Juny, is Zyne Doorl. Hoogheid , Prins Willem V, aldaar door den Koning Frederik II—en den Erfprins van Pruisfen , bezocht geworden: en, den 27. dier zelve maand, door Koning Christiaan VII, van Denemarken. ■ Appeldoorn , gelegen , 3 uuren gaans , ten Weden van Deventer, aan eene Beek, die de Grift genoemt word, is, één groot en fraai Dorp: en , is zynen bloei voornaanilyk'j verfchuldigt, aan het naby gelegen Lufthuis, Loo; 'twclk , aan hetzelve, in denZomertyd, veele vreemdelingen van af- * 'Er zyn meer plaatzen, met den naam van Loo bekend; welke men van dit Loo op de Veluwe , moet onderfcheiden : als een by 's Hage : een in Vlaanderen , naby Tperen i desgelyks, Heerenloo, by Harderwyk, enz.  GELDERLAND. 377 allerlei ftaat en rang vertchaft, die iets aan -t Stadhouderlyk Hof te doen hebben: waardoor men genoodzaakt is geweeft, het zelve , van tyd tot tyd ; door den aanbouw van ineer. huizen te vergrooten. Naby dit Dorp ftaat eene oude Kapel; die wel eer aan S. Anthonius was toegeweid. De twe andere Dorpen : (Beekbergen : en Loenen *, liggende met Appeldoorn , genoegzaam in eene rechte lyn, zich (trekkende ten Zuid-ooften. En, Weftwaard van.^fl■ pelêoorn , is de Buurtfchap Sourfn , of Hoogsouren ; naar welke , het naby gelegen Hoogjourenjche Bofch zynen naam draagt : gelyk , naar de Buurtfchap Uchelen , het Ucheler Bofch, DelIooGEHEERLYKiiEiDROZENDAALf ligt eengoeduttr gaans, noordwaard van Arnhem, Zy word dus genoemt naar hetHof. Rozendaal: aldus van ouds, het gewoonZomerverblyfder Hertogen van Gelderland, welke, binnen de Stad Arnhem , hunne Hofhouding hadden. Dit Slot is ten deele oud , en ten deele nieuw: want , van het voorig Slot, is noch een groote dikke ronde Toren blyven ftaan ; by welke verfcheidene nieuwe vertrekken gevoegt zyn. Deze Heerh/kheid is, door erffenifle, uit het oud Adelyk Geflacht van Arnhem , in dat van Torck overgegaan , in het begin dezer lopend- Eemvc. En de Heer van dit Geflachte, die de eerfte deze Heerlykheid bekwam ,• zynde wylen Lubbert Adolf, Baron van Rozendaal, gewezen Landdroft der Veluwe, heeft niet alleen het Huis, maar ook de daarby gelegen Luftboven, ongemeen verbeeterd , en met Watervallen , Fonteinen, Prieelen van het konftigft Grotwerk enz. vercierd : waardoor het één der aangenaamfte Luftbuizen in deze landen geworden is; hetwelk, in den Zomertyd, veel bezocht word van allerlei vreemdelingen. Ook is daarby een Dierenganrd: en een wyduitgeftrekt Bojcb. De natuurlyke gelegenheid van den grond , is , tot het aanleggen dezer dingen , by uitftek voordeelig. Voorheen , was Rozendaal geen Kerkdorp : en de Ledematen der Gereformeerde Gemeente, waren gekom- by * Dit DorpLoENEN, heeft men te onderfcheiden, niet alleen van het Slot en Buurtfchap Loenen , in de Overbetuwe, maar ook van een ander Dorp van dien zeiven naam, in de Provincie Utrecht gelegen. f 'Er is noch eene andere Hooge Heerlykheid Rozendaal , in de Baronie van Breda gelegen ; welke men , met deze op de Veluwe, niet verwarren mag. Aa 5  S;8 GELDERLAND. bineerd met die vanVelp, en gewoon, aldaar hunnen Godsdienft waar te nemen. Dan , welgemelde Heer van Rozendaal heeft , in den jare 1759, uit zyne eigen inkomften, eene fraaje Nieuwe Kerk , met een Orgel vercierd, beneven een Predikants- en