is toegevoegd aan uw favorieten.

Philosophie der tollen en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.

1783

Permanente URL

Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: Philosophie der tollen en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.
Auteur: Newbery, J.
Jaar van uitgave: 1783
Drukker/Uitgever: Abrahams, Willem Middelburg, 1769-1788
Taal: Nederlands
Onderwerp: Exact sciences in general; Children's books
Omvang: 170
Herkomst: Amsterdam, Universiteitsbibliotheek
Bron metadata: STCN

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 170 pagina's) / 170
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

Philosophie der tollen en ballen, of Het Newtoniaansche zamenstel van wysbegeerte.

Auteur

Newbery, J.

Jaar van uitgave

1783

Drukker/Uitgever

Abrahams, Willem Middelburg, 1769-1788

Taal

Nederlands

Onderwerp

Exact sciences in general

Children's books

Omvang

170

Herkomst

Amsterdam, Universiteitsbibliotheek

Bron metadata

STCN

daar is eene Wolk, die voor óns d.c brandende of Vuurvattende {elearJdtSi fe, en magm het voorbygaan, op eene gevoel iger wyze, aan u de uitwerkzelen ontdekken welke ik getragt hebbe te befchryven ' Dat 'er zekere zoort van lilpeteraetiee Deeltjes of eenezelfftandigheid zeer veel S naar gelykende, in de Lugt wordt opSiouS?ï dat b'yktoris uithe? Voedzel,hetwelkdeRcgen(enbvzonderlykdieRelgen welke met Donder verzcl d gaat) Van de Lugt , Dampkring feK^or^^^^ den aan- eene vraag te mogen om mÏK^ namvoor de goede Vrouw c*„Jfde Stee e matfter, en dagt, dat zv van 't wcl kon" mende, zigzeive naar Huis r i om Vrouw c*r/« in te & XL S?^ be-' en Verhevelingen. 6i hpreik enleidemyne Vriend Uw» van het pad, hetwelk hy niet bemerkte, tot dat hy verorden verlegen ftond ; waarop Tom liep, en Slt liep ; Tol fchreeuwde, en Hans wilde niet antwoorden; en met de laatfte plof kwam Tom in den Poel van alwaar hv rot dezen tyd mogt gelegen hebben, ïn%n H - Goodall hem niet hadde hooren roeoen toenhy voor by reed, en hem te hulpe ware 'eloopen. Dit bragt het ganfche gezelfchaP in ee? goeden luim,en Tom bezatgoedaaKeid en verftand genoeg, om zig;mhet " elach by hen te voegen, hetwelk geftild zynde -in- onze Philofoof aldus voort. de Lun naby de oppervlakte van de Aarde ronSeven,dikwilsverkeerdelyk genomen wordt voor een Ligt in eene Lantaarn, geWk myn Vriend Hr. Wilfin kan getuigen DamS van deze zoort worden in den Nagt Surig in de Lugt aangefteken, en zommige van dezelve veitoonen zig als vallende Sterken en wordt bv het onkundig gemeen het vaïen of verfchieten van Sterren genoemd Het mag hier noodzaakelyk.zyn, gewag te maïken van dat fchoon en cierlyk Lugtverfchfnzel Jlen Regenboog, nadien hy de vertooninge heeftvan eene Verneveling, fchoon TXÏ inderdaad geene is; want de Regen- ff» Van de Lugt, Dam*krino kleine droppels yS^wS^J^^ gezien wordt in eenen 7IJ ofuMist, die maakt door twee; Wn • n?eren hoek> gevan de Zon/en de7Srd ee\e getr°kken *^hoïw^^™tet Oog van de Wolk, welke atie droppelsin rugkaatzènTZoedda^^fpnp,vran de Zon te zei ven tyd óp cen P B« Pe^oonen op denderdaad niet dezelve fel00* ziende, in . .^zynandereTerfc « kring, waar op men behoort'aXj?^' deze zvn Hf ir,.;„ w,ulJic agt te liaan, en Zonen ^Maea5"hn/en' welke zomtyds de vertoonen zi" aSÏJi h f ko,euren zyn. Zy zend wederT V^"J7. JT-W? en vrie- wy ondeitóiSAero^^S?* !?00^ gmg van het ligt in door de bui¬ van de Lugt ' bevroozene deeltjes verfcbafte nieuwe eeMchie,yke Donderflag ge; zommige vTn £?Z™ overdenkint zonderheid de Jufrouwe,P n ChfP en in* emftraalen te vennvXn • P°0gdeTn de 31ixcope fchoof na Sn7? n;Jmaar Hr- 7*/ Sroote veranderingen zyn voorgevallen. Zeerwel, zeide Juffrouw Caroline, en zo zyt gy bezig om de Aarde in eene Broeibak te veranderen; en ik onderftel , dat wy die daar van bewooners zyn, ftraks gecomplimenteerd of aangefproken moeten worden met den titel van Padde(loele„, Komkommer^ of misrchien Pompoenen. Dit is fraaiie Philofofie inderdaad. Heb geduld, mynLief, zeide dj Markgraavinne. Geduld, Mama, antwoordde Juffrouw Caroline, wel ik hoope, sv wilde .niet hebben , dat ik geloove, dat wy een Rivieren en de Zee. 71 een Furnuis of Oven met Vuur onder ons hebben ? Ik weet niet, Mejuffrouw , antwoordde de kleine Philofoof, of het onmiddelyk onder ons zy of niet; maar dat 'er eene menigte van deze Furnuifen in de Aarde zyn, is buiten gefchil, en wordt baarblykelyk beweezen, door het groot getal van brandende Bergen, welke geftadig Vlamhien uitwerpen , gepaard met groote Steenen en metaalagtige zelfftandigheden. Het fpyt my, dat de Hertog van Ga/axy vertrokken is, Mejuffrouw, want die zou u in deze byzpnderheid te regt hebben geholpen; hetgeen, verfchoon my, ik niet'zal onderneemen, nadien ik bevinde, dat de waarheid, welke ik voordraage, zo zeer in twyftèl wordt getrokken of beftreden. Het ganfchegezelfchap lagte om den verftoorden Philofoof; maar de Markgraavinne vatte de zaak op, en bragte het gefchil ras ten einde. Zy laakte Juffrouw Caroline, dat zy zig bloot gegeven hadde, om een ftuk te befiisfen, hetwelk zy niet verftond; en daarop zig tot den Jongen Heer keerende, zeide zy tot hem, dat geduld een voornaam ingrediënt of middel behoort te zyn in het Character van een Philofoof: waarop Juffrouw Caroline en hy hun verfchil met eene onderling glimlachje bylagen. En na der Markgraavinne verfchooningeverzogt te hebben, wegens het betoonen van al teveel drift en yver, zelf in de zaake der waarheid, zeide hy tot Juffrouw Caroline, dat zy eenig berigt zou nebben van deze Bergen, uit de beste Schryvers, wanneer hy een Boek uit zyn zak haaiende, het navolgende yoórlas. De 72 Van de Bergen, Bronnen, „ De bemgtfte der brandende Bergen is de /Etna, gelegen inSicilie», waarvan de uitwerpingen van Vlam en Rook, op een grooten afftand, ontdekt worden door diegeen!, welke de Middelandfihe Zee bevaarenf zelf totaan de Haven van Malta; welke veertig duitfche mylen is van het Strand y^Sicilien. Schoon Vuur en Rook geftadig door dezelve wordeS uitgebraakt, op zommige byzondere tyden nogtans woedt dezelve met grooter geweld. In den Jaare 153Ó fchokte dezelve gansch 67c*l>e», van deneerften tot den twaalfden May kHKlerd Cr 6,en 1iard en zeer verfchrik-' kelyk geloei en gekraak gehoord, als of zwaar Gefchut gelost was geworden: eene groote menigte Huizen wierden, het ganfcheEiland ' om,/ergeworpen. Na dat dezo ftorm X1?^ hadde aangehouden, opencfc zig den Grond op verfcheidene plaatzen en vreezelyke gaapingen vertoonden zig hier en daar, waar uit Vuur en Vlam met groot geweld voortkwamen; welke in vier dagenV ™?eerden Pn verbranden, wat binnen den omtrek vanvyf uuren gaans van teJEtna was Een weinig daarna braakte de Pyp, welke is' de Opening op den top van den fiere, geduurende drie geheele dagen, eenegroofe men te vuunge fprankels en asfche, welke n St alleen verfpreid wierden door hét geheele ffiland, maar ook over Zee gevoerd mar Italië»en verfcheidene Schepen, naar Ventiel zenen-' de, leden op den afftand van honderd uuren daar door fchade. Facellut heeft ons een Hi" ltonsch Verhaal gegeven van de uitbarftingen van Rivieren en de Zee. 1% van dezen Berg, en zegt , dat deszelvs Bodem of Grond honderd uuren in zyn omtrek is. De Hecla, een Berg 'mTsland, woedt zomtyds met zo grooten geweld als feJEtna, en werpt groote Steenen uit. Het opgefloten Vuur veroorzaakt zomwylent, door gebrek van Wind, een fchrikkélyk geluid , gelyk aan wêêklagten en gehuilj, 't geen zommige ligtgeloovige Menfchen doet denken, dat het de plaats der Helle zy, alwaar de Zielen der boozen gepynigd worden. De Berg Vefuvius in Campanien, niet verre van de Stad Napels, fchoon hy beplant is met de vrugtbaarfte Wynftokken, en op andere tyden de beste Muscadelle Wyn uitleverde, is egter zeer dikwils door geweldige Vuurbraakingen befchadigd. Dion Casfius verhaalt , dat onder de Regeering van (Keizer) Vefpafianut aldaar zulk eene vreezelyke TJitbarftinge was van woedende vlammen , dat eene groote hoeveelheid van Asch en Zwaavelagtige Rook, door den wind, niet alleen naar Romen, maar ook over de Middelandfche Zee tot in Africa, en zelf Egypten gevoerd wierde. Daarenboven, wierden de Vogels in de Lugt verftikt en vielen dood op den grond;en de Visfchen in de nabuurige Wateren, welke door dezelve heet en beimet waren geworden, ftierven. Daar gefchiede eene andere Uitbarftinginden tyd van Martialis, welke hy cierlyk befchryfc in een van zyne Puntdigten, en beklaagt de droevige veranderinge van den Berg , welken hy eerst zag in zyne groente, en onmidE 5 de- 7.4 Vak de Bergen, Bronnen, delyk daarna zwart van Asch cn uifebran de ftoffe Wanneer de Brandinge ophïeS feevogtigde de regen en dauw dl oppervlakte van den Berg , en maakten de zwaavelagtige asch en uitgebrande ftoffen vrugtbaar; zo dat zy een ryk gewas van uitneemenden Wvn voortbragten; maar wanneer de Berg wederom begon te branden, en op nieuw Vuur en Rook uit te braaken,(het geen zomtyds binnen weinige Jaaren gebeurde) dan wierden de Nabuunge Velden verbrand/en de gemeene rgoI°ur de. R^zigers gevaarlyk gemaakt, üen «erg m Java,niet ver van de Stad Pa«acura,merd in den Jaare 158Ó. in ftukken gereten door eene geweldige uitbarftinge van gloeijende Zwaavel, (fchoon dezelve'nooit voorheengebrana hadde) waar door (gelyk verhaald wierd) 10,000menfchen in de benedenlandfche Velden omkwamen. Dezelve wierp groote £ne,n°P; en fmakteze tot aan Patras, en meld drie dagen aan in zo veel zwarte Rook vermengd met Vlammeen heete Asch en ftoffe' uit te werpen, dat het aangezigt van de Zon daar door verduifterd wierde, en de dag zo donker fcheene als de Nagt. ^nZ\Z^n Cene wmeenigte andere (branS" pi?pwergen'°f Cge>lvk MeM™>w dezelve geliefde te noemen) Furnuifen en Ovens ^ftenbfkende Waer°ld' We,kc in den' altzdneeLn." Ce^Zins in Wy koomen nu tot de overweginge van de Bronnen, welke wy mogen ondcrftellen , wdkVÏy" ïou{o1bmk°zyreten' iQ 'ta,^-nietï Deze Bronnen dus geformeerd door den Mist op de Bergen, en den Regen elkanderer? ze zig wederom vereenigende, worden groo- wZdlZ ? Ze£ u,tSew£^md, weder derhrifiJinVbnst; want de Voorzienigheid heeft zulke wyze Wetten of fchikkingen vastgefteld voor de Waereld, d£Sen den r*? tHoo/dftoffen vernietigd £n&rMaar de zeer Sroote Rivieren zelve moeten eenigen anderen oorfprong hebben behalven de Bronnen door den Mistte Dauw en den Regen geformeerd,nademaal dezenieT genoegzaam fehynen tot onderhoud van hunne groote en wonderbaare ontlaftinge Het is derhalven geene onwaarfchynelyke gisfmze te onderftellen, dat zy eenige gemefnfchaD hebben met de Zee, en dat het zomeWate? gezuiverd en zoet gemaakt worde door te trekken door het Zand, kleine