zvc wird in der überlieferten Litterator nur bier zitiert. experiri in der Bedeutung tcertare' auch Kap. 3, |j Plaut. Cist. 2, i, n; Ulp. Dig. 74, 8, 4.
7. mulsam aquam. vgl. Kap. 31,5. minutiloquium: nur noch belegt in der lat. Übersetzung des Iren.2,19 (Migne P. L. 7,752.) vgl.Rönsch Itala S. 222. Über Aristoteles' /lucooXoyia vgl. praesc. 7. de statt Gen.part.vgJ. Hoppe Synt. S. 138. quid, etc. vgl. test. 1: sed non eam te advoco, quae scholis formata, bïbliothecis exercitata, academüs et porticibus Atticis pasta sapientiam ructas. rupicum. auch pall. 4. Apol. 21,30. Das Wort stammt aus Lucilius frg. 906 Marx: baronum ac rupicum squarrosa incondita rostra. Stoa und Akademie werden in Gegensatz zur „natürhchen Wahrheit" auch Herrn. I (Kr. 127, 5); Praescr. 7 genannt. jejunantes a: jej. 3 (R.W. 277,12) mit Dat. konstruiert. Mit a: Aug. serm. 125, 7 (Migne P.L. 38,694): ab hoe saeculo quodammodo jejunare. Vgl. hierzu Hoppe Synt. S. 35, Rönsch Itala S. 165. Bene quod, etc. Vgl. Sen. ep. 117,2: sapientiam bonum esse dicunt (sc. Stoici): sequitur ut necesse sit illam corporalem quoque dicere. Plut. adv. Stoic. 45,1084 A: Sxojiov yèo eS póAa. rdc deerde xal rèc xaxtac, JiQoc, dé ravraig rdc T^vctc. . . acófxaxa nouwfiévovs (sc. robe JStanxobc) év firjdevi tpóvat xeur&ai. Über adeo am Anfang des Satzes bei Tert. vgl. These" L.L. 1,606—607. Blokhuis, S. 107—108.
8. sic Thales in puteum. vgl. Platon Theat. 174 A; D. L. 1,34; Tert. nat. 2,5 (R. W. 102,5—8). corruptela ist in der Bedeutung „actus corr umpendi" ziemhch selten: so auch Kap. 45, 5und res. 58 (Kr. 118,18). vgl. Rönsch Itala S. 46,47 und Thes. L. L. 4, 1062. sic Chrysippus ad elleborum: nur weiter bekannt aus Lucian Verae Narr. 2, j8: ijxovofiev dk xal negi Xgvabuiov 8x1 ov ngóxegov avrü) êmflfjvai xijo vfjaov êéjutg, nolv xó xéxaQXOV iavxóv êllepoQiofl.'WiT finden dieselbe Behauptung bei Aristoteles, an. 1.5: 2vfi0cdvei dé, xa&aneg eïbio/xev, xfj uév xavxo Xéyeiv xóïe oéó/td xi Xemouegéc (sc. t^i» ipvxtfr) *i0e«», xfj ö'&onsQ AtjfióxQtxos xivéïa&ai cprjatv vnd xrjc rpvrfje, Idiov xó axonov etneg ydg saxiv ij ipvxfi év navxi x& ala&avoiiêvm oó/taxi, avayxaxov év x 5j 8: et nos tra quidem aetate Serapias Alexandrina muiier ad divum Hadrianum perducta est cum quinque liberis, quos unofetu enixa est. Vgl. weiter Julianus Dig. 46, 3, 36, der hierzu Aristoteles (bist. an. 4,7. 584 b 34 ff.) zitiert; Plut. Aetia Rom. 2; Plin. N. H. 7, 3, § 33; Gellius 10,2; Ps. — Aug. Quaest. Vet. et nov. test. 115 (C. S. E. L. 50, 342).
9. Über conditio in der Bedeutung 'Schöpfung' bei Tert. vgl. die gesammelten Stellen Thes. L. L. 4,145. Rönsch Itala S. 309. quinio: ein dem Würfelspiel entnommener Terminus, zum ersten mal bei Tert belegt. Auch Kap. 46 und Isidor Örigg. 18,65.
KAPITEL 7
1. ex abundanti: nur bei Tert. und in der Juristensprache belegt, vgl. die gesammelten Stellen Hoppe Synt. S. 101 und Thes. L. L. 1, 236. quia} etc: Gerade nach quia nimmt Test. gern Ellipse von esse; z.B. Kap. 50, 5: mortem.. .quia nee ipsam sine quaestionibus. vgl. Hoppe Synt. S. 143. corporahtas: von Tert. neu gebüdet (Thes. L. L. 4, 995). Die Lesart Eleazari des Aistdierichtige; vgl. idol. 13: sic et Eleazar apud inferos in sinu Abrahae refrigerium consecutus. Über den Satzreim felicioris—roris vgl. Hoppe Synt. S. 166. solacium in der Bedeutung (Erquickung' öfters bei Tert. So Kap. 46,11; vgl. Lfst. Per. S. 114.
2. imago in der Bedeutung „figura, allegoria, parabola", im Gegensatz zu tveritas' oft bei Tert., z.B. mon. 6.: „aliud sunt figurae, aliud formae; aliud imagines, aliud definitiones. res. 30 (in Anf); M. 2,9 (R.W. 346,9 sqq.); Val. 4; praesc. 29 und Kap. 18,3; 47,1; 53,6; vgl. Schmidt, de lat. Tert, 2, S. 12. vgl. zu dieser Ausführung Herm. 34 (Kr. 164, 7—9): ... quia nihil potest ad similitudinem de suo praestare, nisi sit ipsum quod tali similitudini praestet. et quid etc Wie Tert. auch Ambrosius, in Lucam 8,13 (Migne P. L. 15, 1859B): warratz'o potius quam parabola videtur,quando etiam nomen exprimitur. Anders als Tert. Ps.—Just. quaest. 60 (Migne P. G. 6,1301): tó dè xaxd. xóv AdCaQov xal xóv nXovaiov bvr\yr\fm ome naqdfioXd ioxiv, óöxe lorogia, eïye ij ftèv nagdpoXd ioxiv Xóyos ófwióxtjxa ntgiéyow xov yeyovóxos ngAy/Aaxoc nooc ■xó êoójuevov, ioxogla dè Xóyos ötfjytjoiv jieQté%a)v xov ijdtj yeyovóxos ngay/MXtos. .... °'Eoxi dè xó mol Aa£dgov xal xov nXovoiov dtfjynaa vnotvnojois Xóyov ■didaoxaJdav ë/ovros xov (tij dtivao&ai fiexd xrp> lx xov aóó/uaxog ëgooov tijc, ipvxfjs, xaxd noóvoidv xiva fj onovöijv dxpeXeias xivós xvx*ïv xobs af&gdiJtovs. si non erant: „wenn sie nicht wirkhch bestanden" vgl. Hoppe Synt. S. 68.
3. divortium steht hier wieder in der Bedeutung 'Trennung' welche durch die Bedeutung 'Ehescheidung' verdrangt war. vgl. Teeuwen, S. 29. Über Christi HöUenfahrt vgl. zu Kap. 55,1 ff. nihil enim, si non corpus. Alles ist nach Tert.: „Corpus sui generis": vgl. c. Chr. n;M.2,9; Esser §6. So auch die Stoa. incorporahtas bei Tert. nur hier: wahrscheinhch Neubüdung von ihm. Spater findet das Wort sich noch Macr. S. Sc. 1, 5,13; 1,11,12; Boeth. Instit. Arithm. 2,31. custodia kommt in der Bedeutung carcer nach Noeldechen, Chron. S. 139, Anm. 6 nicht in den Büchern vor, die früher geschrieben sind als pud. und jej. Diese Behauptung ist also zu ver-
bessern. Vergl. für weitere Stellen Thes. L. L. 4,1559—1560. fovella d.X. vgl. Hoppe Diss. S. 38 und III, S. 135, Rönsch Itala S. 46.
4. in sinu Abrahae. Vgl. M. 4,34 wo auseinandergesetzt wird, dass der sinus Abrahae ein Gebiet ist, „etsi non caelestem, sublimiorem tarnen inferis, interim refrigerium praebituram animabus justorum, do nee consummatio rerum resurrectionem omnium plenitudine mercedis expungat. Dagegen Aug. de an. et eius or. 4,16: et ideo Abrahae dictum, non quod ipsius tantum sit, sed quod pater multarum gentium sit positus und Gregor von Nyssa, de an. et res., Migne 46, 84 b ff. A16 uoi doxéï xal r)jv Ayafrijv tijg yrvxijs xaxdoxcuuv, Iv fj xbv xrjc vjiofiovrjs d&Xrjxrjv avanavet 6 Xóyog, xóXnov xov ' Apgadfi dvopaoai, Vgl. ausserdem zum ganzen Kapitel die gleichlautende Beweisfünrung res. 17. passibilis: von Tert. neu gebüdet. Vgl. Hoppe Diss. S. 66—68 III, S. 144 und Rönsch Itala S. 313.
KAPITEL 8
1. abruptum: in dieser Bedeutung hat Tert. das Wort gern. Vgl. Thes. L. L. 1,142. censu: in der Bedeutung ,numerus', oder ,apparatus' auch Kap. 31,5; 32, 3. Vgl. Thes. L. L. 3, 808. corporalibus exemplis gleich exemplis corporalitatis. Vgl. zu Kap. 3,3. corporalium gleich corporum. Vgl. Hoppe Synt. S.96ff. quam et aemula.Vgl. für das Lfst. Spr. T. S.29 und Krit. Apol. 94; Th. St. T. II, S. 81; Hoppe III, S. 119. aemula hat bei Tert. meistens die Bedeutung feindlich. So Kap. 21, 5; 43, 8; nat. 1, 7 (R.W. 68,7);test. 1 (R.W. 134,7); bapt. 5 (R.W. 205,17); Jud. 3; M. 1,26 (Kr. 327,28); 4,7 (Kr. 435,28); iei 1; speet. 2 (R.W. 3,1); Apol. 2,18; 5,8; 48, 11, etc. ex contrariis universa constare: vgl. dazu die Ausführungen Apol. 48,11: Quae ratio universitatem ex diversitate compos uit, ut omnia aemulis substantiis sub unitate constarent, ex vacuo et solido, etc. und M. 1,16 (Kr. 311,18). condicunt. vgl. Rönsch Itala S. 384 und Thes. L. L. 4, 139. Empedocles: Die Verse sind überhefert bei Simpl. Phys. 157,25 (Diels Vors. I, S. 229) Kal xavx' AXXdooovra diajinegèg ovóaftó, Xfjyei, iXXpxe i*b> 0iXóxvxt ovveg%ófiev dg h> anavxa, aXXoxe b'af) bi%' üxaoxa «pogeé/uva Neixeog 4jr#«. vgl. ausserdem Arist. de gen. et corrupt. 2, 6; Athenag. Leg. (Migne P.G. 6, 937): ''Ag%ixov 4} q>tlla xaxd xbv ''Euntboxiia' &Qx6ueva xd ovyxglfieva' xb dè &q%ixov xvqiov.
2. dum vgl. Hoppe Synt. S. 79.
3. quanto ergo, etc. Vgl. Diokles bei Galen (18 B.S. 124 Kühn = frg. 19, Wellmann): Ha&dneo oSv oi Paox&£ovTeg tpóoxiov Ifxot ^agwóuevoi ngbe abxov xcvovvxai nóhg ij xovqjov elvcu voy&Xovxeg dAwrcoc qpégovaiv, ovxa> xal ^ dwa/ug >5 /ièv loxvod (sc. xrjg yrvxfiSi) éqMoig xb pdgog xov ow/uaxog
èeu xoéqxoc dvdglavxa ui) xduvovoa. quid enim? Vgl. Th. St. T. III, S. 32. corpus, sc. esse. Vergleich für die Elhpse Hoppe Synt. S. 144- tantl postea ponderis. Vgl. für das Adv. als Adi. Hoppe Diss. S. 20—21.
4. Vgl. Platon Phadon 79 A ff. und Epinomis 981 B ff.: 06 yóg leur èaéuazov 8x1 nox'&XXo yiyvoa'&v xal XQ&P" «M** ovdau&c ovdènot' fyov, nlrjv xó öaóxaxov yvxijs yévoe. xovxo d'koxt oxedóv $ udvo? nldxxav^ xal dtifMovgyeiv noooimu, oéuaxi dè, 8 Xéyouev, nXdxxeo&ai xal óoaodai, x& dè — lèycoper ndhvov ydg &ra£ órjxéov — doodxqj re elvcu, etc. Nach anima liegt einfach eine Elhpse von est vor. Vgl. Hoppe Synt. S. 144. Es ist also mit von Hartel, Patr. St. IV, ad loc, die Lesart von AB beizubehalten. aquilae: Den Bericht finden wir zuerst Arist. hist. an. 9,34 = 619 b 18 und 620 a 1. Sodann Plin. N.H. 10,3; Alian V.H. 2,26; 9,3; Ambrosius in Ps. 118,19,3 (Migne P.L. 15,1549 C); Aug. tract.36in Joh. 5 (Migne P. L. 35, i666.);Böeth. Consol. 4,4; Isidor Origg. 12,7,11 und 40. Ennod. ep. 1,18 und carm. 2, 150. Claudian Carm. 7, Praef; Cl. Al. Protr. 10,92, 5; Lucan 9,906; Hyg. Astr. 2,16. educabunt:Fut. I statt Koni. Pot. vgl. Hoppe Synt. 64. Rönsch Itala S. 361.
5. siquidem ignis: sc. dJv. Vgl. Hoppe Synt. S. 57 ff. Th. St. T. 1, S. 21. 45. 51 ff. IV, S. 51—52. praeiudicans mit Dat. in der Bedeutung: 'im voraus einem Ausspruch fallen wider' findet sich oft in der Juristensprache. So Marcell. Dig. 42, 1, 63: res inter alias iudicatae aliis non praeiudicant. Ulpian Dig. 47, 10, 7. So bei Tert. cor. 2; Scorp. 6 (R.W. I57> 12); Pud15 (R.W. 251, 27); speet. 4 (R.W. 6,9); v.v. 6;M. 2,16 (Kr. 357, 8); 5,6 (Kr. 589,16); Herrn. 6 (R.W. 133,16); res. 18 (R.W. 49,10); tantundem: vgl. Lfst. Synt. 1, S. 209, Anm. 3; Hoppe III, S. 124. si forte. Vgl. die gesammelten Steüen Rönsch Itala S. 344. Johannes. Wie La Cerda m.E. richtig bemerkt wird Johannes hier besonders genannt, weil er öfters „der Adlér" genannt wurde. Vgl. dazu Aug. sermo 36 in Joh. 5, (Migne P. L. 35, 1666): restat aquila: ipse est Joannes, sublinrium praedicator et lucis internae et aeternae fixis oculis contemplator. in spiritu dei factus: èv meiuan Qeov yevóuevoe. Vgl. M. 4, 23 in spiritu homo constitutus und Kap. 9, 4: cum ea soror in spiritu esset.
KAPITEL 9
1. Vgl.für dieBehauptungjdie anima sei(corpus sui generis'die zu Kap. 7,3 gesammelten Steüen und ausserdem Prax. 7: spiritus enim corpus sui generis in sua effigie. accidens. Vgl. M. 5,11: accidens est quodadscribitur,accidentia autem antecedit ipsius rei ostensio cui accidunt. Vgl. die weiteren Steüen Thes. L.L. 1,296. adesse mit Dat. rei ist selten. Vgl. § 5 und ausserdem bapt. 5 und Thes. L. L. S. 2, 918. sollemniora quaeque: über quisque beim Komp. vgl. Hoppe Diss. S. 50. debitae: vgl. Th. St. T. 1, S. 10 u. II, S. 32.
trifariam distanti vum: distantivum ist nur noch belegt Chalc. in Tim. 16 (Thes. L. L. 2, 1511). Es ist eine Ubersetzung des xQixfi btaaxaxóv: Phüo op. mundi § 36; D.L. 7,135; Nemes. nat. hom. 30. Für das trifariam vgl. Hoppe Diss. S. 71. Merkwürdig ist sublimitas in der Bedeutung „altitudo". So auch Kap. 17,2; 32, 6; Scorp. 13 (R.W. 175,12), M. 2, 25 (Kr. 370,12).
2. Platone nolente: vgl. Platon Phadon 78 B ff.: obxovv aneotexa xaxd. xavxd xal dtaaóxms xavra fidJuoza ebtbg eïvai xó ógvv&exa; effi giatum: das Wort findet sich auch Kap. 22,2. Waluscheinlich von Tert. neu gebüdet. Weiter belegt Min. Fel. 3, 1 j Chalc. in Tim. 90; Sidon. ep. 6,12; Prud. Cathem. 10,4. qua: vgl. Hoppe Synt. S. 143.
3. corporales lineas = lineas corporalitatis: vgl. Th. St. T. II, S. 35—36.
4. ecstasin: zum erstenmal bei Tert. und in der Itala belegt: vgl. Thes. L.L. V 2, 58—59 und Rönsch Itala S. 242. Vgl. über Tert.'s Auffassung der Ekstase zu Kap. 45. desiderantibus: desiderantes ist nach La Cerda: „viri pit" und „desideria": „pia officia". Du Cange Gloss. 3, 86 gibt hierüber folgendes aus dem Gloss. Lat.-Gr. III, 86: desiderata: Xaxovgyla, xeXerf. Essoübedeuten: 'initiatio in christianismo, antonomastice vero SS. Eucharistia"; als Beleg wird angeführt Zenolnvitat. 8 ad Fontem:Frafr« ad desiderata quantocius festinate!" La Cerda vgl. noch Tert. Ux. 2,4: (decibo, depocula invadere, desiderare, in mente habere? und ib. (cuius manum desiderabit'. Diese Steüen haben damit aber wohl nichts zu tun. sumit, die Lesart von A B Gel., wird die richtige sein. Vgl. die Bedeutung von sumuntur Kap. 22,2. und25,1. Zu dieser Steüe vgl. noch. Iren. 5, 8 bei Euseb. H. E. 5,7, 4: oïbe xal nQÓyvoMtv Ixowsw x&v /ueUovxcov xal bmaolac xal gijoete nQoqmxtxós, SXXot bh xovg xdftvovrag bid xije x&v x^Q&v bu&èoeooc lawxai xal vyuüs ónoxafaoxaoiv.... xa&óis xcd noXkmv axovo/uev &öéX(pa>v èv xfj ixxinalq, nQwpnxixó xaelouaxa èxóvxcov, xal navxoóanaxs Xaioóvxmv dia xov nvevfxaxog yloioocue xal^ xó xoóqua x&v dvdoóncov elg yaveoóv dyóvxcor êm x& ovuxpéQoytt xal xó uvox^Qia xov 6eov èxbiijyovfiivoov. Wie Tert. in seiner pra-Montanistischen Periode über die Prophezeiungen der Frauen dachte, bezeugt praesc. 41: ipsae mulieres haereticae, quam procacesl quae audeant docere, contendere, exorcismos agere, curationes repromittere, forsitan et tingere. scripturae leguntur: vgl. Justin Apol. I § 67. Apol. 39. allocutiones: nach Pam. die otters m der Messe wiederkehrenden Worte: Dominus vobiscum, pax vobis, oremus, sursum corda, gratias agamus deo domino nostro. Nach La Cerda bedeutet es „Predigt" und zwar eine Predigt des Tert. selbst (vgl. unten: forte — disserueramus). Diese wird die richtige Auffassung sein: allocutio hat die Bedeutung „Predigt" auch Marcellus chron. II S. 61, 1, 380: Gregorius Naziamenus — plebem in oratorio cotidiana allocutione conttnmt (zit. Thes. L. L. 1, 1691) und ausserdem Aug. Doctr. Christ. 4, 15- petitiones delegantur: eöjrdc TÜ/mo/tev, Justin, Lc. repromitteret: repromttere hat öfters bei Tert. die Bedeutung promittere: Apol. 48, Ij
M. 4, 14 (Kr. 461,10); 5, 10 (Kr. 606,5). aerii ist die richtige Lesart: so namhch auch zit. Aug. Gen. ad litt. X, 25.
5. aderit ist mit A beizubehalten, weil adesse mit Dat. gerade in diesem Kapitel mehrmals belegt ist. non ut: vgl. Th. St. T. II S. 52. Aenesidemo: vgl. zu Kap. 14,5; 25,2; Sext. Math. adv. phys. 7,349: of ui* ixxbs xoO od>uoxoe (sc. xftv xpv%int eïvai lèyevwv) ós Alvnolbnuos xa&'RQOMletxov. Dieser Stelle ware alsozu entnehmen, dass nach ihm die Seele erst durch Atmung in den Leib gerate: aber dabei ist immer noch der Zusatz: «xad' 'HgaxXehov' zu beachten! Anesidemus kann namhch auch hier, wie öfters, nur gemeint haben, dass man, dem Heraklit folgend, zu diesem Ergebnis gelangen könnte. Anaximeni: vgl. Diels Vors. I S. 26, 20—22; Aet. 1, 3, 4 (Diels, Dox. Gr. S. 278): (ein Zitat aus Anax. selbst): olov f] ywxfj ft fjfiexkQa &t)q ovaa ovyxoaxü fj/iös xalölovvóv xóouov m>ev/ta xal t% negiéxei. Heraclito: vgl. Sext. Math. adv. phys. 2, 233: zóxe bv xaxd. xbv 'Hgaxleixor èfjg loxiv «Se rjxeg xal jxvgfirjxig xal td avaipa xal x&v ftaXaaaUov xd nóXXa xcd ndvxa. boa ovx l%u nveóuova.
3. quando steht bei Tert. in kausaler Bedeutung immer mit Kom. Vgl. .Hoppe Synt. S. 78. temperaverit = dederit. Vgl. Hoppe III, S. 108. captanda ist die richtige Lesart. (captare argumenta' findet sich Herrn. 31 (Kr. 159,11) res. 40 (Kr. 82,26). Wie Tert. dachte auch Chrysipp (bei Chalcid. in Tim. 220): Chrysippus „una et eadem", inquit, „certe respiramus et vivimus, spiramus autem naturali spiritu, ergo etiam vivimus eodem spiritu. vivimus autem anima, naturalis ergo spiritus anima esse invenitur." structus statt instructus. So auch res. 61: infructuosis gemtahbus structus. v.v. 9; M. 4,24 (Kr. 500, 8).
4. Herophüus: vgl .Kap. 25,5, wo Herophüus maiorum quoque prosector heisst und über Tert's (= Sorans, des Methodikers) Abneigung gegen die Anatomie in der Einleitung den Abschnitt „Quellenfrage". nescio an: so auch Kap. 14,1: Aristoteles ... nescio an sua paratior implere quam aliena inanire. odiit hat auch A. (Rfd. sagt im app. erit. dass A odit hat. Lfst. Spr. T. S. 101 verteidigt die falsch mitgeteüte Lesart des A auf Grund der Klausel).
5. culicibus, etc. vgl. Arist. de resp. 15 = 475a 29: bxi b'obx ivanvü xd ëvxo/xa x&v Cdnov, eïgrjxai fik» xal ngórsgov, v hvxóuoov) i/xnooodóxevzoa, odóvxag ïvei, xd f*èv Iboibijs TP-qw, xd dè xov Xa/xBdveiv xal jtooodyeodai xrjv xqoq>t]v, olov ot xe fsÓQfinxts xal xd xéóv ueXtxrcóv naoarv yivos. mandibulas: die fem. Form auch Vuig. Iudic. 15,15 ff. und Isidor Origg. 11,1, 45. sed et personant, etc. vgl. Arist. bist. an. 4, 9 = 535 h 3 ff- r<* f*év ovv ëvxofta ovxe cpoovil ovxe diaXéyexüi, xpotpü dè xq> ïou> nvev/xaxi, 06 x& dvgai'e. ovöèv ydg dvcmveï avxójy, ilXd xd uèr Soppst, olov uelaxal xal xd nxrjvd avx&v, xd d'qdeiv teytxai, olov of têxxiyeg.; Plin. N. H. 11,2 § 2 und 51, § 112 ff. aurium caeci: vgl. Blokhuis S. 7, Hoppe Synt. S. 21. lanceam ist jedenfaUs die richtige Lesart, denn erstens passt es viel besser zu tubam und zweitens folgt Tert. hier wahrscheinlich Plin., der N.H. 11,2 § 3 schreibt: telum vero perfodiendo tergori (sc. in cuUce) quo spiculavit ingenio (sc. naturd)\. Vgl. ausserdem M. 1,14: culicis et tubam et lanceam (Kr. 308,12). decoquendi: decoquere von der Verdauung auch res. 12 (Kr. 41,14) iei. 6 (R.W. 280,8) gesagt; c. Chr. 20 hat das Wort die Bedeutung „reifen lassen", Kap. 53, 3 bedeutet es „zugrunde gehen".
6. utique: Vgl. Th. St. T. II S. 31. recogites: Vgl. zu Kap. 9,7. vivere: Inf. als Subst. Vgl. Hoppe Diss. S. 18—19. Dasselbe Lob, das Tert. bier Gott gibt, gibt Plin. N.H. 11,2 § 2 ff. der Natur. Vgl. dazu Aug. de Gen. ad litt. III, 14 (gefragt wird ob man auch für Würmer und Insekten, welche aus Unrat entstehen soüten, Gott als Schöpfer annehmen kann). Aug. sagt, das könne man: inest enim omnibus quoddam naturae sui generis decus, sic ut in his maior sit admiratio bene considerantibus, et laus uberrima omnipotentis artificis . . . Quae pro sui generis ordine dissolvuntur, et quorum dissolutione ex poenae nostrae mortalitate horremus, relinquit infornda; sed creat minima corpora, acuta sensu animantia, ut maiore adtentione stupeamus agilitatem muscae volantis quam magnitudinem iumenti gradientis ampüusque miremur opera formicularum quam onera camelorum und de duabus animabus 1,4. Vgl. auch die parallele Stelle bei Tert. M. 1,14, undHier.ep. 60,12,1: utenim creatorem non in caelo tantum ndramur et terra ..., sed et in minutis quoque animalibus, formica, culice, muscis, vermiculis et istius modi genere, quorum magis corpora scimus quam nomina, (vgl. hierzu Kap. 32,3) eandemque in cunctis veneramur sollertiam. Man beachte den Satzreim: visu — esu — digestu und oculis — denticulis (statt dentibus) — alveis; vgl. Hoppe Synt. S. 166. digestu: in dieser Bedeutung nur noch Macrob. Sat. 7,4: quaero simplex an multiplex cibus digestu sit facilior.
7. sine pulmonum follibus: vgl. Iuv. 7,111: immensa cavi spirant mendacia folies. Schol. Pers. 1,13 Flatus ex pulmone accipitur et endtttur in modum follis. Aug. contra Iulian. 4,14,68: (pulmonibus) velut follibus alternante motu vitales flatus haurimus et reddimus. Vindic. 22: pulmonum, qui sunt in modum follis ferrarii (Thes. L.L. 6,1017). sine fistulis arteriarum:
vgl. Plin. N.H. 9,19: haec duo genera (ballaenae et delphinï) fistula spirant quae ad pulmonem pertinet. ib. 11,17 ••• duabus fisttuu. Interior eorum appellatur arteria, ad pulmonem atque cor pertinens etc.;ib. 11,188: pulmo est fistulis inambus cavus. Geil. 17,11,2; Solinus 30, 15; 5*>4ï> Lact. op. Dei. 11, 15 (Thes. L.L. 6, 830). accedere: „als etwas besonderes binzutritt . So auch Kap. 45,3: ecstasis animae accessit. flaturalibus: 6.L (Thes. L.L. 6, 877). artibus ist die richtige Lesart. Vgl. Thes. L.L. 6,711. Es ist belegt Lucr. 5,1077; Apul. met. 2,17; Sidon. ep. 5,2,1; 7,14,3; Greg. Tur. Mart. 3,23. structa statt instructa: vgl. § 3. decurrere: in dieser Bedeutung oft bei Tert. Vgl. M. 4,1: decurrit ordo und die gesammelten Stellen Thes. LX. 5,231. dum in kausaler Bedeutung. Vgl. Hoppe Synt. S. 79. ipsius = eiusdem. vgl. die Belege Hoppe III, S. 112 f.
8. in discreto. Der Gebrauch dieses Adi. als Subst. ist sehr selten. Vgl. Thes. L.L. 5,1307. .
9 distantiam: distantia hat bei Tert. oft die Bedeutung dtscnmen: so Kap. 16, 2; 27, 4; nat. 1,5 (RW. 65,27), res. 5 (Kr. 32,3), etc. (Thes, L. L. 5,1509).
KAPITEL 11
Interessant ist es, zuvergleichen, wie unsicher Tert.'s Terminologie in den fruheren Schriften auf diesem Gebiete ist: so poen. 3: spiritale vero quod in animo est. .
2. dum vgl. zu Kap. 10, 7. devenire: so auch Herrn. 2 (Kr. 127,16; (deum) in partes non devenire.
3. haereticos. Vgl. Val. 25 und Kap. 23,4. factor von Gott gesagt: vgl. Herrn. 20 (Kr. 149,8): factor, id est deus, und die weiteren Stellen, Thes. L.L. 6,140 ff. Dieselbe Bibelstelle wird zitiert Herm. 32: quia spiritus a me exivit et flatum omnem ego feci. Die Vuig. hat hier: Quia spirttm a facie mea egredietur, et flatus ego faciam und die Sept.: nvevfia yaQ naq luov IteXevaexcu xal nvor\v naaav tyd> btoinaa; könnte hier ein Beweis vorhegen, dass Tert. die Bibel auf hebrfiisch las? et anima enim flatus factus ex spiritu: vgl. Kap. 24,2: quod natam eam (sc. animam) agnoscimus ac per hoe dilutioris divinitatis ac exilioris feUcitatis, ut flatum non ut spiritum und das Kapitel M. 2,9. est: om. A; Kroymann verteidigt dies mit Hinweis auf die Stelle im N. T.: AU' 06 nganov xb jtvevuaxixóv, aZXd xb yvxutóv, bieixa xb nrevuaxixór. Die Vuig. und die lat. Iren. Ubersetzung (5,17) samt Aug. C. D. 13,24 und Gen. c. Man. 2,8 haben: quod spiritale est. res. 53 (Kr. 112, 5) wird die Stelle auch ohne est zitiert. Es wird also Kroymann recht haben. Vgl. zur ganzen Stelle Iren. 5, 17: "Extoóv èati nvoi] tuffe, r) xal un>%uo)v ójieoyaCofiivy xbv bvboomov, xal szcqov nvtvLia Cwonoiovv, xb nol nvtvuaztxbv Anoxeiovv. weiter zit. er dazu auch les. 42,5 und I Cor. 15,46.
4. hoe none os, etc: eine bei Tert. viel zit. Bibelstelle, jedesmal in anderer Form: v.v. 5; mon. o;res.7;Kap.2i,2. Es muss jedenfaUs mulieri sein. Vgl. or. 22 wo er diese Stelle gerade des mulieri wegen zitiert. B. hat wahrscheinlich nach der Vuig. geandert, welche hier 'uxori' und 'in carne una' hat. accidentia: vgl. zu Kap. 9,1. operatrix: nur noch Kap. 52,3 belegt. Hoppe III, S. 138. an. Über tan' in der einteüigen Frage bei Tert. vgl. Th. St. T. II, S. 2 Anm. 1 und Kellner Tüb. Quart. Schrift 1876 S. 235.
5. mali spiritus: mit Recht verteidigt Gomperz die Lesart des A. 'Malus' heisst der Teufel auch idol. 16 (R.W. 50,3). Iudam ... diabolus intravit. vgl. SU. 3,697: intrat subitus vatem deus.
6. nativitas. Die Bedeutung Geburt hat das Wort auch bei den Juristen: Ulp. Dig. 50,1,1. Vgl. auch Kap. 39,1. conseritur: ein von Tert. in diesem Zusammenhang gern gebrauchtes Wort. Vgl. Kap. 5, 3: consitum spiritum; Kap. 43,2:coBsaft spiritus res. 16:(Kr.46,25): caro ab exordio utericonsata conformata congenita animae. atque ita. Vgl. die Beispiele bei Th. St. T. IV S. 122.