Kofters huis, gedicht: en, te gelyk, eene jaarwedde, voor Predikant, Kofier en Organijl, bezorgt. De jegenwoordige Bezitter dezer Hooge en Vrye Heerlykheid , is de Heer Ajjueer Jan Baron Torck, Hoogfchout van Maaftricht. Ds. Joban D'Outrein , toenmaals Predikant te Arnhem, heeft, dit Huis te Rozendaal, dubbeld waardig geacht, om het zelve in dichtmaat te befchryven , en door den druk gemeen te maken , onder den titel van Vermakelykbeden van Rozendaal. Tuflchen Arnhem en Wageningen , aan den Rbyn , ligt de Hooge-en Vrye Heerlykheid DOORNWEERD: welke, door Huwelyk , uit het Graaflyk Huis van Öldenburg , in dat van Bentink, overgegaan is ; zynde de jegenwoordige Bezitter, de Heer Willem , Grave van Bentink , Heer van Rhoon en Pendrecbt. Daar, ftaat een zeer deftig Slot; 't welk aan deze Heerlykheid den naam mededeeld: en, onder dezelve behooren verfcheidene Pachthoven, Boflchen en Landeryen : en , eene menigte van Tienden , door de geheele Provincie verfpreid. Ook , is daaraan onderhoorig , het klein Dorp , Helsum : dat geen eigen Predikant heeft, maar in 't Kerkelyke , faam vereenigt is, met het nabuurig Dorp , Ren. kum. De Hoege- en Vrye Heerlykheid WOLFSWEERD ligt nader by Wageningen; doch, word door de Rivier den Rbyn, die 'er midden door loopt, in tweën gedeeld ; waarvan 't één deel, in de Veluwe, en het ander , in de Betuwe ligt. Deze Heerlykheid is leenroerig , aan her Sticht van Utrecht i en behoord aan den Heer Rudolf Willem van Pabfi , Droflaart en Borgemeefter der Stad Wageningen. Over de Voorrechten dezer Vrye Heerlykheid was onlangs een verfchil ontftaan, tuflchen den Vry Heer en de Regeering van Wageningen: 't welk door het Hof van Gelderland ten voordeele van den Heer beflift is. In de Velum , zyn eindelyk noch aan te merken , twe zogenoemde dagelykfche Heerlykheden : SCHERPENZEEL: en, HOEVELAKEN. Scherpenzeel is een groot en aanzienlyk Dorp , aan de gren-  GELDERLAND. 379 grenzen der Provincie Utrecht. Deze Heerlykheid behoord, aan den Heer Frederik Borcbard Lodewyk, Baron van Wefierholt tot Hakfort; die befchreven is in de Ridderfchap des Kwartiers van Zutpben. By het zelve, ftaat een oud en aanzienlyk Slot, het Huis te Scberpenzeel, genoemt. Hoevelaken ligt meer Noord waard, in de nabuurfchap vzw Amersfoort. Het heeft mede, een Adelyk Heere Huis, 't welk naar een' nieuweren fmaak gebouwd is. En behoord aan eenen tak van het Gelderfch Adelyk Geflacht van Lynden. AAN-  380 AANHANGSEL AANHANGZEL GELDERLAND. Binnen de Nederlandfche grenzen, bevinden zich iommige kleinere Heerschappyen , welke , aan geene eene der Provincie , onderhoorig zyn , maar , op zich zeiven , vry en ten eenemaal onafhanglyk beftaan. Derzelver Befchryving , kan men niet welvoegzaamcr brengen ; dan elk , tot die Provincie ; waarby zy 't naad gelegen zyn : en , dit is de reden , waarom wy , de Graaffchappen , BUUREN , LEERDAM en KUILENBURG , (welke, onder dit foort van onafhanglyke Heerfchappysn , mede gerekend worden,) als een Aanhangzel doen volgen , na de Provincie Gelderland : dewyl zy , 't naaft by deze Provincie , liggen ; zynde , tuffchen Gelderland , Holland en Utrecht , ingefloten : gelyk ook , tuffchen de Rivieren, de Lek en de Lingen. Alle drie behooren zy , aan het DooxlachtigForfielykHuis van Oranje en Nassau * Belan- * Van deze drie Graaf[cbappen, benevens de daaraanpalende zogenoemde vyf Heeren Landen, Beweften den bekenden Diefdyk ; is eene zeer nauwkeurige Kaart getekend , door den Heer Mr. Jakob Perrenot, in leven Ordinaris Raad, in den Hove des 'Graaffchaps Kuilenburg, in 't Koper gebracht, door J. Punt, en uitgegeven , in den jare 1761, by Covetis en Mortier, te Amfterdam, in 2 groote bladen.  