Keitjes, en de reeten en holligheden van de Aarde. ' En vni-n^ P°?gen teTbe^y2en in mynenaastvolgende reeks van Lesfen. M^ Br(«nn5nie«.aan#?a"de d^n 0orfPr°ng en Vorrainge der ÏV Deel lïl Hnnw" ^ PW1. Onderw. *v. ueel XII. Hoofd, en an de Aant. en den Hr tav » de te vooren aangehaalde plaaue. * Rivieren en de Zee. 77 Menen zyn verzaamelingen van Water, bevat in de holligheden van de Oppervlakte der Aarde , waar van zommige gezegd worden ililftaande te zvn, en geformeerd te worden door het overvloedige Water, dat na den Regen of Sneeuw, van de naastgelegene Landichappen afvloeit; en deze moeten ongezond zyn. Andere Meiren worden gevoed door Rivieren , waar van zy het Water ontvangen , en onder den grond voeren, om andere Bronnen en Rivieren te formeeren: andere wederom worden onderhouden door Bronnen, die in hetMeir zeiven ontfpringen; en zommige (gel vk de Haarlemer, en andere zoute Meiren) worden onderfteld, gemeenfehap re hebben inet de Zee, vanwaar zy hun Water ontvangen, en datzy naderhand dooronderaardfche Stroomen ontlasten. De Zee is eene groote verzaamelinge van Wateren in de diepe Valleyen van de Aarde; ik zegge in de diepe Valleyen; want indien 'er geen zeer groote holligheden in de Aarde waren, om de verbaazende hoeveelheid van Water te bevatten, die dus byeen wordt verzaameld, zou de ganfche Oppervlakte van den Aardbol overftroomd worden; want het Water ligter zynde dan de Aarde, zoude boven de Aarde zyn, gelyk de Lugt boven het Water is. Nu gy van de Zee fpreekt, zeide de Markgraavinne , wenschte ik, dat gy wilde zeggen, waarom het Zeewater altoos Zout is, Mevrouw , antwoordde hy, ik wenschte, dat ik het konde doen; maar het is buiten het be.-.. 7S Van de Bergen, Bronnen, Ek/an my"ephiiofofie; en ik gelooveirderdaad , van alle Philofolie'hoedanig ook (*) WatSl- T Z° wel,vra^n, wlrom \r water is, als waarom 'erZout in 't Water is welke byna zo wel eene Hoofdftoffe is a s dï> v™ïehïdikwilS ^ d^> 3t lïofdc van de groote menigte Zout, verfpreid in de Aarde en het Water, hetze ve hoedaniehc den moet bezitten, daar wy niet v°nwS en in den fchakel van Weezens oogmerken' beantwoorden, waar mede wy nie^fi De alleraanmerkelykfte hoedanigheid in de ! e« ' of hetryzen en vallen van 't Water, welke wy, Getyen noemen, en die veroorzaakt worden door de aantrekking der fe'nWam dat gedeelte vanWate?gin do it.r„ aangetrokken wordende , ryst hooier dan het overige,- en het daartegeno ergefte 1de gedeelte,aan de andere zyde, mindeaan getrokken wordende,wordt £]y hooien deze twee tegen elkandercn régi"tegel o-' dat de Zoutheid der Zee veroor«=w eeltJme^reden» froote meenigte van Mynen en° zS?tb« ' en daar in de Zee verfpreid zvn n£%gen' dleJhler duurig door het water IelrnVten"enonSZ^^ Sf' Rivieren en de Zee. 79 verftaande zyden van de Oppervlakte van het Water in den grootenOceaan, de beweeginge van de Maan volgende van het Ooften naar het Westen, en tegen de breede Kuiten van het vaste Land ftrykende, ftuiten van daar weder te rug; en maaken dus Eb en vloed in naauwe Zéen en Rivieren, op eenigen afftand van den grooten Oceaan. Dit verfchaft ons insgelyks reden voor de tydperken der Getye»,eh waarom zy volftandig den Loop der Maane volgen (*)• (*) Die dit berigt van de Getyen,derzelver oorzaak ert werkingen nader opgehelderd begeert, zie hier van de Befchryvinge en natuurelyke Afbeeldinge by laatstgemelden Schryver pag. 344—349- PI- XII. Fig- 3* V. LES. So V. LES. VAN DE BERGSTOFFEN, GROEISTOFFEN en DIEREN. Konde een Philofoof van zm verknor, om de Grooten en Aanzfenelvk/rf A derwerp zo waardig eens redelyken Schen" feu*, behalve dlt,kan ee?MeS vieinê ver- Van fiE Bergstoffen* $t verpligt zyn in de Vernaaien van diegene te beruften, welke mogelyk niet zo naauwkeurig, nog zo getrouw geweest zyn, als zy behooren. In aanmerkinge genomen de meemgte vreemde Drogeryen, welke in Britannie gebruikt worden, is het verbaazend, hoe weinig deze zelf, die daar in handel dry ven, van de zaak weetenzo weinig inderdaad, dat zy niet zeggen kunnen, waar dezelve groeijen, of hoe zy gevonden of bereid worden; en onbekwaam zyn om de egte van de vervalschte te onderfcheiden, en derhalven, door misverftand ,dikwils de eene voor de andere moogen neemen^ De Gezondheid en het Leeven zyn van te veel belang om mede gefpot te worden; deze worden egter verwaarloosd, terwyl de Mode Opfchik, en Vermaaken de ganfche Waereld door gezogt worden. Dit is eene droefgeeftige overweeging. Maar, zult gy zeggen, dit is geen ftuk van onze Les, alwaarom wy ook een onderwerp zullen laaten vaaren dat zigzelven, als het ware, in onzen weg heeft ingedrongen; en fpreeken van het geen de Aarde in zig bevat, en van derzelver Voortbrengzels en Inwooners. Want deze Bol begrypt,behalven de Aarde en het Water, welke noodzaakelyk zyn tervoortbrenginge en voedinge van Planten en Dieren,andere ftoffen in zig, die nuttig bevonden zyn voor denmensen. Die weeromkaatzende Verrekyker, dit Goud Horologie , en Mejuffrouw Caroline* Diamante Oorringen, wierden alle uit de Aarde gegraven ; ten minften de werkftoffen, waar uit deze dingen zyn t'zamengefteld, wierden aldaar gevonden. F De- 82 Van de Bergstoffen. Deze zoorten van Aarde, die met behulp van den Regen Groeiftoffen of Planten in zulken overvloed voortbrengen, zyn gemeen* Aarde, Leem , Kley en Zandige gronden. Daar zyn insgelyks Aarden, van deze onderfcheiden, en die in de Medicynen gebruikt worden ; als de Japanfche Aarde, Armenifche Aarde , of Bolus Armenus &e. De dorre en onvrugtbaare gedeeltens der Aarde zyn, ten grootften deele, Zand, kleine Steentjes, Kryt, en Rotzen; want deeze brengen niets voort, ten zyze met A arde vermengd worden Van dorre Zanden zyn 'er verfcheidene zoorten , fchoon derzelver voornaamfte onderfcheid beftaat in hunne koleuren; want het Zand, dat wy op het Papier ftrooijen, om het kladden voor te koomen, en 't geen de Meid op de Vloer gooit, is beide t'zamengefteld uit kleine onregelmaatige Steentjes, zonder eenige Aarde; en van zodanig Zand zyn 'er groote en uitgebreide Woeftenyen in zommige gedeeltens van de Waereld ; en eene in 't byzonder , alwaar Cambyfes, een Oofterfche Monarch,een Leger van 50,000 man verloor. (*) Gy moet zeker mistaften, mynHeer, zeide Juffrouw Caroline. Hoe was het mogelyk voor een gansch Le- (#) Cambyfet Koning yan PerJIe, Egypte» veroverd tobbende, zond van daar een Leger van 50,000Man, om de Ammoniten , of volgens het Verhaal van Jujiinut, den Pragtigen Tempel van Jupiter Ammm te overval* len, hetwelk geheel op deszelvs togt derwaards, zon* der dat daarvan een eenig man is ontkoomen , in de Zandige Wildernisfen van Africa verfmoord is. Suiker Kerk- enWaereldl. GefeJuedeaUfen i. Peel U, Hoofd* 3»fi. Lib, I, Cap. 9, Vak de Bergstoffen. 8| Leger op die wyze te vergaan? Hoe^ Mejuffrouw , antwoordde de Philofoof: de wind gelyk dezelve in die gedeelten dikwils doet' verhefte veele dagen agtereen, het Zand in Wolken, en 't ganfche Leger wierd verfmoord En zo gy het Leeven van Akxander ae» Groote» leest, zult gy vinden, Mejuffrouw , dat zyn Leger i n groot gevaar was, wanneer hy die zelve Wöeftenye doortrok, in zyn zinneloozen Togt, om den Tempel van zynen vermeenden Vader, Jupiter Armno», téI beonSrwerp'5*3 Maarwv keeren weder tot ons Behalven deze ftoffen, waar uitde Oppervlakte van de Aarde is t'zamengefteld, vinden wy zo wy dieper delven, dikwils lighaamen zeer verfcheiden van die, welke wy naby de Oppervlakte ontdekken: En deze, om dat zy door in de ingewanden der Aarde te graven/ontdekt worden, worden by den gemeenen naam van Oelfftoffe»genoemd; fchoon onder dit hoofd beffoten worden alle Metaale» en Metaal-Ertze» Bergfiofen of hal ve Metaale», Steenen van verfchei' Zelffta»d,gheden, die in Steen veranderd zvn3 S, °v,° uuYeeIe a?dere Lighaamen, die een weefzei hebben tusfchen Steen en Aarde; als oir van verfcheidene zoorten,met eene van weC ke de Landlieden hunne Schaapen merken; Totlood waar van die Pennen gemaakt worden, die wy gebruiken, om te tekenen; en F 2 zom- 84 Van de Bergstoffen. zommige zoorten van Kryt, Steen of Smidskoolen, en andere Lighaamen, die harder dan Aarde, en egter niet zo vast zyn als volkoomenc Steen. Daar is eene verbaazende verfcheidcnheid van Steenen. Zy worden door de Natuurkundigen onder twee voornaame hoofden gefchikt, dat is te zeggen , Gefteenten en Kriflatlen ; en door anderen , onder gemeene en Kostbaare Gefteejitens. Eenige van de aanmerkelykfte, wegens hunne fchoonheid beide en nuttigheid, zyn , Marmer, Albafier, Porfierfteen, Granaat, (een zoort van gefpikkeld Marmer) , Uardft een, &c. Keifteenen, Agaten , Onyxfteenen, en ronde Keitjes ; onder welke zoort Edele Gefteenten geplaatst worden, anders genoemd Kkinoodien of Ju* •wee/en; welke alleen Gefteenten zvn van eene buitengemeene hardheid, en die,"wanneerze gekliefd en geflepen worden, eenen ongemeenen glans hebben, De dierbaarfte van deze zyn Diamanten, Robynen, Saffieren, Amethijlen, Smaragden, Topaafen en Opals. Maar daar zyn andere Steenen, die fchoon ontbloot van fraayheid ,misfchien meerdeugd moogen bezitten,dan veele van de reeds gemelde; zodanig als de Magneet of Zeil/leen, welke de eigenfehap bezit van de Naaide in het Scheeps-Kompas altyd naar den Noordpool te llieren; waar door wy zelf bekwaam zyn in de donkerfte Nagten te Zeilen. Zodanige zyn insgelyks de Wetfleenen, waar op wy onze Meslèn en andere fcherppuntige Gereedfehappen flypen of fcherpen; Kalkfteenen, Talk, Calamynfieen, of Lapis Calaminaris, en veele andere. Be-* Van de Bergstoffen. 