KAPITEL 12
1. Das Komma nach est setzte als erster Pam, mit Unrecht. Vgl. von Hartel, Patr. St. IV, zur SteUe. Vgl. Lucr. III. w.primum animum dico, mentem quem saepe vocamus. suggestum. Bedeutet bier, wie Esser mit Recht bemerkt, eine „Kraft" der Seele. Engelbrecht, Wiener Studiën 28, 142— 159, § 8 übersetzt: 'Vorrichtung'. nativitus: nur noch Kap. 39, 1 belegt, motatorem. Das Wort ist nur noch nat. 2,3 (R.W. 99,10) und Arnob. 3,31 belegt, illum deum Socratis. Nach Pam. (dem die spateren Kommentatoren folgen) verwechselt Tert. hier Sokrates und Platon, von dessen Schule er Apol. 47, 7 sagt: intra mundum (sc. deum putant esse) Platonici, qui gubernatoris exemplo intra id maneat quod regat. Sie übersehen aber die SteUe Xen. Mem. 1, 4, 17: dyya&é, tam, xmdfta&e Sri xal 6 oröc vovs bxbv rb adv o&fia bnmc BovXerai uexaxeiglieraf óteoT&ai obv XQTj xal xijv èv x& navxl yoóvnoiv xa ndvta, onoos dv avxfj ijóv fi,,ovxa> rt&eb&ai. Vielleicht denkt Tert. hier auch an die SteUe Phadon 97 B (er kannte den Phadon ja gut, wie aus den zahlreichen Zitaten in unserer Schrift sich herausteUt) wo Sokrates sagt, dass er von dem Buch des Anaxagoras erwartete, es würde ihm zeigen v xe xat bnoxgivoftêvav vnó (Stijg xe xal xa%vxijxos. incommiscibilis: 4. X. Vgl. Diels Vors. 1 frg. 12 S. 404: xd fxiv aXXa ndvxog fioZgav fiezéxsi, vovs dè èoxiv aneigov xal avxoxgaxèg xal /lêfieacxcu ovdevl xgvpari, aXXd poros avxbg dn iwvxovlott*. commixtione: Zuerst bei Apul. und Tert. (auch mart.2; cast. 9) belegt. Thes. L.L. 3, 1914. animam edicit: vgl. Arist. an. 1, 2 = 404b 25 ff. woraus erhellt, dass Anaxagoras die Begriffe vovg und yivxy verschmolz: 61*0icos dè xal ' AvaEdyogag ^h)X^V dlvat Xéyet xt]v xivovoav (= vovv) xal etxig dXXog eïgrjxev d>g xó nav êxlvnoe vovs. nescio an: Vgl. ZU Rap. 10, 4.
3. inanire: vgl. res. 4 (Kr. 30, 15): de inanito. Das Wort kommt zum ersten mal bei Lucr. 6, 1004 und 1023 vor. Die Bedeutung „entkrdften" hat es auch Commodian Apol. 312. vgl. Lact. I. D. 2, 5: Aristoteles quamvis secum ipse dissentiat ac repugnantia sibi dicat et sentiat, in summo tarnen unam mentem mundo praeesse testatur'. impassibilem: Neubüdung Tert.'s Das Wort findet sich noch Val. 27; Apol. 50, 9; Prax. 29 (Kr. 286,9) und 30 (Kr. 287,14). subostendere: Neubüdung Tert.'s; das Wort findet sich auch Val. 1; M. 4,38 (Kr. 550,10); Herm. 37 (Kr. 167, n); bapt. 19 (R.W. 217,9); praesc. 27. abstulit, etc. vgl. Arist. an 3, 4 = 429 a 21 ff; ib. 2,2 = 413 b 24; 3, 5: xal ovxog 6 vovg x xivéiodai xe xal ndoxetv ovu-bcuvei, xa&dneg eigrjtai ] doxü ydg hXXolcoaig xts dvat. ceterum bat bei Tert. meistens die Bedeutung „alioquiri'. Vgl. die Steüen Thes. L.L. 3,972. discretio: Zum erstenmal bei Tert. belegt, also wahrscheinlich Neubüdung. Thes. L.L. 5,1349. vacabit hat bei Tert. sehr oft die Bedeutung „zwecklos, überflüssig sein." vgl. Herm. 31 (Kr. 160,11): sed vacet hoe exemplum ut humanum. Apol. 2, 15; cor. 10; M. 2,24 (Kr. 367,20); 5,2 (Kr. 572,7); 5,4 (Kr. 582, 21); res. 16 (Kr. 47,18);25 (61,16); 56 (115,25);60 (121,29); Val. 12 (Kr. 191,15); ib. 23 (R.W. 56, 8).
6. reputare hat bei Tert. besonders oft die Bedeutung deputare, tribuere. So c. Chr. 3; Apol. 27, 6; 50, 10; M. 1, 22 (Kr. 319, 5); 2, 15 (355,7); 24 (368,23); 5,18 (638,18); res. 16 (Kr. 46,2); 41 (85,13); test. 6 (R.W.
142,24); mon. 14; or. 7 (R. W. 185,19); scorp. 6 (R.W. 158,14); Prax. 15 (Kr. 253,9). So auch in der Juristensprache: Papin. Dig. 11, 7, 17: reputaturus patri. Democritus. Vgl. Arist. an. 1, 2 = 404 b 27 ff.: ... Soneg AtjpóxQttoc. êxeïvog ftèv yag ankibg y>v%r]v tavxóv xal vovv (sc. slvai Xêyei). obtinebit: „wird Recht behalten". So auch in der Juristensprache: Paulus Dig. 42,1,36: st dissentiunt, sententia plurimorum obtineret. Ulp. Dig. 2,4,4: quod et honestior est et merito obtinuit. officium: „Diener". vgl. Kap.37,1:«05 officia divina angelos credimus. Kap.40,4: cum officiapulsantur. fuga 3: officia militaria. So auch in der Juristensprache: Ulp. Dig. 1,18,6; Hermog. ib. 21,2,74; Paulus ib. 2,4,17.
KAPITEL 13
1. principalitas: NeubildungTert.'s, zur Ubersetzung der Gr. ijyeuovixóv. Cic. übersetzt principatus (N.D. 2 § 29 ff. Tusc. I § 20). vgl. Hauschild, Die Grundsatze und Mittel der WortbUdung bei Tert., I, S. 9 ff. officium: vgl. zu Kap. 12, 6. deputare in: Vgl. für deputare mit Prapos. Lfst., Spr. T., S. 50. titulata est: auch M. 1,25 (Kr. 325,15); 3,13 (Kr. 398,24) iud. 9. Nicht vor Tert. belegt. Spiter nur noch bei Mart. Cap. 1, 41 und Carm. de iud. dom. 2, wo es aber die Bedeutung 'ornarê hat.
2. nominatiora. Der Komp. nur noch Aug. C. D. 16,2: quid nominatius Christo? facies „Titelblatt". Thes. L.L. 6, 50. proscripsit: vgl. res. 18 (Kr. 49,15): quonam titulo spes ista proscripta sit.
3. illam ... deponit. Merkwürdiger Weise redet Tert. überall wo er die bezügl. Bibelstelle (Luc. 23,46) zitiert von spiritus: Prax. 16: in patris manus spiritum deponens; Prax. 25 (Kr. 276,19); ib. 26 (279,12); M. 4,42 (Kr. 564,23); Apol. 21,19.
KAPITEL 14
1. divisibilis: Zum ersten mal bei Tert. belegt. Thes. L. L. 5,1626.
2. in duas a Platone: Plac. Pbil. 4,4,2 und Theod. 'EM.IIaê. V (Migne P. G. 83, 929): Hoftéyooas uév yag xal LTXdxmv difiegij xavxrjv (sc. rijv xpvxqv) eïvat Xéyovoiv. in tres a Zenone: in aüen überlieferten Berichten steht, Zeno habe die Seele in acht TeUe verteüt. So Plac. Phü. 4,4,4; 4,21,1—4; Galen Hipp. et PI. 3,1; D.L. 7,110.157; Nemesius Kap. i5.NachWeUmann, Jahrb. für Phüol. 1877, S. 807 rechnete aber Zeno die Sinne zum Körper und behielt er also nur das fjyeuovotóv, das cpcovaév und das one^/uatxóv bei. in quinque ab Aristotele: Wie schon Pam. und lun. vermuteten, die (wahr scheinlich nach Theod. 5,20) jafiKoNicomachV in den Text setzten, und Diels,Dox. Gr.S.205,nach Nemes. Kap. 15 und Plac.Phü. 4,4,3 wiederholte, (ó dè Agiaxoxékrjg néme tlvai [ëiprjoev êvegyeiag' rrjv OQExxixr)v xr]v fioenxixijv
xbv ala^rjuxrjv xijv /texaSaxix^v xijv biavorixixrjv), dem Schmekel (S. 262) und Kroymann hierin folgen, ist hier ab Aristotele einzusetzen. Es ist ja durch die genannten Stellen hinlanglich bewiesen, dass in den Vetusta Placita Arist. hier genannt wurde. in sex a Panaetio: Vgl. Nemes. Kap. 15: üavahtog bk 6 cpdóoocpog xb fièv qxornxixbv xijg X0&ÓQfitjV xivrjoeaK uigoe elven BovXexai, léycov boêóxaxa- xb bh oneouaxatbv ob xfjs WVXVS /*&°£> ^Ud rijg cpvoewg. in septem a Sorano: Dies ist nirgendwo sonst belegt, in octo penes Chrysippum: Diese Teüung der Seele ist nur im allgemeinen von der Stoa bezeugt, nicht von Chrysipp im besonderen. Vgl. oben die Stellen über Zenon und ausserdem Stob. 1,836; 874 ff; 878 und Varro L.L. 9,30. in novem penes Apollophanem: Apollophanes war Schüler des Ariston von Chios (Athen.7,28id.) Seine Einteüung der Seele ist nirgendwo sonst belegt. Vgl. Zeiler 3,2, S. 36 Anm. 2; von Arnim St. V. F. i, frg. 405. sed et in decem, etc. Über diese SteUe gehen die Meinungen sehr auseinander. Reinhardt (Poseidonios, S. 352 ff.) behalt die für Posidonius in A gegebene Zahl 17 bei, indem er hinweist auf Nemes. Kap. 26, wo zwei Einteilungen der Seele gegeben werden, welche auf Galen und von ihm aus auf Posidonius zurückgehen soUen und behauptet, dass man, wenn man in beiden Reihen die Krafte zusammen zahlt, und die identischen streicht, die Zahl 17 erhalt. Ich gebe hier erst beide Einteilungen: A)
I. das fiyeuovotóv' II. psychische Krafte:
c) Wahrnehmungskraft.
b) die Kraft, durch eigenen Wülensantrieb die Seele in Bewegung
zu setzen. 11b. zerfaUt in
1) Fortbewegung.
2) Bewegung des ganzen Körpers.
3) Sprache.
4) Atmung.
III. Physische Krafte:
a) Nahrung und Vermehrung.
b) Zeugung. Illa. zerfaUt in
1) Anziehen.
2) Fes t halt en.
3) Verwandlung.
4) Ausscheidung.
IV. Lebenskraft ohne weiteres: der Puls.
B)
I. koyutóv.
II. c) Mut. | x6
h) Begierde. ) III. a) Nahrung. \
b) Zeugung. [ xd pij nee&ópevov Xóyo?.
c) Der Puls. )
Wenn man diese Krafte aber zusammenzahlt, erhalt man deren nur 16. Ausserdem hat diese Auffassung der SteUe die ausserordenthche Schwierigkeit, dass man nach 'in duodecim' 'et in quindecim' binzufügen muss. Nun ist aber weder eine Einteüung in 12, noch eine in 15 Teile bei Stoikern zu belegen; hierüber gibt Reinhardt auch keinen weiteren Aufschluss.
Besser zu verteidigen ist die Lesart des B: in decem apud quosdam Stoicorum. Man muss dann wegen des duo amplius für Posidonius 12 Teüe annehmen. Diels (Dox. Gr. S. 206) erklart diese Einteüung so, dass Pos. wie auch Panatius 6 Seelenteile angenommen hatte; er bitte zu dieser Einteüung dann noch im aügemeinen das koytxór hinzugefügt. Tert. natte nun gememt, dass unter dem Aoyixór genau so fünf andere Teüe gehörten wie unter dem jjyeuovixóv, und ware so zu der Zahl 12 gekommen. In detselben Weise hStte er auch zwei verschiedene Einteilungen, die die anderen Stoiker machten, zusammengezahlt und zwar die Pan.-Pos. Sechsteüung mit der Nemes. Kap. 15 überheferte Vierteüung: Ixtoixol bè xéxxaga uign xijg ywz»?? elvat wam- koytxóv, alodnxixóv, tptovaif, OTteguaxixóv. Auch A. Schmekel (Die Phüosophie der mittleren Stoa S. 262) meint, die Zahl 12 trerfe tur Posidonius zu. Wie aber die Einteüung genau zu denken sei, lasst er unentschieden. Als Möglichkeit gibt er diese: 5 aloWjoetg, oneguaxotóv, g xb xal 6 Hooubdyvwg eïbn uiv i} fiéot} yn^c obx bvouóZovavr, bvvaueig bi tlvat amoiv fitag obolag ix xrjg xaobiag ÓQua>iiev^g. Plac. Phü. 4,4, 3: ó bi A. nèvxe ehat Iqmotv xdg ivegyeiag. und Arist. an. 2, 3 wo immer von Jvva/ieig xijg yvxns die Rede ïstjmotorium xirnxixbv xaxè vójior' Das Wort ist hochstwahrscheinlïcj NeubildungTert.'s. Spater findet es sich Don. Ter. Andr. Prol. 24 und Calpurn. schol, ad Ter. Heaut. prol. 30. actorium: d. L cogitatorium: tawtmxov. Neubüdung Tert.'s Auch res. 15; speet. 2 belegt (Thes. L.L. 3,145»-) Uber quando in kausaler Bedeutung vgl. Hoppe Synt. S. 78. 4. Nur hier wird Archimedes als Erfinder der Wasserorgel genannt.
Der Erfinder war Ktesibios (Vitruv 9,9; 10, 3; Plin. N. H. 7,25; Philo Byz. 77,16.42). munificentia statt donum; in derselben Bedeutung indulgentia M. 4,29. Die Wasserorgel wurde nach Gronau, Poseidonios und die jüdisch christhche Genesis-exegese, Kap. rv, gern von Posidonius besprochen. Er sammelt dazu Stellen aus Autoren, welche (nach imh) unter dem Einfluss des Posidonius standen, und zwar Philo, de Providentia 1,42; Aetna vss. 299 ff; Sen. N. Q. 2,6,5; Gregor von Nyssa de op. hom. 37 B. Wahrscheinlich wurde der Vergleich in der Stoa gern für das Verhaltnis der Seele zum Körper angewandt, wie auch das BUd von den Marionetten Kap. 6,3. compendia sonorum. compendia steht hier in abgeschwachter Bedeutung, gleich potestas, facultas. Vgl. Apul. de mundo 27: „non eiusmodi cömpendio machinatores fabricarum astutia unius conversionis multaet varia pariter administrant?' und weitere Stellen Thes. L.L. 3,2039.
5. a Stratone et Aenesidemo et Heraclito: vgl. zu Kap. 9,5. ipsa = eadem. Vgl. Hoppe Synt. S. 104. metatio: hier wie pall. 2 in der Bedeutung „hospitium, domidlium".
KAPITEL 15
1. aliqui statt aliquis. Vgl. Hoppe Synt. S. 105. gradus vitalis: gradus in dieser Bedeutung auch bei Varro, zit. Aug. C. D. 7,23. sapientialis: nur bei Tert. belegt, und zwar nur in diesem Kapitel. Hoppe III, S. 144. principale: Vgl. Kap. 13, 1. Vgl. für Tert's Auffassung des byepumxbv auch res. 15.
2. Dicaearchus: vgl. Cic. Tusc. I §21.41.51. Acad. 2 §124. Sext. Math. 7,349. Euseb. Pr. Ev. 15,9,5. Lact. I. D. 7,7,13. Plac. Pbil. 5,1,4 (Diels Dox. Gr. S. 416.) Rohde Psyche II7"8 S. 309. Anm. 1. Andreas: Leibarzt des Ptolemaus IV Pbilopator, in 217 v. Chr. ermordet. Seine Meinung ist nirgendwo sonst belegt. Asdepiades. Vgl. Plac Pbil. 4,2 (Diels Dox. Gr. S. 387)* 'AoxAeniddrjs 6 largo; &7tev iv fieaoq>Qva>' 'Egaaiargarobi ó largóg nigl rijv rov iyxe êwgaxi. Euneöoxkije bè xai ' Agiaxoxkfjg (muss sein: 'Agioxoxélne) xal xatv JEtoixójv &
{vftuoola rijv xagdlav bnexXrjQoooav xovxcp. xal xovxa>v d'avndXiv cl uèv kv xfj xoïXia rijg xagdiag, ol dè iv ra> aXuaxt xal oi fièv kv rü> jtegtxagdia) v/iévi, di dè iv rö> diaq>Qayftaxt. Vgl. für Hippokrates auch Plac. Pbil. 4,5,1 (Diels Dox. Gr. S. 391). Diese Meinung findet sich auch in der hipp. Schrift 77. igrja vovaoV xaxd. ravxd vofii£(o xov lyxê avêqóncp. Nach den Schriften H.xaodias und U.oaqx&v liegt aber das rjye/iovtxóvim Herzen. Herophüus: vgl. Plac. Phil. 4, 5,4 (Diels Dox. Gr. S. 391): 'HoóipAos iv xfj xov èyxeipdXov v-oiUa, ftxi& iaxl xal Baatg. membranulis. Das Wort findet sich in der Bedeutung 'Fliesschen' nur noch Celsus 7, 7; 8, 4. Soran muss hier aus sich selbst ftffviyyas start firjviyya gesetzt haben. Vgl. dazu Diels, Dox. Gr. S. 209. Strato. Dieser Strato muss der Schüler des Erasistratus sein: D.L. 5, 61. Erasistratus: Plac. Phü. 4, 5, 3 (Diels Dox. Gr. S. 391).'Egaoioxgaxog negl rhy uijvtyya xov iyxeavraotac, ob uif* axgifiüs. Heraclitus: Vgl. D. L. 9, 7: tijv xe oïtjaiv Uqóv vóaov elvat ëXeye xal xi)v bgaoiv rpevbco&ai und Arist. Metaph. i, 6 i.A.: xal? 'HoaxXeneUxs bó(ate, dW xón> aloêrrtójv iel óeóvxojv xal tiioxrjuve negl avxwv obx obons. Diocles: Dass Diokles dies behauptete, ist nirgends in unserer Überlieferung zu finden. Zu vgl. ist nur Vindicianus frg. 18, Wellmann: sed speciales (sc. sensus) quoque vel quae in ipsis geruntur exponens ait unam esse ex corde atque eandem virtutem sensificantem, quae ad animam transmittatur, sed pro viarum diversitate fieri differ enter. Empedocles: Vgl. Diels Vors. I frg. 17, 20: xhy (sc. «5iXóxrjxa) ab vóq> bèoxev pnb' opuOoiv $00 xe&nnok und Plac. Phil. 4, 9, 1 (Diels. Dox. Gr. S. 396): nv&dyooas
EtuieboxXrjs xpevbets elvat xds cuoWjoeie (sc. iXeyov). Plato: Tim. 28 A.
sensualitatem: Neubüdung Tert.'s; auch Kap. 38,6. coimplicitam: &. X. (Thes. L.L. 3,1563). Über doppelte Komposita bei Tert. vgl. Rönsch Itala S. 2ck)ff.,Koffmane I, S. 141. remos, etc. vgl. Lucr. III, 436 ff. quadran-
15
gulatam: Neubüdung Tert.'s: Hoppe III, S. 144. Vgl. Sext, Math. 7,208 ff.: ovx av eutoifu rpEvdeo&ai xr)v oxpiv, 5x1 lx fiaxgov /thv biaorrjfiarog utxgov bgg. xbv nvgyov xal argóyyvXov, lx bh xov ovvt%ovg ftelCova xal rergdycovov, AXXA uaXXov aXn&eveiv, Sxt xal óxs qxdvtxai uatobv abxf} xb aloihjröv xalxotovxóoxnfiov, bvxcoe taxi fuxgóv xai xotovxóoxn/ior, xfj bid xov dégog xaxd xb AeXxputb* ygdfifia yv&vat êfiavxóv. yeXoïov bij fioi tpalvexcu, xovxo ëxi dyvoovvxa, xd dXlóxgia axoneïv. Vgl. Theatet 152 Aff, wo Theatet die These verfïcht, bxi buox^ftn ovx Silo xl êoriv fj aïaêrjoi?. scire atque sentire: Inf. als Subst. Vgl. Hoppe Diss. S. 18—19, Synt. S. 42. Phaedro:Phadrus 250 D ff. postumam: vgl. zu Kap. 42,3. sententiam veritatis statt veram sententiam. Vgl. Hoppe Diss. S. 45, Synt. S. 19.
13. non licet, non licet ist die richtige Lesart. Vgl. M. 1,27 (Kr. 329,7): absit, absit; Prax. 29 (Kr. 285, 7): obmutescat, obmutescat ista blasphematio. pud. 1 (R.W. 220,12) absit, absit. devocare ist die richtige Lesart. So auch M. 1,9: (Kr. 302, 18) ad próbationem devocantur. Vgl. die weiteren Belege Thes. L.L. 5, 868—869. dicatur quod: vgl. Hoppe Synt. S. 175. quod ... prospectarit: vgl. ib. Mardon: vgl. M. 5, 8 (Kr. 597, 20 ff.): Proinde panis et calicis sacramento iam in evangelioprobavimus corporis et sanguinis veritatem adversus phantasma Marcionis. 14. quod vidimus, etc. Der Vers lautet im Urtext: S ijv &n' &QXVS ° dxnxóa/iev, 6 êcogdxafiev xoXe èqpddXfwts ijuójv 6 è&eaodue&a xal ai xeïoes fjfiójv èymldqmoav negl xov Xóyov xijg £wijg. Die ersten vier Worte sind also fortgefahen. So auch im Muratorischen Frg., Zede 26: quae vidimus oculis nostris et auribus audivimus et manus" nostrae paipaverunt. Vgl. Rönsch N. T. T, S. 721.
KAPITEL 18
1. in Phaedone: Phadon 65 A: Ti bè. bij nsgl avrrjv xr\v xrjg (poovfjoeats xxijaiv; nóxeoov ê/uióbiov xb a&fia fj ob, èdv rig avxó èv xfj ^nxfyu xoivwvov avunaoaiafifidvn; olov xb xolovbe Xéyat' aga l%u dXrj'&Eidvriva 8ung xe xal dxor/ roïg av&Qa>noig, fj rd ye roiaOra xal dl juxrjrai del fjfiïv ■&gvXovaiv, bxi ovr' dxovofiev dxgiBèg obbèv oëxe ógcauev, Merkwürdig ist, dass 'èv rfj XfpcffJu durch (in quaestioneffz' übersetzt wird. obmussant: d. X-, wie auch obmussitare (pall. 4). Epicharmi: Diels Vors. I, s.v. Epicharm, frg. B. 12.: vovg ógfi
xai vovs dxover xilXa xanpd xcd xv biavoÉiaiïai, prjxe xtvd aXXrjv aïodrjoiv ès xagdxxovxos xcd ovx èatvxos xby ipvxhv xxijoao&at dXr/deidv xe xal 24j3; Paulus ib. 47,23,2. communi conscientia: vgl.zuKap. 2,1. supermundiales: d. X., wie auch superterrenus, res. 49. (R.W. 101, 24). Vgl. über die Antithese .imagines — veritates' zu Kap. 7,2.
4. Gnosticorum, etc Vgl. Iren. 2,6: esse autem imagines eorum quae inter Pier oma sunt, latenter Saivatore operato sic fieri in honorem eorum qui sursum sunt. ib. 2,19: Quod autem dicunt (sc. Valentiniani) imagines esse haec eorum, quae sursum sunt, rursus manifestissime Democriti et Platonis sententiam edisserunt. Democritus enim primus ait multas et varias ab universitate figuras expressas descendisse in hunc mundum, Plato vero rursus materiam dixit, et exemplum et Deum: quos isti sequentes, figuras illius et exemplum imagines eorum, quae sunt sursum, vocaverunt, per demutationem nominis semetipsos inventores et factoris huiusmodi imaginariae fictionis gloriantes. Vgl. für den Unterschied den die Valentinianer zwischen dem seelischen und dem körperhchen Element im Menschen machten Hippolyt. Philos.
6, 34' éx xfjs vXixrjs obolas ovv xal öiaBoXixrjg ènolr/oev ó bvpiovgybc. xais yivxcüs xd oaipaxa. xovxó êori rb elgr\pevov' txcd énXaoevê 'deos xbv bv&gaatov, %dvv dnb xrjs yrjs XaBoóv, xal èveqyvoTjoev els xb ngóaamov abxov nvoijv £ojfjs. xal iyêvexo 6 av&gwnos els yvx^v ^töaav. obxós èdxt xax' avxoós 6 fooi avêgaynos, 6 rpvxixóg, èv xw aópaxi xaxove&v x& vXixq», 5 ioxiv vXixóg, qr&agxós, réXeios ix xfjs biaBolotfjs obolas Ttenldopevos. Cl. Al. ex Theod. 51, 1:
'Av&gmnos yovv ioxiv iv dv&gónco, yn)%ut6s iv xoïxw, ob pipet pégps, dXXd blos 8km ovvojv, dgorjxcp bbvapei deov' Epiphanius Haer. 31,19: "Yoxegov bè negire&eïo&ai Xéyovaiv avrw xbv begpdxivov xirwva- xovxo bè xb' aio&rjxbv oagxióv elvai Xéyovaiv. deceptui: statt deceptioni. Vgl. Hoppe III, S. 72, Anm. 3. parabolae: Dieselbe Parabel erklart in analoger Weise Macarius Aegyptius, Homilia 4,7 (Migne P.G. 34,477): Al ydg névxe kóyixoi
aladrjoeig xijg ipvxfjc,, idv dét-oivxai xr)v avojêev %6jdw, xal xóv dyiaofiov XoC Dveifiaxog, dXr)&a>g nógïïevoi qjoón/ioi xvyxdvowi, x-hy avcoêsv xrjg xagtroc befduevai iöïav xA zudachte. de aedificio male est: vgl. pall. 1: acaelo bene est. nat. 2, 5 (R.W. 103,17—18): cum quis valetudine male est.
6. sapientias: vgl. über den Plural Hoppe Synt. S. 89. infantia ligni: Vgl. Hoppe Synt. S. 86. matrix hat Tert. sehr oft. So Herm. 16 (Kr. 143,16): materia ... bom'matrix;res. 6 (Kr. 34, n);Iud. 2; M. 2,16 (Kr.
357, 17); 4, 35 (Kr- 541, io)i pat. 5; 5J Val. 7; fuga 12; praesc. 21.
7. intellexisse quod natus est. Vgl. Hoppe Synt. S. 75. ibidem m statim. Vgl. die gesammelte Steden bei Hoppe, Synt. S. 112, wozu hinzuzufügen ist Prax. 14 (Kr. 252,12): statim atque ibidem, dedicans = iniiians. In dieser Bedeutung sehr oft bei Tert. Vgl. Hoppe Synt. S. 128. inteUectuum. Über den Plural vgl. Hoppe Synt. S. 19. pulsus in dieser Bedeutung auch res. 61 (Kr. 122,15): pulsus linguae und Prax. 5 (Kr. 234,6): ad omnem sensus tui pülsum. Geil. 9,13.
8. de in kausaler Bedeutung. Vgl. Blokhuis S. 54—57 augurem: Subst. statt Adi. Vgl. Hoppe Synt. S. 95- pl«a est quod, etc. Vgl. zu dieser Stelle M. 4,21: nee statim lucem lacrinds auspicatus (sc. Christus). Nach Borleffs (B. Ph. W. 1932 S. 350—352) liegt M. 4,21 eine Reminiszenz an Lucr. 5,222 ff. vor. Unsere SteUe hat er da nicht beachtet. Vgl. ausserdem Axiochos 360 D: ob xaxd pèr tip noérenv yévsoiv xb vrjntov xXtdei, xov QU* dnb Ivnns doxóuevov; ob Itbttxai yovr obbeuias dXynbóvos, dXX'fj bi èvbetav fj ntQtunryftbv J) édlnos fj nlnyin» bbvvaxai, ialrjoai fih obnco bvvd/ievov & ndoxei, xlav&uvQi£6[Uvov bè, xai xavxvv xrje bvoaoeozjoeojs uiav Ivfov qxovpv; Cypr. ep. 64,6,1 Bayard: qui hoe ipso de ope nostra ac de divina misericordia plus merentur quod in primo statim nativitatis suae ortu plorantes ac f lentes nihil aliud faciunt quam deprecantur. Hier. ep. 22, 19,3: ... quos vagitus delectat infantum in ipso lucis exordio fletü lugentium quod nati sunt. Aug. C. D. 21,24: quae (sc. infantia) quidem quod non a risu sed a fletu orditur hanc lucem, quid malorum ingressa sit, nesciens prophetat quodammodo. gerulam: nur noch Iud. 9 und Hier. ep. 14,3,2; 54,5, ï; 107,4,7 belegt.
9. offendi et demulceri: Inf. als Subst. Vgl. Hoppe Diss. S. 18—19, Synt. S. 42. lactantium ist die richtige Lesart. B. hat hier nach der Vuig. korrigiert. lactantes findet sich auch cast. 9; (mon. 16 hat der Vindobonensis lactentes, die anderen aUe lactantes) und in der Itala. Vgl. Rönsch N.T.T., S. 623.
KAPITEL 20
1. Über den Einfluss des Klimas und der geographischen Lage auf die seelische Verfassung schrieb als Erster Hipp.: de ventis aquis locis3; Aphor. 3,17; Epidem. 1,1 u. 3. Weiter Arist. Pol. 4,4; Panitius behauptete, dass Attika durch sein günstiges Klima geistreiche Menschen hatte (Prokl. in Tim. 50 B). So auch Posidonius (Reinhardt Poseidonios S. 375). Vgl. weiter Cic. N. D. II § 42—43: etenim licet videre acutiora ingenia et ad intelligendum aptiora eorum qui terras incolant eas, in quibus aer sit purus ac tenuis, quam eorum qui utantur crasso caelo atque concreto; quin etiam, cibo quo utare, interesse aliquid ad mentis adem putant. Div. I § 79: et sunt
partes agrorum aliae pestilentae, aliae salubres: aliae quae acuta ingenia gignant, aliae quae return: quae omnia fiunt et ex caeli varietate, et ex disparili aspiratione terrarum ; Tusc. I § 80; (N. D. II § 17. substantiva: zum ersten mal bei Tert. belegt (Hoppe III, S. 145). censetur m oritur. Vgl. Hoppe Synt. S. 119, Anm. 2; Thes. L.L. 3, 788—789. Seneca saepe nos ter: vgl. Kap. 2, 1: plane non negabimus phüosophos aliquando juxta nostra sensisse. Die Stelle ist de benef. IV, 6, 6.
2. processus: Nur noch Kap. 38,1 belegt. Über respondere in der Bedeutung spondere vgl. zu Kap. 6,6; Hoppe Synt. S. 138. licebit statt licet; vgl. dazu Hoppe III, S. 38; nach licebit ist ein Wort wie 'evadere' hinzuzudenken. Eine gleiche Elhpse liegt Kap. 32,2 vor: licebit et lapti (sc. viderint). et ... etiam: Vgl. Lfst. Spr. T. S. 38; Th. St. T. II, S. 83.