TOT GELDERLAND. 381 Belangende , in 't byzonder , Hec GRAAFSCHAP BUUREN : Dit ligt eerft vooraan , als men komt , uit Gelderland. ^ Een dwarsdyk , dien men den Aalsdyk noemt, gaande van de Lek naar de Lingen , maakt tuffchen die beiden Landen , de Grensfcheiding , langs de Ooftzyde van dit Graaffchap : gelyk hec, ten Zuiden , door de Rivier de Lingen , van de gemelde Provincie, word afgefcheiden. Het vervat , tuflchen 5 en 6 uuren gaans , in den omtrek : en beftaat , uit zeer vruchtbaare Bouw- en Weilanden. Een langen tyd , heeft dit Landfchap , eerft; onder den titel van eene Heerlykheid, en , federt 1492 , onder dea titel van een Graaffchap , waartoe het, door Keifer Maximiiiaan, verheven, werd,) aan het oud Graaflyk Huis van Egmond, behoord. Grave Maximiliaan , Kapitein Generaal der Nederlanden , geduurende de Spaanfche Regeering, was de laatfte uit dit Huis , die dit Graaffchap heeft bezeten: en, dees'den 23 Decemb. 1548 overlydende , heeft Deszelfs eenige nagelatene Dochter, Gravinne Anna, in den jare 1551, in Huwelyk getreden , met Prins Willem I van Oranje , daardoor, niet alleen , het Graaffchap Buuren, maar ook, Leerdam, Ysselstein en S. Martensdyk, aan het Huis van Oranje, gebracht. Naden dood van Prins Willem III , van Oranje, Koning van Groot Brittanje , is , by de deeling van Deszelfs nalatenfchap , tuffchen de Huizen van Brandenburg en NaJJau Diets , dit Graaffchap, benevens meer, andere aanzienlyke Heerlykheden , aan hec laatft gemelde Huis, en wel, aan Zyne Doorl. Ploogheid Prins Willem Karel Hendrik Friso , Prins  382 AANHANGZEL Prins van Oranje en Nassau , toegewezen. Zy worden elk beftierd door een byzondere DroJJaard. En jaarlyks word één der Edelmogende Heeren Domein-Raden naar deze Graaffchappen gezonden, om, in naam van Zyn Doorl. Hoogheid, de Regeering te verzetten , Verpachtingen te doen, Rekeningen te hooren enz. Dit Graaffchap behelsd in zich , ééne Stad en zes Dorpen. De Stad BUUREN, waarvan, als de Hoofdjiad, dit Graaffchap zyn naam ontleend , ligt aan een takje der Rivier de Lingen , 't welk de Molengraft, ook , de Kom , genoemt word: anderhalf uur gaans Noordweftwaard, van Tbiel. Het is een klein Steedje: hebbende omtrent 200 Huizen, en niet meer , dan twe Straaten ; die in het midden , daar de Markt is, kruiswyze elkander doorfnyden : dus men de eene poort in komende, reeds de andere uit ziet. 