8j Behalven de Lighaamenalrcde gemeld, wordt er insgelyks in de Aarde eene vericheidenheid van Zouten gevonden, als Rots-Zout, of Edelgefteentens Zout, Vitriool, Salpeter en veele andere. De Berg. of Mynftoffen, Markafeten of halve Metaalen, gelyk zy van de Scheikönftenaars genoemd worden, zyn Spiesglas, Tinglas,Btsmuth, fcc. Deze zyn niet brandbaar, rekbaar, no°kunnen met de hamer uitgeflagen worden&maar zyn hard en broos, en kunnen tot poeder gewreeven worden; en het eerfte kan na dat het gefinolten is, door het Vuur tot Kalk gebrand worden. De Mercurius of Kwikzilver is in 't algemeen gerekend geworden onder de halve Metaalen en zomtyds onder de Metaalen zelve; maar ïkdenke, dat zy onder geen van deze hoofden behoort gclteld te worden, maar afzonderlyk aangemerkt; als ook van gelyken Zwavel ichoon dezelve een gedeelte is van het zamen- mcngz-AvzillraauweslntimoKi of Spiesglas Ertten zyn deze zoorten van Aarde, welke uit de Mynen gedolven worden, cn die Metaaldeeltjes m zig bevatten, waar uit de Metaalen worden getrokken. Metaaien worden van andere Lichaamen ondcrfcheiden, door hunne zwaarte, Smeltbaarheid in het Vuur, en Rekbaarheid, of Wykinge enuitbrcidmgc door den Hamerflag, zonder in Hukkente breeken. Deze zjrnZes, nam. öoiïd Zilver, Koper, Tm, LoodCnTzer, welk laatfte het waardiglte van hen allen is.Zy worden zelden of nooit m eenig gedeelte van de Aarde gevonden F 3 dan 25 Va N DE GROEISTOFFEN» dan dat Bergagtig is; hetwelk,in 't voorbygaan, eenigermaate bewyst , het geen wy in eene voorgaande Les waagden te beweeren, nam. dat 'er Bergen waren voor den Zondvloed;want dat 'er Metaalen waren voor den Zondvloed, bly kt uit het geen in de Heilige Schrift aangaanécTubal Cain gezegd wordt,die in Koper werkte &c. en vmjubal den Uitvinder van Orgels (*). Alle Steenen, Mynfioffen en Metaalen worden onderfteld op eene Werktuigelyke wyze in de Aarde te groei jen, uit hunne eigene Zaaden, gelyk de Groeiftoffen op de Oppervlakte van de Aarde. En wat zoort van Lichaaraen dieper in de Aarde, (ik meen naar derzelver Middelpunt) gevonden worden, is aan ons onbekend; want wy kunnen ons alleen gemeenzaam maaken met de Delfftoffen in derzelver Schors, én de Groeiftoffen en Dieren op derzelver Oppervlakte; welker Natuur en Eigenfchappen alleen, inderdaad, te menigvuldig zyn , om door de Menfchelyke schranderheid ontdekt te worden. VAN DE GROEISTOFFEN o.f PLANTGEWASSEN. De Groeiftoffen of Plantgewas/en, groeijende op de Aarde, kunnen in drieClasfen of Rangen verdeeld worden; ik meen deze van Kruiden, Heeften en Hoornen. Krui' (*) Eene byzondere Befchryvïnge en Verklaaringe yan bovengemelde en meer andere Berg en Mynftof. fcn, en de annwyzinge van de byzondere Landftreeken alwaar de raeelte van dezelve vallen , zyn te vinden in *en Hr. Marsm Pbilvfofifcks Onderw, IV.Deel II. Hoofd» of Plantgewassen, Sr Kruiden zyn deze zoort vanGewasfen,welker Stelen of Stengen zagt zyn, en geen Hout in zig hebben: ais fieterfely, Latuiu, Vioolen, Brandnetels, Distels,eneen oneindig getal andere. Heefters zyn die Planten , welke , fchoon Houtagtig, egternooit totBoomen opgroeijen, maar hunne takken naar de Oppervlakte van de Aarde neerbuigen: Zoodanige zyn deze Planten, welkeRoozen, Camperfoelie, Kruisen Aalbezien dragen , en dergelyke. Maar Boomen fchieten op in eenen grooten Stam, enryzentot eene aanmerkelyke hoogte van den grond, voor dat zy hunne takken uitbreiden, gelyk gezien kan worden in de Eike, Boeke, Olme, Esfche, Denne,\Noote, Kers- fe, en andere Boome». Van de Lichamen der Boomen hebben wy ons Timmerhout, en van den Eikenboom in 't byzonder, Hout tot de Scheepsbouw; zynde geen Houtzotaay, fterk en duurzaam, als het oud Engelsch Eikenhout, nog leevert misfchien eenige Boom meer Timmerhout uit; want daar wierd laatst een Verkogt voor Veertig Ponden (440 Guldens Hollands) uit de Bosfchen van Langley, toebehoorendeaan denBisfchop van Salisbury, welke 6 voeten en twee duimen in zyn middellyn of over 't kruis was, en 10 Tonnen, (of 400 voeten vierkant van Timmerhout) in zig bevatte; en wierd onderfteld duizend Jaaren oud te zyn' " Zie de Eikenboom uit eenen kleinen Ei„ kei gefproten, zeer hoog opryzen, en zig „ tot de Lugt verheffen! als een Koning der „ Bpsfchen, fteekt hy zyn ftaatelyk hoofd * 4 Hom 88 Va n de Groeistoffen „ om hoog, terwyl zyn lichaam door lengte 5, van Jaaren aanwast en toeneemt. Nu ploegt „ een fchoon en vaardig Oorlogfchip (van hem „ gebouwd; de Zee, terwyl in zyne Ingewan„ den de vernielende Donderklooten rusten. „ Van hier draagtBrittannk roem op haare wyd„ uitgeftrekte Regeering , en beheerscht de „ Zee, door den uitgebreiden Eikel. De aanmerkelykfte gedeelten der Planten zyn de Wortel, de Steel, de Blaaden, de Bloemen en het Zaad; de meefte van hen hebben deze verfcheidene deelen, fchoon'er, inderdaad , zommige zyn, die geen Steel hebben, als de Aldê; andere hebben geen Bladen, als de Zevenboom; en andere hebben geen Bloemen, als de Varen. Maar ik denk, dat 'er geene zyn zonder Wortel of Zaad, ichoon zommigen zeggen, dat het Varenkruid, ten opzigt van het laatfte, eene uitzonderinge is (*). Het geen onze verwonderinge ten opzigte van de Planten meest verwekt (en dat inderdaad het onderwerp van veel gefchil onder de Geleerden geweest is), is hunne Voedinge en Voortteeimge. Hier over, zei de Hr. Blosfem , heb ik myn Vader dikwils hooren praaten wanneer ik met hem in den Tuin geweest ben ; maar nadien het geen hy zeide myn geheugenontfnaptis, zou ikblydezyn, myn Heer, dat gy my wilde zeggen, hoe zy hun voedzelontvangen, en hoe hungefiagtworde voortgeteeld. Een naauwkeurig onderzoek van deze Natuure, zeide de kleine Philofoof, zoude u te veel van uwen tyd beneemen, en niet (*; Qwainmergam heeft op Plaat 13 van zyn Eybe] der Natuar hsiZaad van de Varen afgebeeld. of Plantgewassen. 8§ niet kunnen verdaan worden , zonder de proeven en Aanmerkingen by te brengen , welke door geleerde Mannen daaromtrent gedaan zyn; ik zal derhalven de overweeginge van deze natuure uitftellen tot den naaften loop myner Lesfen. Daar voor zien ik geen reden, zeide Hr. Wiljan, en ook fchynt 'er voor my geene zwaarigheid in de zaak te zyn. Hoé, zy ontvangen hun Voedzel uit de Aarde, doenzc niet ? En gy zaait de Zaaden van de oude Planten , en zy brengen nieuwe voort. Gy zyt te gereed, Hr. Wil/on, zeide de Philofoof, om te praaten van dingen , die gy niet verftaat. De Aarde heeft misfchien niet zo veel te doen met de Voeding der Planten, als men zig in 't algemeen verheelt; (*) want zonder Water, en inzonderheid Regenwater en Dauw, zou 'er maar weinig Groei zyn in F 5 Plan- ƒ*} De Hr.Bonnet bevondt door herhaalde proefneeminge dat de Planten in andere Stoffen dan de Aarde groeijen.Hy zaaide in vastineengepakte.A/iw,en in Spons, in Water gelegd , Snyboonen , Erweten , Gerst en Haver , en bragtze tot volkoome rypbeid; en js van gedagten, uit hoofde van de pjoevendie hy daarvan genomen heeft aan de Bollen van Tuberoozen, Hyachinten, Tulpen, Narcisfen en Jonquilles, dat de meefte Bolgewasfen in de Mos wel voort zullen willen. En onder de veelerleye proeven, die hy heeft genomen om te onderzoeken, welke Stoffen het meefte bybrengen tot den Wasdom der Planten; heeft hy Boekweit gezaaid in Zaagzel van versch Greinenhout; in EikenRun ; in Boomwol en Schaapenwol; in Zwam; in Kalk en Potaarde fyn gewreven; in Zand, Mos en allerieye Aarden; ja ook in een mengzel van deze Stoffen. De Gewasfen, zegt hy , zyn alle voortgekoomen , dog met cenige onderfcheidvan koleur, geilheid en groetè. Zie Uitgezogte Vern, iii, Deel pag- 36— 7S, 90 Van de Groeistoffen Planten en Gewasfen van eenige zoort; en dit kunt gy weeten uit derzelver kwynenden ftaat indroogeSaizoenen, fchoon nog zo dikwils bevogtigd door River- of Putwater. Dit wordt insgelyks geweetenuit de geringe hoeveelheid van Aarde, welke 'er in de Groeijng der Planten wordt opgenomen, want de Hr. Bovleen Woodward beide, kweekten verfcheidene Planten in Aarde, die met Regen of Bron- en zelf gefitreerd en overgehaald Water bevogtigd wierden , en hebben bv het weegen van de drooge Aarde, voor en ha het voortbrengen der Planten, bevonden, dat van dezelve zeer weinig verminderd, of door de Flant opgenomen ware. Door de Plant opgenomen ! zeide Juffrouw Caroline, met eenige verwondering, hoe gy verheelt u dan niet, dat 'er Aarde in de Kruiden en Boomen is ? Ik doe inderdaad, antwoordde de Philofoof, en heb aireede zo veel te kennen gegeven in 't ge.n gezegd wierd van de Vier Hoofdftoffen of Elementen, en ten zeiven tydeu gezegd , indien ik niet mis hebbe, hoe dezelve uit de Planten getrokken konde worden; 't geen was , door de Plant tot asfche te verbranden, en het Zout daaruit tewasfchen, gelyk uwe waschmeid doet, wanneerze Loog maakt; want als dat Zout weggefpoeldis, zal het overfchot Aarde zyn. Indien de Aarde zo weinig toebrengt tot het voortbrengen van Planten, zeide de Hr. Blyth het Water, begryp ik, moet daaraan grootlyks' deel hebben; en dit is blykbaaruit de hoeveelheid van Water, welke de meefte Planten vir- of Plantgewassen» 91 vereifchen , omze in eenen gezonden en bloeijenden ftaat te houden. Uwe Waarneeminge, zeide de Philofoof, verdient eenige opmerking; maar hoe zult gy reden geeven van de groei der Planten in Zandige Woeftynen'; alwaar het zelden Regent , en van Planten ook, die een grooten overvloed vanSappen in zig hebben; want God Almagtig heeft, ter behoudenis van zyne Schepzelen, die wonderbaare Planten, in zulke dorre Woeftynen doen groeijen, om eenigermaate het gebrek van Water te vervuilen; en zommigen zyn zo zamengefteld, dat zy eene groote hoeveelheid van Water tot gebruik voor de Dieren bevatten. Dit is het geval van den zogenaamden ?yn-a$pd (*) , die , fchoon hy fchynt te (* O ra een meer byzonder en omftandjg berigt van deze Plant , the groud Pine , te erlangen,' wyst de Auteur, in eene Aamekeninge, zyne Leezers naar een Èngelsch Werkje the Christians Magazine No. II. alwaar hy zegt, dat het gevonden wordt, gepaard met gepaste Aanmerkingen, om de wonderen van God in de werken der Scheppinge aan te toonen. Dit gemeld werkje niet by de hand hebbende, en dus nietin ftaat zynde om dat byzonder berigt den Nederduitrchen leeze» ren mede te dee-len, zullen wy van deze en dergely* ke Planten, die de tastbaarfte blyken van Gods wyze befchikkinge in de Scheppinge, en goedertierne zorge over alle zyne Schepzelen allerwegen vertoonen, eea kort berigt ten hunnen behoeve ontleenen, uit Schryveren die onder ons bekend zyn, en daar over verder nagezien kunnen worden. De grouniPine of zogenaamde Pyn-appel, wordt gevonden aan een Boom of Plant, by den naam van WildePy» bekend ; welken dezelve van de Europeërs heeft gekregen , om dat deszelvs Vrugten eenige over» eenkomst met den egten Pyn-appel hebben. Zy groeijen op de Knobbels. Wratten en Uitwasfen dezer Semen, daar sy eene zoon r&O WorteÜnge maaken» waas* 9% Van de Groeistoffen te groeijen als een Uitwas aan den tak van den Boom, dikwils eene pint of halve ftoop zoet waaruit zyregt naar om hoog opfchieten. Deze Wortel is kort en dik. De Bladen groeijen het een in het ander, tot datze zig aan het eWtoë verbreeden. Zy zyn vry breed, en loof 12 duimen lanB De buitenfte zyn zodanig aan den anderen vast, dit het Water van den Regen daarin blyftftaan, tot 2 pinten vogttoe, en du Water ftrekt niet alleen gènoeg Jt "oe. tïï va"dtnWorteI» maar het koomtook aan de Vogels en allerlye zoort van Gedierte, by de anderzins ombekende vogtigheid, dog voornaamelyk aan den Mentenen te ftade,welke zi^ in menigte omtrent die Boc£ men bevinden om zig te laaven. Wanneer men dezePvnappel vindt,fteektmenmet eenMesinde Bladen een weinig boven den Wortel; hier door loopt hetWater uit Jhet geen men in den mond of in een bakje vangt,om zia te verkwikken en te laaven Hift.Befchryv.derReiz. XXI D d Vo Kaptein Dampier uit wiens tweeden togt nair Kam. pjcbe , het bovengemelde getrokken is , voegt 'er bvdathyby eigene ervaarenis wist, hoe uitneemend zeer dit Water aan de Reizigers in die Gewesten tot verkwikkinge dient; hebbende dikwils met zvn Volk hetzelve op voorgemelde wyze in hunnen hoeden gevan gen, en tot laafe.iis gebruik. Dampierll. Deel p. iss De Hr. Dr. Sloane geeft van eene Plant, die hy iri Jamaicar vondt, en m dat I iland gemeenlyk Wilde-Pm genaamd wordt, onder andere deze befchryvinge: Uit den Wortel koomen, zegt hy, Bladeren voort van alle kanten, op de wyze als Look „f Annas, waar van daan het den naam van mide-Pyn or Moes gekresen heeft; deze nu zyn gevouwen of gefloten inmtikanderen , elk blad isjtwee en een hair voet lang; en van drie duimen in zyn begin of grond eindigt het in een punt, hebbende eene zeer holle kromte van binnen en eene bogt van buiten; zo dat alle dieholtens van binnen voor eene zeer ruime bewaarplaats, bak offchaal verftrekken , die zeergoedis, om eene taamelyke mate van Water in zig te houden, hetgeen in het reeenagtig Saifoen op de buitenfte uitgebreide Bladen valt die grpoven hebben, waar door het Water neerloopr! naar de Bak, alwaar het bewaard wordt, als in een Bottel; de Bladen daaragter zwellen u« gelyk een bolle or Plantgewassen. 