3. Thebis etc. Vgl. Cic. De Fato § 7: Athenis tenue caelum, ex quo etiam acutiores putantur Attici; crassum Thebis: itaque pingues Thebani et valentes. acutos dicendi: vgl. die Sammlung von Adi, welche den Gen. regieren bei Hoppe Synt. S. 21 ff. und 55. penes Colyttum: Wahrscheinhch weil Platon da geboren wurde: D.L. 3,3. Die Form 'praecocus' findet sich auch Nat. 1, 15 (R.W. 86, 2). in Timaeo: Tim. 24 C: xa&xm> obv br) róre avfinaoav xijv bujxóofj,rjoiv xal obvxa&'iv r\ &ebg ngpregovg buag ötaxoofiijoaoa xar&xiaev IxXeia/iêvT] xbv xónov Iv <£> yeyèvmr&e ,x^v evxgaalav x&v wg&v èv avx& xaxibovaa, 8x1 cpgovificoxdrovg dvbgag ófooïëxe obv ava, asïo Kgfjreg èxexrrjvavro 'ob 6'ov &dveg 'looi yag hel', schol, ad loc.: Ilagoinia sari xb xgryci^eiv &ri xov ipevdeoiku, èatb'Ibo/ievémg xov Kgtfxbg (jrj&eïaa og layjav (legksai roïg "EXXtjOiv xd Xdcpvga 'Iklov xd xgelxxa iavx& negtenoirpaxo. .Hier. ep. 70,2,2: sed et Paulus Apostolus Epimenidis poetae abusus versiculo est scrïbens ad Titum: Cretenses semper mendaces, malae bestiae, ventres pigri. cuius heroici hemistichium postea
Callimachus usurpavit. pulsat: So auch c. Chr. 24. Vgl. Hoppe Synt. S. 137.
4. fortassean: vgl. Hoppe Diss. S. 42—43. opimitas etc: na%öa yaaxiiQ Xexröv ob rbetei vóov. (Galen 5, 878 K. Gom. Att. frgm. ed. Koek, III fr. 1234, pag. 613), und dazu Hier. ep. 52,11,4: pukhre dicitur apud Graecus, (sed nescio, utrum apud nos aeque resonet): „pinguis venter non gignit sensum tenuem" und id. ib., 22,17,2: üico mens repleta torpescit. paralysis etc. Einen sonstigen Bericht über diese auch heute bekannte Tatsache konnte ich weder bei Hippokrates noch bei Galen und anderen Medizinern (Celsus, Aretaus, Soran, Oribasius, Marcellus, Calius Aurelianus) finden. citra: in der Bedeutung extra, praeter auch Kap. 43,6; M. 5,3 (Kr. 547, i3)ipud. 9 (R.W. 238,24)^. Chr. 25;iei. I3(R.W. 291, 17); praesc. 2. Hoppe Synt. S. 37, Thes. L.L. 3,1205. valentiam: das seltene Wort hat Tert. besonders oft. Vgl. die gesammelten Steüen Rönsch Itala S. 51. experientiae: Vgl. über den Plural Hoppe Synt. S. 89. inexperientiae: &.X. super haec = praeter haec. Hoppe Synt. S. 41.
5. aemulus: „Der Erbfeind". Vgl. zu Kap. 2,5. de fato: zitiert bei Fulg. Plane, p. 562 ed. Merc: Nam et T. in libro quem de fato 'scripsit ita ait: .redde huic fratri primum problematis mancipatum'.
6. quando: in kausaler Bedeutung bei Tert. stets mit Konj. Hoppe Synt. S. 78. in Adam contulit: vgl. für diese Konstruktion die Belege Thes.. L.L. 3,184 wozu unsere Steüe hinzuzufügen ist. debuerant ... fuisse ... manasse statt esse ... manare. Vgl. Hoppe Synt. S. 53—54.
KAPITEL 21
1. trinitas Valentiniana: Vgl. Val. 29. Iren. 1,6,1. caedatur: So auch res. 55 (Kr. 113,21—22): causae ... aliunde iam caesae.
2. sacramentum: uwniqiov. Im gleichen Zusammenhang iei. 3 (R.W. 277, 8) und Kap. 11,5. amentiam = ecstasin. Vgl. zu Kap. 45, 3.
3. Das, was vom Teufel herrührt (ex instinctu serpentis) ist kein naturale: vgl. dazu Kap. 16, 5. materiale: zum ersten mal bei Tert. belegt. Auch Val. 17 (Kr. 196, 22). quia ... exclusimus: namhch in de Censu Animae Vgl. zu Kap. 1,1. et si ... mali semen: „Wenn auch etwas aus der Materie in Adam anwesend ware, so ware es höchstens das Böse, und das ist auch kein .naturale', sondern ein .accidens': nur das Gute ist ein .principale': vgl. Kap. 41, 1.
4. demutabile: Neubüdung Tert.'s Vgl. Thes. L.L. 5,519. convertiMlem: Neubüdung Tert.'s. Hoppe III, S. 141. Vgl. zur Sache Iren. lx. genimina: Dem yivvnua des N. T. nachgebildet. Auch Kap. 23, 5; 34, 3; 39, 2; Rönsch Itala S. 26; N.T.T. S. 583.
5. non dabit enim, etc. So auch Herm. 12; Aug. contra Adimantium 26 = Migne P. L. 42,169: mala ergo arbor fructus bonos facere non potest: sed ex
mala fieri bona potest, ut bonos fructus ferat. ,J?uistis enim aUquando fiü tenebrae" dixit Apostolus, „nunc autem lux in Domino".
6. Marcioni: M. 2,3; Hermogeni: namlich in de Censu animae: vgl. zu Kap. 1,1.
7. inconvertibili: Zum ersten mal bei Tert. belegt. Hoppe III, S. 142). absolutum est = explicatum est. Vgl. Thes. L.L. 11,177; Apul. de mundo 19: quod sentio, breviter absolvam. accidentiae: So auch Kap. 22,2 und 52, 2: a nativitate ex accidentia (als avuBeBr/xóc) adhaesisse. Thes. L.L. 1, 290. Vgl. Rönsch Itala S. 51.
KAPITEL 22
1. cetera ... audüt Her mogenes: namhch in de Censu animae. libertatem arbitrii: Kap. 21. dominationem rerum: Dies wird nicht in de anima und adv. Herm. besprechen. Also wahrscheinlich in de censu animae. JedenfaUs bezieht sich dies nicht auf das ijyeuovacov, wie öhler sagt, sondern hierauf, dass die Seele „regina rerum" (Prud. Apoth. 803) ist. Der Gedanke findet sich auch in der Stoa. Vgl. Reinhardt, Poseidonios, S. 371. divinationem interdum: Vgl. Kap. 6, 3: ostendimus autem supra moveri animam et ab alio, cum vaticinatur. Wie wir da gezeigt haben, wurde dies in de censu animae besprochen. ezpungam = absolvam: vgl. die Stellen Rönsch Itala S. 385—386.
2. dei flatu natam: Kap. 4.9. II. immortalem: Kap. 2.3.4. 6. 9.14.24. 38. 45. 51. 53. 54. corporalem: Kap. 5—8. effigiatam: Kap. 9. substantia simplicem: Kap. 10—11. de suo sapientem: Kap. 12. varie procedentem: Kap. 20. liberam arbitrii: Kap. 21. accidentiis obnoxiam: Kap. 11.21. per ingenia mutabilem: Kap. 21. rationalem: Kap. 16. dominatricem: vgl. oben (§ 1). divinatricem: in de Censu Animae; ex una redundantem: Kap. 20 am Ende. de suo sapientem, (A B) wird die richtige Lesart sein. Vgl. res. 16 (Kr. 45, 234—24): carnem autem nihil sapientem, nihil sentientem per semetipsam. divinatricem: NeubiMungTert.'s; vgl. Hoppe III, S. 135.
KAPITEL 23 *
1. repromittunt = promittunt: vgl. zu Kap. 9,4. Saturninus: vgl. den völlig übereinstimmenden Bericht Iren. 1,22: Saturninus quidem, similiter ut Menander unum patrem incognitum omnibus ostendit qui fecit angelos ^archangelos virtutes potestates . . . hominem autem Angelorum esse f act wam, desursum a summa potestate lucida imagine apparente, quam cum tenere non potuissent (nee tarnen plene per speet am T.) inquit, eo quod statim recurrerit sursum, adhortati sunt dicentes: „Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem". Qui cum foetus esset et non potuisset erigi plasma propter imbecilli-
totem Angelorum, sed quasi vermiculus scarizarit, miserantem dus desuper virtutem, quoniam in simüitudinem eius erat foetus, emisisse sdntiüam vitae quae hominem et articulavit et vivere fecit. Hanc igitur sdntiüam vitae post defunctionem recurrere ad ea quae sunt eiusdem generis didt: et reliqua, ex quibus facta sunt Üla, resolvi. Vgl. ausserdem Ps.-Tert. adv. omn. haer. ij Epiphanius Haer. 33,1; Theod. Haer. Fab. 1, 3; Pbüastrius 31.
2. Carporates: Iren. 1,24: eam igitur quae dmüiter atque üla Jesu anima, potest contemnere mundi fabricatores archontas, similiter aedpere virtutes ad operandum similia. Qua propter et ad tantum elationis provecti sunt ut quidam quidem similes esse dicant Jesu: quidam autem adhuc et secundum aliquid ülo fortiores qui sunt distantes amplius (falsch übersetzt: im Urtext muss vnsQ(peQéoxEQoi gestanden haben, Migne) quam ütius distipufys ut puta quam Petrus et Paulus et reliqui Apostoli. Ps.-Tert. adv. omn. Haer. 7; Epiphanius Haer 33,1; Theod. Haer. Fab. i,7;Hippolyt Pbilos. 7,32. despectrice: nur noch Apol. 26, 3 belegt. Thes. L.L. 5,736. mundipotentium: Nur noch res. 22 belegt (Kr. 56,20). Vgl. Rönsch Itala S. 229.
3. Apelles. Diesen Bericht über Apelles finden wir sonst nur noch bei Tert. und zwar res. 5: futile et frivolum istud corpusculum ... etsi igne i ahcuius instructu Angeli, ut Apelles didt. c. Chr. 8; praesc. 34. supercaelestibus: vnEQovQavios; nur noch res. 49 (Kr. 101,18). circumfinxerit: Thes. L.L. 3,1143.
4. Über Valentinus vgl. Kap. ii, 3; 18,4; Val. 25. Milesias: Die Liebesromane des Aristeides von MUet. Christ, Gr. Litt. Gesch. II, S. 481—482. Vgl. praesc. 7: inde aeones et formae nescio quae infinitae et trinitas hominis apud Valentinum: Platonicus fuerat.
5. in Phaedone: Phadon 70C: 27aAcudc ulv obv Maxi tic Aóyoc ob fte/iv^fied-a, ojc elolv tvêévêe acputóuevai èxeï (sc. af yvvai) xal itófav ye bevQO dxpixvovvxai xal yiyvovrat bt x&v xeêvewrcov- genimina: vgl. Kap. 21, 4. transvenire: das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt (Hoppe III, S. 148). in Timaeo: Tim. 42 E ff.: Kal 6 (sc. öeóc) ukv br) anavxa xctvxa bua&iae Iftevev Iv x& lavxov xaxd xqbnov fftec ufvovroc bi votjoavxec. of jiaüdeg xijv xov ndxQpc. bidxa£n> Ineiftovxo abxfj xal XaBóvxeg dddvaxov dQX1)'1' êvrjxov Cdiov, piiftobftevoi xbv otpéxeopv bnuurooyóv, Jtvobq xal yijc. bbaxóc xe xai dÉQog and xov xóouov davsi^ó/ievbt jiÓQia, <6e anoöo&rjoófieva ndXiv, efe toötoi» ra XapBavófisva SvvexóXXojv. genitura in der Bedeutung ,/utus gignendi" auch res. 61: 'et concubitus genituram' (Kr. 122,25—26); Val. 22. Vgl. die weiteren Belege Thes. L.L. 6,1824.
6. discentias: Neubüdung Tert.'s; nur noch Kap. 24,11 und Hier. adv. Rufin. 3,40 belegt. Vgl. Thes. L.L. 5,1290; Hoppe Synt. S. 89; Rönsch Itala S. 51. Zur Sache vgl. Platon Phadon 72 E ff. repercutiam: ,dch werde widerlegen" Vgl.über diese Bedeutung die Belege bei Hoppe III, S. 103—104. elidam: „vernichte". Vgl. die weiteren Belege bei Hoppe III, S. 98.
KAPITEL 24
1. primo quidem: Beliebter Satzanfang bei Tert: Apol. (Fuld.) 13,2; 11,2; 40,10; res. 5 (Kr. 32,2); M. 5,5 (Kr. 584,24); fuga 7; c. Chr. 7; Prax. 8 (Kr. 237,12); 12 (Kr. 246,6);cult. fem. 2,3.7; Th. St. Tert. IV, S.89. Vgl. über Platon Kap. 4. cedam mit Akk. c. Inf. Vgl. Hoppe Synt. S. 50. incorruptibilem: Neubüdung Tert.'s; auch Kap. 50,2. Rönsch Itala S. 111. ineffigiabilem: d. X. (Hoppe III, S. 143). prosciberet: Vgl. zu Kap. 13,2. Vgl. M. 2, 9: ceterum (sc. si non esset flatus) non esset anima, sed spiritus, nee homo qui animam sortitus est, sed deus.
2. dilutioris: vgl. res. 7: (Kr. 34,14) dilutior auctoritas. ut flatum: vgl. Kap. 11. exorbitationis: zum ersten mal bei Tert. belegt. Vgl. idol. 14 (R.W. 45,22): in exorbitatione disciplinae. Weiter nur noch Chalc. Tim. 22 D; 40 B; Aug. contra lui. 4,16, 83. satis ... Hermogene: Hierüber steht nichts in der Schrift adv. Herm. Es muss also in de censu animae gestanden haben.
3. peraequatio: Neubüdung Tert.'s. Das Wort findet sich auch pud. 8 (R.W.235,12). Plato: Philebus 34 A: Zojrrjoiav roivvv aia&tioeojg xijv um\um> Xêycov og-d&g &v tig Xéyoi xaxd ye xijv ê/nijv bó£av. Kritias 108 D: 2%eöbv ydq rd [xéyiara tffióbv x&v Xéymv iv xdvxn xfj êea> (sc. Mvrjfioobvfj) ndvx'laxl. Cic. de or. 1 § 18: quid dicam de thesauro omnium rerum memoria? Acad. Pr. II § 22. Vgl. ausserdem Cassiodor de an. 12: vestiaria nos tra cum fuerint plena, nihil capiunt; hoe thesaurarium (sc. memoria) non gravatur oneratum, sed cum multa condiderit, sciendi desiderio plus requirit. Var. 5,22: illa vero memoria quae oratorum thesaurus jure vocitatur, tanta in eum firmitate concedit, ut semel audita scripto apud eum putes esse recondita. nescio an statt nescio an non: so auch 10,2 und 12,3. Über an statt an non in indirekten Fragen vgl. Th., St. Tert. II, S. 2, Anm. 1., der diesen Gebrauch von an nicht beachtet.
4. pro locis: vgl. zur Sache Kap. 20. corpulentiis-valetudinibus: vgl. über den Plural der Abstrakta Hoppe Synt. S. 90.
5. praeventus: vgl. über die trans. Bedeutung Hoppe Synt. S. 136—137. delicium: von einem gehebten Tier gesagt: Copa 26: Vestae delicium est asinus. Mart. 1, 7, I Stellae delicium mei columba. id. 13, 98,1: delicium parvo donabis dorcada nato. (Thes. L.L. 5,450.) Berenices aUcuius: Ael. 5,39: Kol Begevlxfl Xémv Tigqog awfjv, x&v xo)/iftüivxan> öiacpigcov obbév. iipaiógwe yovv xfj yXdvtxn ijovxfj xb ngóoamov aAxrjg. mores, etc: Vgl. Pmd. Ol. II, 19—21:
$-jsif„. Tb ydg i/iqwkg obx' aï&ojv dXdhvnS i^^SL ovx' igiBgo/ioi Xkovxeg öiaAXdl-avxo êdag. de piscibus: de statt Gen. part. Vgl. Blokhuis, S. 59; Lfst. Synt. I,
S. 118; Th. St. T. II, S. 58, Anm. 2. simiam: Ael. l.c: "Oro»» bi bTtegnXnoêfj (sc. 6 Xécov) xevoï êavrbv ^av%iq xal doiriq, ij aü ndXiv n&rptoi 7ieqvtv%wv xal rovTov q>aycóv, xevovtai vhy ydarega raïg Ixeivov Xandl-ag oagtjtv; Plin. N. H. 8 § 19 aegritudinem fastidii tantum sentit (sc. led), in qua medetur ei contumelia, in rabiem agente annexarum lascivia simiarum; Tatian, Or. c. Gr. 18; Ambros. Hexaëm. 6,4: leo aeger simiam quaerit ut devoret quo potest sanari. obfirmabit: in dieser Bedeutung ist obfirmare nirgendwo sonst belegt. Vgl. Rönsch Itala S. 195. gallum tarnen formidabit: Plin. N. H. l.c: tam saevum animal rotarum orbes circumacti, currusque inanes et gallinaceorum cristae, cantusque etiam magis terrent. Ambros. l.c: leo gallum et maxime album veretur.
6. inoblitterata: d.A. ut scilicet: so auch c. Chr. 5; 10; ux. 1,3; cult. fêm. 1,8; Th. St. T. IV, S. 114—115. esurie: Neubüdung Tertullians (Hoppe III, S. 135). depretiat: Tert. hat das Wort auffallig oft. Vgl. dazu Hoppe Diss. S. 81; Rönsch Itala S. 203; Thes. L.L. 5,612.
7. improspecte: Das Wort noch einmal belegt: Hier. adv. Jovin. 1,23: Jephta improspecte voverat.
8. inruerit: trans. Vgl. Kap. 31,4.
9. Plato: Phadon 65 B: H6xe obv, f) d'ög, fj yvxfi xfjg dXrf&elag anrsrai; 8rav piv ydg perd rov odtparog ini%Eigfj xi oxcmeïv, brjXov ori róre êijajiardrai briabrov. demutat wird die richtige Lesart sein: Tert. hat das Verbum siebzehn mal, demotare (Rfd.'s Konjektur) aber findet sich nirgends.
10. teste ipso Platone: vgl. Phadrus 242 C: d>g bij roi, & éroüge, pavxtxóv yê ri xai. 17 yvxtf- Tim. JX D ff: pepnjpevoi ydg rijg rov naxgóg iTuoroXfjg ol ovorrjoavreg fjftag, Sre rö •dviytbv ênéareXXev yévog d>g Hgtorov elg bvvapw 7K)tav, obrm ör) xarogd-ovvteg xai ro tpavXov fm&v, ïva dXtj&eiag Jtg jigoodnrotro, xaréorrjoav èv xovrm xb pavreiov. quae ... Hermogeni: dieses muss in der Schrift de censu animae besprochen sein. Auf dieselbe Steüe nimmt der Hinweis in Kap. 6, 3 (vgl. dazu) Bezug. aut gaudii augurem: augurem ist hier wieder als Adi. gebraucht.Vgl. Kap. 19, 8; test. 5 (R.W. 190, 26);so auch 'osceri Hor. carm. 3,27,10: oscinem corvum.
11. animae: „Wesen" Vgl. die Belege Th. St. Tert. II, S. 32 ff. Das gerade die Kinder am besten lemen können, weü sie noch „frisch" sind, lehrte Platon Menon 85 C; Phadon 72 E und Cic Cato § 78. Auch Lact. I. D. 7, 2, 23 bekampft diese Lehre. debitae: vgl. hierzu die gesammelten Stellen bei Th. St. T. I, S. 10; II, S. 32—33. discentiae ... reminiscentiae: vgl. zu Kap. 23, 6. silva: vgl. zu Kap. 2,6.
12. consistit: „aushalt" Diese Bedeutung hat das Wort in der Juristensprache. Gajus Inst. 4,103: iudicia aut legitimo iure consistunt aut imperio continentur.Test. Apol. 25,1:.. .quem ad modumprobatio consistat. Eine Bekampfung der Platonischen dra/M^fftc-Theorie liegt auch vor bei Iren. 2,59—61. Er hat die folgenden Argumente: a) Die Seele er inner t sich nichts aus der
Zeit ihrer Praexistenz. Zwar führt Platon den Becher der Lethe ein — aber woher kann Platon da nachher wissen, dass dieser Becher überhaupt besteht? b) Der Körper kann nicht Ursache des Vergessens sein: denn auch der Traume erinnern wir uns. Auch Arnobius widerlegt diese Lehre (II 19—30). Er widerlegt das Experiment mit dem Sklaven im Menon: denn der wusste nach ihm nicht aües durch scientia, sondern durch intelügentia. Wenn die Seele unkörperhch ist, so kann nichts sie hindern im Erinnern, auch der Körper nicht: denn sonst ware sie leidensfahig und somit sterblich. Ausserdem erinnern Greise sich oft Begebenheiten, die vor 80 Jahren geschahen: wieviel besser müsste man sich da nicht alles aus einer kürzere Zeit vorhergegangenen Stufe der Praexistenz der Seele erinnern? Vgl. ausserdem noch die Widerlegungen bei Lact. I. D. 7,22; Aug. Gen. ad Litt. 7, n;Trin. 12, i5;Retract. 1,4. ad occasiones plane haereticis subministrandas: denn Platon war der 'condimentarius' der Ketzer (Kap. 23,5).
KAPITEL 25
1. huius excessus: namhch Kap. 23 und 24. Vgl. das Ende von Kap. 22: sequitur nunc, ut quomodo ex una redundet (sc. anima) id est, unde et quando et qua ratione sumatur. So fangt auch dieses Kapitel wieder an. quaestio occurrat: vgl. Kap. 56, 1: occurrit disceptatio, etc.
2. Über interest mit Dat. vgl. Hoppe Synt. S. 29. de adversariis eius'. Vgl. bapt. 19 (R.W. 217,16): si de sollemnitate interest, de gratia nihü refert. figulatione: nur noch c. Chr. 5 belegt; Neubüdung Tert.'s. sed et ist die richtige Lesart. Vgl. bierüber Th. St. T. II, S. 87 ff. muliebribus locis: Gebarmutter. Vgl. Kap. 26,2: fetus in locis matris tumultuatur', Cato R.R. 157: si ea lotio locos fovebit; Cic. N.D. II § 128: cum autem in locis semen insedit; Gels. 2,8: quae locis laborat; Colum. 8,11; Plin. N.H. II § 84; Cael. Aur. morb. acut. 3,17. motuque naturali vegetatum: Vgl. Hipp., de nat. pueri I, S. 382 ff. Kühn. compinguescere: 6.1. Thes. L.L. 3, 2074; Hoppe Diss. S. 31. ibidem: Vgl. zu Kap. 19, 7. Über rapere vgl. Th. St. T. IV, S. 118—119. Stoici: Die bezüglichen Steüen gesammelt von von Arnim, St. V. F. II frg. 804—808. Als besonders wichtig sei hervorgehoben Plut. de Stoic. repugn. 42: Tb 8géearrjxvhx yv%fjg, xarómv dè xo&taw, xaneiddv o%édov fjxn rijg ihcoxél-scog, ajioXe7txvvexai Qtm£ofiévn). cum Aenesidemo: Wir wissen nur aus Kap. 9 u. 14, dass er die Substanz der Seele als luftartig betrachtete. Vgl. ausserdem Sext. adv. Phys. 7,349: ol uiv ixxbc rov oó/naxoc. (sc. rfjv ipv%r)v elvat Xéyovaiv) tur. —si valetudo omnis accessio est, sine anima non erit valetudo; m.E. ist der schwere Satz so zu erklaren: „Jede Krankheit bringt Fieberhitze mit (accessio); Hitze aber ist das Wesen der Seele (die Seele ist ein nvevua hv&eqjiov, St. V.F., I, frg. 139 ff; vgl. Kap. 27, 5: semen totius hominis, habens ex corporali substantia humorem, ex atdmali calorem). Also sind Krankheit und Seele eng verbunden". accessio: huarjuaoia ij hu nvoérop, Gloss. II, S. 310,47; vgl. die gesammelten Stellen Thes. L.L. 1,284. denegat partum: „unmöghch macht", in ahnlicher Bedeutung („unfahig machen") Kap. 53,3: cumviresequorumfatigaHo denegavit. matricida, ni moriturus: Vgl. Soran Gyn. 4,3,1 Ilberg: xai ydg el xb xvrf&èv dicup&eigei, xijv xvoq>ooovoav xrjQÜv èvayxaïov. Über das 'ni' vgl. Hoppe III, S. 129.
5. tortili temperamento: Ein solches Instrument wird bei den Medizinern nirgends genannt. Soran selber sagt ausdrücklich (4,3.) und (nach ihm) Paulus Aeg. (6,7,4) man solle mit der Hand die öffhung der Gebarmutter, wenn nötig, erweitern. Bei Döderlein, Handbuch der Geburtshilfe, Erganzungsband S. 253, findet sich eine Abbüdung von gynakologischen Instrumenten aus Pompei, unter denen sich eins befindet, das eine Schraube hat, wodurch zwei Stabchen auseinander gehen. Vielleicht diente dieses Instrument zu dem oben genannten Zweck. Vgl. P. C. T. van der Hoeven, Operatieve Verloskunde S. 151: „Reeds in de tweede eeuw na Christus (Tertulhanus) worden instrumenten opgegeven; het is echter de vraag of hiermee het ostium of alleen de vagina opengerekt werd." cum anulocultro quo intus membra caeduntur: Ein gekrümmtes Messer, der uncus acutus, wie es bei Celsus genannt wird (7,29). anulocultro: &X Thes. L.L., 1.193. cum hebete unco: Dies ist der èpPgvovfaóc. (Soran l.c. 4,3;PaulusAeg. 6,74) der eine xcqmfj (Soran l.c.) hat. aeneum spiculum: Hiermit wird die Dekapitation ausgeftthrt: der èfiBovóxouos des Soran (l.c). Vgl. die Aufzahlung der Hippokratischen Instrumente bei Fassbender, Geburtshilfe, etc. in den Hippokratischen Schriften S. 174 ff Es stellt sich heraus, das das aeneum spiculum bei Hipp. (de mul. morb. 1 = II, S. 701 ff. Kühn) uavalqwv heisst, der Ip&qvovhmc. iXxvox^Q (ib.). facinus ist wohl die richtige Lesart. Vgl. die Belege Thes. L.L. 6, 78. pecus, die Lesart des Gel, könnte gestützt werden durch M. 4,21 (Kr. 491,2): (Christus) non pecus dictus post figuram, Firm. Mat. Math. 7,1: pecus inter viseera matris artuatim concisum a medicis proferetur. Cassiodor de an. 7: quadragesimo die humanum atque mor tale pecus animam dicunt accipere. peremptorium: Zum ersten mal bei Apul.(met.
io, n) und Tert. (auch pud. i, R.W. 220,3) belegt. Über den Gen. zu peremptorium, vgl. Hoppe Synt. S. 23. maiorum quoque prosector Herophüus: Vgl. Galen, de uteri dissectione II, S. 895 Kühn: 'Hgóipdog tj)v nXetoxnv èntyvojoiv ovx ènl akóyojv £óa>v, xadansg oi nokXol, ólXk'êriabrcöv réöv dvêgwjiaiv nenoujuevos, Vgl. Kap. 10,4. Das wort prosector ist d.X. certi: sc. bries. Vgl. dazu Hoppe Synt. S. 145; Th. St.T. IV, S. 51 ff; von Hartel, Patr. St. III, S. 70 ff. animal hier in der Bedeutung £c3ov. So auch Plin. N. H. 10 § 171: homo animal gignit. Ulp. Dig. 28,2,12: si non integrum animal editum sit; und weitere Stellen in Thes. L.L. 1,77—79. Über die von Tert. verteidigte Auffassung, dass das Kind im Mutterleibe ein £a)ov ist, im Zusammenhang mit zeitgenössischen Anschauungen, wird Dölger, Antike und Christentum III (1933) handeln. infantiae statt infantis. So auch nat. 1,7 (R.W. 68, ri): tot infantiae trucidatae. Vgl. Hoppe Synt. S. 93. habuit... lanietur: fiber den Tempuswechsel vgl. Hoppe Synt. S. 68.
6. superducens: Tert. hat das Wort auffallig oft. Vgl. dazu Hoppe Synt. S. 139. respondens: „beantwortend" = „gleich". Vgl. zu Kap. 5,4; Hoppe Synt. S. 138; von Hartel, Patr. St. IV, zur SteUe. de refrigeratione respondens: Die Etymologie \v%r\' bygov, fiéqoc, xal dnóanaofia xal rov OTiégfiarog roG tójv ngoyóvcov xégaoua, xal ulyua x&v xrjg yvrfjg ueq&v ovvehrjXvêóg. Tert. denkt sich die Bildung des Leibes so, dass der mannhche Samen das Blut des Weibes gerinnen lasst: c. Chr. 19: materiam seminis quam constat sanguinis esse calorem, ut despumatione mutatam in coagulum sanguinis feminae und ib. 4: humoris et sanguinis foeda coagula. Apol. 9,8:... conceptum in utero, dum adhuc sanguis in hominem délibatur; dies ist Aristotelische Lehre: gen. an. i, 19: bxi fièv ovv èoxt xd xara/uïjvia nsQirraua, xal Sri dvaXoyov d>g roïg Sqqeoiv jJ yvvrj oSraj roïg éhjksai td xarafttjrta semen; vgl. Plin. N.H. 28,11.
8. sulco = weiblicher Geschlechtsteü: Lucr. 4,1268. Vgl. Ge. 3,136. (so Gr. HXoxes Soph. Oed. Tyr. 1211 Eur. Phoen. 18). arvo = Gebarmutter. So Lucr. 4,1107. Vgl. Ge. 3,136. effruticent: Das Wort findet sich nur noch nat. 1, 5 (R.W. 65,16): uti naevus aliqui effruticet. conditioni genitali bedeutet nach Thes. L.L. 5,1813: cuivis generanti. Ich möchte lieber interpretieren: conditioni geniturae. Vgl. Kap. 43,8: testimonio naturali statt testimonio naturalitatis und weitere Belege bei Th. St. T. II, S. 35—37-
9. praesint: die Vuig. bat praesit, die Sept. agxércoaav (nach avêgconov); im Hebr. Text steht das Zeitwort auch im Plur. nach trtK; praesint hat auch Aug. de gen. contra manich. 1,7—18. Ich andere die Interpunktion des Reifferscheidschen Textes und lasse den Satz nach mirum weitergehen. Vgl. speet. 22 (R.W. 22,20); Th. St. T. III, S. 29, Anm. i.A. Beek, „Die Lehre des Hl. Hilarius von Portiers über die Entstehung der Seelen" (Phüos. Jahrb. 1900, S. 37—44) meint, Tert. habe die 'destiUaüo animae' nicht buchstabheh gemeint, sondern nur als Analogie, und verstehe hierunter dasselbe als dasjenige, was Hilarius virtus nennt (de trin. 7,28: neque ex derivatione, sed ex virtute nativitas est):/„die der Seele von Gott gegebene natürhche Kraft, sich ihrem Wesen gemass bei der körperUchen Zeugung verschiedenen Leibern mitzuteilen"; die Seele solle nach Tert. durch „Hauchung" fortgepflanzt sein. M.E. ist doch genügend erwiesen, dass Tert. hier der Stoa folgt, welche ausdrückhch von einem inóoTtao/ia redet, sodass Becks Vermutung abzuweisen ist. Es sagt doch auch Aug., Ep. ad Optatum (190) Kap. 6 § 15: nam et illi qui animas ex una propagine asserunt, quam Deus primo homini deaHt, atque ita eas ex parentibus trahi dicunt, si Tertülliani opinionem sequuntur, profeeto eas'non spiritus, sed corpora esse ostendunt et corpülentis seminibus exoriri; quo perversius quid dici potest?
KAPITEL 28
1. Platonis: vgl. die Platonstellen zu Kap. 23,6. sint ist jedenfaüs die richtige Lesart. Vgl. den Platontext (Phadon 70 C: elolv . . &q>a<óuevoi) und ausserdem die Stelle Kap. 23, 6. ita habeant ist auch richtig. Über die Steüe aus Hermes Trismegistus vgl. zu Kap. 33,2. intonuit: so oft in der Vuig.: dominus (oder vox domini) intonuit: 1 Reg. 7,10; Ps. 17,14;
28,3J Eccli. 46,20; So auch Tert. pud. 12: intonuit evangelium. Moyses: Das Frg. Fuldense (apol. 19) setzt Moses tausend Jahre vor dem trojanischen Krieg, und den Kampf Juppiters mit Saturn dreihundertzweiundzwanzig Jahre vor Trojas Vernichtung. Lact. (LD. 4,5) und Theophihis (3,28) setzen Moses neunhundert Jahre vor dem trojanischen Krieg, Euseb. (Pr. Ev. 10,9) und Tatian (§ 38) vierhundert Jahre. Aug. (CD. 18,8) macht ihn zum Zeitgenossen des Kekrops, Cl. Al. (strom. 1,21) des Inachos und setzt den trojanischen Krieg auf vierhundert Jahre spater an. Genau so Ps. — lust. Goh. ad Gr. § 9 (der Polemons Hellenika 1 und Appion zitiert) und Epiphanius Haer. 1,9. decursus für „Zeitverlauf" hat Tert. viel: Kap. 56,7; nat. 2,5(R.W. 104,18); M. 3,4 (Kr. 38o,28).nativitateskommtinder Bedeutung„Generationen" nur noch M. 4,27 (Kr. 515,18) und speet. 30 (R.W. 28,19) vor; Rönsch Itala, S. 52. temporatim: Nur noch pall. 2 belegt, divinitatem probatus ist die richtige Lesart. Vgl. Hoppe Synt. S. 17.