'T is , echter, zinlyk bebouwd. De Kerk, die aan de Markt ftaat, is redelyk fraai; pronkende , met een zeer goeden Toren. Behalven de Gereformeerden , die onder het opzicht van éénen Predikant ftaan , zyn 'er weinige of geene andere gezindheden. Het Stadhuis, dat tegen over de Kerk ftaat, is , in de jaren 1739 en 1740, vernieuwd en verbeterd. En, wat, aan deze Stad een zonderlinge cieraad by zet, is een groot en zeer deftig gebouwd Weeshuis ; ftaande in het Ooftelyk deel der Stad , naby de wal. Het is gefticht in 1614 , door Princes Maria van Oranje , Dochter van Prins Willem I, uit Deszelfs eerfte Huwelyk , met Anna van Egmond , getrouwd met en daarna Weduwe van Grave Filips van Hobenlobe ; die het zelve met genoegzaame goederen begiftigt heeft , om, daarin , 24 kinderen te konnen onderhouden : en van dezen , mogen 'er 12 zyn , uit de Stad en Graaffchap Buuren: en, van de overige 12, 6, uit Leerdam en 6, uit Tffeljiein Ook , is te Buuren , eene Kommanderie der Johanni- ter anders gezegt, de Maltbefer Ridderorder; behoorende onder de Balye van S. Katharine te Utrecht: waarvan , de begeving ftaat, aan Zyne Doorl. Hoogheid , den Heere Prins Erfstadhouder. Meeft bezienswaardig is, aldaar, het GraaflykSlot, 'twelk ten Weften buiten de Stad ftaat. Het is zyne (lichting ver* fchuldigt, aan Grave Frederik van Egmond , den Grootvader des evengemelden Grave Maximiiiaan : want, hoewel, aldaar ,  TOT GELDERLAND. 383 daar , reeds van zeer vroegen tyd , een Slot geftaan had, 't welk door den genoemden Grave Frederik , eerlt bewoond werd; was dit, door Hertog Karei van Gelder, in 1492, ten eenemaal vernield; dewyl dees Grave de zyde des Kei fers Maximiiiaan, tegen de Gelderfchen, gehouden had. En, dit voorig Slot is beroemd , door de zesjarige gevangenifle van den Hertog Amoud van Gelder. Het jegenwoordig Slot is van groote uitgeftrekcheid : en , met eene binnengracht omringt; om welke , een aarde wal gelegt is van vier Bolwerken ; die , desgelyks, omgeven is met eene wyde watergracht. Koning Willem III en de volgende Prinfen van Oranje, hebben fomwylen , op dit Slot, voor eenige dagen, hun verblyf gehouden : en jegenwoordig verftrekt het tot eene wooning voor den DroJJaart. Onder in de kelders ziet men de gevangenhuizen der misdadigers. De zes Dorpen dezes Graaffchaps zyn , in drie Rechtbanken onderfcheiden ; die hunnen byzonderen Schout , Schepenen en Sekretaris hebben , welke vonniffen , in borgerlyke zaken. Elke dezer Rechtbanken vervat, twe Dorpen. Onder de Hoofdlank , is de Stad Buuren mede begrepen : en, behalven deze , de Dorpen : Erichem : {Erkum;) en Asch : twe kleine en geene aanzienlyke Dorpen. By 't eerftgemelde Dorp, tuffchen Buuren en Avezaath, is een groot Ruk velds , 't welk genoemt wor«l, de Klepper Heide : vermoedelyk, dewyl 't eertyds een éénzaame Heide was ; die, echter , daarna beboud , en daardoor redelyk vruchtbaar geworden is. De Twede Bank is die van Beuziciiem : (Beufekum) het fraaifte en volkrykfte Dorp dezes Graaffchaps: eertyds eene afzonderlyke Heerlykheid; uit welker Heeren, de eerfte Heeren van Kuilenburg afflammen: doch, is daarna, in de twaalfde Eeuw , door het Huwelyk eener Dochter , uit het Huis van Beufichem . met zekeren Ailard , Heer van Buuren , als een Bruidfchat, met Buuren vereenigt. By dit Dorp , is een voornaam Veer ; waar , alle Pottwagens en andere Rytuigen , die tuflchen Utrecht en 's Bofcb , heen en weer willen, worden over de Lek gezet. Dit Dorp is ook zeer vermaard, door eene jaarlykfche Paardenmarkt, die in de maand Juny gehouden word. Tot deze Rechtbank , behoord mede , het Dorp Zoelmond ; (Sermond;) meer landwaard in , op den weg , van Beuzicbem naar Buuren gelegen : mede een redelyk groot Dorp : alwaar , ook jaarlyks eene beroemde Paardenmarkt is.  04 AANHANGSEL is. Dicht daarby , ligt een klein oud Kafteel , dat Engelrode, (Engelroy,) genoemt word. De derde Bank word , naar 't voornaamfte Dorp , die van Tricht genoemt en waarfchynlyk , heeft dit Dorp , zynen naam, van'tLatyns woord 'Trajetlnm, 'twelk een Veir, of dc plaats der gewoonlyke overtocht eener Rivier , betekend ; ter oorzake van 't Veir over de Lingen ; 't welk in vroegere tyden , veel plagt gebruikt te worden : gelyk dit zelve woord , aan veele voornaame Steden , hunne naamen bygelegt heeft; als, aan Maaftricht, Utrecht, Donrecht enz. En dus , zou de oude Latynfche naam geweeft zyn , TrajeQurn ad Lingam. By dit Dorp liggen eenige oude Adelyke Ridder Hoflieden : als't Hof te Tricht : Reyersvoort: en Krajenstein. Doch , de Geflacbten, aan welke.deze Kasteden eertyds behoord en, die hunne naamen van dezelve ontfangen hebben , zyn voorlang uitgeftorven. Buurmalsem is het twede Dorp , aan deze Rechtbank onderhooiig. Eigenlyk, is de naam van dit Dorp, Malsem : dan , om 't te onderfcheiden , van een ander Dorp van dien zeiven naam , 't welk ook aan de Lingen , maar aan de andere zyde , fcbuins daar tegen over ligt; word dit Buurens- of (kortheidshalve) Buur en , het ander Gelders .of Geldermalsem , toegenoemt. Het is een klein en gering Dorp. Alle deze Dorpen , hebben elk hunnen byzonderen Predikant; die, beneven die der Graafjehappen Leerdam en Kuilenburg , en die der Baronie van Ysselstein , famen ééne Klajjis uitmaken ; de Klasfis van Buuren genoemt; welke , aan de Zuid Hollandfche Synode , onderhorig is. 'T Graafschap LEERDAM, Ligt meer Weftwaard , langs den regter oever der Rivier de Lingen, uicgeftrekt. Dit Graaffchap is , te gelyk met dat van Buuren, door het Huwelyk van Anna van Egmond, eenige nagelatene dochter van den Grave Maximiiiaan , die in Huwelyk trad met Prins Willem I, tot het Doorl. Huis van O» ranje en Nassau, overgegaan. Het beftaat meeft uit laage Weilanden ; die van het overtollig water, dat 's Winters zo door den regen , als door de opzwelling der Rivieren , veroorzaakt word , door be-  TOT GELDERLAND. 335 behulp van Watermolens , moet bevryd worden. Het is van een kleiner begrip, dan het Graaffchap Buuren: bevattende, behalven de Stad, niet meer dan twe Dorpen: Schoonrewoerd en Acquoy. De Stad LEERDAM ligt niet volftrektelyk aan te Lingen t maar aan een breed water , *t welk , by dezelve , met deze Rivier zich vereenigt , en zo veel als de Haven daarvan uitmaakt : fchuins tegen over dë Steedjes Asperen en Heukelom ; die alle famen als in een drieiprong leggen. Zy fcbynt haaren naam te hebben ontleend van zekere Vliet of Stroomtje , 't welk by dezelve in de Lingen uitwaterd , en eertyds de Leé of Lede plagt genoemt te zyn. Een bêwys daar van is : dat , in de nabuurfchap dezer Stad , weleer geftaan heeft , een oud Slot , Ter Lede ; 'ft welk daarna vervallen en verdweenen is: Ook, dat dit binnenland dezes Graaffchaps, naait by de Stad gelegen, noch heden, 'tLand van Ter Lede , genoemt word : ën , eindelyk , de naam van het Dorp Leerbroek of Leder-broek; die, desgelyks, Van deze Vliet overgenomen fchynt. Dewyl nu dit Stroomt' je , buiten deze Stad , aan de Wellzyde , door een Sluis, (van ouds een Dam