93 zoet Water bevat voor de Vogelen, Beeften en Menfchen zelf, om zig te verfrisfchen, in die beete Lugtftrecken, a'waar zy overvloedig gevonden worden, Maar een Plant kan zeer veel Water houden tot onderhoud van Dieren, en egter zelve niet van Water beftaan. En dat dit het geval is, getuigt de on- le Uyen, om den Bottel te maaken, binnenwaards gedraaid, of zig weder naauw fluitende aan den Steel, waar door de wegdampinge van het Watéi, door de hitte van de Zon , belet wordt. Gemelde Dr. fchreef wegens een dergelyk Gewas op Jamaica, de Wateriragende Heefier ,het volgende " Deze Boom groeit op de dorre Heuvels in het Woud, daar anders geen Water te vinden is. Wanneer men zyne dunne Stam in Hukken van twee of drie ellen lang fnydt, en het eene einde in den mond ligt, geeft dezelve een ao klaar en frisch Sap van zig, en dat wel in zulkert overvloed, dat de dorftige en afgematte Reiziger daar door een nieuw leven krygt. Deze Boom is daarom onder alle de Inwooners dezer Gewesten, voor een, byzonder gefchenk, 't geen de Godlyke Voorzienigheid en voorzorge hun in hunne behoefte heeft medegedeeld, aangezien. Navarette eindelyk verhaalt ons van eenen anderen; dergelyken Boom, welke Bejuto genoemd wordt. Deze flingert zig om andere Boomen ; en wel zodanig dat zyn top naar beneden hangt. Wanneer nu de Reizigers van deszelvs Water willen genieten , fnydenzy den top af, en vangen dus het Water, het geen kristal helder is, even als door eene Buis in huune Vaten Sec. Daar vergadert altoos zo groote menigte van Water indezen Boom, dat 6 of 8 Menfchen hunnen dorst daar mede lesfehen kunnen; terwyl "er altyd nog iets van overig blyft. Dit Water is zeer frisch en zoet, en de ge • woone laafenis der Herten, wanneer zy uorftig zyn , vatten zy den top van de Beiuto-Boom roet hunnen bek, en drinken dier wyze tot verzadens toe.' Zie J. Ray Gods Wysh. in de Werken der Scheppinge II. Deel I. Hoofdft. Derbams Godgejeerde Natuurkunde X Boek . en byzonder JSoArj Godgel.Plantk. II. Boek VII. Hoofdft. en agter dezelde J. A. FabriciusGodg.Waterk.p. n. en de Engelfche Verzaamelinge van Zee- en Land-Keizen I. D. &c» 94 Van de (Btroeistoffe» ondetvindinge. Doft.lfW«<*)s 2ette ee„ ne Plant, firieËg, Mu»tey welft 27^greinen woog m een Vies metwater, waa> Sze *! dagen ftond, cn dronfe ïadica tyd oFÏïS greinen Bronwater; en toen daarmtffenomen was dezelve 42 pcütena^^KSS?! was üegts 15 greinen was; »t welke niet het fs Wv^S^? ^ het ^flpild^ Water is w y moeten derhalven naar andere beginzelen van Planten en Oewasfen omlienSn welke algemeen bekend zyn; maar dit zal ik in myn naastvolgenden loop van Lesfen over- Het geen de Plant door de Aarde, het Water ^ en anderzins tot haar Voedzel erlanzt wordt m 't algemeen onderfteld opgenomen te worden door de Vezelen van de Wortel en door den Steel of het Lichaam van dePlant opgevoerd .naar de takken en blaaden door kleme buisjes of pypen, en dan door den Bast of Schors weder te keeren; zo dat 'er eene geftadige Omloop of Circulatie is van tevens vagen in Planten zo welalsïn Dieren. Sr ik helle over om te denken» dat een groot eedeelte van het Voedzel der Planten ontvingen wordt door de zweegaten of holliSS van de Bladen of van de rfuid 0Towd als van den wortel, hoe gebeurt het'S den Dauw f** Z° *** S iJL^Tw n 6 GroelJ"ge, uitgegeven door denHr. •™*& vUy-> e"vertaald « vinden in de reeds meerl StooOfl IuVTa MtngeiMen der Natuurkunde m Moofdfl. als ook denHr. det LandesHsx. Verh. pae lof 6a Marun-i mi. Onderw. IV Deel IV. Hoofdftf" U ©p Plantgewassen. 95 De Planten vereifchen insgelyks tot hun Voedzel zo wel L,ugt als eene Omloop van deze voedende Sappen; want zy waasfemen zo wel uit als de Dieren, en vereifchen tot die uitwaasfeminge frisfche Lugt, en zelfoefening; nademaal wy weeten, dat Planten, die altyd in een beflotene plaatze gehouden worden, nooit tot volmaaktheid willen koomen. En dat zy uitwaasfemen zo wel als de Dieren, is baarblykelyk uit het voorengemeld voorbeeld van de Mtmte, groei jende in Bron water; want indien niet het honderfte gedeelte van het door de Plant opgenomen Water, een gedeelte van de Plant zelve wordt, moet al het overige uitgewaafemd worden door de zweetgaten, of onbegrypelyke kleine holligheden in den Bést of Bladen. Dit brengt my een bevel in gedagten, zeide Juffrouw Caroline,welken Mylord de Markgraaf aan my gaf, van nooit in dcTaxis te zitten; want de ftoffe door deTaxis uitgewaasfemd, zeide hy, is fchaadlyk of verdervelyk, en zal u ziek maaken. Eh ik geloove, dat dit de reden was, dat hy order gaf om dien ouden Boom uit te roeijen. Maar eilieve, myn Heer, hoe en op wat wyze kunnen de Planten uitwaasfemen? om dezelve reden, Mejuffrouw, en mogelyk op dezelve wyze als de Dieren, antwoordde de Philofoof. Het wordt waarfchynelyk veroorzaakt door de hitte ; want wy weeten, datzy overvloediger in den Zomer uitwaasfemen dan in den Winter; ja wanneer dit groeizaam be« ginzel lang door de koude is tegengehouden geworden, breekt het met zulk eene kragt uit» wan- Van dè Dieren. wanneer de warmte aankoomt, dat het °-eeri ongcmeene zaak is in koude Noordfche Landen , de Boomen de eene week met Sneeuw en de naastvolgende met Bloeifels bedekt te zien. De Planten worden op verfchillende wyzen voortgeteeld; dog dealgemeenfte is door Zaad. Zommige Planten egter koomen voort uit een gedeelte van den Wortel van de Oude Plant, in den grond gezet, als Aard appelen; andere uit nieuwe Wortels van den Ouden voortgebragt, als Hyacinten en Tulpen; aridere door afgefneede takken in den grond te zetten, die daar Wortel zullen fchieten en groeijen, als Wyngaardfiekken; en andere worden voortgeteeld door Inenting, Botting of Inoculeeren. Maarhet geen ik als het wonderbaarfte, en bezwaarlykst om te bevatten, yoorftelde, en wel voor het Voorwerp van eene Les in myne volgende Verhandelingen, is de Sexe of Kunne der Planten. Want veele zoorten hebben beide Mannelyke en Vrouwlyke werktuigen (organa), en de eene zal niet bloeijen en wasfen zonder de hulp van de andere, VAN DE DIEREN. Wy ftaan nu te fpreeken van te Diere», die de Aarde bewoonen, welke natunrelyk onderfcheiden worden in Menfchen en Beeften. Daar fchynen Vier verfchillende Zoorten van Menfchen te zyn. ... Ja, wordt niet verfchrikt, Juffrouw Caroline! . . . Myn Heer^ zeide zy, ik zou geene tegenwerpinge gemaakt Van de Dieren. 97 maakt hebben, al hadtgy vierhonderd gezegd nuds gy dezelve naar hunne verfchillende Ge' iteltenisfen hadt onderfcheiden. . Wel ge zegd , Mejuffrouw s zeide de Philófoof, of naar hunne verfchillende Weezens-trekken en dan had gy vierhonderd duizend mogen zeg! gen; want het is zeer zeker , Mejuffrouw ichoon zeer wonderbaar, dat, uit vierhonderd duizend Aangezigten, gy geen tweenaauwkeung gelyk zult vinden; ennogtans zoude ganfche Waereld, zonder deze WondeZre en gunltige Voorzienigheid, in verwerrine-e geweest zyn. Maar de verdeelinge, welke ik wilde maaken van de Menfchen, MejuffrouwCaroline, is die vmBlanke, Taankoleurhe. Zwarte, en Bosje; en deze, zult gy toeftaan Zynrleu °?zlgte van de ko!eur weezenlyk verfchillende. De meefte Europiaane», en zommige AJlatifibe Volkeren, zyn Blank; dl Afrtcaanen, op de Kust van de Middelandfche zee, zyn Taankoleurig; die op de Kust van Gmne, Zwart; en de oorfprongelyke Americaanen, Ros, of van eene Koperagtige koleurHoe zy dus kwamen, is alleen aan hunnen Maaker bekend ; en ik verzoek derhalven dat gy u de moeite gelieft te fpaaren, vanmy omtrent dit ftuk eenige Vraagen te doen De Beeften kunnen in vier Clasfen of Rangen verdeeld worden: als 1. Lugtdieren , of zodanige, die Vleugels hebben en in de Lugt Vliegen ; SIS Vogelen, Wespen, Vliegen &c 2 Land' dieren, of deze, die aan de Aarde bepaald zvn als Viervoetige; Kruipende dieren, die veele voeten hebben; en Slangen, die in 't geheel geen G voe- 98 Van de Dieren. voeten hebben. 3. Waterdieren, ofj die in het Water leeven; als Vtsfcben van alle zoorten, 't zy zy met fchubben of fchaalen gedekt, of gelyk de Aal zonder een van beiden zyn. 4. Halffla&tige, of die, welke eenen geruimen tyd of op de Aarde, of in het Water leeven; als Otters, Kalmannen , Zee-fcbilpadden &c. (*). jk zegge eenen geruimen tyd, om dat ik begrype, dat het gebruik van beide die Elementen noodzaakelyk is, tot het beftaan van deze Dieren; en dat, fchoon zy voor eenen aanmerkelyken tyd op het Land in de opene Lugt, of in het Water eenigzins van de Lugt uitgefloten, kunnen leeven; zy egter kwynen en fterven zouden, indien zy geheel bepaald wierden of befiotenin een van beide deze Elementen. In deze Verdeelinge van de Dieren moeten •wy egter aanmerken , dat 'er zommige zyn , die niet onder eene byzondere Clasfe kunnen befchouwd worden; zynde , als het ware, van eene middelflagtige Natuure , en uit twee zoorten beftaande; dus fchynen Vleermuifen gedeeltelyk Beeften en gedeeltelyk Vogels te zyn. Zommige Kruipende, en eenige Water, dieren, onbreeken insgelyks een of meer van de Vyf Zinnen, waarmede andere Dieren bekleed zyn; als Wormen, Hoorens, Oefiers, &c. Indien ik niet mistaste, zeide Juffrouw Caroline, heb.ik gezien, dat de Dieren, in boeken over de Natuurlyke Hiltorie, in verfcheidene Clas- , (*) Zie verder over dé Tweeflagtige , of Dieren var» beiderieye leeven. Nac. Hilt, volgens het lamenitel van Ainow i, Deels iv. Stak. Van de Dieren. 