2. sopbista hat bei Tert. auch Val. 5 die Bedeutung,, Weiser": Miltiadem, Ecclesiarum sophistam. (In missbilhgender Bedeutung steht das Wort idol. 9 und iei. 7). Claud. Mam., de statu an 2,9 nennt Augustinus einen „spiritalis sophista". recidivatu: Das Wort kommt nur bei Tert. vor: res. 1 (Kr. 26,1). 18 (48, 30); 30 (68,8); 52, 53 (109,23). suffectione: Zum ersten mal bei Tert. Hoppe III, S. 140. bonus cetera: Vgl. über den Akk. Hoppe Synt. S. 18. corpulentiam: vgl. zu Kap. 5, 1.
3. novellitatem: das Wort findet sich nur noch Prax. 2: novellitas Praxeae hesterni (Kr. 229,17). falsum als Subst. bat Tert. sehr oft. Vgl. Thes. L.L. 6,197—199. Über Pythagoras „Höllenfahrt" vgl. D. L. 8,1,3; Strabo 14,649; Porphyr.vita Pyth. 17; Plut. de gen. Socr. 21; Pausan. 9,39» 5 und Rohde, Psyche 17-8, S. 129, Anm. 3; II, S. 167, Anm. 1 und Anhang 6, S. 417—421, wo er nachweist, dass der Name des Euphorbus schon früh bei den Inkarnationen des Pythagoras genannt wurde, dass aber Herakleides Pontikos Athahdes, Hermotimus und Pyrrhus hinzufügte.Die Belegstellen sind: für Athalides: D.L. 8,4; schol. Apoll. Rhod. 1,645; schol. Soph. El. 62.; für Euphorbus: schol. II. 17,28; schol. Apoll. Rhod. l.c; Gellius 4, n; Hyg. fab. 112; Philostr. vita Apoll. 1,1; Ov. Met. 15,160 ff.; Lucian, Gallus 4.13.17; Pausanias 2,17,3; für Pyrrhus: schol. Apoll. Rhod. l.c; Suidas s.v. ijbn, (ed. Adler 11,552), der ihn IIv&ioq nennt; Gellius l.c; für Hermotimus: D.L. 8,5; Porphyr. vita Pyth. 45; Hippolyt. Pbilos. 2,11 (= Dox. Gr. 557,7).Genau wie Tert. macht auch Lact. LD. 3,18 diese Sage lacherlich:,,... nisiforte credamus inepto UK sent qui se in priore vita Euphorbum fuisse mentitus est. Hic, credo quod ignobili genere natus, famUiam sibi ex Homeri carminibus adoptavit. eredam ... eredam: mehrere Beispiele einer derartigen Konversion finden sich Th. St. T. IV, S. 138—139. peierare mit Akk. c. Inf. fand ich nirgendwo sonst belegt.
4. accedere mit Akk. findet sich nur noch Apul. met. 1,1: stilo quem
accessimus. Claud. Mam. p. 29,14: reliquum lectionis accessi. curiositatem: in dieser Bedeutung auch Apol. 5,7: Hadrianus... omnium curiositatum explorator. praesc. 40: curiositates piaculorum et votorum.
5. aurulas. Seltenes Wort. Findet sich bei Tert. auch M. 2,9 (Kr. 346,5), spater bei Aug. c. Iul, 6, i'.famae aurulis. Die Lesart aedituo ist jedenfaUs die richtige. aedetuo ist nirgendwo sonst belegt. Tert. hat cult. rem. 2,1 auch aeditua; vgl. weiter Nat. 2,10 (R.W. 113, 13); Apol. 15, 7. per catabohcos, etc. Zu dieser SteUe wird alsbald F. J. Dölger, Antike und Christentum III, einen Kommentar schreiben, auf den ich hiermit ausdrücklich hin weise. Die catabolici sind jedenfaUs die Besessenen mittels deren die Magiër Geister hervorrufen, nicht auch Geister, wie der Thes. L.L. (3,586) meldet. Potam. tract. 2. p. 1416 B wird das Wort allerdings von Geistern gebraucht: Belias ... mathematicus, catabolicorum fatidicorum et pythonicorum antistes. Vgl. zu dieser Stelle Apol. 23,1. paredros: die spiritus familiares. Im lat. findet sich das Wort nur noch bei Rufin. Hist. Euseb. 2, 14: is urbem Romam ingressus, utens adminiculo adsistentis sibi et adherentis daemoniacae virtutis quem Paredrum vocant. pythonicos: Die êyyaaxQi/iv&oi. Sie werden in der Bibel oft genannt: Vuig. Lev. 20,27; Deut. 18,11; 1 Reg. 28,7;4Reg. 21,6 und 23,25; Jes. 8,19; 19,3; 29,4. Act. Ap. 16,16. Vgl. auch Kap. 57,8. ne dicam somniabat: vgl. Hier. ep. 60, 4,2: quod Pythagoras somniavit. res sanguinis: vgl. über den Gen. Hoppe Diss. S. 19.
KAPITEL 29
1. potius ... magis: sind, wie aus dieser Stelle erheUt, synonym. Vgl. weitere Belege für magis = potius Hoppe III, S. 84 f.
2. origini statt originis. Vgl. dazu Lfst. Synt, I, S. 167. Th. S . T. IV, S. 75. formae: Vgl. zu Kap. 2,2. mutasset: in intr. Bedeutung auch pall. 2: mutavit et totus orbis und ib. 4. Vgl. Hoppe Diss. S. 60. si non..« institutionis: die von Tert. noch hinzugefügte Erklarung ist überflüssig. Vgl. weiter die sehr einleuchtenden Belege Th. S. Tert. I, S. 79—80. peraequare: nur hier in intr. Bedeutung belegt. Hoppe Synt. S. 106.
3. contrarietates: Zum ersten mal bei Tert. belegt. Das Wort findet sich auch Kap. 32,4; M. 2,21 (Kr. 364,1); 29 (376,28); 4,1 (423,1); Herm. 35 (Kr. 164,22); praesc 32 (Thes. L.L. 4,765—766). visualitates: nur in diesem Kapitel belegt (zwei mal). Über abstr. Subst. im Plural bei Tert. vgl. Hoppe Synt. S. 88 ff. alternant: Thes. L.L. 1,175 wiU hier alternarent lesen. Mit Inf. findet sich das Verbum nur noch Claud. Mam. 3,5: localis erit animus quia vivificare Christi corpus alternaverit. Für diese Lehre der Entstehung von Gegensatzen aus Gegensatzen vgl. Platon Phadon 70 E.
4. Albinus: vgl. Alkinöos Isagoge Kap. 25.
KAPITEL 30
1. commentarios ... humanarum antiquitatum: Sicher weist Tert. hier auf Varron hin: vgl. die Frgm. Sammlung von Agahd, passim,
2. invenimus autem, etc. Vgl. die analoge Beschreibung pall. 2: Scythae exuberant Persas, Phoenices in Africam eructant, Romanos Phryges pariunt... Sic et Iones Nelei comités Asiam novibus viribus instruunt. Temenidae ist die richtige Lesart. vgl. pall. 2: Sic et Herculea posteritas Temeno pariter Peloponnesum occupando producunt. exonerandae: In der Bedeutung „entvölkern" auch Liv. X, 63 und Tac. Hist. V, 2. popularitas in der Bedeutung „Bevölkerung" ist ausserst selten. Nur noch Plaut. Peen, 1041 und oei Tert. M. 1, 10 (Kr. 303,6); cor. 13. origines: „Stammvater, Urbevölkerung", so auch Tac. Germ. 2. feneraverunt = auxerunt (nicht = in usum verterunt wie Thes. L.L. 6,477 steht) cf. res. $2: granum exsurgit copia feneratum.
3. de die: so auch paen. 12; Apol. 6,9; nat. 1, 7 (R.W. 69,13); ib. 1,10 (74,21); ib. 1,11 (88,11). pecora: die Haustiere; vgl. Hoppe III, S. 79. dum... sustineret: merkwürdig ist der Koni. Impf. nach dem Ind. Pras. vgl. Hoppe Synt. S. 67.
4. expavit: nur selten mit Akk. (auch nat. 1,7 (R.W. 69,4)), meistens mit ad: Apol. 37,7; 39,9; Speet. 17 (R.W. 19,10).
5. erogatum m aboKtum, vgl. Hoppe Synt. S. 131. pariasset: in intr. Bedeutung auch Kap. 32,8. res. 53 (Kr. 111,17). vgl. Hoppe Synt, S. 135— 136. commeatus hat öfters bei Tert. die Bedeutung „Zeitraum". Vgl. Prax. 1 (Kr. 228,23); M. 3,9 (Kr. 392,1); Apol. 32,1; Scorp. 10 (R.W. 165, 30); fuga 6; paen. 6. redaccendi: nur noch res. 12 (Kr. 41, 3). Über doppelte Komposita bei Tert. vgl. Rönsch Itala, S. 206—211.
KAPITEL 31
1. et quinae usque, etc.: vgl. Kap. 6,9. resumuntur: der Bedeutung nach = sumuntur (über das bedeutungslose re- vgl. Hoppe Synt. S. 138). In dieser Bedeutung sumuntur auch Kap. 23, 6 und 25,1. singulatur, die Lesart des A, ist rast nirgends belegt. In der Bedeutung sequestrare soll es nach du Cange in den Acta S. Georgii vorkommen. Es ist aber auch zu beachten, dass die andere Lesart: signatur, durch sehr viele Belege bei Tert. gestützt wird, und im Zusammenhang sehr gut passt. primordii forma signatur, weil die Seelen in primordio per traducem aus des Seele des Adam entstanden.
2. coaetanea: Mit Gen. nur noch praesc, 35. vgl. Hoppe Synt. S. 31. 4. de in kausaler Bedeutung. vgl. Blokhuis, S. 54—57. Hoppe Synt. S. 33.
inruerat ist jedenfaüs die richtige Lesart. Mit Akk. auch Kap. 24,8:
quoquo autem tempore ülam oblivio inruerit, etc; Frontin Strat. i, 4; 5,16; Claudian, IV cons. Honor. 50 und epigr. 77,5. fabalia: in der Bedeutung „Bohnenpflanzung" nur hier. Vgl. Thes* L.L. 6,6. Dass Pyth. dieses ausdrücklich befoMen hatte, wird nur hier berichtet. Suidas, s.v. IIv&., teUtmit, dass Pyth. den Tod fand, weil er, von den Krotoniaten verfolgt, nicht durch. eine Bohnenpflanzung hindurch gehen wollte. Dasselbe berichtet Iambl. vita Pyth. § 214 von seinen Jüngern.
5. animae = homines. Vgl. die Belege Th. St. Tert. II, 32 ff.
6. Scythae: scil. Anacharsis: vgl. pall. 5: an aliter mutavit A. cum regno Scythico philosophiam praevertit? Indae: namhch die Brachmanae, und 'Indorum gymnosopkistae', Apol. 42,1 und M. 1,13 (Kr. 307,15); ausserdem Hier. ep. 60, 4, 2: Indus,Persa, Gothus, Aegyptius philosophantur und id. ib. 107,8,3: Indorum Bragmanae et Aegyptiorum gymnosophistae. ob mella facundiae: vgl. Kap. 6, 7: mulsam aquam de eloquio Platonis. Vgl. Lact. I. D. 2,18: O miram et singularem Pythagorae memoriam et o miram oblivionem nostrum omnium qui nesciamus qui ante fuerimus.
KAPITEL 32
Eine kleine Vorarbeit zu diesem Kapitel ist Apol. 48, wo Tert. aber ausdrücklich sagt, diesen Gegenstand jetzt nicht weiter besprechen zu wollen.
1. delirarat: öfters von den Patres über die heidnischen Phüosophen gesagt. Vgl. pall. 4; Lact. op. Dei. 6,1.; Nat. 2,13 (R.W. 121,9): Varro et qui cum eo somniaverunt. Vgl. weiter Diels Vors. frg. B. 112,1,S. 264 (D.L. 8, 62): Xaioete' kyè> b'buïv 0eèc S/iBqovos, obxeri bvnróc, ncoMvfiai. dedignatus: mit Akk. c. Inf. nur hier (Thes. L.L. 5,263). thamnus: thamnum findet sich Colum. 12,7,1. thamnus et piscis, etc. Vgl. Diels Vors. frg. B. 117,2 = I,S. 268 (D.L. 8, 77) "Hórj ydg jwt' v xotvw X&v ipvx&v noXXai al fteraBoXai, töv fièv ênl tó evrvxéaregov, x&v dè ènl xd èvavxióv' al pèv ydg êgner&öeig oiïoai elg êwdga peraBdXXovaiv, etc. Es wird also auch hier eine Seelenwanderung angenommen, und Tert. rechnet somit auch die Meinung des „Mercurius Aegyptitis" zu denjenigen, die er zu bekampfen hat. Es ist also nach gesserit ein Komma zu setzen, wie nur Öhler tat. sed manere determinatam: der Mensch ist nach dem Tode rr)v löiav diva/Atv k"xcov (Poimandres 1, § 26, S. 128 Scott).
3. decorietur: zum ersten Mal in der Itala und bei Tert. belegt. Thes. L.L. 5,210. aviis ist die richtige Lesart. Vgl. die zahlreichen Belege Thes. L.L. 2,1447—1448.
4. M. Gavius Apicius: der berüchtigte Schlemmer, auch genannt iei. 12. pall. 5. Apol. 3,6. Lurconianis: M. Aufidius Lurco war der erste, der Pfauen mastete. Varro R.R. 3,6,1; Hor. Sat. 2,4,24; Plin. N.H. 10, §45. Ciceronianis: Vgl. pall. 5. Plin. N.H. 13, § 15. Sullanis: Plin. N.H. 33, § n. patitur: vgl. Hoppe Diss. S. 12—13.
5. eruditis: von der Dressur der Tiere auch Kap. 24,5 gesagt: leo... mansuetudinis eruditione praeventus. praefugerit: d.X. (Hoppe III, S. 146). ne... quoque *■ ne... quidem. auch res. 7 (Kr. 35,21), Hoppe Synt. S. 107. in ignem datur, etc. Verbrennung des Leichnams als Strafe: res. 1; Xen. Heil. 1,7,22; Plut. Kleomenes 38,2; Diod. 16,25. Vgl. auch Rohde Psyche 17-8, S. 217, Anm. 4—5. nee ossibus parcitur: vgl. Tac. Ann. 6,29: damnati publicatis bonis sepultura prohibebantur und Euseb. H.E. 5, 1,61: Td ovv oófiara r&v fiagrvgcov navrouog nagadeiyfiario'd'évxa xal ëneixa xaévxa xal at&aXco&évra. und Mommsen, römisches Strafrecht, S. 987—989. nuditate: Neubüdung Tert.'s; Hoppe III, S. 138.
6. vivicomburia: nur noch Kap. 1,6 belegt. Vgl. Mommsen l.c. S. 923. culleos: ib. 921—923. uncos: mit denen man die Leichname den Scalae Gemoniae entlang in den Tiber schleppte: Cic. Phil. I $ 5; Rabir. perd. § 16; Ov. Ibis. 167.; Prop. 4, 1, 141.; Iuv. 10, 66 und 13, 245; Suet. Tib. 61, etc. scopulos: vgl. Mommsen, l.c. S. 931—934.
7. recorporabuntur: Das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt. Auch Kap. 35,1; res. 7 (Kr. 35, 5); 30 (67,28); 31 (70,4). aquilegis: in dieser Form als Adi. nur hier. belegt, metaüorum: Vgl. Mommsen. l.c, S. 949—951* ergastulorum, S. 962—963; operum publicorum, S. 952. carcerum licet otiosorum: dass in den Gefangnissen nicht gearbeitet wurde, f inde ich nirgendwo sonst belegt. Zu beachten ist natürlich, dass die Freiheitsstrafen nie als Dauerstrafe beabsichtigt sind.
8. Ennio somniante: Ennius frg. 15 Vahlen; res. I; Hor. ep. 2,1,15; Pers. prol. 2; sat. 6,7 ff.; Acro in Hor. carm. 1,28,10; ep. 2,1, 52.; Lact. in Stat. Theb. 3,484. sed tacent pennae: Vgl. über sed in der Apodosis Hoppe III, S. 127. Über den Pfau redet Tert. auch in den „De anima" zeitlich nahe stehenden Schriften M. (1,13) res. (2) und pall. (3).Vgl. auch H. Lother, Der Pfau in der altchristüchen Kunst (Leipzig 1929, S. 45). age nunc am Anfang des Satzes: so auch Apol. 8,9; nat. 1,8 (R.W. 72,8); praesc. 28,1; Herm. 12 (Kr. 138,22). M. 3,19 (Kr. 408,1). 5,15 (629,7) cult. fem. 1,1. (Th. St. Tert. IV, S. 86—87).
9. Didoni: als Beispiel der Treue auch genannt Apol. 50,5; nat. 1,18; exh. cast. 13. subiecta und mancipata mit Gen: vgl. Lfst. Spr. Tert., S. 7—11. Th. St. Tert. I, S. 31 ff. III, S. 22. deminoratur: zum ersten Mal bei Tert. und in der Itala belegt. Vgl. Rönsch Itala, S. 203. immolat: in übertragener Bedeutung auch pud. 10 (R.W. 293,10); cult. fem. 2,9; idol. 6 (R.W. 36,6).
10. contemptibilia: zum ersten mal in der Itala. vgl. Thes. L.L. 4, 562. Rönsch Itala, S. 115. fastidibilia: d.A. Thes. L.L. 6, 308. Rönsch Itala, S. 115. de in kausaler Bedeutung. Vgl. Hoppe Synt. S. 33. debet ist die richtige Lesart. Vgl. Hoppe III, S. 32, Anm. 1.
11. extremius. Vgl. Hoppe Diss. S. 46. pendula expectatione; derselbe Ausdruck Aug. Serm. 150,2. Vgl. Hor. ep. 1,18,110: spe pendulus.
KAPITEL 34
1. in hodiernum ist die richtige Lesart: Sie findet sich auch idol. 3 (R.W. 32,16), weiter bei Plin. N.H. 13,20; Apul. de magia 38;Min. Fel. 21,7. pavo retunderetur ist die richtige Lesart. Die Form (pavus' hat Tert. auch Kap. 33,8; pall. 3; 5; retundere in der Bedeutung refutare findet sich Prax. 20 (Kr. 263,3); iei. 11; M. 4,1 (Kr. 423,9); 34 (535,20); 36 (547,12); 5,9 (601,17); 15 (628,8).; Val. 5 (Kr. 182,10).; Herm. 37 (Kr. 167,14).
2. Diese Beschreibung des Treibens des Simon Magus hat Tert. dem Justin oder Irenaus (1,23,1—3) entnommen; dem letzteren ist er oft im Wortlaut ahnlich: ... offerens pecuniam apostolis, ut acciperet et ipse hanc potestatem, quibuscumque velit dandi Spiritum sanctum, audivit a Petro: Pecunia tua tecum sit in perditionem .. . Hic igitur a multis quasi Deus glori* ficatus est, et docuit semetipsum esse, qui inter Iudaeos quidem quasi Füius apparuerit, in Samaria autem Pater descendent, in reliquis vero gentibus quasi Sanctus Spiritus adventaverit. Esse autem se süblimissimam virtutem, hoe est, eum qui sit super omnia pater, et sustinere vocari se quodcumque eum vocant homines. (§2) Simon autem Samarites eie quo universae haereses substiterunt, habet huiusmodi sectae materiam. Hic Helenam quandam ipse a Tyro civitate Phoenices quaestuariam cum redemisset, secum circumducebat, dicens hanc esse primam mentis eius conceptionem, matrem omnium, per quam
initio mente concepit angelos facere et archangelos. Hanc enim Ennoiam exsilientem ex eo, cognoscentem quae vult pater eius, degredi ad inferiora et generare angelos et potestates, a quibus et mundum hunc factum dixit. Postquam autem generavit eos, haec detenta est ab ipsis propter invidiam, quoniam nollent progenies alterius cuiusdam putari esse. Ipsum enim se in totum ignoratum ab ipsis: Ennoiam autem eius detentam ab iis, quae ab ea emissae sunt potestates et angeli; omnem contumeliam ab iis passum, uti non recurreret sursum ad suum patrem, usque adeo ut et in corpore humano includeretur, et per saecula véluti de vase in vos transmigraret et in altera mutiebria corpora. Fuisse autem et in illa Helena propter quam Troianum contractum est bellum; quapropter et Stesichorum per carmina maledicentem eam, orbatum oculis: post deinde paenitentem et scribentem eas, quae vocantur, palinodias, in quibus hymnizavit eam, rursus vidisse. Transnügrantem autem eam de corpore in corpus ex eo et semper contumeliam sustinentem in novissimis etiam infornice prostitisse; et hanc esse ovem perditam. (§ 3) Qua propter se ipsum venisse, ut eam assumeret primam et liberaret eam a vincutis, hominibus autem salutem praestaret per suam agnitionem. Weitere Quellen bei Hauck, Realenz. für protest. Theol. Bd. 18, S. 351—352. Vgl. auch idol. 9 (R.W. 39,4 **"•)• damnatus in interitum ist jedenfaUs die gute Lesart. Damnare mit in hat Tert. auch M. 1,22 (Kr. 320,5); 4,23 (499,6).; speet. 19 (R.W. 20,26); 23(23,11). artis suae viribus: sc. magiae. Vgl. Iren. l.c. §1: (Simon) universam magicam adhuc magis scrutans und idol. 9 ndracula professionis suae (sc. Simonis).
3. iniectionem: twoiav. In dieser Bedeutung zum ersten mal bei Tert. belegt: auch M. 1,22 (Kr. 318,19); 4,1 (423,7)-, Prax. 27 (Kr. 280,7). desultasse: das Verbum ist nur Kap. 32,6 und hier belegt, praevento: vgl. Hoppe Synt. S. 136—137. perinde ist jedenfaUs beizubebalten. Vgl. Kap. 43,10: de iniuria perinde lateris eius und Hoppe Diss., S. 20—21.
4. depretiatam: vgl. zu Kap. 24,6. Stesichori: vgl. für die bekannte Gescbichte Platon Phadrus 243 A; Paus. 3,19,11; Isokr. Hel. 64; Konon 18; Horat. epod. 17, 42. reluminasset: das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt: auch Apol. 21,7; c.Chr. 4. titulo: so auch Iuv. 6,123 -.(Messalina) titulum mentita Lyciscae. Perron 7; Sen. Contr. 1,2,1 und 5. humeris an feminibus. Koch (B. Ph-W. 1918, S. 209) sieht hierin eine obszöne Anspielung auf das xeXrfrifeiv; vgl. dazu Ov. ars. am. 3,775 ff.; Amor. 3,2, 29; Asdepiades, A.P. V, 203; Apul. met. 2, 32; Iuv. 6,321. gesserit: in refl. Bedeutung. Vgl. Lfst. Spr. Tert. S. 50, Beitr. S. 104—105.
5. cavillabundus: &.X.
KAPITEL 35
1. Quidni? Vgl. Th. St. T. III, S. 31 ff. omnimodam. Das Adi. zum ersten mal bei Varro L.L. 7,61. Vgl. Blokhuis, S. 76. recorporari: vgl. zu
Kap. 33,7. rato fieri: rato habere hat Tert. M. 4,1 (Kr. 423,10); vgl. Hoppe Synt. S. 37. satisfiat: satisfieri ist nirgendwo sonst belegt. Satisfacitur soll nach Forc. Varro bei Priscian. 1, 8. (nicht zu finden in der Ausgabe von Keü) haben. revocari habere. Über habere mit Inf. bei Tert. vgl. Rönsch, Itala, S. 447—448. reliquatricem: 4.A. Vgl. Hoppe Diss. S. 78. Vgl. zur Stelle Irenaeus 1,25,4, der Quelle des TertuUian sein kann (oder Justin? Vgl. zu Kap. 34,2) Et in tantam insaniam effrenati sunt, uti et omnia quaecumque sunt irrèligiosa et impia, in potestate habere, et operari se dicunt. Sola enim humana opinione negotia bona et mala dicunt. Et utique, secundum transmigrationes in corpora, oportere in omni vita et in omni actu fieri animas (si non praeoccupans quis in uno adventu omnia aget semel ac pariter, quae non tantum dicere et audire non estfas nobis, sed ne quidem in mentis conceptionem venire; nee credere si apud homines conversantes in his, quae sunt secundum nos civitates, tale aliquid agitatur) uti, secundum quodscripta eorum dicunt, in omni usu vitae factae animae ipsorum, exeuntes in nihilo adhuc minus habeant ad operandum in eo: ne forte, propterea quod deest libertati aliquae res, cogantur iterum mitii in corpus. Propter hoe dicunt Jesum hanc dixisseparabolam: „Cum es cum adversario tuo in via, da operam, ut libereris ab eo, ne forte te det iudici et iudex ministro, et mittat te in carcerem.Amen dico tibi, non exies inde donec reddas novissimum quadrantem." Etadversarium dicunt unum ex angelis, qui sunt in mundo, quem diabolum vocant, etc. Vgl. ausserdem Epiphanius Haeres. 27,2; Euseb. H.E. 4,7,9; Hippolytos Phüos. VII, 32; Theodor. Haer. Fab. Comp. 1,5;Phüastriushaeresis 35; Augustin, Haer 7; Didymus. Alex. de trin. III, 42.
2. relucentem: vgl. zuKap. 18,4. boni animi praestes: vgl. Th. St. T.III, S. 33. Über iuberemit Kom. bei Tert. vgl. Hoppe Synt. S. 72 und 80—81. Diligite, etc. Die Form der SteUe bei Tert. ist auffallig. Vgl. Rönsch, N.T.T.S. 591. Rönsch weist darauf hin, dass in der Itala das zweite Versghed lautet: benefacite his qui oderunt vos (Verc. Veron. Corb. Rehd. Fuld) oder benedicite maledicentïbus vos (Brix.). Meines Erachtens zitiert Tert. hier nicht wörthch, sondern gibt den ersten Satzteil von Mth. 5,44 (diligite . . . ininücos vestros) und fasst den dritten und vierten Teil von Luc. 6,27 zusammen (benedicite eos qui vos oderunt et orate pro eis qui vos calumniantur: M. 4,16). arteris: vgl. Hoppe Synt. S. 127.
3. pompa: vgl. cor. 13: pompa diaboli. idol. 10 (R.W. 40,9); speet. 24 (R.W. 24,14); pud. 5 (R.W. 226,27). Vgl. Koffmane I, S. 81. transgressoremrZum ersten mal bei Tert. belegt. Auch pud. 8 (R.W. 234, 20); res. 39; (Kr. 82,4); Arnob. 7,215. de ipso etiam nomine, etc. Vgl. M. 2,10 (Kr. 348, 8) diabolus, id est delator; ib. 5,18 (Kr. 642,13—14): Ipsum vocabulum diaboli quaero ex qua delatura competat creatori und Cyrill. Hier os. Catech. 2.
4. ad Carpocratem: vgl. über das „ad" Lfst. Spr. T., S. 87. aliquid innocentiae: vgl. Hoppe Synt. S. 20. et si vultis audire: Mth. 11,14.
audire auch im Colb. Corb. Fuld. In der Vuig.: recipere. Brix: percipere; Verc. Veron. Clar. Germ. I Rehd.: scire. Vgl. Rönsch, N.T.T., S. 608.
5. praenuntio ist hier die richtige Lesart. Es ist Johannes der Taufer gemeint, der or. 1 praeminister heisst.
6. restituendus ... reddendus: Das Ger. in der Bedeutung eines Part. Fut. Pass.; vgl. Hoppe Synt. S. 55. postliminio: vgl. pud. 15 (R.W. 250,23): p. ecclesiasticae pacis. Vgl. Hoppe Diss. S. 79. idem et ipse. vgl. Hoppe Synt. S. 104. nominis-hominis: Vgl. für das ó/ioioreXevtóv Hoppe Synt., S. 169. Die Form Mosei hat Tert. auch Kap. 37,2 und 57,7.Die andere bei ihm vorkommende Gen.-Form ist Moysi. Vgl. Schmidt, Lat. Tert. I, S. 7.
KAPITEL 36
1. Sicut et: vgl. Th. St. Tert. II, S. 81 und Lfst. Per. S. 43. aemulas: feindlich, vgl. zu Kap. 2, 5. sequentium exinde: vgl. Kap. 37,3. exinde reliquorum.
2. esset: über est in der Bedeutung laxiv, ffeortv vgl. Hoppe Diss., S. 19, Synt. S. 47.
3. Apelles: Dieser Lehrsatz der Apelles über das Entstehen der Geschlechter ist nur hier belegt. Vgl. zu Kap. 23, 3. Philumena nennt Tert. öfters: praesc. 30; c. Chr. 6. 24; M. 3,11 (Kr. 393,15). Vgl. weiter Ps. Tert. adv. Haer. 6; Hippolytos Philos. 7,88; 10,20.; Hier. ep. 133,4,2.; Aug. haer. 23. facit accipere sexum: über facere mit Akk. c. Inf. bei Tert. vgl. Hoppe Synt. S. 51 und III, S. 42. superducunt: vgl. zu Kap. 25,6. utique: vgl. Th. St. Tert. II, S. 31.
4. suffusio in der Bedeutung „Verschmelzung" nur hier belegt, lineas duxerit: vgl. scorp. 4 (R.W. 152,29): certaspraeducitnus lineas. Kap. 43,11: agere lineas. temperius: vgl. Bücheler, Rh. Mus. 15,144. animam: vgl. Th. St. Tert. II, S. 32 ff.
KAPITEL 37
1. paraturam: Vgl. zu Kap. 2,3. Alemonam: nur hier genannt. Vgl. P. W. Ia, 1364—1365 und Roscher II1,192. Die hier und Kap. 39 genannten Götter hat Tert. aus Varrons Rer. Div. 1. XIV (E. Schwarz, De M. Terenti Varronis apud sanctos patres vestigiis capita duo, Fleckeisens Jahrb. Suppl. Bd. 16 (1888), S. 431). alendi fetus: vgl. über diese Konstruktion KühnerGerth. II, S. 740—743 und Lfst. Per. S. 279; vgl. auch Nat. 2,11 (R.W. 115, 14). Nonam et Decimam: vgl. Gellius III, 16, der da Varro zitiert: Nam Parca, inquit, immutata una littera, a partu nominata, item Nona et Decima a partus tempestivi tempore. Lucinam: Aug. C. D. IV, 11, etc. Vgl. die gesammelten Stellen bei Roscher. officia divina: Über officium in der
Bedeutung „Diener" vgl. zu Kap. 40,4. (L. Friedlander, Sittengeschichte Roms. III, S. 486, wollte hier angelis lesen, was H. K. Beneker, Fleckeisens Jahrb. 1877, S. 224 mit Recht zurückweist, indem er hinweist auf Hebr. i, 14: 0vXl navxBQ elalv Xeixovoyixd nvevfiara;).