genoemt,) zich in de Lingen ontlaft ; mag men deze naams - oorfprong' vergelyken , met die van Amfterdam , Rotterdam, Edam , Monnekendan, Saanredam, Ilpendom , Spaardam enz- welke desgelyks van Rivieren , die by dezelve uitwateren ; ontleend zyn. De Stad is , 'in 't Vierkant, zeer regelmatig gebouwd : dan , de muure'i zyn, aan verfcheiderie plaatzen , door het water , in tyden van Dykbreuken , voornaamlyk in 1740, zeer bedorven. Zy heeft drie landpoorten ; die de eene de Hoogpoort; de twede de Scboonderwoardfcbe poort; en de derde, de Veerpoort, genoemt worden : en, twe, die haar uitzicht hebben , op' het Water. De Huizen, die op bvna 250 gefchat worden , zyn doorgaans zinlyk, naar de Hollandfche wyze gebouwd. Men heeft 'er , naar gelang1 der grootte dèr Stad , eene talryke Hervormde Gemeente ; waartec mede behooren, Inwoonerefi der naaftby gelegene Huizen, langs den Dief dyk. Zy word, door twe Predikanten bediend. Roomsgezinde?! , daartegen , zyn 'er genoegzaam geene. De Kerk is mede redelyk groot: en, onlangs, vanbinnen zeer verbeeterd. Zy ftaat, by de Markt; alwaar ook het Raadhuis is. Voorheen ftond bin. nen de Stads muur by de Veerpoort , in den hoek , aan den waterkant, een Kasteel; 't welk door de oude Heeren van B b Leer-  38c5 AANHANGSEL Leerdam bewoond werd: doch, dit is daarna vervallen, eindelyk afgebroken , en , de plaats tot eenen Hof gemaakt. Noch is heden in wezen , het Jagthuis der voorige Graven dezer Stad: 't welk door den Droffaart bewoond word. Het ftaat aan de ftraat, naby de Veerpoort: en, deszelfs voorgevel is vercierd , met de Wapens der Koningen van Spanje, en, meer andere groote Vorjlen. De gewoonlykfte handteeringe der Ingezetenen beftaat, in Stoelenmaaken ; waarvan de verzendinge van daar gefchied, door geheel Holland. 'Er is, binnen deze plaats,eene Franfche School, die goeden opgang heeft. De Stads Regeeringe beftaat uit een Droffaart, Rentmeefter, Schout , twe Borgemeefteren en zeven Schepenen. De twe eerftgemelde Heeren hebben het zelve gezach , gelyk in de Stad , ook over de twe Dorpen dezes Graaffchaps. Schoonrewoerd , gemeenlyk Sehoonderuuoerd geheeten , is het eerfte Dorp : en , heeft een zeer goed aanzien. Het ligt landwaard in, een groot half uur van de Stad, op den weg naar Kuilenburg. Alhier is mede eene Franfche School; die rykelyk van Discipelen, die uit Holland daar ter koft befteed worden, voorzien is. Acquoy of Akkooi , het ander Dorp dezes Graaffchaps, plagt weleer eene afzonderlyke Baronie te wezen ; gelyk 't noch heden dien titel draagt: dan , is aan het Graaffchap Leerdam ingelyft. Het Dorp is klein: en ligt aan de Lingen, een groot halfuur gaans, Zuidooftwaard van de Stad. Daar woonen veele Roomsgezinden : En dit Dorp heeft onder hen de eere, dat die vermaarde Biflchop van Tperen, Kornel. JanJenius (eigenlyk Jansz.) naar wien de van de Roomfchpaufelyke Kerk afgefneden gezindheid der Janfeniften benoemd word, aldaar geboren is. Het Graafschap KUILENBURG., Dit Graaffchap ligt aan de Rivier de Lek , te midden tusfchen de Graaffchappen Buuren en Leerdam : en grenft, ten Zuiden , aan het Ampt van Beeft, en aan de Heerlykheid Mariewaard ; door welke beiden het zelve van de Lingen word afgezonderd. De grond beftaat meeft uit Weilanden; die voorheen ter veefokkery zeer bekwaam geweeft zyn , dan, fe-  BE STAD KUILENBU1G van f"Veerhuis te ziei   TOT GELDERLAND. 