99 Ciasienverdeeld, en befchreven worden, onder de Hoofddeelen ymBeefte», Vogelen, VisJche?i en In/eélen of gekorvene Diertjes Dat is weLwaar, Mejuffrouw, zeide de Philofoof; maar de gemelde Orde koomt best met myn tegenwoordig oogmerk overeen, en kan geene veranderinge maaken in de Natuur der zaaken. Egter, nadien ik het woord Injeéle» of gekorvene Diertjes nog niet gemeld hebbe, fchoon zy zyn opgefloten in myne verdeelinge der Dieren, mag het voor my noodzakelyk zyn aan te merken, dat zydus genoemd worden uit hoofde van eene affcheidinge in hunne Eichaamen, waardoor zy ogenfchynelyk in twee deelen verdeeld worden, zynde deze deelen alleen door een klein bindzel aan elkanderen gehegt; gelyk in Vliegen, Wespen &c En nadien zommige van deze Infedten verfcheidene Veranderingen ondergaan, en met den tyd geheel verfchillende Dieren worden zal ik dezelve in mynen naastvolgenden loop van Lesfen meer byzonder overweegen, hebbende daartoe tegenwoordig geen tyd: want het is een Veld vol wonderen, en behoort met groote oplettenheid onderzogt te worden. Daar is iets zo verbaazende en wonderbaar m de Gedaanteverwisfeling der Infecten, dat ik my zeiven verlies in Overpeinzinge, zo meenigmaalen dit Onderwerp myne Ziele treft ; en zomtyds genegen ben van te denken, dat andere Dieren ook eenige zodanige Veranderinge ondergaan mogen! Wie die de Waarneeminge niet gedaan hadde, Me! juffrouw5zoude denken,d« ditkriewelende loo Van de Dieren. of liever hier flaapende Wormtje, haast een fraai je Capelle zou worden, vercierd met alle de fchoone en pragtige koleuren van den Regenboog; of dat deze Zyworm bekwaam zoude zyn, om zo veele verfchillende gedaanten aan te neemen ? (*) En is het niet gansch en al ten hoogften wonderbaar, dat, indien zommige Dieren, in Hukken worden gefneden, ieder afgefcheiden ftuk of deel van 't oorfpronglyk Dier van zigzelven een geheel Dier zal worden? En egter dat de Polypus met deze eigenfchap bekleed is, is reeds beweezen; en ik heb hier een, die eenigen tyd geleden in verfcheidene (tukken verdeeld wierd , welks deelen nu onderfcheidene en volmaakte polypi en leevende Schepzels zyn geworden, gelyk gy zien kunt, door dezelve door dit Microscoop of Vergrootglas te befchouwen. Maar de fchranderheid en fcherpheid van de Zintuigen van zommige Dieren, (in welke zy den Mensch fchynen te overtreffen) is gansch en al verbaazende, gelyk ik naderhand zal aantoonen. Naderhand, zeide Hr. Wtffon, waarom doet gy het nu niet? Stil, ik bid u, Tomas, zeide de Philofoof, leer dit eerst, en dan zal ik tot u fpreeken van Bevers, (t) die Hui- (*) Om in dit uitgeftrekte Veld vol wonderen te weiden em zig te verlustigen, kan men te regt koomen by Goedaart, Juffrouw Merian, Roefel, Nat. Hijiorie boven gemeld i. Deel xi. Stuk. J. Swammerdata Bybel der Natuure , het werk van Sepp, Reaumeur en verfcheidene andere Natuuronderzoekers van dit zoort. (fj Zie eene Befchryvinge vtn de Huishoudinge en opmerkèlyke Levenswyze der Bevers, Nat. Hift, I, Deel II. Stak 37. Hoofdft. Van de Dieren. xoi Huizen bouwen; van Byen, (*) die zi°- zelve tot eene Maatfchappie fonneeren, en eene Koningin verkiezen om hen te regeeren: van Vogels, kennende de Breedte en Len Zr Mama ! daar , Mm ! En nu begint de Ziel te werken; want voelende zyns Vaders hand op zyn Hoofd, en ziende dezelve op het Hoofd van 'tjongetjen in denSpiegel, roept hy uit, daar my! Deze vemgtinge nu wordt in| het Geheugen gehuisvest, hetwelk, zomeenigmaalen 'er van eenen Spiegel wordt gefbroken dit denkbeeld van deszelvs wêé'omkaaSenae Voorwerpen aan de Ziele zal terug geeven Het geheele Gezelfchap fchepte in dit gemeenzaam Voorbeeld behaagen; maar Hr Harry vraagde, waarom hy, boven alle dingen gebruikmaakte van eenen Spiegel ? Omdat' mynHeer, zeide hy, dezelve een Voorwerp is , waar mede zommige Menfchen allergemeenzaamst bekend zyn. Nadien de Hr Harry een uitneemende Zotskap is, zo veroorzaakte dit antwoord een luidrugti* eelach en de Hr Telescope wierd zo wel ^angezkn voor een fynen Geest als voor een Philofooffchoon ik genegen ben van te denken, dat de mtdrukkinge enkel toevallig, en niet beoogd was om Hr. Harry te treffen; om dat ik wee- Verstand des Menschen. io weete , dat zyn gezond verftand hem niet zoude toelaaten, om eenen Ouderen en Meerderen op die wyze te behandelen. Het gelach een weinig gehuld zynde, ging de Philofoof dus met zyn Les voort. Alle onze denkbeelden derhalven worden verkregen s of door Gevjaar-wordinge (der uiterlyke Voorwerpen) , of door Opmerkingeen Overdenkingen dat is te zeggen, door middel van onze Vyf Zinnen; als het Gezigt, hetGehoor, de Reuk, de Smaak en het Gevoel; of door de Werkingen van de Ziel. Voor dat gy verder voortgaat, zeide de Graavin van Tuibgbt, denke ik, dat gy voor het Gezelfchap zult verklaaren, wat door het woord Denkbeeld gemeend wordt. Dit begryp ik, zeide de Philofoof, dat genoegzaam verklaard is, door 't geen omtrent den Spiegel gezegd wierd; dog indien gy eene andere bepaalinge daar van begeert, ik zalze UEd. geven. Door een Denkbeeld dan , verftaan ik die Beeldtenis of Scbilderie, Mevrouw, welke in de Ziele van eenig ding geformeerd wordt, dat wy gezien, of waar van wy zelf hebben hoorenjpreeken; (*) want de Ziel is zo handig en vaardig op dit zoort van Schilderien, dat eene Stad, by voorbeeld, niet zo ras genoemd wordt, of de Verbeelding? fatzoeneert dezelve in eene gedaante, en vertoont en biedze aan het (*) Alle bevactinge der Ziele aangaande eenige raak hoedanig ook, en op welke wyze verkregen , wordt een denkbeeld genoemd. Zie over den Oorfprong en, de verdeelinge der Denkbeelden in het breede W.J. SGavefande Inleiding tot de Wysbegeerten t. Boek lï. Deel XIX, Hoofd, & II, Boejs I. Ceel I; Hoofd, fis» iio Van de Vrj Zinnen en het bet geheugen aan. Niemand van dit Gezelfchap , vermoede ik, heeft ooit 2W« 12nf°Pf jf '?r WW geen een van & ?f^-,h/dt ln zyne Ziele eenig denkbeeld of fchilderye van die ongelukki-e Stad geformeerd of begrepen. Niemand van ons zag ooit de overzeldzaame Armee en Oiiphanten van den Nabob; en egter hebben wy alle voor ons zeiven een afbeeidzel gevormd van hunne Vlugt, voor een kleine party van ™l?„b,raave Landslieden , welke door den treffelyken en dapperen Colonel clive tegen hen wierd aangevoerd. Wanneer wy in de JNieuwspapieren eene befchryvinge leezen van een Zeegevegt, of van het inSeemen of veroveren van Louisburg, guebec of eemgeandere gewigtige Sterkte, geeft de Ziel onmiddelyk eene afbeelding van de Verrigtin^e ■ en wy zien onze kloekmoedige OiiiciereS hunne Ordres uitdeden, hun onverzaagde Manfchap hunne Zeilen vastgorden, hun Kanon losien, de Wallen beklimmen, en hunne Vvanden voor zig heen dryven. Om dit Onderwerp een weinig verder te vervolgen Niemand heeft ooit een Draak, een Griffioen, of een Nagezien; nogtans heeft elkeen éene Schildene of Beeltenis,of met andere woorden een Denkbeeld van deze ingebeelde Wee zens geformeerd. . . Wanneer nu dit De„k. éeeld of Beeltenis in de Ziel gemaakt wordt door een Gezigt van het voorwerp zeiven' mag het een Volkoomen (adequate) of -weezenlyk Denkbeeld genoemd worden; maar wanneer het jn de Ziele wordt begrepen zonder het voorwerp Verstand des Menschen. ut werp te zien, is het een Onvolkoomen (inadequate) of ingebeeld Denkbeeld. Ik zal myne rcdeneeringe over de Zintuigen beginnen, met dat van het Gezigt, zeide hy , om dat, gelyk de Hr. Addifon aanmerkt, hec Gezigt het volmaakfte envermaakelykfte van allen is. Het werktuig van het Gezigt is het Oog, hetwelk beftaat uit verfcheidene deelen, en zeer wonderbaar is t'zamengefteld tot hec inlaaten en buigen van de ligtftraalen. Deze , welke koomen van hetzelve point van het Voorwerp, en op verfchillende gedeelten van den Oogappel vallen, worden weder te zamen gebragt op den bodem van het Oog; en door dit middel wordt hergeheele Voorwerp getekend of gefchilderd op een Vlies , genaamd het Netvlies (retina), dat daar gefpreid is (*). Maar (*) Vermids deze befchryving van het Werktuig de» gezigts myns oordeels, niet gelchikt fchynt, om nieuwelingen , eenig denkbeeld van. deszelvs konftig zamenftel te geven , agt ik het niet ondienftig, om hec onderfcheiderer en klaarer berigt van de gedaante en, het gebruik van het Oog van den, Hr, Marti» hier nevens te voegen. "(Dit fraaifte en wonderlykfte van atle_ Gods werken , het oogaam. zegthy , is zeer koning, uit verfcheidene Rokken, Vaten , enVogtenvati driederleye zoort t'zamengefteld, ea gefchikt om te zien. Het eerlle Vogt van het Oog wordt het Wateragtig vogt genoemd, en gelykt in alle opzigten naar water, dog is van eene Geeftige Natuure, want hec bevriest niet, in de grootfte koude. Het tweede wordt het Kriftallyne vogt genoemd. Dit is doorfchynende , en vafler dan de twee andere Vogten. Het heeft de gedaante van een Vergrootglas, dat aan weerkanten bolrond geilepen is, en het heeft ook in het oog hetzelve gebruik. Agter dit legt het Glasagtig Vogt, dac wel naar het wit van een Ey gelykt, V»n dit Vogt ie vee* ïi2 Van de Vyf Zinnen en het Maar hoe is 't mogelyk voor u, zeide Hr. Harry, om te weeten, dat het Voorwerp dus op het Netvlies wordt getekend? Eenigermaate uit het zaamenftel of maakzelvan hetOo" antwoordde de Philofoof; maar ikdenke, dat zulks klaar blykt uit de ongefteldheid van het Oog, wélke de Chirurg vns de heldere Star (gutta ferena) noemen; het eigen ongemaak, datMyiord Butler in een van zyne Oogen heeft. Indien gy het onderzoekt, zult ey vinden, dathy geen gezigt met dat Oog heeft, fchoon het zovolkoomen fchynt als het andere, met welken hy wel ziet. Dit wordt derhalven veroorzaakt door eenige verlamminge, of andere ongefteldheid in het Vlies of Uitlpanzel van veel meer in het oog, dan van de twee andere, en het geeft de klootfche gedaante aan het oog. Het is dikker, dan het wateragtige; maar dunner, dan hec Kriftallyne Vogt. Agter dit vogt, op den grond van het Oog, legt een dun zamengefteld Vlies, dat men het Netvlies noemt, door het welke de mergagtiee vezelen der Gezigtzenuwen, die van het brein af koomen, uitgebreid leggen. De Ligtftraalen nu, die van alle deelen der Voorwerpen afkoomen , vallen eerst op het Wateragtig vogt van het Oog, door het. welke zy geboogen zynde, in het Kriftallyne Vogt koomen waar door een aan weerskanten Bolgefleepen Vergroot' glas, d« door het Glasagtig vogt op zynen behoorelyken afftand geüouden wordt, zy nog meer gebogen wordende, naar eikanderen toeloopen, en zig op het Netvlies vereenigen De indruk, die de Ligtftraalen daar maaken , wordt door middel der Gezigtzenuwen tot de gemeene gewaarwordings plaatze der Ziele, in de herfenen over gebragt, alwaar aan de Ziele een beeld van het Voorwerp vertoond