2. aborsus: hier in der Bedeutung abortus (vgl. Thes. L.L. 1,127; so auch fuga 9) und nicht in der von abortus verschiedenen Bedeutung, welche Nonius 448 mitteilt: aborsus ille dicendus est, qui (eiectus) est in primis mensibus, cum conceptui exordium factum est; abortus (.qui) prope tempus pariendi: tune enim moritur quod nascitur. Auffallig ist, dass gerade in der lateinischen Ubersetzung von Sorans Gynaecia aborsus in der von Nonius mitgeteilten Bedeutung gefunden wird: 2,13,47: est ... aborsus ut secundo vel tertio mense (matrix) iam formatum sed sine anima et gracile pecus emittat. (Bei Tert. ist bei dem aborsus der Fetus schon homo, t&ov, also cum anima). Vgl. Hoppe, Diss., S. 58. a quo forma completa est: denn da erst besitzt er sowohl Leib als Seele (die er vom Anfang an hatte) welche zusammen den 'homo' bilden. Vgl. Apol. 9,8: homiddiifestinatio est prohibere nasci, etc. Diese Hinzufügung wird erst verstandlich durch die Formulierung des Sept.Textes von Exod. 21,22, die Tert. hier als Vorlage gehabt haben muss; èdv bè n&xaivrai övo avógsg xal naxal-iaia obxéxi; 6x1 ó énxd dgiêfiog xèXeióg iaxi xfj qnioei, d>g uagxvoeï JJvêdyoQag xal of dQV&prfrueol xal of fiovaacot. 6 d'öxxój dxeMjg. Nur Aristoteles und Diokles waren der entegengesetzten Meinung nach Censorinus, Kap. 7. Vgl. für Aristoteles: Hist. an. 7,4. 584 a 36 und Orib. III, 63; Plac. Phü. V, 18,3 (Diels, Dox. Gr. 428,8) nennt noch Polybus und die empirische Schule. Vgl. Galen Hist. Phü. 22 (Diels Dox. Gr. 664,13) Cens. 7, 5; Soran Gyn. 1,4,20. dedicata «st: Vgl. zu Kap. 19,7. resurrectionis et requietis et regni: Vgl. für die AUitteration Hoppe Synt. S. 153. Ideo Ogdoas nos non creat. Die ogdoas ist Symbol der Zeit nach dem jüngsten Gericht: Da wird es keine Hochzeit mehr geben (Mth. 22,30); vgl. für diese Bedeutung der Ogdoas Cl. Al. Strom. IV, 25,5,14; Exc. ex Theodoto 63,1—2; Origines, Homilia in leviticum 8,3—4 = VI, 399,9 Berliner Ausgabe; id., in Ps. 118 (119), 64 = Lommatzsch XIII, 102: dkwreo »} bybón ofpBoAóv èaxi xov pèAXovxoc. auövog, ■dvvafiiv dvaoxdoewc. mgtéyovaa; idem, Homilia in Numeros XIV, 2 = VII, 124, 19 Berliner Ausgabe; Ep. ad Barnabam, 15, 8: dadxe n&c jLéyei' ov xd vvv odBBaxa èpol bexxd, dXXd 8 nsnoiijxa, èv <5 xaxojiavoas xd ndvxa dQxfjv fj/iégag bybórjs novqam, 8 Ioxiv, bXXov xóauov dq%rp>. Doctnna patrum 39, VI, S. 396,13 Diekamp: „Die byboag bedeuteroi» (téMovxa alarm" Hippolytos, Elenchos VI, 31, S. 7; 32, S. 9; 35, S. 4 (über die Bedeutung der Ogdoas in der Valentinischen Gnosis); Hier. ep. 53,2,1: (Paulus wurde fünfzehn Tage von Petrus in Jerusalem unterrichtet): „hoe enim magisterio ebdomadis et ogdoadis futurus gentium praedicator instruendus erat". Aug. Ep. 55> 17 = 34> "8, 2 ff. C. Vind.
5. figmenti: zum ersten Mal in der Itala belegt. Bei Tert.:paU. 5; res. 30 (Kr. 68,12). Vgl. Thes. L.L. 6,709.
6. laxatur: Vgl. Stat. Achül. 1,129. dilatationem: zum ersten mal bei Tert. belegt. Auch praesc. 47, vgl. Thes. L.L. 5,1161—1162.
7. provocativa: zum ersten mal bei Tert. belegt (Hoppe III, S. 144). Diese Theorie des Tert. bekampft Aug., De Gen. ad htt., X, 25 ff: „Noluit .autem TertuUianus animam crescerey substantia sicut corpus, afferens etiam
tintoris sui causam: „Afe etiam decrescere substantia dicatur", inquit, „atque ita et defectura credatur". Et tarnen quia per corpus localiter tendit, non invenit exitum incrementorum eius, quam vult de semine exiguo aequari corporis quantitati ... Quid autem absurdius quam putare massam cuiuspiam metalli ex aliqua parte crescere posse dum tunditur, nisi decrescat ex altera; vel augeri latitudine nisi crassitudine minuatur? ... Timuit enim ne deficeret etiam ndnuendo, si cresceret: et nunc timuit ne deficeret rarescendo, cum crescere?'. Der Grundfehler ist nach Augustin, dass Tert. sich die Seele körperlich denkt: denn infolge dieser VorsteUung beziehen sich jene Widersprüche auf sie.
KAPITEL 38
U Vgl.zum Sinn der SteUe Kap. 20,1 ff.suggestu:so auch Kap. 19,2. faciat aAifacere in intr. Bedeutung mit ad hat Tert. sehr oft. Vgl. Hoppe Synt.,S. 63 und Th., St. Tert. II, S. 43. Asdepiades: zweifelsohne stammt dieser Bericht aus den Vetusta Placita (Diels, Dox. Gr. S. 204 ff); vgl. ausserdem Plac. Phil. 5,23 (Dox. S. 434); D.L. 7,55; Stobaeus,ed. Wachsmuth 1,317 und für den Bericht aus den iura civilia Macrob. Sat. 7,7,6; Ulp. Dig. 28,1,5; Paulus Dig. 23, 2,4 und bei Tert. v.v. 11: Namfeminas quidem a duodecim amnis, masculum vero a duobus amplius ad negotia mittunt.
2. tegere senserunt. Vgl. v.v. 8; n;or. 22(R.W. 195,11): nam et Eva et Adam ubi eis contigit sapere, texerunt statim quae agnoverunt (vgl. hier: quae sint). Eine Sammlung der Beispiele, wo die Verba sent. et deel. eine Rektion haben wie dié Verba volendi giebt Lfst.,Beitr. S. 59 ff. suffusior: Suffundere in dieser Bedeutung oft bei Tert.: vgl. apol. 4,9; 37,6; res. 61 (Kr. 122,23).; M. 2, 3 (Kr. 337, 9); 5,1 (569,19)ó Val. 6 (Kr. 182,22). ad instar ficulneae: wahrscheinlich ist hier 'vestis' hinzu zu denken. Vgl. Hartel IV, 75 und Hoppe III, S. 44. So auch Hier. ep. 22,19,2: .. .ficus folia auspicantia pruriginem nuptiarum. scabida: Das Wort nur noch bei Mare. Emp. 8.19. Über die Rektion mit in vgl. Hoppe Synt., S. 40. deünquendi non naturales: Über den Gen. Ger. vgl. Hoppe Synt. S. 21. Vgl. zum Sinn pud. 6 (R.W. 229,26—28): Adhuc in Adam deputabatur {sc. caro) cum suo vitio, facile quod speciosum viderat concupiscens, et ad inferiora respiciens et de ficulneis foliis pruriginem retinens.
3. edetis: den Plur. hat in dieser BibelsteUe nur Tert. hier: sonst überall Sing. supermensus: &.X. argumentatoris: sc. Sorani; vgl. Kap. 6,6; zum Gen. (statt Dat.) vgl. Lfst. Spr. T. S. 7—11. Das Wort ist eine Neubüdung Tert.'s; es findet sich auch c. Chr. 24. evigescat: &.X. turn quod, etc.: quod hier statt Akk. c. Inf. (Hoppe, Synt. S. 75).
5. inquilinatus: nur noch belegt Sidon. ep. 5,19. tibicinandus: nur noch Schol. Iuv. 3,193. priorum, statt propriorum hat A oft: vgl. die von
17
Th. St. Tert. III, S. 42 gesammelten Stellen (Apol. 47,14; M. 4,1; praesc. 29> 4)i wozu unsere SteUe und 41,3 hinzuzufügen ist. Über diese Eigenschaften der Seele vgl. Kap. 22. rationalitatem: Neubüdung Tert.'s (Hoppe III, S. 139). inteUectualitatem: Neubüdung Tert.'s (Hoppe III, S. 137).
KAPITEL 39
1. nativitas: vgl. zu Kap. 12,1. qua oportet = qua ratione oportet. Vgl. weitere Belege über 'qua' Hoppe III, S. 123. aucupabundus: &.X. Thes. L.L. 2,1237 wül hier vel qua ab ipse etiam ianua nativitatis lesen, weü das qua vor invitatus sonst befremdend ware. Vgl. aber Hoppe Synt. S. 59. Lfst. Per. S. 125—126.
2. infulis. Über diesen Gebrauch fand ich nirgendwo einen Bericht. Samter, Geburt, Hochzeit und Tod, hat die Steüe nicht verzeichnet. daemoniorum candidata: als Adi. nur hier und Cod. Theod. 6, 4,22; 2, 14, 10,1 belegt (Thes. L.L. 3,228); als Subst. mit Gen.: cor. 7: c. diaboli; Ux. 2,7: c. dei; or. 3 (R.W. 182,24); bapt. 10 (R.W. 209,28); Iud. 2; M. 2,25 (Kr. 371,5). res. 58 (Kr. 119,10). Lucinae: Vgl. Wissowa, Religion und Kultus der Römer, S. 183, Anm. 1 und die da zitierten Steüen. Dianae: Vgl. ib., S. 248 und Roscher, col. 1007. Iunoni mensa proponitur: Vgl. Wissowa, S. 183, Anm. 3; Schol. Bern. Verg. Ecl. 4,62: nóbitibus pueris editis in atrio domus Iunoni Lucinae lectus, Herculi mensa ponébatur und Macr. Sat. 3, li: Ut templo inquit (jus Papinianum) lunonis Populoniae mensa augusta est. Fata Scribunda: Wissowa, S. 275: nur hier genannt. Wissowa vergleicht Carm. epigr. 1164,5 B.: quo matri muitos scripsit (sc. Parca),multos quoque patri ingratis annos. Vgl. Peter bei Roscher, col. 1444— 1445. constitutio ... sacrum est: so auch scorp. 1 (R.W. 146,17) nee amarum potio. Vgl. Th. St. Tert. III, S. 29. Statinae deae: vgl. Nat. 2,11 (R.W. 115,14). et statuendi infantis Statina (oder Statilina: A hat nur Sta ...). Der Name ist nirgendwo sonst belegt. Ein Gott Statitinus bei Aug. GD. 4,21.
3. Über das „vovere crines" bei der Geburt ist aus dem römischen Kultus nichts bekannt; wohl aber geschah es in Athen an dem /neïov Fest. vgl. P.W. 14,2105—2109. gentica: Das Wort nur noch belegt bei Tac. ann. 3,43; 6,33. Über Socrates vgl. zu Kap. 1,2 und ausserdem apol. 22,1: Quidni? cum et ipsi (sc. Socrati) daemomum a pueritia adhaesisse dicatur, dehortatorium plane a bono. genii... daemonum: Vgl. apol. 32,2: Nescitis genios daemonas dici, et inde deminutiva voce daemonia ? und Lact. I. D. 2,14: adhaerent enim (sc. daemones) singulis hominibus et omnes ostiatim domus occupant ac sibigeniorum numen adsumunt: sic enim latino sermone daemones interpretantur.
4. designatos ... sanctitatis: sancti werden sie erst durch die Taufe.
Genau so Aug. de pecc. mer. et rem. c. Pel. 3,12: Illud ... sine dubio tenendum est, quaecumque illa sanctificatio sit, non valere ad christianos faciendos, atque ad dimittenda peccata nisi christiana et eccleciastica institutione sacramentis efficiuntur fideles. designatos mit Gen. ist auffallig und nirgendwo sonst belegt (Thes. L.L. 5,721); vgl. Lfst. Spr. T., S. 7—11. Vgl. über Tert.'sTheorie von der Fortpflanzung der Sünde test. 3: (Satanas), per quem homo a primordio circumventus, ut praeceptum dei excederet, et propterea in mortem datus exinde totum genus de suo semine infectum suae etiam damnationis traducem fecit. Vgl. Hier. ep. 85,5 ad Paulinum: De secundo tuo problemate (sc. Quomodo sancti sunt, qui de fideltbus, id est, baptizatis nascuntur: cum sine dono gratiae postea acceptae et custoditae, salvi esse non possint) Tertullianus in libris de monogamia disseruit, asserens, sanctos dici fidelium filios, quod quasi candidati sint fidei, et nullis idololatriae sordibus polluantur ... Idioma igitur scripturarum est, ut interdum sanctos pro mundis et purificatis atque expiatis nominet. Nach den meisten Kommentatoren (Pam., La Cerda, Rig.) bezieht diese SteUe sich auf das Ende unseres Kapitels, was meines Erachtens richtig ist; nach Bickei, diatribe I, S. 251 liegt bier aber ein Hinweis vor auf die verlorene Schrift „Ad amicum philosophum". Auch v. Harnack, B.S.B. 1895, S. 570 meint, Hier. beziehe sich hier auf eine für uns verloren gegangene Schrift.
KAPITEL 40
1. Quamdiu in der Bedeutung „bis" auch belegt Cypr. ep. 11,1; 56,2; 59,11; Firm. Mat. Math. 6,9; Macr. S. Sc. 1,18,11; Veget. mul. 3,9. Über den hier zitierter Text (weiter nie von Tert. zitiert), Rom. 5, 14, bemerkt der Ambrosiaster: nam hodie quae in Latinis reprehenduntur codicibus sic inveniuntur a veteribus posita, Tertulliano, Victorino et Cypriano (der Ambr. wül hier /nj streichen). recipiens = promittens, „verbürgend". Vgl. Cic. ep. ad fam. 5, 8, 5; Caes. B.C. 3,82. carnis statt carni: vgl. Lfst. Spr. T. S. 7—II. Vgl. M. I, 24: sed et si carni delicta reputantur, praecedit animae reatus et culpae principatus potius animae adscribendus, cui caro ministri nomine accurrit und res. 7.
2. de proprio: vgl. Hoppe Synt., S. 103. peccatelam: é.A. (Hoppe III, S. 138). quidni? vgl. Th. St. Tert. III, S. 31 ff. Der Vergleich des Verhaltnisses der Seele zum Leib mit dem des Menschen zu einem „supellex", wie einem Becher, findet sich auch M. 5,10 (Kr. 609, 3 ff.): ita et corpus carnalium operum vos est, anima est autem, quae in illo venenum alicuius facti temperat. Vgl. auch M. 1,24 (Kr. 323,29 ff.), animalia nomina: von Th. St. Tert. II, S. 35 erklart als „nomina ammaUum". Vgl. aber zu Kap. 44,1. ministerium in konkreter Bedeutung „Diener" auch
cor. 5; nat. 1,18 (R.W. 90,10); paen. 12; weiter bei Liv. 4,8,4. Suet. Nero 12. Hier. in Jesai 1, 1, 22.
3. Über adeo am Anfang des Satzes vgl. Blokhuis, S. 107, 108. choico: Das Wort ist zum ersten mal bei Tert. (Val. 24; 25; 29; res. 49 = (Kr. 101,7)) und in der Itala belegt (Thes. L.L. 3, 1014). Mth. 5,28: vgl. zu Kap. 15.
4. bona documenta statt documenta bonitatis. Vgl. Th. St. Tert. II, S. 34 ff. subscribere kommt nur bei Tert. in der Bedeutung „dare, concedere" vor. So auch Apol. 6,2; 18,7; idol. 13 (R.W. 44,11); v.v. 10; fuga 6; pud. 1 (R.W. 22i, 14); so auch Hier ep. 17,3,1 (Hilberg); vgl. Lfst. Apol. Kap. IV. appingere kommt in der Bedeutung „adnumerare" nur hier vor. Vgl. Thes. L.L. 2,288, Hoppe Synt. S. 180. convenitur. Convenire in dieser Bedeutung auch Apol. 10, t. 31,2. 35, 5. res. 18 (Kr. 49,17). iei. 13. (R.W. 291,16). test. 6 (R.W. 142,15). M. 1,6 (Kr. 297,28). 2, 8 (245,15). c. Chr. 11 in. So auch bei den Juristen z.B. Gaius Dig. 6,1,36,1.
KAPITEL 41
1. praeter statt praeterquam. So auch res. 22 (Kr. 55,1). Nat. 1,11 (R.W. 81,13). M. 4,24 (Kr. 499,29). 34 (535,2). Prax. 13 (Kr. 249,1). Val. 18 (Kr. 197,10). obventu: d.A. Hoppe Diss. S. 58. Rönsch Itala, S. 92.
2. vacat: vgl. zu Kap. 12,5. und Hoppe Synt. S. 139—140.
3. unum omnes animae genos: vgl. Kap. 20,6. ex bono priore: Bmg. hat proprie Vgl. zu Kap. 38,6. Vgl. über diesen ganzen Satz test. 2 (R.W. 137,8);res. 3; Apol. 17,5; M. 1,10 (Kr. 303,9); Min. Fel. 18 a.E; Arnob. 2,3; Ps. Cypr. Quod idola, etc. 15.
4. reformata... virtute: vgl. Kap. 40, 1 und Bapt. 5 (R.W. 206, 10—14): Ita restituitur homo deo (sc. in baptismo) ad similitudinem eius, qui retro ad imaginem dei fuerat (imago in effigie, similitudo in aeternitate censetur); recipit enim illum dei spiritum, quem tune de adflatu eius acceperat, sed post amiserat per delictum. detracto ... aulaeo: am Anfang wurde das aulaeum heruntergezogen, am Ende emporgezogen. Vgl. Hor. ep. 2,1,189: Quattuor aut pluris aulaea premuntur in horos, ars 154; Apul. met. 10,29; Cic. Cael. § 65; Verg. Ge. 3,25; Donat. ad Ter. Eun. Praef. 1, 5; Ov. met. 3,111; Phaedrus 7,23. Spatergeschah es umgekehrt: Amm. Mare. 16,16,3; 28,6,29; Apul. met. 1, 8; Aug. c. Iul. op. impf. 1,48 (Thes. L.L. 2,1460— 1461).Vgl. Kap. 53,6: de oppanso.Apol. 48,12. Val. i3(Hoppe Synt. S. 212— 213). a spiritu profano: namlich die Damonen. vgl. Kap. 39,3. animam nubentem spiritui: vgl. die Parallelstellen bei Harnack, Dogmengeschichte I, S. 613, Anm. 3. ut dotale mancipium: vgl. res. 63 (Kr. 124,5—9): Nam et si animam quis contenderit sponsam, vel dotis nomine sequetur animam caro. Non erit anima prostituta, ut nuda suscipiatur a sponso. Habet instru-
mentum, habet cultum, habet mancipium suum carnem: ut collectanea conritabitur. Vgl. auch M. 5,10 am Ende.
KAPITEL 42
1. De morte iam superest. Über die Ellipse vgl. Hoppe Synt. S. 146. Lfst. Apol. Kap. 4. ponat ... consummat: Vgl. Lfst. Spr. T. S. 22. quamquam mit Kom: vgl. Hoppe Diss. S. 78. Epicurus: Epikur x.ö. II; S. 71 Us.: 6 ödvaxoc obbèv jtgbc. rj/idg. xb yag diafarfrèv avaur&nxeï' xb ö'Avaiav^nxovv obbèv ngdg fjfidg. Vgl. die weiteren Stellen, gesammelt von Us., S. 395. dissolutricem: nur noch Cod. lust. 5,17,8,3. Vgl. Hoppe Diss. S. 57. Rönsch Itala, S. 63. Über das als Adi. gebrauchte Substantiv vgl. Hoppe Diss. S. 95 und Blokhuis, S. 82 ff. peremptricem: nur noch Aug. Serm. 101,2. Vgl. Hoppe und Rönsch l.c. Eine analoge Widerlegung der epikureischen These gibt Lact. LD. 3,17,30ff.: „Quando nos sumus,. mors non est: quando mors non est, nos non sumus: mors ergo nihil ad nos."" Quam argute nos fefellitl Quasi vero transacta mors timeatur, qua iam sensus ereptus est, ac non ipsum mori, quo sensus eripitur. ineptum ut. vgl. Hoppe Diss., S. 81.
2. Seneca: Diese Stelle wird von Haase verzeichnet als Frg. 28 von „de immatura morte". Vgl. Troad 397: post mortem nil est, ipsaqué mors nihil. res. 1: ait et Seneca post mortem omnia finiri, etiam ipsam. ib. 3: post mortem omnia finiuntur, etiam ipsa. Hier. adv. Jov. II, 6, 333 d (=Bickei,Diatribe I, S. 400): Qui cum Epicuro dicit: post mortem nil est et mors ipsa nil est. ergo et vita nihil ad nos: über die Elhpse vgl. Hoppe Synt., S. 146.
3. de postuma vita. Die Konjektur des Rig. wird richtig sein. postumus hat Tert. auffallig oft: scorp. 1 (R.W. 145,7); test. 4 (R.W. 140,3); an. 17,12; 54, y,postumare res. 45 (Kr. 91,28). Apol. 19,4. Über denique vgl. Blokhuis, S. 109—110; Thes. L.L. 5,533.
KAPITEL 43
1. decurrat. decurrere in der Bedeutung „absolvere" öfters bei Tert. Vgl. dazu Lfst., Spr. T., S. 92 und Thes. L.L. V, 231—232. extranaturale: das Adi. ist nur noch einmal in diesem Kapitel belegt, sonst nirgendwo.
2. Stoici: Plac. phil. V, 24,4> HXéxaw ol 2xa>ixól xbv fièv Stcvov yiveaöai dvéaei xov alo&nxixov jtvevpaxoQ. Vgl. D.L. 7, 158 (vom Arnim, St. V.F. II, 21$): xbv bè vnvov yivea&ai èxXvo[tèvov xov alo'&rjxixov xóvov jtegl xb tyepovucóv. Cic. Div. II, § 119 (von Arnim, l.c. I frg. 36). Ps. Galen Hist. Phü. 128. resolutio in der Bedeutung „Abspannung" ist ein medischer Terminus. So Celsus 2,1 und 6; 3,27; 4,5; 6,6. Epicurei. Frg. 325 Us. (nur
diese Stelle). Anaxagoras: Plac. Phil. V, 25,2 'A. xaxd xónov xrjg ooj/xaxixijg bvegyelag yiveo&ai xbv vnvov ooiuaxtxdv ydg elvat xb nd&og, ob yw%ixóv. Weitere Berichte über A.'s Theorie vom Schlaf liegen nicht vor. Vgl. Diels Vors. I, S. 397, 18—20. Über Xenophanes' Theorie ist nur diese SteUe belegt (Diels Vors. I, S. 54, 22—23). defetiscentiam: Nur in diesem Kapitel belegt (Thes. L.L. 5,322; Rönsch Itala, S. 51). Empedocles. Plac. Phü. V, 24,2: 'E. xbv uèv vnvov xaxdyw£iv xov èv xa> at/iaxt Qeoftov ovufiexQov yivEO&ai, xijv dè navxeXrj &dvaxov und 5,25, 3 'E. . : . vnvov dè yheo&ai dtd %ü)Qioubv xov nvoóbovg. Parmenides: Für diese Meinung des P. fehlt es an weiteren Belegen. Über das Verhaltnis von P. zum Empedokles (der sein Schüler gewesen sein soU) vgl. Suidas s.v. 'EftneöoxXfjg. (Diels, Vors. I, S. 199,12) und D. L. 8, 57 (Diels, ib. I, S. J95,3)- Strato: keine weiteren Stellen belegt. (ZeUer 2,2, S. 919, Anm. 4). segregationem: nur noch Chalcid. Tim. 279 belegt, consati: nur noch res. 16 (Kr. 46,25); Solinus 9,18 belegt (Thes. L. L. 4,4).circumcordialis: vgl. zu Kapitel 15,5. Democritus: Diels Vors. II,i,S. 148,29—31 gibt nur Plac. Phü. V, 2,1: A. xobg bvelgovg yiveo&ai xaxd xdg xmv etöaSAarv naoaoxdoeig. Vgl. aber Plac. Phil. V, 25, 3: Aevxmnog ob uóvov oó/iaxog ylveodai (sc xbv vnvov), dXk' Ixxglaei xov Xenxo/iegpvg nXeiavxi xijg eloxgiaewg xov ■ymyixov éeguov, xbv nXeovaoubv aïxiov ftavdxov' xavxa bè elvat nd&rj oófiaxog, ob ym%i\g. Aristoteles: Vgl. die eingehende Besprechung ü.vnv. x. èyo. 3; weiter Plac Phü. 5,25,1: 'AgysxoxèAy\g xowbv pèv xbv bnvov ocópaxog xal yvvjjs (sc. elvat Xèyei). aïxiov d'abxov xb dva&vuia&èv vygov dnb xov êóoaxog elg xobg negl xijv xznau3ayarysïr', so M. 4,25 (Kr. 504,2); M. 3,14 (Kr. 400,5-^-6) (Thes. L.L. 5, 272). Vgl. Lfst.'s Konjektur zu Kap. 3,3; iniuria in pass. Bedeutung auch Kap. 24,2. vgl. Hoppe Synt., S. 121. de iniuria perinde lateris: das Adv. als Adi. Vgl. Kap. 34,3: 'non perinde animo' und Hoppe Diss. S. 20 und 21. Derselbe Gedanke findet sich Cl. Al. Strom. V. 14; Rufinus Exp. Symb. 23 = Migne P.L. 21,362: Quia ergo fons peccati et mortis de müliere prima, quae fuit prima Adam costa, processit, fons redemptionis ac vitae de secunda Adam costa processit. Aug. ad Ev. Jo. Tract. 120,2 = Migne P.L. 35JÏ9531 vigilanti verbo (sc. caperuif) Evangelista usus est, ut non diceret: „Lotus eius percussit" aut „vulneravit" aut quid aliud, sed „aperuit": ut illic quodammodo vitae ostium panderetur, unde Sacramenta Ecclesiae manaverunt... Id. ad Ev. Jo. IX, 10: mortuo Christo lancea percutitur latus, ut profluant sacramenta, quibus formatur ecclesia. Anastasius Synaita hb. 9 in Hexaëm. = Migne P.G. 89,1002 (Lateinische Ubersetzung des Maximus): Et immisit Deus extasin in Adam et sopiit, et accepit unam ex costis eius: per hoe discimus, quod in Christi morte exorta est et in lucem processit Ecclesia quae quidem est costa. Quamóbrem Christus quoque post mortem punctus in uno latere, tamquam ex scaturigine emisit sanguinem et aquam: hoe est, mysterium et regenerationem Ecclesiae per ignem et sanguinem. De montibus Sina et Sion, c. 9.: ... percussus in latere ventris: de latere sanquis aqua mixtus prof usus afluébat unde sibi ecclesiam fabricavit. P. Corssen, Ztschr. Neutest. Wiss. 12, S. 1—36, (der diese steüen zitiert) betrachtet das perinde als unverstandheh. Seybold, ib.
S. 351 wül „de vulnere percussi lateris" oder „de ianua (pstid) aperti lateris'* lcsen und ausserdem statt 'in mortem' 'in vitam'. Beide Konjekturen sind überflüssig. Vgl. oben.
11. dispositione: bei Tert. sehr oft in der Bedeutung „Schöpfung" Vgl. die gesammelten Belege Thes. L.L. 5,1434. Deus ... nihil sine exemplaribus ... moUtus: vgl., nicht die seit Rig. überall zitierte Steüe Plato Phadon 103 A. ff., sondern Tim. 29 B. und vor allem 48 B.: TA /ièv yèq övo (sc. élbn) ixava fn> èni xoïc tungooftev Xevfieloiv, hv uèv d>e naoadeiypaxoc vnoxe&év, vorjxdv xal èel xdra xavxa bv, uiptjua dè nagaöetyuaxoc. bevxegov, yéveaiv lx011 x "> speet. 25 (R.W. 25,3).
12. ignavescit: &.X. Über den SatzparaUelismus vgl. Hoppe Synt., S. 116. per imaginem statt Abl. Instr. Vgl. Hoppe Diss. S. 32. ostendit... quod possit: vgl. Hoppe Synt., S. 75. initiari mit Akk.: auch Apol. 8, 4: talia initiatus und M. 4,1 (Kr. 450,15). Vgl. zum Sinne Anaxagoras bei Stob. Flor. IV, 52 b, 39 H. = Diéls Vors. I, S. 383, 4, 5: 'Avag&yooac. bvo IXeye bibaoxaXtac eïvai fiav&xov, xóv xe ngb xov yéveaêai voóvov xal xbv vnvov. erit: Fut. I. statt Koni. Pot. Vgl. Hoppe Synt. S. 64.
KAPITEL 44
1. Die Geschichte des Hermotimus f inden wir in genau derselben Fassung bei Plin. N.H. 7,52 (und zwar in Verbindung mit der Geschichte des Epimenides); Plut. gen. Socr. 22 = 592 A. ff; Apoüon. Dysc. hist. comment. 3; Lucianus Muscae ene. 7; Origenes c. Gels. 3,3,32. Vgl. auch zu Kap. 28, 3 (Hermotimus als frühere Reinkarnation des Pythagoras), und ausserdem zum ganzen Kapitel Rohde, Psyche, II7-8, s. 94—95. Zu dem Gen. nach occaaionem vgl. Hier. ep. 47,2,2: hortorque vos ... ut nobis vestros tribuatis aspect us et per occasionem sanctorum locorum tanto ditetis munere. vacaturi ist jedenfaüs beizubehalten. Vgl. über vacare zu Kap. 12, 5. Dieselbe Variante („vagare ~ vacare") findet sich auch bapt. 18 (R.W. 216,28). Die Lesart des A: nominis muss meines Erachtens bei-
behalten werden. Vgl. Kap. 40,2: servus vel minor amicus, animalia nomina. (= Wesen). (Anders Th. St. Tert. II, S. 35).
2. quorsum ïstud? Über den Ellips vgl. Hoppe, Synt. S. 46. ut ne statt ne ist altertümlich. Vgl. Hoppe III, S. 132. incubo: vgl. Cael. Aurel. Chron. 1,3: Quod neque deus, neque semideus, neque Cupido sit, libris causarum quos Alriokoyovfiévovg appellavit, plenissime Soranus explicavit; Isidor. Origg. 8,11,103—104; Scrib. Larg. 100; Serv. ad Verg. Aen. 6, 776; Macrob. S. Sc. 1,3,7; Paulus Aeg. 3,14; Marcellus 20,4; Aug. C. D. XV, 23 und ausserdem Rohde, Psyche, II7-8, S. 363, Anm. 2. Epimeniden: von 50 Jahren reden hier auch Varro, L.L. 7,1, 3 und Plut., An seni gerenda resp. sit, 1 = 784 A; 57 Jahre nennt D.L. 1.109,40; Pausanias I, 14,4. Nisi vix Neronem: Suet. Nero 46: nunquam antea somniare solitus, occisa demum matre vidit per quietem navem, etc. Uber die Brachylogie vgl. Hoppe Synt. S. 143. Thrasymeden: vgl. Plut. def. orac. 50 = 437 F: Tón» dè jigeoBvxéocov xavrö xovxo (sc. ovtioxe èvvnviov èox^xevai) jteol @Qaavfii]öovQ xov 'Rgaiécog. pavores: Über abstr. Subst. im Plur. bei Tert. vgl. Hoppe Synt. S. 90.
3. persuaderer: vgl. Hoppe Diss. S. 11. momentaneae: das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt. Sonst noch bei ihm: M. 3,17 (Kr. 405, 12); 5,10 (609,16); res. 42 (Kr. 86,14). (Die letzten zwei Male in Bibelsteüen). non-somnium: Vgl. Hoppe Synt. S. 107 und Th. St. Tert. II, S. 63 und III, S. 14.
KAPITEL 45
I. tenemur = cogimur. Weitere Belege Hoppe Diss. S. 47. somniis ... accidentibus somni. Der Traum ist also etwas, das von aussen her kommt (vgl. Kap. 11,4), und zwar weil die Ekstasis zum Traum „hinzutritt" (vgl. unten). modicis = parvis. Vgl. über diese Bedeutung von modieus Rönsch, Itala S. 334—336. Lfst. Per. S. 71. quam ediximus negotiosam: Kap. 43,5; vgl. auch res. 18 (Kr. 50,1 ff): ne in somnum quidem cadit anima cum corpore, ne turn quidem sternitur cum carne, se denim agitatur in somnis et iactatur. motationis: Neubüdung Tert.'s, findet sich auch Herm. 41 (Kr. 171,2). solacium: hat bei Tert. oft die Bedeutung „Erquickung". So auch Kap. 7,1. Vgl. Lfst. Per. S. 115. vacans a: vacare mit a verbunden ist selten. So auch pat 1: vacans a honestate. c. Chr. 5: vacabat a sensu. pud. 3. (R.W. 225,11).