38? federt eenige jaren , merkelyk verminderd: voornaamlyk , federt het aanleggen van den Dief dyk ; welke is een dwarsdyk, die den Lek-dyk, van tusfchen Kuilenburg en Ener dingen vereenigt, met den Lingen-dyk, by Leerdam; welke dwarsdyk het kwelwater, dat 's Winters de laagfte landen doed ondervloejen, tegenhoud en verhinderd, om naar beneden te worden afgeleid, en, door behulp van molens, zich eeniglyk moet ontladen , in de Linge : om welke oorzake , dit Kuilenburg fche Veld, dikwerf te laat droog word, dan, om naar behooren gebruikt te konnen worden. De eerfte Heeren van Kuilenburg zyn ( gelyk hier voor , met één woord is aangemerkt) uit die van Beuzichem oorfpronglyk. Derzelver geflachte, ten aanzien van het manlyk oir, met Heer Jasper, in 1504 , uitftervende ; kwam deze Heerlykheid aan het Huis Pallant , door het Huwelyk van eene van deszelfs Dochters, Anna genoemt, met Heer Jan van Pallant; wiens Kleinzoon, Floris I van Pallant , in 1555 , door Keifer Karei V, tot eerfien Grave van Kuilenburg, verheven werd. Floris II, de Zoon des voorigen was, in den jare 1640 , of 1641, zonder kinderen geftorven : dan , had den oudften Zoon des Grave Wolraad van Waldek , Filips Theodoor , (die van de Euangelifch-Lutherfche Religie was,) als zynen naaften bloedverwant , van 's moeders wege, tot zynen Erfgenaam verklaard ; die hem ook dadelyk in de Regeering opvolgde. Na Filips Theodoor, volgde deszelfs Zoon Henrik Wolraad : en , deze geene kinderen nalatende , wierd door deszelfs Vaders Broeder, Grave George Frederik van Waldek , Veldmaarfchalk der Nederlandfche Republiek, en Gouverneur van Maaftricht; (die, in 1682, door Keifer Leopold, tot den Ryksvorfielyken ftand verheven werd,) inde Bb 2 Re-  388 AANHANGSEL Regeering opgevolgt. Na deszelfs dood ; weiken in 1692 voorviel, geraakte het Graaffchap Kuilenburg, ( vermits dees' Vorft geene Zootien * , maar drie Dochteren naliet) aan de oudfte Dochter, Louise Anna , gehuwd met Grave George van Erpacii ; die ook in Neerlands Krygsdienft was , en , deze zonder kinderen overlydende , in 1714 ; aan den Zoon der middelfteDochter, Sophia Henrietta; wie'r gemaal was Hertog Ernst van Saxen Hilbourghauzen. Dees' Zoon was'Ernst Frederik genoemt: die, in gemelden jare , werkelyk , als Grave van Kuilenburg, gehuldigt werde. Hy heeft het zelve bezeten , tot den jare 1720 : en , toen verkocht , aan de Staaten des Kwartiers van Nymegen , voor 800000 gulden. Eindelyk , hebben gemelde Heeren Staaten , in den jare 1748 , dit Graaffchap gefchonken aan Zyne Doorl. Hoogheid, den laatft overledenen Prins Erfftadhouder, Willem JV : waardoor het nu , der Domeinen van dit Vorftelyk Huis, is ingelyft. Alhoewel, nu, dit Graaffchap , beneven de andere aanzienlyke Domeinen , beftierd word , door de Domein-Raaden van Zyne Doorl. Hoogheid, die in 'sHage hun verblyf hebben; zo is , echter, de beftieringswyze , daarin van die der andere Heerlykheden van Zyne Doorl. Hoogheid, onderfcheiden , dat het zyne eigen Domein-Raaden , op zich zelve behoud , even gelyk voorheen , toen het" nóch onder de Heerfehappy der gemelde Duitfche Vorften ftond : beftaande dit Kollegie (dat aan de al- * Vorft George Fredrik had wel een' Zoon verwekt Karet Guftaaf genoemt ; die geweeft is Ritmeefter , in Dienft der Nederlandfche Republiek : dan dees' is , in 1678 , in 't negentiende jaar zyns ouderdoms, geftorven : liggende begraven, op het Choor der S. Barbara Kerk te Kuilenburg.  