wordt. Op deze wyze wordt het gezigt, door middel van het Oog te wege gebragt. Zie Philofofifche Onderw. IV. Deel V Hoofdft. en breeder. J. Ray , Gods Wysh. in dé Werken der Scheppinge II. Deel V. Hoofdft. Derbams Gedg. Natuur. IV. Boek II. Hoofdft. en andere. Verstand des Menschel 113 tan de Gezigtzenuw, hetwelk wy het Nef vim noemen, en bewyst dat al het Gezigt van daar voortkoomt. Dat geen, 't welk in ons de gewaarwordinge, welke wy het Gezigt noemen, voortbrengt, is het Ligt , want zonder LM is mets Zigtbaar Het Ligt nu kan aangemerkt \ worden , of als ftraalende en fchitterende van . ligtende Lichaamen regclregt naar het Oog en dus zien wy deze verligtende Lichaamen zelve; als de Zo», eene brandende Toorts &c of als van andere Lichaamen weeromgekaatst wordende, dus zien wy eene Bloem, een Mensch &c., of eene Schilderie van dezelve wed-r gekaatst tot onze Oogen, door de ftraalen van het Ligt. 1 Men moet aanmerken, dat de Lichaamen , die het Ligt betreffen, van driederleyezoort i zyn: 1. deze, welke de ftraalen van hetLigt j Ultfchieten , als de Zon en vaste Sterren; 2 die de ligtftraalen doorlaaten , als de Lugt ■ en j 3. die, welke dezelve wederomkaatzen' als ! de Maan, de Aarde, jfer &c. De eerfte noe- I men wy ligtende; de tweede doorfehynende; en I de derde donkere Lichaamen. Insgelyks moet [worden aangemerkt, dat de ftraalen van het Ligt zelve nooit gezien worden; maar door middel van dezelve zienwy de ligtende Lichaamen , van waar zy oorfprongelyk koomen,^ en de donkere Lichaamen, van welke zy weergekaatst worden. Dus, by Voorbeeld wanneer de Maan fchynt, kunnen wy de ftraalen met zien, die van de Zonaar de AW gaan; maar door middel van dezelve, zien H wy H4 Van de Vyf Zinnen en het wy de Maan, vanwaar zy wederomgekaatst worden. Indien het Oog regelregt geplaatst is in de Middelftoffe, waar door de ftraalen naar hetzelve pasfeeren, wordt de Middelftoffe niet gezien; want wy zien nooit de Lugt, door welke de ftraalen tot ons Oog koomen. Maar indien een doorfcbynend Lichaam, waar door de ftraalen moeten gaan, op zekeren afftand van ons geplaatst is; dat Lichaam zal gezien worden zo wel als die Lichaamen, van waar de ftraalen koomen, die door hetzelve gaan naar onze Oogen: By voorbeeld, hy die door eenen Bril kykt, ziét niet alleen Lichaamen door denzelven, maar ziet insgelyks het glas zeiven , om dat het glas een vast Lichaam zynde, eenige ligtftraalen van deszelVs Oppervlakte wederomkaatst; en geplaatst zynde .op eenen bekwaamen afftand van 'het Oog, kan het gezien worden door die wêêromgekaatfte ftraalen , ten zeiven tyde dat Lichaamen op een grooteren afftand, door de doorgelaatene ftraalen, befchouwd worden. En dit is mogelyk de reden, waarom Voorwerpen onderfcheidener gezien worden door eenen Wêêrkaatzenden, dan itraalbuigenden Verrekyker. Daar zyn twee zoorten van donkere Lichaamen: nam. deze, welke doof zyn; als de Maan, de Aarde, een Paard, een Man &c. en andere , die glad of fpiegelszyn; gelyk die in wêêrkaatzende Verrekykers, welker oppervlakte gepolyst of glad gemaakt zynde, de üraalenin dezelve orde weder terugkaatsen, als Verstand Des Menschen. h5 als ^ van andere Lichaamen kwamen, en ons hunne Afbeeldzels toonen. En ftraalen d?e dus van donkere Lichaamen te rugTtf worden , brengen altoos het den&eeldvS leurin deïSf fchoon dezeS leur in de Lichaamen niets meer zy dan ee ovefvfoeK oTi? «** Z°m « naar• w nlfL in e,ene Srootere menigte naar het Oog te rug te kaatzen, dan de andeie; want byzondere ftraalen drukken op het Oog byzondere koleuren; zommige zvn »w andere Blaauw, Geel, Groent. Jê£ffi merken dat ieder Lichaam of deefvan ligt dat van de Zon koomt, fchynt t'zamengeifeld te zyn uit deze verfchilleride zoorten van ftraa^ Jen; en gelyk eenige van dezelve meer S. W ^zyn dan andere, dat is te zeggeh dat zy meer van haaren 'loop afgewend worde? tStïSderT0^ T d" e"^M?ddXdffe tot ae andere, zo volgt noodzaakelvk dar wo'rd?nZ?nTaretfê'e' ^hSzullS woiucn, en naaie koleuren zig onderfchpi, den zullen yertoonen enfchvnen De S baarfte van deze zyn^ p%U? endem?nft btugbaai-ehet W; en de tusfchenbe den™ de koleuren, m orde, zyn indigo, Blallw Groen, Geel, en Oranje. ' J Hoe weet gy, Heer Philofoof, zeide Hr Harry dat de Koleuren op deze wyze afee H 2 Nu n6 Van de Vyf Zinnen en Het Nu Hr. Harry, indien gy zult gelieven dcze Prisma te houden in deitraalen van de Zon, zult gy deKoleuren, op voorgemelde wyze, zien afgefcheiden. Eiiieve kyk, Mejuffrouw Caroline, de afzonderinge is "zeer vermaakelyk, en gy zult vinden, dat hetgeen ik in myne derde Les van den Regenboog gezegd hebbe , door deze Proefneeminge bevestigd wordt (*). Alle deze ftraalen verfchillcn niet alleen in Buigbaarheid, maar ook in Wêéromkaatsbaarheid; ik meene in de eigcnfchap van meer of min gemakkelyk wederomgekaatst te worden. En hier uit fpruiten alle de verfchillende Koleuren der Lichaamen. Daar wordt onderfteld, dat de Witheid van het Ligt der Zon is toe te fchryven, aan eene vermenginge van alle de oorfprongelyke Koleuren, in eene behoorelyke evenredigheid; en de Witheid in andere Lichaamen, is eene gefteltenis, om alle deKoleuren van het Ligt weder te kaatzen , byna in dezelve evenredigheid , als zy in de oorfprongelyke ftraalen van de Zon vermengd zyn; gelyk Zwartheid, in tegendeel, aireen eene gefteltenis is, om de meefte ftraalen van alle zoorten, die op deze Lichaamen vallen , zonder wêéromkaatz'ingein te zwelgen of tefmoorcn; en het is om deze reden, mogen wy onderitellen, dat zwar- (*) Deze Proefneeminge, die ten uïterften aangenaam ïs, en met weinig omflag en moeite gedaan kan worden , wordt op eene klaare wyze aangeweezen, en in eene bygevoegde afbeeldinge Ieevendig vertoond, in xneergemelden Hr. Martini Phii, Ondexw, I, Deel VII. Hoofdft. Pi. II. Fig. I. Verstand des Menschen. 117 zwarte kleederen warmer zyn, dan die van andere Koleuren. De Inwooners van Napels fchoon in zulk eene heete Lugtftreek dragen voor het grootlte gedeelte zwart ' Het Ligt, gelyk wy airede hebben' aangemerkt , wordt agtereenvolgelyk of voortgaande met de verbaazendfte fnelheid verbreidwant het koomt van de Zon tot de Aarde in omtrent feven of agt minuten, fchoon op eenen afftand van feventig (volgens andere omtrent 81) nullioenen Engelfche Mylen van ons af zynde. 3 Het Gehoor is naast het Gezigt de wtgeftrekw w" w Z-e Zintui.Sen i waar van het Oor het Werktuig is wiens zaamenftel enmaak- £ Kft fraay is; >elvk in deBoeken der Ontleedkunde gezien kan worden (*) Dat geen, hetwelk het Oor tot de Herfenen overbrengt, wordt Geluid genoemd, fchoon het in der daad en weezcnlyk niets anders zy dan Beweeginge, tot dat het reikt tot het Gewaarwordende gedeelte en hetzelve aandoeten deze Beweeginge, welke in ons de gewaarwordmge van het geluid voortbrengt is eene flingenng of golving van de Lugt, veroorzaakt door eene zeer korte en fthfelvke drillende Beweeginge van het Lichaam, van welken dezelve verbreid word. Dat het Ge luid op deze wyze wordt overgebragt kan geweeten worden, door 'tgeen waargenomen en gevoeld wordt in de fnaaren vanSpeehui H 3 gen (*) Zie J. Ray, Gods Wysheid Sec, II. Deel Tv Hoofdft.6" "rb<"nS G°dge1, N«u"k/ IV. Boek iiC ïiS Van de Vyf Zinnen en het gen ofMuzyk-inftrumenten, en in Klokken, welke zo lang drillen of fungeren, als wy gewaar worden, dat van dezelve eenig Geluid koomt; en uit hoofde van deze uitwerking welke zv in ons voortbrengen, worden zy klinkende Lichaamen genoemd. Het Geluid wordt fchielyk zeer wyd verbreid , dog op verre na zo fnel niet als het ligt. Dat weet ik niet, zeide Juffrouw CarovTi hebt gyvergeeten, antwoordde de i'niioloof, wat in onze Les over de Lugt gezegd is; en om door eene proef te bevestigen hetgeen ik beweerde, moetik zyn Lordfchap verzoeken om eenen van zvneKnegts tegelasten, om op zekeren afftand in het Perk te gaan, en een Musket te losfen. De Heeren waren 'er tegen, zynde het eene waarncemmge, die zy honderd maaien gedaan hadden; maar om het Jonge Volk genoegen te geeven, gaf Mylord aan zynen Wildfchutter den last; en wanneer het Musket wierd afgeicnoten , hadden zy de voldoeninge van net Vuur lang te vooren te zien. eer zy den ilag hoorden. 1 Detoaéis een ander Zintuig, welke in ons door uitwendige Lichaamen fchynt verwekt te werden, en zomtyds door Lichaamen op eenen grooten afftand; maar hetgeen de Neus het Werktuig van de Reuk, onmiddelyk aandoet, en in ons de gewaarwordinge van eenige Reuk voortbrengt, zyn de uitvloeizels of ontzigtbaare deeltjes, welke van die Lichaamen naar onze Reukzenuwen vlieo-en Hoe bcwystgy dit, JongHcertje? zeideHr.' ' Har- Verstand des Menschen. 119 Harry. Myn Heer, antwoordde de Philofoof, waart gy gisteren hiergeweest, gyzoudt deze Vraag niet gedaan hebben; want, nadien de Wind Noord Oost was , deeden de uitvloeizeis van Mylords Tichgel-Ovens ons byna Hikken ; maar nu de Wind naar het Zuidwesten gedraaid is, merkt gy niets zodanig, om dat die uitvloeizclsnu een tegenftrydigen weg gedreven worden. Het Vermogen, dat zommige Lichaamen hebben, om deze Uitvkeizels of Stroomen uit te fchieten, zonder zigtbaar verminderd te worden , is voor my allerverbaazcndc ; dat het nogtans waarzy, weeten wy door overvloedige ondervindinge. Een enkel greintje Muskus, zal duizend Vertrekken of Plaatzen met Reuk vervullen, en die ruikende deeltjes een groot getal van Jaaren, zonder verfpild te zyn, uitfehieten. Deze deeltjes moeten zekerlyk uitneemende klein zyn; dog derzelver kleinheid is niets, wanneerze met deLigtdeeltjes vergeleken worden, welke door Glas gaan en heenen dringen, of met de Uitvloeizeis van denZeilfteen, welke onbelemmerd door Metaale Lichaamen pasfeeren; daar die Uitvloeizeis, welke de gewaarwordinge van de Reuk voortbrengen, niettegenftaande hunne wonderbaare eigenfehap om aan alle plaatzen reuk te geeven, en zonder eenige gevoelige verminderingc, egter te grof zyn, om door de Vliezen van eene Blaas te gaan, en veele van dezelve zullen naauwlyks door gemeen wit papier heenen .dringen. Daar zyn maar weinige naamen, om het H 4 on- i2o Van de Vyf Zinnen en het oneindig getal van Reuken uit 'te drukken welke wy ontmoeten. Ik kenne geen andere, dan deze van Zoete, Stinkende, Vunfige , Muffe Zuure; want zo fchraal is onze Taal in ditopzigt, dat de overige uitgedrukt worden, of doortrappen vanvergelykinge, of doorbynaamen ontleend van Lichaamen, die reuk voortbrengen, welke, in veele gevallen zeer onnadrukkelyk moeten zyn jwaót de Reuk van eene Roos, van eene Violet, en van Muskus, fchoon alle zoet, zvn nogtans zoonderfcheiden, als eenige Reuken hoedanig zy ook zyn mogen. Het naastvolgcnde Zintuig, dat onder onze het Werktuig de Tonge is en het Verhemelte ■ maar voornaamelyk de Tong. Ja, zeide Juffrouw Caroline en een aardig Werktuig is het Wanneer, Mejuffrouw, antwoordde de Philoiool , dezeive met uwe befcheidenheid gebruikt wordt. Maar ik moet voor u en de overigen van 't goed Gezelfchap deze aanmerkinge maaken,dat, fchoon Lichaamen, welke Ligt GeImdcn Reuk uitfchieten, gezien, gehoord en gerooken worden op zekeren afftand, geen Lichaamen egter de fmaak kunnen voortbrengen zonder onmiddelyk aan het Werktuig gevoegd te zyn. Want fchoon het eeten in den Mond geplaatst wordt, weet gyno°tans niet wat fmaak het zal voortbrengen, totdat gy het niet uwe Tong of Verhemelte aangeraakt hebt. ö Schoon 'er eene verbaazende Verfcheidenheid van fmaaken zy, wy hebben egter hier, gelyk m deReuken,maar een weinig algemeenè naa- Verstand des Mensche'n." 121 naamen omzc alle uit te drukken; Zoet, 2*»»?