3. hanc vim ecstasin dicimus, etc. Die Ekstase ist ein accidens (vgl. Kap. 11, 4: ecstasis ... sancti spiritus (und der ist ein accidens: vgl. ebenda) vis operatrix prophetiae), das der Seele jede Möghchkeit nimmt, ihre Tatigkeit zu aussern: denn sie verursacht einen excessus sensus (nicht animae). Vgl. auch die SteUe M. 4,22 (Kr. 493,1-3): in spiritu enim homo constitutus, praesertim cum gloriam dei conspicit vel per ipsum deus loquitur, necesse est
excidat sensu obumbratus scihcet virtute divina. Was aber die Seele betrifft, die Ekstase (non) exterminat, sed avocat mentent (§ 5). Die Ekstase heisst -also amentiae instar (M. 4,22; Kap. 21,2 einfach amentia. Als amentia wird die Ekstase auch von Hier., in Habacuc 1,2 und in Ps. 39 definirt; Augustin, ep. 80,3 und Cassian coll. 19,4 geben die Definition excessus mentis). Der Traum wird gedacht als eine Mischform von Schlaf und Ekstase: et inde iam forma (sc. somniï) somnum ecstasi ndscens et natura de forma; dieser Satz wird in dem Kapitel weiter ausgeführt. Diejenigen Traume welche mcht zu einer der drei „natürlichen" (vgl. Kap. 47) Gattungen gehören, gehören ganzhch zur Ekstase (Kap. 47, 4). dedicatus = 'eingeweiht'. Vgl. zu Kap. 19, 7.
4. passibihter: Neubüdung Tert.'s (Hoppe III, S. 145). in nullo: vgl. Hoppe Synt. S. 99. si compotes somniaremus: denn vollstandig compos mentis ist man im Traume nicht: das bewirkt gerade die Ekstase, quae avocat mentem, und den stupor mentis bewirkt. Die sanitas mentis aber hierbei macht em fur ere unmöghch. Sehr ahnlich der Tertulhanischen Auffassung ist die Bemerkung Phüons (frgm. bei Harris, p. 13): 6 vnvog xaxd. xóv nqocfW[xm> ïxaxaalg èoxiVf oèvl xaxd /tavlav, dXXd xaxd xty x&v alo&rjoecov vcpeoiv (excessum mentis) So auch de migrat. Abrah. § 190; de special, legg. I §298. de vita Moysis I $ 289. Vgl. auch Epiphanius 48,4 (Montan. frgm.): x& ydg 'Addfi ènfjveyxe xip> ëxaxaoiv xov vnvov (sc. ó 0eóg), ovx ëxaxaoiv dvng xal
'EjUxovqos avatgovai vhv fiavrixtfv. corneam veritatis, statt veritati, vgl. Lfst. Spr. T. S. 7—8. Über die Tore des Traums vgl. Hom. Od. 19, 562-ff. Verg. Aen. VI, 893—896 und Servius dazu. Platon Charmides 173 A. Hor. Carm. 1,27,3. Macr. S. Sc. 1,3,17: Hoe velamen (sc. quod nexus naturae caUgantis obducit) cum in quieie ad verum usque adem animae introspicientis admittit, de cornu creditur, cuius ista natura est, ut tenuatum visui pervium sit: cum autem a vero hebetat ac repellit optutum, ebur putatur, cuius corpus ita densatum est, ut ad quamvis extremitatem tenuitatis erasum nullo visu ad ulteriora tendente penetretur. respicere est: über das est mit Inf. vgl. Hoppe Synt. S. 47. respicere ist beizubehalten: hat ja Tert. öfters ein Kompositum mit re- statt des Verbum simplex. (So auch wie ich jetzt sehe, Hoppe III, S. 104).
3. Aristoteles: vgl. H. rijg xa&'b'nvov uavrixrjg 462 b 12.20: Jtegl êè rijg uavrixrjg rijg èv raiïg bnvoig yivouèvng nol k^ouévijg and rcöv èwjzvlow ovfiBaiveiv, obre xara b'&Akov udvrecov b rin> :8y>iv ojg dxqiBearÉQag qmXaxrjg beo/ièvoiv rm &iMnnq> róiv negl róv ydfiov, /Igloravbgos ó TeX/Lirjaasvg xéeiv tipn rijv dvfigamov, ovóèv ydg dnoa. vgl. Th. St. Tert. I, S. 45; 51 ff; IV, S. 51—52. obsignasse viderat ist die richtige Lesart; vgl. Lfst. Spr. T. S. 52. quia leo semel pater est: die selbe Ansicht finden wir Hdt. 3, 108. Gelhus 13, 7.Eustath. 581,
40 f. Asop fab. 240 und 240a. Babrius fab. 83; bekampft von Arist. hist. an. 6,31 = 579 b 2; Plin. N. H. 8, §43; Alian, H. A. 4, 34. Aristodemus und Aristophon werden nirgendwo sonst genannt. Vielleicht verschmelzt Tert. hier Antiphon (Cic. Div. II § 144, also ganz nah der oben zitierten SteUe) und Aristander (Plut. Alex. 2 und 25; Arrian Anabas. 1,31. 2,18; Artemidor 4, 24; Lucian Philopatr. 21. 22; Plin. N. H. 17 § 243)? coniectans: vgl. fur das Part. statt Ind. Th. St. Tert. II, S. 21 ff. sciunt. scire in der Bedeutung „kennen" findet sich auch Apul. met. 6,23; vgl. Kap. 8, 4: solem noctuae nesciunt.
6. Der Traum in Bezug auf Dionysius auch Val. Max. 1,7,1. Cic. Div. I § 39 berichtet einen Traum der Mutter des Dionysius vor dessen Geburt. Seleuco: vgl. Jusrinus Hist. XV, 4,2—3 und Appian Syr. 56. Mithridaten: Dieser Traum des Mithridates ist nirgendwo sonst belegt. Strabo VII, 309, von Oehler zitiert, redet nur über den Anfang der mithridatischen Kriege. Baralirem: muss wohl der Illyrenkönig Bardyhs sein. Oehler vermutet „Bardylim regent". Über Bardyhs vgl. Diodor 16,4,4 ff; Cic. Off. 2, §40; Helladius ap Phot. 530 B; Polybius 39,2,4; Frontin. Strat. 2,5,19; Polyaen. 4,2,17; Lucian Macrob. 10. Über die Asyndeta vgl. Hoppe Synt. S. 71.
7. veritatis huiusmodi somnia: über den Gen. exepegeticus vgl. Hoppe Diss., S. 45 ff., Synt., S. 19. loei: über den Gen. vgl. Hoppe Synt. 21 ff. M. Tullius: Dio Cass. 45,2 (Xiph. 37, 8 ff; Zonaras 10, 13). Vielleicht liegt eine Anspielung hierauf vor in Cic. ep. ad Octavianum § 4: cum te Iunonium puerum et matris tuae aureum esse partum dixi. sepultorem: auch M. 4,43 (Kr. 565,20). Zum ersten mal bei Tert. belegt. Vitelliis commentariis: Vielleicht ist gemeint die Familiengeschichte der Vitelli, welche von Sueton (Vit. 1,2) genannt wird: Extat Q. Elogii ad Quintum Vitellium Divi Augusti quaestorem libellus, quo continetur, Vitellios Fauno Aboriginum rege et Viiellia, quae multis locis pro numine coleretur, ortos, toto Latio imperasse.
8. praedicatrix: nur noch belegt Ambros. Serm. 30. vgl. Rönsch Itala, S. 63. aeger sc. &v. vgl. hierzu Th. St. Tert. I, S. 21; 45; 51 ff; IV, S. 51 ff. Vgl. für den Traum des Artorius: Dio Cass. 47,41. Plut. Anton. 22. Suet. Octav. 91. Flor. 4, 7,9. Lact I. D. 2,7, 22. Val. Max. 1,7,1. Polycrati: vgl. Hdt. III, 124.
9. medeUae: das Wort ist zum ersten Mal bei Tert. belegt. Ausserdem bei Genius (12,5,3; 16,11,2; 20,1,22) und Apul. met. 8,p. 210. Hildebrand. Über Tert's Vorliebe für Subst. auf -ella vgl. Hoppe Diss., S. 38. Ciceronis: vgl. Plut. Cicero 2. etiamnunc: vgl. Hoppe Synt., S. 109. gerula: vgl. zu Kap. 19,8. Plato: D. L. 2,7. Leonymus: vgl. Pausanias 3,i9,i2.Sophocles: vgl. Cic. Div. I § 54. redinvenit: d.A. vgl. Rönsch Itala, S. 212. Neoptolemus: auch Diodor 16,9,2 genannt. Die Geschichte ist nirgendwo sonst belegt, inde auro: vielleicht bqj'ëv — Figur? vgl. Hoppe Diss., S. 20—21.
io. quanti = quot. vgl. Rönsch Itala, S. 336. affirmatores in hanc rem: vgl. Hoppe Synt., S. 40. Artemon: Artemidor 1,2. 2,44. 4,22. Fulgent. myth. 1,13. Schol. II. 16,854. Eustathius ib. Antiphon: Widersacher von Sokrates und Aristoteles (D.L. 2,46. Xen. Mem. 1,6). Er schrieb LTsgl xqlaemc. óveloorv, genannt von Hermogenes (Rh. Gr. II, 414 Sp.); vgl. Wellmann, P. W. 1,2529. Strato: seine Ansicht über Traume belegt Plac. Phil. V, 2,2 (Diels Dox. Gr., S. 415): Stgarav aXóyqj vog rov BvBXlov' bv yévog, Xóyiog a ï%ovra dutyvoxtxixhv orjuelcov rcöv éndÖEtov j} öaiftóvxov tiqöq dv& oónivov Btov xeivóvxcxrv, und Plut. de Gen. Socr. 20—22; de def. orac. 13,16. 38. 48. Herophüus (Plac. Phil. 5,2,3) nimmt auch eine Drdteüung der Traume vor, nimmt aber nicht ausdrückhch einen Einfluss der Damonen an, sondern sagt nur, diese Art der Traume komme von aussen her; er nennt sie ovyxoaftarixol; vgl. wdter die analogen Unterschddungen bei Lact. op. Dei 18,9 und Gregor von Nyssa (de op. hom. 172 A-B.) Interessant ist auch die Einteüung, welche Prudentius (Cath. VI) macht. Nach ihm rühren die Traume zum Teil von Christus her (vss. 73 ff), zum Teil von Teufel (vss. 139 ff.), zum Teil büdet die Seele sie aus sich selbst, vss. 37 ff.:
Imitata multiformes
Facies sibi ipsa fingit (sc. anima)
Per quas repente currens
Tenui fruatur actu (vgl. Kap. 45, 2).
Vgl. auch die Bekampfung der posidonischen Theorie bei Petr. frg. 30:
Somnia quae deludunt mentes volitantibus umbris Non delubra deum nee ab aethere nunüna ndttunt, Sed sibi quisque facit. Nam cum prostrata sopore Urguet membra quies et mens sine ponder e ludit Quidquid luce fuit, tenebris agit, etc.
Maior ... discunt: vgl. Orig. c. Gels, I, 46: noXXol ibojteoel axovreg noooeXrjAvêaoi xQurtuivlofuo, nveóftaróg nvoc rgéipavrog ... xai qxtvraoiiooavrog aérobg bnag f\ övaq, und weitere Steüen bei Harnack, Dogmengeschichte I, S. 60, Anm. 1. 4. vgl. hierüber zu Kap. 45,2.
KAPITEL 48
1. Certiora et colatiora. Über die Alhteration vgl. Hoppe Synt., S. 149» über colatiora id. ib., S. 183. sub extimis noctibus: vgl. Moschos 2, y.
(fjcbc) svre xal drgexécov noiualvexai ëdvog öveigcov. Hor. Sat. I, 10, 31: post mediam noctem ... cum somnia vera. Ov. Her. 19,195:
Namque sub aurora, iam dormitante lucerna,
Somnia quo cerni tempore vera solent.
Artemidor 1,7. Philostr. vita Apoll. II, 37. Das Part. prodactus ist bei Tert. zum ersten mal belegt, vgl. auch pud. 8 (R.W. 235, 1); paen. 10 (saluti prodactae); M. 5, 6 (Kr. 589, 3). verno. Der Abl. ist gut klassisch (z.B. Cato R.R. 52,2; 54, 3 Colum. 4,10,3);vgl. Rönsch Itala, S. 105. verno magis quieta, etc; vgl. Alkiphron Ep. 3> I0: dveyeigó/ievog Jieoixaoijc, Ijv, êv&v/Mov bè noirjodfievog robg cpvXXoxóovg sordvai fifjvag ëyvcov elven xd êvvnvia rpevbéaxaxa. Plut. quaest. conviv. 8, 10,1: xó Xeyóuevov negl xtbv èwnvlcov ebg ëaxiv dBéBava xal yevöij uóXurxa negl xobg cpvXXoxóovg. Plin. N.H. 28, § 54. valetudinum: über den Plural der abstrakten Wörter vgl. Hoppe Synt. S. 90.
2. conresupinatis: d.X. Thes. L.L. 4,1032. Rönsch, Itala, S. 211. localis muss die richtige Lesart sein. Tert. hat das Wort auch. res. 21. M. 4,34. Scap. 3, das Adv. pall. 2. statio sensuum: das neglxagöiov; vgl. Kap. 15,3 ff. compressa muss die richtige Lesart sein: hat er j a oft dergleichen Subst., wie remissa (M. 4, 18). compressa iecoris: denn im Traum schaut der Geist in den Leber wie in einen Spiegel: Platon Tim. 71 B; Phüo special, leg. I, § 219; vgl. Diokles frg. 141, Welhnann, S. 182 (= Orib. III, 168 ff.): xexXioêai bè navxl BéXxióv èaxi, dvxog uèv ëxi negl xip> ydaxega xov jcXrjgtó/xaxog, ènl xip> dqurtegdv nXevgdv, Xanagag Sè~yevopévng LieraBdXXeiv xal ènl xr]V de££av' xaraxexXioêai bè fi/ffce xexa/tévov Xlav firjre ovyxexapfièvov iorvgcog, bnxiov bè xaêevöeiv ovöevl BéXrióv ioxi' bvanvota ydg xal nviyfiol xal êrnXr/nxixd xal Hoveiguxauol fidXurxa ovuBalvovoi xóïg obxco xaêevdovoiv. iygrjyogeïv bè xaxaxei/iévoig xó /ièv ylyvexai xaxd xgónov, xó b'ob. xd fièv -ydg axéXrj xai al %eÏQ£g xaxd ebdvcoglav xelfieva xov ocb/iaxog ngóg xó ovyxdfiTcxeiv xcd èxxetveiv xal owdyeiv xal biotyeiv eö êxei, xal ngóg xó xa dé£ia xóïg dgtoxeqóïg ófiolatg xeïa&ai, xal fii) xd èxega bia&XiBeodw bnd xcöv éxégojv. Wellmann führt zut Stelle noch an: Ps. Arist. probl. VI, 3, 885 b 26; Hipp. ngoyv. 3; Theophr. 77. xóncov. p. 400 W; Antyllus bei Orib. l.c. Hinzuzufugen sind Ps. Arist. probl. VI, 5 = 886 a 3 ff. und Galen ad Hipp. ngoyv. 1,14.18. (18 B, S. 58 ff. 63 ff. K.); vgl. auch Platon, Tim. 71 D. fortassean. vgl. Hoppe Diss. S. 42—43. aUoquin: vgl. Th. St. T. I, S. 80.
3. incubaturis ieiunium indicitur. Die Stellen gesammelt bei L. Deubner, De incubatione, S. 14—17. Als besonders wichtig seien hervorgehoben: Phüostr. vita Apoll. II, 37 (für das Orakel des Amphiaraus); Strabo XIV, 1,44, S. 649; Cic. Div. I, § 115; Galenus zu Hipp. LTgoyv. 1,1,5 (16, 525 K.): xal rcöv vyiaivóvrcov bè roïg ftèv svdecög buuxrf&eïaiv èvagyeïg ■ol öveigoi ylyvovxai; Ov. Fasti IV, 657 ff; Iambl. vita Pyth. 24. fabam. vgl.
Cic. Div. I, § 62: ex quo etiam Pythagoricis interdictum putatur ne faba vescerentur, quod habet inflationem magnam is cibus, tranquillitati mentis quaerenti vere contrariam; ib. II § 58 und 119; Plin. N.H. 18 § 118; Plut. quaest. conviv. 8, 10 1 = 734 F: dn b'èoxt x&v BgcouAxojv èvux dvoóveiga xai xaoaxxota x&v xaê''vnvov örpecov, uaoxvoloiQ èxQ&vxo xotc xe xv&poic; Apoll. hist. comment. 46; Geop. 2,35,4. 8; Diosc. II, 127; (Zallimachus ap. Geil.
4, 11,2; Lucian. vera historia 2, 24; Plut. qu. rom. 95; D.L. 8, 19; Suidas s.v. LTvêdyogag; Iambl. vita Pyth. 61. 214; Hierokles S. 218. inflatui: vgl. über den Dativ Hoppe Synt., S. 26. fraternitas:in konkreter Bedeutung auch scorp. 8 (auch mit constructio ad sensum, vgl. Hoppe III,
5. 49): (R.W. 161,8) trina fraternitas (von denselben drei Jünglingen gesagt); weiter c. Chr. 7: annuntiata matre et fraternitate (sc. fratribus Christi). Thes. L. L. 6, 1258. Hoppe Synt., S. 92. Koffmane, I. S. 144.
4. ad lenocinium scilicet divinitatis. vgl. iei. 16 (R.W. 296,10—11): hinc divinam (sc. xerophagiam) constabit, quam diabolus divinorum aemulator imitatur. statione: vgl. über das Wort Teeuwen, S. 118, Anm. 3. aruit victu: èfygoydyno-ev: vgl. von Hartel, Patr. St. IV, ad loc. sed ut: vgl. Th. St. Tert. I, S. 44. animae somniaturae ist wahrscheinhch Gen.: vgl. Lfst. Spr. T., S. 7—11. sensum et sapientiam. Über die Alliteration vgl. Hoppe Synt., S. 153. Dass man zum Erhalten prophetischer Traume sich ruhig verhalten soll und keine besonderen Massnahmen treffen, sagt auch Artemidor (IV, 2). non... summovendam: Vielleicht polemisiert Tert. hier witder die Anti-Montanistische Schrift des Miltiades (Val 5. genannt): negl rov fii) deïv ngo(pr)xrn> èv ëxoxaaei XaXrjoai (Euseb. H. E. 17,1; vgl. Harnack. Chr. Litt. Gesch. I, S. 225).
KAPITEL 49
1. Infantes qui non putant somniare: Arist, hist. an 4,10 = 537 b 14:
véoig fièv oboi xal naibloic Irt ndfinav ob ylyvexai èvunviov (sc. dv&gcónoic,), akXagxerai roïg nXelaxoiQ negl xéxxaga èxn r) névre und de insomn. 3 = 416 a 11: bid xai fiexd xin> xgoq>r)v xai ndfinav véoig obdiv, olov xóic natóloig, ob ytyvexai êvvnvia, dagegen aber hist. an. 7,10 = 787 b 10: xal èvvnviaCófiEvov (sc. tó naibiov) brjXov ylyvexai, fivnfiovebet ó'öipe rag cpavraolag. Plin. N.H. 10, § 211: somniat statim infans; nam et pavore expergiscitur et sucum imitatur. expungantur: vgl. Rönsch Itala, S. 385— 386. succussus: über den Plural vgl. Hoppe Synt., S. 19. renidentias: d.K. vgl. Rönsch Itala, S. 51. per carnis teneritatem: vgl. Hoppe Synt., S.58.
2. Atlantes: Hdt. 4,184; Solinus 31,1; Plin. N.H. 5, § 45; Amm. Mare. l5> 3> 6. in barbaros calumniosa: vgl. Hoppe Synt., S. 40. Über das Adi. contumeliosus bei Tert. vgl. Th. St. Tert. IV, S. 124. Aristoteles, etc: vgl. Rohde KI. Sehr. II, S. 197—208, der nachweist, dass Tert. (oder Soran) die Steüe des Aristoteles (phys. ausc. IV, 11 = 218b 2iff.) falsch verstanden
18
tert: es wird da namlich erzahlt, dass Leute, die in Sardinien bei den Grabern der Hereen schliefen, mit dem Zweck, von ihren Krankheiten zu genesen, in einen so tiefen Schlaf versanken, dass sie beim Erwachen nicht wussten, wie lange sie geschlafen batten. Tert. méint nun, diese Leute seien dahin gegangen, pröphetrsche Traume zu erlangen; deshalb kommt er zu der Meinung, jener Heros nehme den Schlafenden die Traume. Nach Rohde hat Tert. auch diesen Bericht aus dem Soran; jener aber soll den Aristoteles ito Urtext gelesen haben und dazu einen Kommentar (Adrastos oder AspasSos). Unter dem genannten Heros dachte er sich nach Rohde vielleicht den Iolaos, der auf Sardinien ein Grab mit einem Tempel hatte (Solinus, S. 19, iff. M.); nach Pausanias (10,17, 5) hatte jener da die Stadt Olbia gegründet. incubatores: In dieser Bedeutung nur hier. Meistens vom unrechtmassigen Besitzer gesagt: Macr. S. Sc. 1,10,16; God. Theod. 16,10,20; Serv. zu Verg. Aen. 7,266. tam auferre somnia quam inferre. Vielleicht denkt Tert. hier auch an Hermes (der fur ihn ja ein Damon ist) e 47 sqq, = lï 343 sqq: sïXero bè gdBöov, rfj x'èvbo&v bfiuaxa ÖéAyei, &v iêékm, voèc è'avte xal bnvtaovxaq èyeloei. Neronis ... Thrasymedis: vgl. zu Kap. 44, 2. insigne: so auch M. 3,7 (Kr. 388, 6); ux. 2, 5; res. 20 (Kr. 52,17); Apol. 21,18 (Vuig.); vgl. Th. St. Tert. IV, S. 71. 3- De* extranea: über extraneus mit Gen. bei Tert. vgl. Hoppe Synt., S. 22. (Auch Kap. 46, 3).
KAPITEL 50
1. de speculo mortis: vgl. Kap. 42, 3. Hoppe Synt., S. 214.
2. mortem naturae debitum. vgl. Seneca Rem. Fort. (Apol. 50,14 zit.) 2,8=S. 448 Haase: „morieris". Immo carnis tributum naturae debitum persolves, moxfuturus liber. vgl. id. ib. 2,1 (S. 447) und über das Wort debitum die gesammelten Stellen bei Th. St. Tert. IV, S. 75. Menandri. Dieser Bericht stammt aus Irenaus 1,23 = Migne P.G. 7,672—673: Huius (sc. Simoms) successor fuit Menander, Samarites genere, qui et ipse ad summum magiae pervenit. Qui primam quidem virtutem incognitam ait omnibus; se autem eum esse, qui missus sit ab invisibilibus Sdtvatörcm pro salute hominum; mundum autem factum ab angehs, quos et ipse, simihter ut Simon, ab Ennoiaemissot dicit; dare quoque per eam, quae a se doceatur, magiam scientiam adid ut et ipsos qui mundum fecerunt, vincat angelos. Resurrectionem enim per id, quod est in eum baptisma, accipere eius discipulos, et ultra non posse mori, sei perseverare non senescentes et immortales. vgl. weiter Justin Apol. I, 26; Epipbanhis Haer. 22; Euseb. H.E. 3,26; Theodoret. Haer. fab. 1,2; Ps. Tert. adv. omn. haer, 1. qui baptisma eius induerint: vgl. Th. St. Tert. IV, S. 137—138.
3. Lyncestarum vena vinosa: vgl. Val. 15 (R.W. 194,21—22): ut et
Nonacris inde sudaverit, quae Alexandrum occidit, et Lyncestarum inde defluxerit, quae ebrios efficit. Ov. met. 15, 329; Plin.. N.H. 2, §232; Sen. N. Q. 3,20, 6; Theopomp bei Athenaus 2, p. 43; Vitxuv, 8,17; Ruf. Eph. iatr. erot. 63. Colophonis scaturrigo daemonica: Plin. N.H. 2, §233; Euseb. Pr. Ev. 2,5; Cl. Al. Protr. 2. Nonacris: Pausanias 8,16, 6ff. (über Alexandervgl.ib. 8, i8,6.);Vitruv8,3,16. Alian 10540; Plin. N.H. 2, §231. 31, § 27; Sen. N.Q. 3,25,1; Steph. Byz. s.v; Hesych s.v; Hyginus astron 2,1. Iudaeae lacus medicus. Gemeint ist die piscina Bethsaida (Io. 5,2—4.) vgl. bapt. 5 (R.W. 205,29). Iud. 13.
4. baptizator: zum ersten mal in der Itala belegt: Mth. 11, 11 (bapt. 12). 11, 13 (Iud. 8); vgl. Thes. L.L. 2, 1720. comicum ist jedenfaUs die richtige Lesart. Auch Irenaus führt den Komiker an, die Gnostiker lacherlich zu machen (2,18 = Migne P.G. 7, 77oA);den Komiker Menander nennt Tert. auch pall. 4: Menandrico fluxu. vgl. zu der SteUe F. J. Dölger, Die Taufe in Acherusischen See, in einem neugefundenen Gr. Frgm. der Petrus-Apokalypse, Ant. u. Chr. III, der nachweist, dass im zweiten Jahrhundert v. Chr. die Auffassung bestand, dass Christus seine Apostel im Acherusischen See taufte. Dies geht nach ihm zurück auf eine Platonische Jenseitsvorstellung die höchstwahrscheinlich schon von Menander dem Komiker lacherlich gemacht wurde. Zu vgl. ist vielleicht Ov. Ibis 591—592; Comicus ut liquidis periit dum nabat in undis.
Et sua sic Stygius strangulat om tiquor. lavant in intr. Bedeutung; vgl. Lfst. Spr. T., S. 23. repastinet: bei Tert. auch M. 2, 18 (Kr. 359, 19); cult. 2,9; paen. 11. vgl. Hoppe Synt, S. 197. Medeae: Anspielung auf die Ermordung des Pelias nachdem Medea seine Töchter durch die Wiederbelebung eines Widders getauscht hatte. Die Stellen gesammelt von O. Seehger bei Roscher II, 2, 2431.
5. Translat us est Enoch et Helias nee mors eorum reperta est: vgl. res. 58; Iren. 5, 5,1; ib. 36,1; Aug. de. pecc. orig. 2,24: Elias et Henoch non dubitamus in quibus nati sunt corporibus vivere, idem, de pecc. mer. et rem. 1, 3; Sermo 29,11; de Gen. ad htteram 9, 6; vgl. auch Rohde Psyche i7~8, S. 78, Anm. 1. Obiit et Johannes, etc. Diese Meinung entstand aus einer falschen Auffassung von Io. 21, 23. Den Gedanken hat noch Frechulphus, Chron. 11,2,9 = Migne P.L. 106, 1155; vgl. R. A. Lipsius, die apo-> kryphenApostelgeschichten und AposteUegenden, Braunschweig 1883, Bd. I, S. 490 ff. compendium: ein von Tert. gerade für diesen Zweck gern gebrauchtes Wort, z.B. Herm. 1 (Kr. 126,3). solemus haereticis compendii causa deposteritatepraescribere. vgl. auch M. 1,1; 4,1. 5. 16; 5,4. 8. 12. 19; c. Chr. 3; nat. 2,1 (R.W. 94,15); 12 (116,18); bapt. 12 (R.W. 212,12); pud. 12 (R.W. 242,12); or. 9 (R.W. 186,26). 21 (193); iei. 2 (R.W. 276,15); pat. 5. credidit: vgl. Lfst. Spr. Tert., S. 82.
KAPITEL 51
1 in medio. vgl. Hoppe Synt. S. 100. emendicant. Das Wort ist manier und Suet. Caes. 54; Aug. 91; Cod. Theod. 9,2,14 belegt. Vgl. Hoppe Synt., S. 190. I
2. Plato: Poht. X, 614 ff. Val. Max. VIII Ext. § 1. individoitate: zum ersten mal bei Tert. belegt: also wahrscheinUch Neubüdung; auch M. 4, 22 (Kr. 492,22); Prax. 22 (Kr. 268,8); mon. 5 in. Democritus: vgl. Plin. N H. 7, § 189: simüis et de asservandis corporibus hominum ac reviviscendt promisso Democrito vanitas, qui nee revixit ipse. crementa hat Tert. besonders oft. vgl. Hoppe Diss., S. 62. Rönsch Itala, S. 25. Thes. L.L. 4, H53porro: vgl. Hoppe Synt., S. 112. Blokhuis, S. 113.
3 corruptelae materias ist die richtige Lesart. vgl. Hoppe Diss., S. 45 ff. Synt., S. 19; III, S. 19. Ungues, etc. vgl. Aristoteles de resp. 6 = 484 a 38 ff.: 'EpxeboxXfjc bè èx vevgov x-by 8w%a xfj jra}|st (sc. ylyveoêai ëteyev) und Plac. Phil. 5, 22 (Diel. Dox. Gr., S. 444)- m viventibus: vgl. über das Adi. als Subst. Hoppe Synt. §. 96. capiüago: vgl. Arist. de part. an 2, 14 = 658 b 2 ff.: xijv bè xeqnMj» avbgamóg èoxi x&v C^cuv baovxaxov, if óvórpcijg pèv bid. xijv vyqóxrjxa xov èyxetpólov xal btè xèc óawdg {8nov yóq èygóv xal êeo/ióv nXèioxov, èvxavP avayxaJov nkeUrenv elvai xijv èxqwoiv), ivexev bè Borfielae Smog oxendCiooi yvMxxovoai rag ineoBoJiAg xov xe yv%ovg xal xrjg &Xéag.nXeioxog b'&v xal byoóxaxog ó x&v av&Q&nm èyxécpaXog nhiktxrig xal xrjg ipvXaxfjg beïxai. xó yag byoóxaxov xal fe? xal ytxerai uóhoxa, xó b'havxUoc ï%ov óna&èoxeoóv èoxiv. vgl. uber das Wort ,capülagó> Rönsch Itala, S. 69.
4 quid ... subsidere ... est. Über est mit Akk. c. Inf. vgl. Hoppe III, S 42 superfluo: vgl. für die Bedeutung: Überschuss Papin. Dig. 36,1,58, i Bonorum superfluum restituere. istius = huius. vgl. Hoppe Synt., S. 104. adulatrix: zuerst bei Tert. belegt, vgl. Thes. L.L. 1, 877. crudelitatis: vgl res 1: at ego magis ridebo vulgus, tune quoque, cum tpsos defunctos atrocissime exurit, quos postmodum gulosissime nutrit, tsdemtgmbus et vromerens et offendens. aversatrix: zuerst bei Tert. belegt, vgl. Thes L. L. 2, 1317 und Rönsch Itala, S. 62. Über den Dat. zu adulatrix und den Gen. zu aversatrix vgl. Th. St. Tert. I, S. ic—11. quod et ipsum homo, sc. 'dr vgl. Th. St. Tert. I, S. 21; 455 5iff; id. IV, S. 51 f- exitu statt exttto: so oft bei Tert.; vgl. Hoppe III, S. 73. impendi: vgl. für die Bedeutung des Wortes Hoppe Synt., S. 132—133- P , , ,
< indivisibilis und indivlsiluliter: Neubüdungen Tert.'s; vgl. Ronsch ïtala, S. 115. non quasi bekommt bei Tert. die Bedeutung von non quo („nicht als wenn") vgl. Hoppe, Synt., S. 84. et mors, st et anima. vgl. Th. St.