TOT GELDERLAND. 389 algemeene Domein-Raaden ondergefchikt is,) uit den Droffaart, als eerden Raad , en drie ordinaire Raaden , benevens den Griffier. Ook , is over de Stad en Graaffchap een Schout: en een Rentmeefter der Graafiyke Kuilenburgfche Domeinen. # De Stad KUILENBURG, (welke'r naam, naar den ouden Schryfftyl . vpelal' , Culemburg en Culemborg , word uitgedrukt,) ligt naby üon flinker oever de Lek , met welke zy door eene lange Haven geineenfchap heeft: 3 groote uuren gaans , van Utrecht: 1, van Fyanen-. pn , omtrent eeven zo verre, van Wyk te Duurjïede - en, van Buuren- Dat deze Stad haaren oorfprong, aan den Veldheer der Batavieren , Claw diusdvilis, zou verfchuldigt wezen, en wel, door de Richting van een Slot, of Burgt, dien hy te zyner gedachteniüe, civilis - Burgum, zou benoemt hebben fgelyk Pontanus wil,) is een louter inval van gedachten , die by anderen weiufg of geen gelove vind ; die weeten, deze Stad, veel later Gebouwd te zyn ; gelyk ook de Burgt ; welke aan de daarby aangelegde Stad, zynen naam mede gedeeld heeft: want, in gevolge oudeHandfchriften ,die daarvan noch in wezen zyn, zou die Burgt eerft , in den jare 1271, gefticht zyn , door Roelof, Heer van Beuzichem. Waarfchynlyk heeft die Burgt haaren naam ontfangen van deszelfs lagen grond , die wel eenige verbeelding van een Kuil geeft. Deze eerfte Burgt, zegt men, aan deWeftzyde deróW geftaan te hebben ; dan, door Heer Jan III, in de XlVde Eeuw , naar de Ooftzyde verplaatft geweeft te zyn. De Stad is, thans, ten bewys, dat ze meer dan eenmaal verder uitgezet zy , in drie Wyken verdeeld ; die elk door byzondere muuren en grachten van elkander afgefcheiden, en , te gelyk door twe fteene bruggen , en binnen poorten, (welker ééne daarna afgebroken is,) faam vereenigt zyn. Het ééne Wyk, de Binnen Stad genoemt, is het oudft- en ook het aanzienlykft gedeelte der Stad. Het ander de Nieuwe Stad , (en by de Inwooneren verkeerdelyk, de Nieuwpoort geheeten,) is wel het grootfte in omtrek; dan zeer eil bebouwd en bewoond. En, het derde Wyk , dat de kleinfte is, word genoemt, de Havendyk : en, word veel bewoond door Schippers. Deze drie Wyken maken famen uit , een langwerpig vierkant. Zy is voorzien van vier Poorten : waarvan de ééne , door welke men landwaard uitgaat, de Zandpoort , (voorheen , waarfchynlyk , de Landpoort) genoemt Bb 3 word:  39o AANHANGSEL word: én de andere de Leipoort: de derde de Slót-poort: en, de vierde, de Golberdinge-pooru De Stad is doorgaans redelyk fraai bebouwd j en word dagelyks verbeeterd. Daarby is zy , naar gelang haarer grootte , volkryk en levendig : wordende het getal der Huizen , op tulfchen 6- en 700, en der Inwoonereu , op meer dan 3000 gefchat. Het Stadhuis , 't welk zyn uitzicht heeftop eene groote breede markt, is een oud en fraai Gebouw: gelticht in 1532, door Vrouwe Elizabetb van Kuilenburg. De Hoofdkerk , in welke, federt den .tyd derHervorminge, de waare Godsdienft eeniglyk gevierd word , was een