-, Bitter, Wrang, Zagt of Laf, en Garjiig, zvnze alle , die ik my kan te binnen brengen ;' en onze andere denkbeelden van Smaak worden in 't algemeen overgebragt door ontleende gelykenisfen cn uitdrukkingen, gelyk die van deReuken. Het is wonderbaar, zeide de Ambasfadeur, dat, in deze eeuw van Gulzigheid, uwe Taal zo fchraal zonde zyn, datze ugeen woorden verfchafte, om die denkbeelden uit te drukken, welke door uwe uitgezogte geuren in u verwekt worden. Myn Heer, zeide de Markgraaf, hiervan kan men gemakkelyk reden geeven. Ik moet U Excellentie onderngten , dat wy onze meefte nadrukkelyke woorden en uitdrukkingen aan de Poëten zyn verfchuldigd , die nooit veel met goed eeten bekend waren, en zulks nog minder zyn , zedert de Letterkunde haare geur heeft verlooren. Dat is wel waar Milord. zeide Hr. Harry, hunne geregten, armefcheDzels , zyn .kortelings van de ingebeelde Zoort geweest; maar hadt gv eenige weinige ryke Poëten, die het konden uitvoeren om te leeven gelyk Menfchen van fmaak in plaatzevan uwe Zoets en uwe Zuurs, en zulke ouderwetfche bewoordingen , zoudt °v hebben de Calapash en Calapee Geur , de kenende Kreefte Geur, de gegeezelde Varken Geur en eene lyst van andere, zo lang... zo lang als myn arm. Foey, Hr. Harry, zeide de Markgraavinne, niet meer daarvan, verzoeke ik; weet, dat Juffrouw Caroline den naam van Barbaarsheid niet kan veelen. Nog ik, zeide de H 5 Am- 122 Van de Vyf Zinnen en het Ambasfadeur; maar eilieve, Mevrouw, wat Barbaarsheid is daarin? Och! in 't geheel geene, antwoordde Hr. Harry. Ik bedoelde alleen te kennen te geeven, dat zommige van onze Groote lieden niet vergenoegd zvn en te vreeden met Voedzel gebragt uit Óóst- en West-Indien, en alle andere deelen van de Waereld, om hunne Gehemelten in te volgen; maar zy moeten Kreeften leevendig braaden, en Speenvarkens ter dood geezelen , omze murf te maaken. Goede God! zeide de Ambasfadeur is 'er Volk in Engeland, bekwaam tot zulke bedryven van Onmenfchelykheid? Een Man, die genegen is om dat te doen, zou mv vermoorden , indien de AVet niet tusfchen ons ftond; en de Wet is maar een arm en zwak befchutzel , daar Menfchelykheid verlooren en het Geweeten in fiaap gewiegd is. Ik wil my by den Koning, mynen Meefter, om myn ontflag vervoegen, en niet langer leeven met een Volk, dat zulke Duivelfche gewoonten en moden heeft aangenomen. De Ambasfadeur was zo zeer in drift, dat het met moeite ware, dat Milord de Markgraaf hem te vreeden ftclde; en arme Juffrouw Ca. roline , wier vriendelyke Ziele medelvden heeft met alle Schepzelen in fmerte, fchoten de traanen in de oogen, op het enkel herhaalen van deze daaden van Wreedheid. Waar op de Baronet door het gaiifche Gezelfchap, uitgezonderd my, gelaakt wierd, en ik denke, dat hy nooit zo veel gezond Verftand in zyn leeven toonde; want daar was een in de Zaal, welke de beftraffinge verdiende. WanF Verstand des Menschen. .123 ■ "Wanneer de Ambasfadeur met eene Zugt was gaan zitten, en juffrouw Caroline de dierbaare paarel-droppels van haare wangen had afgewischt, rees onze Philofoof op, en vervolgde dus zyne Les. Ik heb airede Vier van onze Zintuigen gade geflagen, en ben nu gekomen tot het Vyfde of laatfte, ik meen dat van het Gevoel; hetwelke een Zintuig is, verfpreid over het ganfche Lichaam, fchoon het meer byzonder de bezigheid is van de Handen en Vingers; want door dezelve worden de tastbaare hoedanigheden der Lichaamen gekend, nademaal wy door het aanraaken van de Vingers, en zomtyds, inderdaad, door het aanraaken van andere deelen van het Lichaam, ontdekken, of dingen hard , zagt , ruuw, glad, nat, droog &c. zyn. Maar de hoedanigheden , welke dit Zintuig het meest aandoen, zyn Hitte en Koude, en welke inderdaad het groot Werktuig zyn van de Natuur; want door eene behoorelyke maatiginge van deze twee tcgenovergeftelde hoedanigheden, worden de meefte van haare Voortbrengzels geformeerd. Het geen wy Hitte noemen, wordt veroorzaaktjdoor de beweeginge van die onbegrypelyke kleine deeltjes van het Lichaam, welke die gewaarwording voortbrengen; en wanneer de deeltjes van een Lichaam geweldig bewogen worden, zeggen en voelen wy in der daad, dat het Lichaam Heet is; zd dat het geen voor ons Gevoel hitte is, in het Voorwerp niets is dan Beweeginge. Jeminy, zeide Juffrouw Caroline, wat zoort van Philofo- 124 Van de Vyf Zinnen en het fie is dit? Waarom, Mejuffrouw, zeide Hr Harry, dit is eene fteiling, welke door dezé lugtnartige Heeren al van overlang is terneergelteld; maar die nooit door Proefneeminge is ^111*^7°^ Zietoe' Bar°net, zeide de Markgraaf of gy zult alle aanfpraak op de Philofofie verbeuren. De verbeurte, Milord, zeide de Philofoof, is aireede gefchied. De ±ir. Harry is ftout genoeg geweest om te ontkennen , het geen de ondervindinge daaglyks als waaragtig bevestigt. Indien het geen wv intte noemen geen beweeginge is, of niet veroorzaakt wordt door de beweeginge der Lichaamen , hoe kwam Milords Molen voor eenige dagen Vuur te vatten, wanneer hy, zonder behoore:yk van Koorn voorzien "te zyn, rond liep? En hoe kwam uw Postkoets in brand, terwyl hv van de Breaknecks Heuvel afliep, Hr Harry i Overweeg, dat'er niemand met eene toorts onder den As was ■ maar dit is een gedeelte van Philofofie, zelf bekend aan de arme onweetcnde Indianen , me, wanneer verre van Huis iaagende, en Vuur ontbreekende om hunne fpvze te-b^reiden een boog en een peesneeme'n, en tweeftnk' ken hout tegen elKandercn wryven , tot dat zy vlam voortbrengen. Maar gy moogt zien Hr Harry, dat hitte veroorzaakt wordt door de Beweeginge der Lichaamen, door alleen dit ir.uk glad koper oo de tafel te wrvven ftil, ik zal het wryven .... het moei-'wakker of fnel gewreven worden. Daar, nu zult gy de hitte voelen; maar ftaak deze Beweeginge voor eenen tyd, en het Koper zal weder- Verstand des Menschen. 125 derom koud worden: waaruit wy mogen afleiden, dat gelyk hitte niets is dan de onbegrypelyke deeltjes der Lichaamen, in beweeginge gebragt, zo koude, integendeel, veroorzaakt wordt door het ophouden der Beweeginge van die deeltjes, of door in eenen ftaat van rust geplaatst te worden. Maar Lichaamen fchynen heet of koud in evenredigheid van de gefteltenis of het temperement van dat gedeelte van het Menfchelyk Lichaam, waar aan zy gevoegd worden; zo dat het geen den eenen heet fchynt, zodanig aan eenen anderen niet moge fchynen. Dit is zo waaragtig , dat hetzelve Lichaam door de twee handen van hetzelve Mensen gevoeld, op hetzelve oogenblik van tyd aan de eene hand warm, en aan de andere koud kan fchynen, indien hy met de eene hand eenig ding gewreven heeft, terwyl de andere in eenen ftaat van rust wierd gehouden; en om geene anderereden, dan omdat de Beweeginge van de onbegrypelyke deeltjes van die hand , met welke hy gewreeven heeft, wakkerer en vaardiger zyn, dan de deeltjes van de andere, die in rust was. Ik hebbe meldinge gemaakt van dieVoorwerpen, welke aan ieder van onze Zintuigen byzonder zyn; als Ligt en Koleur, aan het GeZ'gt; het Geluid aan het Gehoor; Reukwerken aan de Reuk &c. Maar daar zyn twee andere, die aan alle Zintuigen gemeen "zyn, welke onze/opmerkingc verdienen; en deze zyn Vermaak en Smerte, welke de Zintuigen door hunne eigene byzondere Voorwerpen ontvangen mogen; want 126 Van de Vyf Zinnen en het want wy weetcn, dat een bekwaam gedeelte van Ligt aangenaam, maar te veel lastig en hinderlyk voor het Oog is-; dat zommige geluiden of klanken vermaaken, terwyl andere onaangenaam zyn, en het Oor kwellen: en dus is hitte in een maatigen trap zeer aangenaam , dog die hitte kan zo vermeederd worden, datzede oudrageJykfte Smerte veroorzaakt. Maar deze dingen zyn al te wel bekend, om 'er langer op feil te ftaan. Van de Denkbeelden of Bevattingen nu inl de Ziele geformeerd, door middel van onze Zinnen, en de Werkingen van de Ziele zelve, wordt de grondflag van 't Menichelyk Verltand gelegd, waar van de laagfte trap de Ge■maar-wvrdinge is ; en om hier van een regte kundigheid te verkrygen, moeten wv derzelver eerfte Voorwerpen, welke eenvoudige Denkbeelden zyn , zodanige als vertoond worden door de woorden Rood, Blaauw Bétter Zoet &c. onderfcheiden van de andere Voorwerpen van onze Zinnen,- waar bv wy kunnen voegen de inwendige Werkingen van onze eigene Zielen,. of de Voorwerpen van opmerkmge en befchouwinge, zodanig als zvn, Denke», Willen &c. want alle onze Denkbeelden worden eerst verkregen, doormiddel van de Zinnen en door opmerkinge of Befchouwinge De Ziel eene verichcidenheid van eenvouwige .Denkbeelden verkregen hebbende, formeert, door dezelve t'zamen teftellen, zulke, welke t'zamengeftelde of t'zamengevoegde Denkbeelden genoemd worden, als deze, uitgedrukt door de woorden, Man, Paard, Goudsbloem , Wtndmole» &c. ' * de Verstand des Menschen. 127 De naastvolgende Werkinge van de Ziel, (of van het Verftand) in derzelver voortgang in kennisfe , is die van derzelver Denkbeelden af te trekken; want door aftrekkinge worden zy algemeene gemaakt; en een algemeen Denkbeeld moet aangemerkt worden, als - afgefcheiden van tyd en plaatze, en in de Ziele gehuisvest, om eenig byzonder ding te vertoonen, dat daar mede gelykvormig is(*). Kennis, welke is dehooglte trap van debefpiegelende Bekwaamheden, beftaat in de bevattinge van de waarheid van bevestigende of ontkennende Voorftellingen; en deze bevattinge is of onmiddelyk of middel yk. Wanneer wy, door twee Denkbeelden in de Ziele te zamen te vergelyken, derzelver Overeenkomst of Verfchitbegrypen; als dat Zwart geen Wit is; dat het geheel grooter is dan zyn deel; dat twee en twee gelyk zyn aan Vier &c.: wordt het onmiddelyk bevattinge of befchouwelyke kennisfe genoemd; en nadien de waarheid van deze en dergelyke Voorftelien zo blykbaar is, dat zy door eene enkele befchouwinge van de Denkbeelden zelve gekend wordt , WGi'den zy ook