6? vernaculam ecclesiae, vernaculus mit Gen. auch Apol. 35, 6:
vernaculam septem collium plebem; Plin. N.H. 14, § 25; Hier. ep. 7,5; 46,3,3; vgl. Hoppe Synt., S. 23. oratione: freier Abl. Abs. vgl. Hoppe Synt., S. 32. Über oratio in der Bedeutung Gebet. vgl. Lfst. Per., S. 3Qff. condita pace. pax bedeutet bier nach Teeuwen, S. 64—65, 'der Brüderkuss'. vgl. Leclercq bei Cabrol—Leclercq, Dict. d'Archéol. et Lit. Chrét. s.v. Défunts (IV, I, 441—442) über dieses Gebet: „Cette 'oratio' n'a encore rien de fixe; du moins elle a son rang marqué et son sens déterminé". Er vergleicht dazu die Stellen cast. 11 und mon. 10, welche von den óblationes an dem Jahrestag des Todes der Verstorbenen reden. Ausserdem vergleicht er noch cor. 3: óblationes pro defunctis, pro natalicüs, annua die facimus; Cypr. ep. 1,2; Arnob. IV, 26; Euseb. Vita Gonst. IV, 71; Cyrül.Hier. Gat. Myst. V,9 = Migne P.G. 33,1116 und die bekannte SteUe aus der Passio Perpetuae, wo Perpetua für das Heil ihres verstorbenen kleinen Bruders Dinocrates betet (Kap. 7-8).
7. corpori collocando. vgl. über das Gerundivum Hoppe Synt., S. 55 ff. solacium: vgl. zu Kap. 7, 1. magis eredam statt potius eredam: vgl. Hoppe III, S. 85. refrigerasset. refrigerare als Ubersetzung von ó\vayó%eiv ist zum ersten mal in der Itala und bei Tert. belegt, vgl. Hoppe Synt., S. 63 und Rönsch Itala, S. 378.
8. unde ist die richtige Lesart, nicht undeunde; so auch qualiter (nicht qualiterquahter wie Urs.) Kap. 54,1. vgl. Hoppe III, S. 113, A. 3; so auch Nat. 2,5 (R.W. 116,23) und 2,12 (117,3) wo Oehler undeunde statt unde in den Text setzte; auch M. 3,9 (Kr. 391,11). naturam: die natürhche Regel, vgl. Kap. 45, 3: et natura de forma. semel: einmal für immer. vgl. Blokhuis, S. 114—115. Hoppe Synt., S. 113. remanserit... est. vgl. über den Moduswechsel Hoppe Synt., S. 66. quam diei et nox ist die richtige Lesart. vgl. Lfst. Spr. Tert., S. 26. Th. St. Tert. II, S. 74.
KAPITEL 52
1. fatorum et fortunarum: vgl. res. 58 (Kr. 118,26). extraordinariam formam: namhch der Tod der 810001 und Bnaioêavaxoi worüber Kap. 56—57 geredet wird. placidae cuiusque mortis. Über diesen und die folgenden Gen. exepegeuci vgl. Hoppe Diss., S. 45 ff. 2. directo hat Tert. sehr oft; so speet. 20 (R.W. 21,7); Prax. 26 (Kr. 277,24); 27 (Kr. 281,17); scorp. 9; (R.W. 164,24); M. 1,26 (Kr. 327,3); 2,14 (354,19); 4,10 (448,1); Apol. 23,9. condicionali comminatione: so auch Scorp. 8 (R.W. 161,20): condicionales ... minas. non erit natura. vgl. Aug. GD. 13, 15: constat inter Christianos veraciter catholicam tenentes fidem etiam ipsam nobis corporis mortem non lege naturae, qua nullam mortem homini Deus fecit, sed merito infhetam esse peccati, quoniam peccatum vindicans Deus dixit homini, in quo tune omnes eramus: t Terra es et in terram ibis' und ib. 13,6: Quapropter quod
adtinet ad corporis mortem, id est separationem animae a corpore, cum eam patiuntur, qui morientes appellantur, nutti bona est. Habet enim asperum sensum et contra naturam vis ipsa, qua utrumque divellitur, quod fuerat in vivente coniunctum atque consertum, quamdiu moratur, donec omnis adtmatur sensus, qui ex ipso inerat animae carnisque complexu. oblationis ist auf jeden Fall die richtige Lesart. Tert. hat das Wort sehr oft (die Stellen gesammelt von Öhler im Index).
3. operatrix: vgl. zu Kap. li. 4. ChflomPlin. N.H. 7, § no;D.L. 1,72. Clidemus: Diese ist die einzige biographische Notiz, die wir fiber ihn besitzen. vgl. Jacoby, P.W. XI1, 591—593- Pl«to: D L- 3» 3- Suidas s.v.: xal bnvcjp dneBlco. Cic. Cato mai. § 13 und Hier. ep. 52, 3, 5 wird aber berichtet, dass er beim Schreiben gestorben ist. P. Crassus. Tert. hat hier einen Fehler: es ist namhch M. Licinius Crassus, der Grossvater des Triumvirs gemeint, von dem aber nur berichtet wird, dass er nur einmal in seinem Leben gelacht hat. vgl. Lucilius Frg. 1299—1300 Marx; Cic. fin. II, § 92. id. Tusc. III, § 31; Plin. N.H. VII, § 79; Solinus I, 72; Macrob. Sat II, 1,6; Amm. Mare. 26,9,11; Apollin. Sid. carm. 24,13; Hier. ep. 7, 5 und 130,13,2; id., adv. Rufin, I, 30; Fronto ad M. Antoninump. 151 N; Eugen. Tolet. carm. 87 (Vollmer); Groebe (bei Drumann, Gesch. Roms», IV, S. 82, A. 12.) meint, er sei der Vater des Triumvirs gewesen, was Mönzer (P.W., s.v. Licinius, ra. 57 = Bd. XIII, 1, col. 269—270) auf Grund der Phn.-Stelle, die ihn ausdröckhch dessen Grossvater nennt, mit Recht abweist
4 Caphareis saxis: Die berfichtigten Felsen auf Euböa, vgl. Hdt. 8,7; Alkiphron ep. 1,10,3; Prop. III, 7, 395 Hygin. fab. 116; Dionv.Prusaor. 7; Philodem rhet. 260,19 Sudh; Strabo 8,368; Paus. 2,23,1. 4,36,6; Tzetz. ad Lycophron. 384,902. 1093. decumanis: auch pall. 2; vgl. die gesammelten Stellen Thes. L.L. 5,170. perculsu: dX Hoppe III, S. 138. vgl. Ps. Arist. probl. 5,23 = 931 b 39—932 a 20 fiber die Frage: Aid xl èvioxe aAoïa öêovxa èv xfj êaXdxxr] evöiag xaxanivexai xal dtpavrj yiverai óoxe /indé vavdyiov dvanXéiv;
KAPITEL 53
1. singulorum: „Einzelheiten". Über das als Subst. gebraucht Adi. vgl. Hoppe Synt., S. 96 ff.
2. interstruam: nur noch M. 4, 39 (Kt- 556,17); res. 4 (Kr. 30,2); cor. 10 und SU. 10,149 belegt, vgl. Hoppe Synt., S. 134.
3 rescissionem: der Juristensprache entnommen. CaUistus Dig. 50, 9, 5'. Ulp. ib. 37,4,3.43,24,11- bei Tert. res. 57 (Kr. 117,13)- M. 2,7 (Kr. 344, 6). vgl. Hoppe Diss., S. 78. denegavit: vgl. zu Kap. 25, 4 und Al. 1,1 (Kr. 291,13): Amnes glacie negantur. auriga corporis spiritus animalis, vgl. Carm. aureum vss. óoff.: 'Hvio%ov yv&ur\v emfaag xafróneQ&ev do(atm>
*'Hv dnoXsixpag ocöua èc. pffléo 'èXeiêeqov ëA&ng "Eaasai a&dvarog, #eóc a/uBgorog, ovxért êvr/róg. Platon, Tim. 69C: ö%nud re nav ró awfta ibooav (sc. ol QeoC); Phadrus 246A; Hierokles S. 214; Stob. Flor. V, 22; Plut. de gen. Socr. 588—589. vectaculi: nur noch bapt.3 (R.W. 203,4) belegt, elanguens: d.X. decoquens: vgl. Blokhuis, S. 134. Hoppe, Synt. S. 184 und zu Kap. 10, 5.
4. cervicum messis. Den Plur. statt Sing. hat Tert. auch v.v. ijxcervkum hbertas (Hoppe III, S. 80). Zum Bilde vgl. Apol. 50,13 und das alte Volkslied „Es ist ein Schnitter, heisst der Tod", ianuam. vgl. Prud. Perist. I, 29: Nobilis per vulnus amplum porta iustis panditur. ruina... elidens. vgl. Sen. ep. 57, 7: nunc me putas de Stoicis dicere, qui existimant animam hominis magno pondere extriti permanere non posse et statim spargi, quia non fuerit illi exitus liber? apoplexis: zum ersten mal bei Tert. und in der Itala (cod. Monac. deut. 28,28) belegt (Thes. L.L. 2,251). ruina: vgl. res. 18 (Kr. 49, 24): nulla mors non ruina membrorum. hac facie, facies hat bei Tert. meistens die Bedeutung 'Form' oder 'Oberflache', so Kap. 2, 3; Val. 4: varietate enim innovatur regülarum facies, postremitas: Neubüdung Tert.'s. Rönsch Itala, S. 60. non ... statim: Die Seele verlasst den Körper aümahlich; vgl. Lact. I. D. 8,12: sed paulatim se ex omnibus membris explicet (sc. anima), a pedibus incipiens. (Dölger, IX@YE II, S. 531, Anm. 4.)
5. evenit ist die richtige Lesart; vgl. dazu Hoppe III, S. 110. vgl. über die Divination der Sterbenden Ilias 16, 851 ff.; 22,358; Soph. Oed. Col. 1370 ff.; Xen. Cyrop. 8, 7,21; Platon Apol. 39C; Verg. Aen. 10, 739; Plut. def. Orac. 40; Aretaeus, de acutis passionibus 2,4,4; und über analoge Gedanken bei Posidonius Reinhardt, Poseidonios, S. 439. istud = hoe, vgl. Hoppe Synt., S. 107. Platonica sententia carcer: ,,aü>fta arjua" Kratylos 400 C; Gorg. 493 A; Phadon 62 B; Cl. Al. Strom. 3,3,16,3. Über sed im Nachsatz vgl. Th. St. Tert. I, S. 42 ff. Hoppe III, S. 127. infaecat; cLA,
6. oppanso: vgl. zu Kap. 41,4. evocatoris: nur noch belegt Cic. Catil. I, § 27 und da in der Bedeutung ,,Aufwiegler"; vgl. über diesen Todesengel Joh. Chrysostomus, Hom. 53 in Mth. «* Migne P.G. 57—58, 532: vPVZVG ton fivrjoxovrog) vifv Sipiv T(öv èg%oLiévcov ayyiXon ob cpegovorjg und ib., weiter unten: el ydg dv&Qcónovg tpoBegobs' èroocorxec bebcrrÓLieêa, dyyéXovg dneiXrjcpÓQOvg nol övvafiecg anoróftovc rcöv naoayivouévtov BXénovrai, etc.
KAPITEL 54
1. Vgl. über Pythagoras, Empedokles und Platon Plac. Phü. IV, 7, 1 und ausserdem Platon Phadrus 248 A ff. ut Stoici. Die Stellen gesammelt bei v. Arnim St. V. F. II, S. 221—223.
2. Über adeo am Anfang des Satzes vgl. Blokhuis, S. 107—108. in
aetherem subUmantur. vgl. PMdrus, 248 A ff. apud Arium in aerem. Diese Ansicht des Anus ist nicht weiter belegt. Die bezüghche Theorie der Stoa findet sich in seinem epit. phys. frg. 39. Diels, (= Dox. Gr., S. 471, 18). apud Stoicos sub lunam: Die Stellen gesammelt bei v. Arnim St. V. F. II, frg. 812 ff; als die wichtigsten seien hervorgehoben: Sextus Math. adv. math. 9, 71; Lucan. 9, 1 ff; commenta Lucani ad 9,1 ff. = S. 289 Us; Serv. ad Verg. Aen. 3, 68 und 6, 127; Hinzuzufügen ist Macrob. S. Sc. 1,11,6 ff. vgl. Rohde, Psyche II7-8, S. 319, Anm. 3 und Badstübner, Beitrage zur Erklarung und Kritik der philosophischen Scluiften Senekas (Hamburg 1901), der auch die Stellen über die Belehrung der Seelen im Jenseits gesammelt hat (Sen. Gons. ad Mare. 25 und Cic, S. Sc. § 6 ff.), und mit Recht darauf liinweist, dass nur bei Tert. diejenigen Seelen, welche den Unterricht empfangen müssen, sich in den unteren Regionen bef inden, wo nach stoischem Glauben die Seelen gereinigt wurden. Nach Badstübner geht dies alles auf Posidonius zurück, was auch Reinhardt, Poseidonios, S. 471 ff., zugibt, obwohl er darauf hinweist, dass von der posidonischen Eschatologie nur sehr wenig mit Sicherheit bekannt ist. .
3. postumae: vgl. zu Kap. 17, 12. conventabunt: vor Tert. nur bei Solinus (27,7) belegt, vgl. Rönsch Itala, S. 215. in Phaedone: 111 D—113 C. vgl. über 'labes ... sordium' und 'caeno immunditiarum' Hoppe Synt., S. 19.
KAPITEL 55
1. cavositas: zuerst in der Itala (Lev. 14, 37) und bei Tert. belegt (auch pud.20=R.W.267,22). Vgl. Hoppe Synt., S. 91 ;Rönsch Itala, S. 55. Christo: Dat auctoris. vgl. Hoppe Synt., S. 25. adhuc superstructo. Über adhuc vgl. Hoppe Synt., S. 110. Über Christi HoUenfahrt vgl. die gesammelten Stellen bei Dölger 'Sol Salutis' (1925), S. 336-^-364» Diekamp, Kath. Dogmatik, 2, S. 341 ff. und Loofs, Dogmengeschichte, S. 145. (Justin Dial. 72. 99; Ignatius ad Magnes. 9,2; Iren. 3,20, 4. 4, 27,2. 33,1,12. 5,31,1; Cl. Al. Strom. 6,6,45; Hippolyt de antichristo 26,45.) vgl. ausserdem Orig. in Rom. 5,1 (= Migne P.G. 14,1018—1019); Aug. de symb. ad catech. 4,6. Euseb. H.E. 1,13; Ps. Lact. Carm. de pasch, vss. 33 ff. Bei Tert. kommt Christus aber nicht, die Propheten und Patriarchen zu befreien, sondern nur, sie compotes sui zu machen, da nach ihm jede Seele bis zum jüngsten Gericht in der Unterwelt bleibt ausser den Seelen der Martyrer. expunctum: vgl. zu Kap. 49,1. .
2. habes credere: über habere mit Inf. bei Tert. vgl. Blokhuis, S. 23—24, Hoppe Synt., S. 44. solacium: vgl. zu Kap. 7,1.
3. transactione in der Bedeutung „Vollendung" nur hier belegt.
4. dormltio: „Schlafstatte", vgl. Rönsch Itala, S. 73. Hoppe, Synt., SI. 121. Teeuwen, S. 43 ff. puerariis: (zum ersten mal bei Tert. belegt: Hoppe III, S. 139) gloss. Lat. — Gr., G.S. II, 164,24:pueraritis Tmidegcunrjc: und gloss. Gr.-Lat. ib. 392, 6 midegdorrjc; puUaritis. Endymionibus: weil sie in der Mondregion sich befinden. Vielleicht findet sich hier ein Anklang an Varrons Satire Endymiones; vgl. in der Einleitung den Abschnitt QueUenfrage. commartyres wird die richtige Lesart sein: es steht namhch auch in der Passio Perpetuae, Kap. 15. Nur die Martyrer also kommen nach dem Tode gleich in den Himmel. So auch Passio Perpetuae u. 12; der Brief der Lugdunenser bei Euseb. H.E. 5,1, 36—37 und 41—42; mart. Polycarpi 2,3. 15,2. vgl. Kattenbusch, Zeitschr. Neutest. Wiss. 1903, S. in—127. Perpetua, etc. Es wurde schon öfters beachtet, dass in der Passio (Kap. 13) Saturus derjenige ist, der die Martyrer sieht, mcht Perpetua. Tert. muss sich also geirrt haben. Adh. d'Alès, Revue d'histoire ecclés. 8 (1907)» S. 13—14 weist aber m.E. durchaus mit Recht darauf hin, dass Perpetua in der Vision im Kap. 4 um den Hirten herum „candidati millia multa" sieht, was zweifelsohne Martyrer sind, und dass Saturus nicht „solos commartyres" sieht, denn er sagt Kap. 13: „Coepimus illic muitos fratres cognoscere, sed et martyres". romphaea: vgl. Rönsch Itala, S.245. ianitrixals Adj. auch scorp. 10 (R.W. 167,13): potestates ianitrices.
5. moUibus lectulis: in gleichen Wörtern redet Tert. fuga 9. vgl. hierzu in der Einleitung den Abschnitt Chronologie, sanguis für Martyrium. vgl. Dölger, Antike und Ouistentum. II, (1930), S. 117 ff. und III (1932), Echo 37. de paradiso: dieses Buch, dessen Titel in der Inhaltsgabe des God. A. enthalten ist, wird zitiert M. 5,12 (Kr. 618, t.%
KAPITEL 56
1. occurrit disceptatio: vgl. Kap. 25,1: an... quaestio occurrat. interim in der Bedeutung „vorlaufig"; vgl. Blokhuis, S. 111.
2. suasoriae. Die Konjektur des Scaliger: suasoria ist abzuweisen, wei suasoriae belegt ist iei. 2 (R.W. 276,25); Petr. 6; Quintil. Inst. Or. 2,4,25; 3) 5> 8; 3, 8,10. 20. 34. Patroclum: D. 23,72 ff. poeticae ist die richtige Lesart. Poëtica hat Tert. auch nat. 2, 7 (R.W. 107,11); 2,13 (124,1); frgm. Fuldense, §. 6. instantia: so auch pat. 10 ex; M. 4, 36 (Kr. 543, 16); or. 4 (R.W. 183, 26). vgl. Hoppe Synt., S. 122. Rönsch Itala, S. 329. affectuum = amorum. So auch Kap. 16, 5: ex affectu discipttnae.
3. vanum ut: vgl. Hoppe Synt., S. 82. 4. Über die ëcogot vgl. Rohde Psyche II7-8, S. 411 ff. Rüsche, Blut, Leben und Seele, S. 68 ff. Nach Norden Komm. zu Verg. Aen. VI, S. 11, A. 2 ist der Gedanke, dass die Sxogoi bis zur vorgeschriebenen Todesstunde umherirren müssen, Pythagoraisch.
4. praeventas: vgl. Hoppe Synt., S. 136—137. reliquatio: vgl. Hoppe
Diss., S. 78. Röasch Itala, S. 82. pervixissent. Das Wort ist nor noch belegt Ace. trag. frg. 417; Plaut. Capt. 742. si iam impleri sustinentur. Über die Attraktion des Hüfsverbums durch den pass. Inf. vgl. Lfst. Per., S. 168. Heraus, AL.L. XV, 555. Schmalz, S. 491 ff.
5. adhuc addam. adhuc =praeterea. so auch Kap. 32, 8. vgl. Hoppe Synt, S. 110. sub uberum fontibus:vgl. Lact. op. Dei. 12,17: fontibus lacteis... pecus exuberat (Hoppe Synt., S. 174). res. 60: uberum fontes. Prud. Perist. X, 684: gemellis uberum de fontibus (die letzten zwei Stellen von Hoppe nicht beachtet). Über investis und vesticeps vgl. Paulus ex Festo, S. 506, 1—2 Lindsay; Servius zu Verg. Aen. 8,659. Non. 45, 26 und 458, 22 MüUer. Rönsch Itala, S. 229 und die Abbildung bei F. J. Dölger/LYÖYi:, IV, Tafel 137. discessermrt ist jedenfaUs die richtige Lesart. In dieser Bedeutung hat Tert. das Wort auch Kap. 31,2 und iei. 12 (R.W. 291, 9); vgldie gesammelten SteUenim Thes. L.L. 5-1283 und Lfst. Per., S. 273 ff.
6 pueritiae delegata = pueritae addicta. vgl. Thes. L.L. 5,431- censeat. Nach La Cerda, dem öhler folgt, steht es hier in der Bedeutung „censura prudentia uti". Thes. L.L. 3,787: ,#ui ipse se aestimat vel alquid in censum dat." Die letzte Erklarung scheint mir die richtige zu sem. ponderata: rto yfjQa tna&pd'ouéim (Jun.)
7 ad eam diem: eam ist die richtige Lesart. vgl. Lfst. Per., S. 1920. perfectum: Über Adi. im Neutr. als Subst. bei Tert. vgL Hoppe Synt.,
S. 96 ff. _ 0
9, extorres inferum: vgl. zu Kap. 25, 2 und Hoppe Synt., 23. iustitia ... violentiae vindex: vgl. Kap. 33,6: (iustitia) quae pro homine saemendoreligiosaest.VShetcomjMUereimtKani. vgl. Hoppe Synt., S. 72. Über das Umherirren der Biaio&dvaxoi vgl. Norden l.c, S. 12 ff.
KAPITEL 57
1 biaeothanatos: das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt, auctrix: das Wort ist zum ersten mal bei Tert. belegt. Auch cor. 4; M. 2,12 (Kr. 352,9); 5,10 (Kr. 609, 6); Herm. 5 (Kr. 131,20); 6 (133,71); 7 (134, i*)Thes L L 2,1212—1213. Ostanes: Der Magiër, Helfer des Xerxes. vgL Plin. N.H. 30,1, § 8.11; Min. Fel. 26; Tatian. Or. 56; Apul. de magia 27.90; Ps —Cypr. quod idola etc. 6; Aug. c. Donat. 6,44; Diosc. 4, 32; Alex. TraU. 1 15 Typhon: ein SchriftsteUer über Magie dieses Namens wird nirgendwo sónst gemunt. Dardanu* vgl. über Um E. Wellmann in P.W. s.v. Er soU der mythische Stammvater Trojas sein, dem man die Einnchtung der Mysteriën von Samothrake und die Erfindung der Magie zuschmb: Fhn. N.H. 30,9; Apul. de Magia 90; Ps.-Apul. de Herbis. 7. 16; Euseb. Pr. Ev. 2,3. Diod. 5,48,4; Q. Al. Protr. 2,13; Amob. 1,52; Cohim. 10,3; Fulg. Cont. Verg., S. 86,2. H. Damigeron: vgl. Wellmann in P.W.S.V. Unter
seinem Namen lief schon im zweiten Jahrfrundert n. Chr. eine Schrift über die Krafte der Steine um. Apul. de Magia 90. vgl. Rose, Danrigeron de fepMibus, Hermes 9,471 ff. Nectabis: wird nirgendwo sonst genannt. Hcchstwahrscheiruich ist er der bekannte Nechepso. vgl. Firm. Mat. Math. 3, praef. § 4; 4. praef. §5;4,22,2; 8,4,14; 8,5, r. Berenice: Lobeck, Aglaophamus, S. 315 zitiert Proclus in Theol. p. 422; yvvaZmg xeUaxixdg, cbg Aiaxlfiav vhv ITXdxcovos, &g xijv Beqevlxm> b\AAm> xavxm> uayelag diddaxakov. 2. incolatu: Apol. 22,10; cor. 13; nat. 2,5 (R.W. 102,20); res. 9 (Kr. 37, 25); Modest. Dig. 50,1, 34. vgl. Hoppe Diss., S. 75. Rönsch Itala, S. 90. spiritaüa nequitiae. vgl. Hoppe Synt., S. 19. Rönsch Itala, S. 104. invitatoria: Neubüdung Tert.'s. Spater bei Hier. ep. 14, rj Gennadius de vir. ül. 13. expugnatoria: d.X. Hoppe III, S. 142. totius erroris artificem: vgl. Kap. 1, 4.
3. facere ad: vgl. Salonius V..P., S. 382 ff. Lfst. Spr. Tert., S.94— 96. Th. St. Tert. II, S. 43. ad invicem ist jedenfaüs die richtige Lesart. vgl. dazu Koffmane I, S. 139. Lfst. Beitr., S. 110. Per., S. 269.
4. advfverent: zum ersten mal bei Tert. belegt. Er hat es auch cor. 7. vgl. Thes. L.L. 1, 874. Rönsch Itala, S. 202. nullum ... carere daemonio: Über die hyperbatische Steüung von quoque vgl. Th. St. Tert. II, S. 88. incursibus: vgl. Apol. 37, 9: a daemoniorum incursürus. idol. 20 (R.W. 54,1 f): idololatriae incttrsum. vgl. Kap. 39, 3.
5. vgl. über den Exorzismus Apol. 23, 4; 27, 6; 32, 3; 43, 2. instantia: vgl. zu Kap. 56, 2. Hoppe Synt., S. 122. Rönsch Itala, S. 329. 7. Pharaoni: Über den Dat. auctoris vgl. Hoppe Diss., S. 9 und Synt., S. 25. Simon et Elymas magi: über die Auslassung von 'facere' vgl. Hoppe III, S. 46. vgl. Ps. — lustin. Quaest. ad orthodoxos, qu. 26. = Migne P.G. 6, 1273: Aai xd fièv tfotó Mcovaécog yevó/neva ■davfiaxa, are xaxd xijv iïslav yeyemjfieva êveoyeiav, xaxd uexaBoXin> yeyévnycai cpvoecos... xd dè bnóxcöv ènaoidcöv yevófieva xaxd x-hy èveoyelav èyévovxo xcöv batfióvcov, xiöv awyxMdvxtov xds öipeic xcov óqcovxcov, rov pij ötpiv 6qav &s xóv dcpiv. de praestigris: vgl. über de statt Gen. Part. zu Kap. 24, 5.
8. credo quia ...possunt. vgl. Hoppe Diss., S. 17—18. Synt., S. 76. absit..., ut: vgl. Hoppe Synt., S. 82. edocti quod vgl. Hoppe Diss., S. r7—!8 und Synt. S. 74—75. adseveraturus: adseverare hat bei Tert. oft die Bedeutung: „falso affirmare", vgl. Th. St. Tert. I, S. 23—25
9. ne putes, etc: Dieselbe Meinung wie Tert. haben alle Patres ausser Origenes, der in seiner Homüie els 'Eyyamqluvéov den Satz verteidigt, Samuel sei wirkhch hervorgerufen. (Migne P.G. 12, 1011—1028.); vgL PS. — lustin Quaest. 52 (ib. 6, 1297—1298): xd dè &XXa ndvxa bno xfjs èyyaoxQifi'óêov yeyovóxa xaxd xr)v èveoyetav xov dalfiovoc xov xdg dcpeig £ Eauo&nA, xoioéxco èxgaxo, ngoaexvrrpev. Obbèv dè xcp dal/ton HOQcpcooai, SnsQ fjöei, oxfjpa xov ZauovfjX. Genau so auch Eustathius (Migne P.G. 18 613—674.), Gregor von Nyssa (ib. 45, 107—114) und Isidor Origg. 8,9,7: Quid plura, si crederefas est de Pythonissa, utprophetae Samuelis animam de inferni abditis evocaret, et vivorumpraesentaretconspectibus, si tarnen animam prophetae fiasse credimus, et non aliquam phantasmaticam iUusionem Satanaefallaciafactam? pseudoprophetide ist die richtige Lesart. res. 11 hat Tert. den Ace. prophetidem. thensaurus: vgl. zu Kap. 15,4. per quem visurum se credidit... credidit. vgl. Tatian, or. 19: <$ (sc. balpmv) noicdv oe cpiAdqyvqov, obxos xal negl xov nXovxëiv ooi pavxevexai, und über diese Konversion sonstige Beispiele bei Th. St. Tert. IV, S. 138—139.
10. Nasamonas: vgl. Hdt. IV, 172: uavrebovxai bè ènl xcov ngoyóvcov wotxéovres rd o^uaxa, xal xaxev(duevoi èmxaxaxoipéovxcu. xó b'av ïbjj èv xfj Sipei èvénviov, xovxcg xeaxai. Heraclitus... vel Nymphodorus vel Herodotus. vel ... vel nahert sich hier 'et ... et. Hoppe III, S. 119. Heraclides: gemeint ist hóxhslwahrscheinüch Heraclides Lembus; der Bericht kann gestanden haben in seinen Excerpten der Aristotelischen Politien und zwar in den vópipa BagBógixa. vgl. Daebritz, P.W. 15, 491. Nymphodorus: auch von Plin. N.H. 7, § 16 für einen auf Afrika bezüghchen Bericht zitiert. Er schrieb vópiua BagBdgixa in wenigstens 13 Büchern. vgl. Schol. Oed. Col. 337; schol. Ap. Rhod. 2, 140, 1031; 3, 20254, 1470. Celtas: Diese Inkubation bei den Kelten ist nirgendwo sonst belegt. Den Bericht kann Nikander gehabt haben in seiner Evoom{e)la (Athen. VII, S. 296 F) oder in seinen 3 Büchern II. ndvxcov xQTipxngUa» (Suidas s.v.)
11 renuntiatorem: nur noch pall. 4 und Paul. Dig. 48, 19, 38 belegt.
12. revocavit in: für die Metempsychose gebraucht res. 15 (Kr. 44, 12); 57 (116,9) (Th. St. Tert. IV, S. 137). in documenta: vgl. Hoppe Synt., S. 39. vgl. zur Stelle Aug. De Cura pro mortuis agenda 15: Verum ista dtvinitus exfnbentur, longe aliter quam se habet usitatus ordo singulis creaturarum generibus attributus. Non enim ideo putandum est vivorum rebus quoslibet interesse posse defunctos, quoniam quibusdam sanandis vél adiuvandis martyres adsunt; sed ideo potius intelligendum est, per divinam potentiam martyres vivorum rebus interesse, quoniam defuncti per naturam propriam vivorum rebus interesse non possunt. communicabitur fidei, etc. Über communicare mit Dat. vgl. Hoppe Synt., S. 28. contrectabili: zum ersten mal bei Tert. belegt. Thes. L.L. 4,773.
KAPITEL 58
1. penes. vgl. Blokhuis, S. 43—44. Hoppe Synt., S. 38. refrigeria: vgl. Rönsch Itala, S. 33, 321—322.
2. candida: In der Bedeutung „Erwartung" nur noch M. 4,34 (Kr. 537, 26): candida quaedam utriusque iudicii und scorp. 12 (R.W. 173,27) belegt, vgl. Hoppe Synt., S. 119, Rönsch Itala S.106, Thes. L.L. 3,245, Teeuwen, S. 97 ff. praelibatione: zum ersten mal bei Tert. belegt. (Hoppe III, S. 138).
3. in viventibus: vgl. zu Kap. 51, 3. cum speculo suo somno: vgl. zu Kap. 42, 3.
4. importuna tune societate: vgl. die Beispiele Th. St. Tert. IV, S. 67.
5. Mutii: Apol. 50, 5; Liv. 2, 12; Dion. Hal. 5, 27—30; Cic. pro Sestio, § 48; Martialis 1, 22; SU. 8, 384 ff; Val. Max. 3, 3; Flor. 1,10,5; Eutrop. 1,11; Aur. Vict. 12; Oros. 2,5; Zonaras 7,12; Zenonis: Apol. 50,8; mart. 4. Stob. flor. 7, 37. H. = Diels, Vors. I, S. 170. Dionysius heisst der Tyrann auch bei Nemes. 30; sonst Nearchos (D. L. 10, 26—27; Suidas s.v.; Diod. 10,18,2; Cl. Al. Strom. 4,57; Val. Max. III, ext., § 3) Diomedon (D.L., l.c; Suidas; l.c.) Demulos (Cl. Al. l.c; Plut. adv. Colot. 1126. D.; de Stoic. rep. 1051D.) oder Phalaris (Val. Max. III, ext., § 2); vgl. auch Amm. Mare 14, 9; Cic. Tusc. 2, § 25. N.D. 3, § 82. ut in Cyro etc: Dieser Bericht findet sich nirgendwo sonst; nur wird Xen. Cyrop. 1,4,8 berichtet, wie ein Eber ihn angriff.
6. congruentissimum: mit Akk. c. Inf. nur hier. Der Komp. mit Akk. findet sich Apoll. Sid. ep. 7, 12,4. vgl. Thes. L.L. 4,332. haec ... quod commisit: vgl. Th. St. Tert. IV, S. 126.