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

Verstand des Menschen. 127

De naastvolgende Werkinge van de Ziel, (of van het Verftand) in derzelver voortgang in kennisfe , is die van derzelver Denkbeelden af te trekken; want door aftrekkinge worden zy algemeene gemaakt; en een algemeen Denkbeeld moet aangemerkt worden, als - afgefcheiden van tyd en plaatze, en in de Ziele gehuisvest, om eenig byzonder ding te vertoonen, dat daar mede gelykvormig is(*).

Kennis, welke is dehooglte trap van debefpiegelende Bekwaamheden, beftaat in de bevattinge van de waarheid van bevestigende of ontkennende Voorftellingen; en deze bevattinge is of onmiddelyk of middel yk. Wanneer wy, door twee Denkbeelden in de Ziele te zamen te vergelyken, derzelver Overeenkomst of Verfchitbegrypen; als dat Zwart geen Wit is; dat het geheel grooter is dan zyn deel; dat twee en twee gelyk zyn aan Vier &c.: wordt het onmiddelyk bevattinge of befchouwelyke kennisfe genoemd; en nadien de waarheid van deze en dergelyke Voorftelien zo blykbaar is, dat zy door eene enkele befchouwinge van de Denkbeelden zelve gekend wordt , WGi'den zy ook <van zelf

blykbaare Voortellingen genoemd. Mid-

(*) Een argetrokken denkbeeld, 't welk algemeen genoemd wordt, verkrygtmen, wanneer wy, veele dingen met eikanderen vergelykende, en het denkbeeld van ieder in het byzonder aan eene zyde Hellende, alleen onze gedagten vestigen, op het geen aan allen gemeen is. Dus is het denkbeeld van Menfchelykheid, Beweegbaarheid- enz. een afgetrokken algemeen denkbeeld; als behoorende tot alle Menfchen en tot alle Lichaamen, te zamen genomen, W.J.'s Grot TOzasrf?, Inleidinge tot de Wysbegeerte II, Boek IV,

Permanente URL

Opties voor uitsnede