8. qui statt quis: so Kap. 25,8: quodsi qui... putat. vgl. Hoppe Synt., S. 105. Dass in den letzten Satzen ein Ansatz zu der Vorstellung des Fegefeuers vorliegt, wurde schon von Pam. beachtet. vgl. Kap. 35; M. 5,10: Quale autem est ut, si anima auctrix operum carnis merebitur Dei regnumper expiationem eorum quae in corpore admisit, corpus ministrum solummodo in damnatione permaneat? vgl. auch res. 42. Es ist, wie d'Alès (S. 33, Anm. 2) richtig bemerkt, zweierlei zu unterscheiden: Erstens die Strafe oder Erquickung, welchen die Seelen in der Unterwelt unterhegen (so an. 35; M. 5, 10), zweitens die Strafe oder Belohnung, welche in einer Verzögerung oder Beschleunigung der Auferstehung (der ersten, im tausendjahrigen Reich) bestehen (so hier und M. 5,10). vgl. auch von Harnack, Dogmengeschichte II, S. 67 Anm. 1.
9. ad omnem ... congressi: der letzte Satz greift zurück auf den ersten Satz (Kap. 1, 1): de solo censu animae congressus Hermogeni, etc. Merkwürdig ist, wie Tert. otters in dieser Weise eine nahere Verbindung herstellt, z.B. wenn er einen Exkurs überbrücken wül: vgl. Kap. 22.2 ~ Kap. 25,1; Kap. 42,3 ~ Kap. 50,1.
I. NAMENVERZEICHNISS
Bezieht sich nur auf den Text
X. PHILOSOPHEN, MEDIZINER UND KETZER
Academia 17, II. Academici 17,2. Aenesidemus 9, 5; 14, 55 25, 5Albinus 28, 1; 29, 4. Anaxagoras 14, 2; 14, 5; 43, 2. Anaximenes 9,5. Andreas 15, 2; 15, 3. Apelles 23, 3; 36, 3. Apollodorus 15, 6. Apollophanes 14, 2.
Aristoteles 3,2; 5,1; 6,7; 12, passim;
14,2—3; 15,3; J9>2; 32» 4> 43» 2;
46,3; 46,10; 49,2—3. Arids 54>2; 55» 4-
Asdepiades 15,2; 15,3; 15, 6; 25, 5; 38,1.
Chrysippus 5,6; 6,8; 14,2; 15,6; 31,6.
Cleanthes 5,4; 25,9.
Critias 5, 2.
Critolaus 5, x; 5,2.
Democritus 12, 6; 15,3; 43,2; 51» *•
Dicaearchus 15,2; 15,3.
Diodes 15,3; 17,2.
Empedodes 3,2; 5» 2; 8,1; 15,3; 15» 5J 17,2; 20,3; 32, passim; 33,6; 43,2; 54» i-
Epicharmus 18, xj 46, xo—11; 47,3-
Epicurei 17,4; 43,2.
Epicurus 3,2; 5,2; 15,3; 15,5; 31,6;
32,4; 42,1; 46,2—3; 50,2. Erasistratus: 15,3; 15» Si 25,5. Eubulus 5,1. Gnostici 18,1.
Heraclides Ponticus 9, 5; 46, 6; 57, IO. Heraclitus 2,6; 3,2; 5,2; 9,6; 14,5J
15» 5; 17» 2Hermogenes 1,1; 3,4; XX, 2; 21, 6; 22,1;
24,2; 24, IO. Herophüus 10,4; 15, 3—5; 25, 5.
Hicesius 25,2; 25,6. Hipparchus 5,2. Hippo 5,2.
Hippocrates 15, 3; 15, 5; 25, 5.
Mardon 17,4; 21,6.
Menander 23,1; 50, 2—5.
Moscbion 15,5.
Panaetius 14,2.
Parmenides 43, 2.
Peripatetici 5,2.
Pherecydes 2,3; 28,5.
Plato 2,3; 3,2; 4, Ij 5,1; 6,7; 9,2;
10,1; 14,2; 15,3; 15» 5; 16,1—3;
17» 2; 17,12; 18,1; x8,3; 18,12; 20,3;
23,5—6; 24,1—3; 24,9—10; 24,11;
25,2; 25,8; 28,1—2; 29,4; 31,6;
32,4; 36,1; 46,9; 48,2; 51,2; 52,3;
54» i—3J 55.4Platonici 6,1. Posidonius 14, 2. Protagoras (medicus) 15,6. Pythagoras 2,3; 28, passim; 31, passim;
32» 4; 33» 6; 34,1; 54, l. Pythagorid: — us quidam 28,1; 48,3Saturninus 23,1. Seneca 20,1; 42,2. Simon Magus 34, passim; 57,7. Simonianus (= Menander) 23,1. Socrates 1, passim; 6,7; 12,1; 15,3»
17,12; 25,8; 39,3; 46,9. Soranus 6,6—7; 8, 3; 14,2; X5,3; 25,5;
44» 2.
Stoici 5,2; 6,7; 14,2; 17,4; 25,2;
— a forme 26,3; 43,2; 43, 5; 46,";
54,2—3; 55,4. Strato (Erasistrati disdpulus) 15, 5Strato physicus 14, 5; 15,3; I5> 55 43» 2;
46,10.
Thalei 5,2; 6,8. Xenocrates 5,1; 15,5; 43,2.
Valentinus 12,1. Zeno (Eleates) 58,5.
Valentiniani: 18,4; 23,4; — a trinitas Zeno Stoicus 3,2; 5, 2; 14, 2; 31,6. 21,1.
2. SONSTIGE NAMEN
Abraham 7,4; 9, 8; 21,4; 21, 5 (bil);
55, 2; 57,11. Achilles 46, 9; 56, 2. Adam 9, 8; 11,4; 19, 6; 20, 6 (bis); 21,1
(bis); 27,7; 36,4 (quater); 38,2; 40,1;
43>9i 43> 10; 45>3J 55.4Aeacus 33,9. Aegyptii 15,5; 57,7. Aesculapius 1,6. Aethalides 28, 3; 21,4. Aetna 32,1. Africa 30,2. Agave 17,9. Aiax 17,9; 46,9. Alemona 37,1. Alexander 46, 5; 50,3. Alpes 25,7. Amphiaraus 46, tl. Amphilochus 46, 11. Antiphon 46,9.
Apicianus: condimentis A—is 33, 4.
Arcadia 50,3.
Archimedes 14,4.
Argaei 25, 7.
Aristodemus 46,5.
Aristophon 46,5.
Artemon 46,10.
Artorius 46,8.
Asia 30,2; 46,4 (bis); 46,6.
Astyages 46,4.
Athamas 17,9.
Athenae 3,1; 20, 3; 46, 9.
Athenienses 30,2.
Atlantes 49,2; 49,3.
Atticus: porticibus A—is 6,7.
Augustus 46,7.
Baralires Illyricus 46, 6.
Berenice (Aegypti regina) 24,5.
Berenice (magica) 57,1.
Boeotia 46, n.
Brutus 46, 8.
BY&OE 12, I.
Caesar (= Augustus imperator) 46,8. Callisthenes 46, 6.
Capharaea saxa 52,4.
Cassius 46, 8.
Cebes 1,6.
Celtae 57, 30.
Charon Lampsacenus 46,4.
Chilon Spartanus 52,3.
Christus 1,4 (bis); 3,3; 7,3; 11,4; 13,3;
16,3; 17,23; 19,9; 21,2; 23,2; 26,4;
28,1; 40,1; 41,3 (bis); 43, 10 (bis);
50,3; 50,4 (bis); 53» 5; S5» U J5»a»
55,3 (bis); 55,4; 55,5. Christiani 2,7; 3, 3; 6,6; 15,3; 26,1;
—am setententiam 45,1; 35,3; 57,2. Cicero 24,3. Mensis Ciceronianis 33,4. Cilicia 46, II. Cis 11,5.
Clazomenii 2, 3; 44, x. Clidemus Atheniensis 52,3. Clinias 20,3. Colophon 50,3. Colyttus 20,3. P. Crassus 52,3. Cratippus 46,4. Cretes 20,3. Cyrus 46, 4. Dalmates 20, 3. Damigeron 57,2. Daniël 48,3; 48,4. Dardanus 57,2. David 15,4. Decima 37,1. Delphi 28,4.
Delphica (inscriptio) 17, 12. Diana 39,2. Dido 33, 9.
Dionysius (Siciliae tyrannus) 46,6; 58,5. Dionysius Rhodius 46,10. Eleazarus 7,2. Elizabeth 26,4. Elymas 57,7.
Endymiones Stoicorum 55,4. Ennius 33, 8. Enoch 50, 5. Ephorus 46, 5.
Epimenides 44,2.
Euphorbus 28,3; 28,4; 28,5 (bis); 31,3»
31,4 (bis); 34>iEuphorion 46, 6. Eva 36,4; 38,2. Fata Scribunda 39,2. Galilaea 17,4. Gerasenus 25, 8. Germoniae 25,7. Graecia 3,3; 31, 45 31» S (bis). Graeci 12, X; 25,6; 27, 5; 31,6. Graeca
quaedam 6,8. Helena, (Menelai uxor) 34,4 (bis); 34» 5
(bis).
Helena Tyria 34,2; 34» 5; 35» ** Helias 35,5; 35» 6» 5°, 5Hermione 46, n. Hermippus 46,10; 46, n. Hermotimus 2,3; 28,3; 31,4; 43» I2>
44,1 (bis); 44» 2; 44» 3Herodotus 46, 4 (bis); 49,2; 57,10. Hieremias 26,5* Himeraea quaedam 46,3. Homerus 33, 8 (bis): 34, 1; 46,2. Homericus: —um Patroclum 56,2; —ae
pietatis 56,2. Hostanes 57, 1. Iacob 50,4. Indi 31,6.
Ioannes Bapt. 9,3; 26,4; 35» 55 35» 6» 50,4.
Ioannes Evang. 8, 5; 15,4» t7» 14» 5°» 5»
55» 4Italia 30, 2; 31,4. Iudaea 3,3; 34, 4; 50, 3. ludaei 35» 5Iudas 11,5. Iuno 39,2. Iuppiter 46,8. Laconica 46, II. Laodice 46, 6. Leges (Platonis) 20,3; 25,9. Leonymus 46,9. Liber 25, 8.
Libyca gens (Atlantes) 49» 2. Lucina 37,1; 39,2. Lucretius 5,6.
Lurconianus: condimentis —is 33, 4. Lyncestarum vene vinosa 50,3. Macedonia 46,6; 46» II* Magdalena 25,8.
Mandana 46,4. Maria 26,4. Mauri 20, 3. Medea 50,4. Medi 46,4. MegUhis 20,3. Melitus 1,3. Menelaus 34,5* Mercurius 53,6.
Mercurius Aegyptius 2,3; 28,1; 33,2. Messenius (sc. Dicaearchus) 15,2. Mi das 2, 3. Minerva 20, 3. Mithridates 46,6. Molossi 46,6. Monogenes 12,1. Mopsus 46, ii-
Moses (Gen. Mosei) 35,6; 37,2; 57,7;
Moyses: 28,1; 57, II. Musaeus 2,3. Mutius 58, 5. Nabuchodonosor 47, 2. Nasamones 57, IO. Nectabis 57,1. Neoptolemus tragoedus 46, 9. Nero 44,2 (bis); 49» 2. Nestor 31,6. Nicander 57, 10. Nona 37,1. Nonacris 50, 3. Nymphodorus 57,10. Octavius 46,7. Olympia 52, 3. Olympias 46, 5. Orestes 17, 9. Oropus 46,11. Orpheus 2, 3; 15» 5Parthicus: —as terras 30,2. Partula 37,1. Pasiphae 46, II. Patroclus 56,2. Paulus 15,4. Peloponnesus 30,2. Perpetua 55,4. Petrus 17,13.
Phaedo 1,6; P. — Platonis: 18,1; 23,5; 54» 3-
Phaedrus (Platonis) 17,12 (bis). Pharao 575 7. Philippi 46,8. Philippus Macedo 46,5.
Philochorus 46,10; 46, II. Philumena 36,2. Phoenices 30,2.
Phryges 20,3; (= Trojani): 30,2. Politia (Platonis) 51,2. Pol y erat es Samius 46, 8. Pontus 46,6. Priamus 34,4. Pyrrhus 28,3; 31,4. Pythius (daemon) I, 5. Rebecca 26,2. Rhoeteum 46,9.
Romani 46,7; —ae gentes 25,6; —a
superstitio 37, 1. Sallustius 20, 3. Samaria 34,4.
Samius sophista (= Pythagoras) 28,2.
Samuel 57,8.
Sardinia 49,2.
Sarmates 25, 7.
Sarpedon 46, II.
Saturnus 28, 1; 46,10.
Saul 11,5 (bis); 57,8 (bis); 57,9.
Scipio 25, 8.
Scythae 30,2; 31,6.
Scythiae 25, 7.
Seleucus 46, 6.
Serapion 46, 10.
Sicilia 46,6.
12,1.
Silenus 2,3.
Sophia 11,3; 23, 4.
Sophocles 46,9.
Statina 39,2.
Stesichorus 34,4.
Strabo 46,6.
Suetonius 44,2.
Sullanus: lancibus ... —is 33, 4.
Stygiae paludes 50,3.
Styx 50,3 (bis); 50,5.
Telmessenses 46, 3.
Temenidae 30,2.
Thebae 20,3.
Theopompus 44,2.
Thesbites (sc. Helias) 35,5.
Thetis 50,3.
Thomas 17,14; 50,5.
Thrasymedes 44,2; 49,2.
Timaeu8 (Platonis) 17,2; 20,3; 23, 5.
Troas 46,11.
Troia 34,5 (bis); 46,9.
Troianus 28, 5.
Trophonius 46, II.
M. Tullius (Cicero) 46,9.
Typhon 57, X.
Ulixes 17,9.
Vitellii commentarii 46,7.
19
II. SPRACHLICHES.
(Die Zahlen geben die Stelle im Text an auf die sich die bezügliche Stélle im Kommentar bezieht).
Ablat. absol. freistehend: 15, 3; 51,6. Ablat. Gerundii statt Part. Pras. 2,4. Ablat. im Korrespondenz mit einer Pra-
position 2, I. aborsus =» abortus 37,2. abruptum: 8,1. absit ut, etc. 57,8. absolvere = explicare 21,7. Abstrakte Subst. im Plural: 14,3> 19,
6—7i 20,3; 24,4; 29,3; 32,5; 44,2;
48,1; 49,1. accedere mit Akk. c. Inf. 28,4. accerserit als Koni.Perf. 5,1. accessio = „Fieberbitze" 25,4. accidentia 21,7. actorium (d. A.) 14, 3. acutus mit Gen. 20,3. ad = apud 35,4; 37.4adagnoscere 6, 3.
adeo am Anfang des Satzes 6,6j 40» Ai
54» 1. adeo = ideo 17,4. adesse mit Dat. rei 9,1; 9» 5. adhuc = praeter ea 56,5. ad invicem 57, 3.
Adi. als Subst. gebraucht 1,6; 5,2; 43,9;
51» 3J 53» li 56,7i 58» 3Adi. statt Gen: 3, 3; 6,3; 8,1; 9,3; 27,8;
40,4; 43» 8j 43,9; 46» li Adi. im Neutrum zum masc. oder fem.
Subst. 39,2. adseverare = falso affirmare: 57,8. adsuesco mit Dat. 2,3. adulatrix (Tp) als Adi.: 51,4. Adv. in attributiver Stellung: 1,2; 8,3;
34» 3J 43» 10; 58,4. advivere 57, 4. aedificatorius (Tp) 47,2. aedituus 28,5.
aemulus = feindlich: 2, 5; 6,1; 36,1.
affectare mit Akk. oder ad: 46,12.
affectus = amor 16,6; 56,2.
age nunc am Anfang des Satzes 33. 8.
Akk. im Ausruf: 25,6.
alienus mit de: 25,3.
aliqui statt aliquis: 15,1.
aliqui bei Namen 25,8.
alius .... quam 18, 6.
alioquin 48,2.
AUiteration 5,5; 37»4» 48» l'> 48»4*
allocutio = Predigt 9,4.
alternare mit Inf. 29,3.
ambitio :- ambitus 25,3.
amentia = ecstasis 21, 2.
an in dem einteiligen Fragesatz: 11,4.
Anakoluth 45,6; 46,13.
animae = homines 24,11; 31, 5; 36,4-
animal = ({<5ov 25,5.
anuloculter (ó. A.) 25,5.
apoplexis 53,4.
appingere = adnumerare 40,4*
aquilega als Adi. 33» 7-
ar ere victu = fapofaytïv 48» 4*
argumentator (Tp) 38» 3-
artare = cogere 35,2.
artibus statt artubus 10,7.
arvum = Gebarmutter 27, 8.
aspice am Anfang des Satzes 26,2.
Attraktion des Hilfsverbums durch den
pass. Inf. 56,4. Attraktion der Tempora 20,6. auctrix (Tp) als Adi. 57» aucupabundus (d. A.) 39,1. augur als Adi. 19, 8; 24,10. auruginare (ó. A.) 17, 9aurula 28, 5.
aversatrix (Tp) als Adi. 5*> 4avocatrix 1, 5.
biaeothanatos (Tp) 57»I-
baptizator 50,4.
cadaverinus (Tp) 32, 6. caecus mit Gen. 10,5. candida — Erwartung 58,2. candidatus als Adi. 39, 2.
Capit = cVSe'xfTai 4, 1; 32, 8.
cavillabundus (ó. A.) 34, 5.
cavositas 55, 1.
cedere mit Akk. c. Inf. 24,1.
censeri = oriri 20,1.
census = „Urwesen" 1,1.
census = numerus, apparatus 8,1.
certus mit Akk. c. Inf. 1,6; 2,3.
cervus 1953.
ceterum == alioquin 12, 5.
choicus 40,2.
circumcordialis (Tp) 15, 5; 43,2.
circumfingere (ó. A.) 23, 3.
citra = extra, praeter 20,4; 43,6.
coadolescere 16,1; 19,3.
coaegrescere 5, 5.
coaetaneus mit Gen. 31,2.
cogitatorium (Tp) 14, 3.
cohaerescere 5, 5.
coinplicitus (d. A.) 17, 2.
colatus 9, 6; 48,1.
commartyres 55,4.
commeatus = Zeitraum 30,5.
commemorator = Schriftsteller 15, 5. -
committere = verursachen 32,4.
commixtio 12,2.
communicare in intr. Bedeutung: 5,5;
17, 2; 25, 3; 32, 8j 57,12. communicare mit in 19,2. compellere mit Koni. 56, 9. compendium = potestas, facultas 14,4. id. 50,5.
compinguescere (ó. A.) 25,2.
compos = compos mentis 45,4.
compressa 48, 2.
conari mit ad 19,5.
concupiscentivum (ó. A.) 16,3.
concussio 3,1.
condicere 8, I.
conditio = Schöpfung 6,9.
condicionalis 52,1.
conferre mit in statt Dat. 20,6.
congruens mit Akk. c. Inf. 58, 6.
conresupinare (ó. A.) 48,2.
consatus, P.P.P. bei conserere 43,2.
conserere 11, 6. consistere = aushalten 24,12. consummare refl. 42,1. contemporalis (Tp) 27, 3. contemptibilis 33,10. contrarie tas (Tp) 29, 3. contrectabilis (Tp) 57,12. contumeliosus in 49,2. convenire <* animadvertere 6,4. convenire = „befragen" 25,3. convenire — „bestrafen" 40,4. conventare 54, 3. convertibilis (Tp) 21,4. corporale = corpus 8,1. corporahtas (Tp) 7,1. corpulentia = „Körperhchkeit" 5,1. corpulentia = corpus 28, 2. corruptela = actus corrumpendi 6, 8. credidi = credo 50, 5. crementum 51,2. cui m per quem 12,3. cupere mit Akk. c. Inf. bei gleichem Subjekt in Haupt- und Ne ben satz 26,3. curiositas = „Merkwürdigkeit" 28,4. custodia = carcer 7,3.
damnare in 34,2.
dare = concedere 16, 6.
Dativ statt Gen. 29,2.
Dativ des Gerundium in finaler Bedeutung 17, tti 51, 7.
Dat. finalis 48,3.
Dat. auctoris 55,1; 57,7.
de statt Gen. partit. 6,6; 24,5; 46, 3; 57,5-
de statt Abl. modi 5,4.
de in kausaler Bedeutung 1,3; 3,3;
17,4; 19, 8; 25, 3; 31,2j 33,10. debitus 9, 1; 24, II. debueram statt debebam 9,8. decalogus (Tp) 37,4. deceptus = deceptio 18,4. decoquere 10, 6; 53, 3. decoriare (Tp) 33, 3. decurialis 37, 3. decurrere 10,7. decurrere = absolvere 43,1. decursus = „Zeitverlauf" 28,1. dedicare m initiari 19, 7; 37,4; 45, 3. de die 30, 3.
dedignari mit Akk. c. Inf. 32,1.
deducere = docere 43,10. defaecatio (d. A.) 27, 6. defetiscentia (T) 43, 2. defraudatio (Tp) 43, 8. delegare = addicere 56,6. delicium = „Lieblingstier" 24,5. deminorare 33,9demutabilis (Tp) 21,4. denegare == „unmöglich machen" 25,35 53,3-
depretiare 17,3; 24,6; 34,3. deputare mit in 13,1; 47, 2. desiderantes = viri pii (?) 9» 4despectrix (T) 23,2. desultare (T) 32,6; 34, 3devenire 11,2. devigescere (ó. A.) 25, 7. devocare 17,13dicere — docere 2,2. dies ƒ«»». 56,7digestus io, 6. dignatio Dei 47,2. düatatio (Tp) 37,6diluvio = diluvium 46, 4. directo 5,1. discedere = mori 56, 5.
discentia (T) 23,6; 24, II.
discretio (Tp) 12. 5.
dispector 15, 4.
dispositio = Schöpfung 43,
dissolutrix als Adi. 42,1.
distantia = discrimen 10,9.
distantivum 9,1.
divinae = divinae litterae 15, 5-
divinatrix (Tp) 22,2; 46,11.
divisibilis (Tp) 14,1.
divortium = Trennung 7,3.
dominicus 3,3.
dormitio = Schlafstatte 55,4-
dubitare = zweifeln, mit Akk. c. Inf.
46,13ducere = docere 15,3dum = indem 8,2; 10,7; 11,2; 15.2;
17,11.
dum in iterativer Bedeutung 17,4.
ebibere in übertr. Bed. 43,9ecce am Anfang des Satzes 26,2. ecce enim am Anfang des Satzes 10,3. ediscere = einstudieren 43,11. effruticare CT) 27, 8.
elogium = „Belastungsanzeige" 17,10.
ecstasis 9,4.
effatus (subst.) 6, 3.
effigiatus 9,2; 22,2.
elanguere (d. A.) 53, 3.
elementicius (d. A.) 32,2.
Ellipse 42, i; 42,2.
Elhpse von esse 8,3; 84; n, 3*
Ellipse nach licebit 20, 2; 32,2.
emendicare 51,1.
enubilare 3, 3.
Epanaphora 17,13.
erogare = abolere 30, 5.
erubescere trans. 27,4.
erudire = dressieren 33, 5.
est =^lf«m 36,2; 46,2; 47,3; 5i, 4-
esuries (Tp) 24,6.
et nur im ersten Glied eines vergleichen-
den Satzes I, 6. et in beiden Gliedern 51, 5. er nur im zweiten Glied eines vergleichen-
den Satzes 6,1; 51,8. et un dritten Glied des Satzes fortgelassen
27,1.
etiamnunc 26,3; 40.9. evacuare = zunichte machen 33,2; 46,3-
evigescere (ó. A.) 38,3. evocator 53, 6. ex abundanti 7, 1. examinator (Tp) 2,6. excessus = Ausschweifung 27,4. excidere sibi = oblivisci 25,9. exinde 32,1. exitus — exitium 51, 4exonerare = „entvölkem" 30,2exorbitatio (Tp) 24,2. expavescere mit Akk. 30,4. expeditio 2,6.
experiri = oertare 6,6; 18,11. exprimere refl. 46, fc expugnatorius (ó. A.) 57, 2expungere = absolvere 22, Ij 49> l> 55, «•
exsucidus (d. A.) 32, 3.
extremius 33,10.
extorris mit Gen. 52,2j 56,9-
extranaturalis (T) 43, l>
extraneus mit Gen. 25, 2; 46,3; 49> 3'
extraneus mit a 16,2.
externatus 1,2.
fabalia 31,4. facere ad 38, ij 57, 3. facere mit Akk. c. Inf. 36,3. facere in 3, 4.
facies = „Titelblatt" 13, 2; = „Form"
53>4facinus 25,5. factitamentum (Tp) 18,12. factor = deus n, 3. factura = actus faciendi 4,1. falsum als Subst. 28,3. famulatorius (a. A.) 33, i. fastidibilis 33,10. fatigabilis (a. A.) 32, 6. fenerare m augere 30, 2. ficulnea, sc. vestis 38,2. figmentum 39,5. figulatio (Tp) 25, 2. flaturalis (o. A.) 10, 7. font es uberum 56,5. forma = „Regel" 2, 2; 29,2. fors 32,4.
Fortlassung des Antecedens 17,9.
fovella (d. A.) 7,3.
fraternitas = fratres 48, 3.
frigusculum (a. A.) 25, 7.
f rus trator ius (Tp) 47,1.
Fut. I statt Koni. Pot. 8,4; 43,12; 46,11.
genimen 21,4; 23, 5.
Gen. des Gerundivums 19,1; 37,1; 38,2.
Gen. statt Dat. 2,4; 5, i(?)j 6,5; 9,6;
15,2; 16, 3; 33,9; 38,3; 39,4; 40, ij
46,2; 49,4Q). Gen. inhaerentiae 17,12; 28,5; 51,2;
54»3.
Gen. exepegeticus 46,7; 52,1. genitura - actus gignendi 23,5. genticus 39, 3.
gerere in intr. Bedeutung 34,4.
gerula 19, 8; 46,9.
Gerundivum = Part. Fut. Pass. 35,6.
gloriae animal 1,2.
gratulatio = gaudium 1, 3.
habere mit Inf. 28,1; 32,4; 35,ij 55, 2.
ianitrix als Adi. 55,4. ibidem = statim 19,7; 25,2. idonior 18,3.
ieiunare mit a 6,6. ieiunare mit Dat. 6,6. ignitus 9, 6. imago = parabola 7,2. immolare in übertragener Bedeutung 33,9. impassibilis (Tp) 12, 3. impendere = necare 51,4. implicatio 2, 6. improspecte 24,7. inanire 12,3. incolatus 57, 2. incommiscibilis 12,2. incongruentia 6, 2; 32,6. inconvertibilis (Tp) 21, 7. incorporalitas (Tp) 7, 3. incorruptibilis (Tp) 24,1. incubator 49,2. indignativum (Tp) 16,3. in discreto 10,8. individuitas 51, 2. indivisibilis (Tp) 51, 5. inducere mit zwei Akkus. 9,7. induere in übertr. Bed. 50,2. ineffigiabilis (d. A.) 24,1. ineptum ut.... 42,1. inexperientia (ó. A.) 20,3. infaecare (ó. A.) 53,5. infamare 17, 2. infantia = infans 25, 5; 26,2. Inf. statt Akk. c. Inj. 38,2; 46,5. Inj. als Subst.: 4,1; 9,7; 17,12; 19,9; 45,6.
informans = formans x, 6.
infringere 1,3.
ingenia crudelitatis 1,6.
in hodiernum 34,1.
iniectio = twoia 34, 3.
initiari mit Akk. 43,12.
iniuria in pass. Bed. 43,10.
inobhtteratus (d. A.) 24,6.
inobscurabilis ( 85 32* 9-
iste = hic 9, 8; 25,9; 5** 45 53* 5* iubere mit Koni. 35,2. iuxta 2,1.
Konversion 28, 3; 57* 9*
lactere ~ lactare 19,9. lapd 32,2. lavare re/7. 50,4. ' laxare in 37* 6liber mit Inf. 1, 3licebit statt licet 20,2. lineas ducere 36,4; 43,11. linguatus 3,1. localis 48,2.
locus = Gebarmutter 25,2; 26,2.
magis = potius 32, i; 32,4; 51,7.
male est de, etc. 19,5.
malus = diabolus n, 5.
mandibula (fem.) 10,5.
materialis (Tp) 21, 3.
matrix 19,6.
medella (Tp) 46, 8.
in medio 51, 1.
meditulhum 15, 5.
membranula 15, 5.
memoria = Grab 46312.
messis cervicum 53,4*
metatio = hospitium, domicüium 14,5.
methodicus (Tp) 6, 6.
ministerium = minister 40,2.
mine-rare 43,4.
minutalia 32, 3.
minutiloquium 6, 7.
modieus = parvus 45, ti
Moduswechsel 51, 8.
momentaneus (Tp) 44, 3.
monere mit Inf. 25,10.
Moses: Gen. Mosei 35,6.
motatio 5*
obfirmare 24,5.
oblatio 52,1.
obmussare (d. A.) 18,1.
obtinere = „Recht behalten" 12,6.
obventus (ó. A.) 41, 1.
occasio mit Gen. 44* P*
ocedsorius (a. A.) 33,1.
occurrere 25, 1; 56, t.
officium = Diener 12,6j 13,1; 37» »»
omnimodus 35,1. '%!xkri
omnis = plenus, perfectus 26, ti
operatrix 11,4; 52,3*
oppansum 53,6.
originales argumentationes = a. de origine 3,3*
origines = „Urbevölkerungr 3°» 2-
palaestra . 2,4.
papiliunculus (a. A.) 32,3.
parabola (Tp) 43*
paratura 2,3; 37, t.
parere = apparere 6,3.
pariare intr. 3°, 55 32, 8.
Part. Pras. statt Indik. 1,3; 46*5-
Part. Pras. von esse binzuzudenken: 8, 5 25, 5; 46. 55 46* 8; 51- 4-
Part. als Subst. 2%, 9-
passibüis (Tp) 7-4J aait Gen.: 12,3
Adv.: 45,4passivitas 4, U pax = Brüderkuss 51, 6. peccatela 40,2.
pecora = Haustiere 30, 3. pecus = ióiov 25,3. peierare mit Akk. c. Inf. 28, 3. penes 58,1.
per statt Abl. instrum. 43,12.
peraequatio (Tp) 24.3.
peremptorius 25, 5.
perculsus (ó. A.) 52,4.
peremptrix als Adi. 41,2.
perfectus (Subst.) 20, 3.
persuadere trans. 44,3.
pervivere 36,4.
plastica 43, 11.
plane = sane 6,5.
poëtica 36,2.
ponderare 56, 6.
ponere refl. 42,1.
popularitas = Bevölkerung 30,2.
portendere = signif icare 18,3.
posse = esse posse 18, 7.
posdiminium 35, 6.
postremitas • 53,4.
postumus 17,12; 42,3; 54,3.
„potior deus" 18,10.
potius = magis 29,1.
praecocus 20, 3.
praedicatrix als Adi. 46,7.
praefugere (i. A.) 33, 5.
praegnans als Subst. 6, 8; 25,3.
praeindicare mit Dat. 8. 5; 15, 6.
praelibatio (Tp) 58, 2.
praemonitorius 3, 1.
praenuntiatio (Tp) 46,12.
praenuntius 35, 5.
praeparatura 43, 9.
praestare in reflex. Bed. 35,2.
praeter = praeterquam 41,1.
praevenire in trans. Bedeutung 24,5; 34,35 56,4-
praevenire mit Inf. 26,3.
primo quidem am Anfang des Satzes 24,1.
principalitas (Tp) = fiyeiunuciv 13,1.
prior, mit proprius in den M S S. verwechselt: 38, 5; 41,3.
privare 2,2.
processus (T) 20,2; 38,1. prodactus (Tp) 48,1. properabilis in Akt. Bed. 43,3. proprium als Subst. 40,2; 45,6. proscribere 13, 2; 24,1. provocativus 37,7.
puerarius (Tp) 55,4. pupula 10, 5.
qua = sicut 39, z.
qua = quia 5,2; 9,2.
quadrangulatus (Tp) 17,2.
quamdiu = quoad 40,1.
quamquam mit Koni. 42,1.
quando in kaus. Bed. mit Koni. 10, 2;
I4>3; 20,6. quanti = quot 9,6; 46,10. quasi zum Part. gesetzt 43,11. non quasi = non quo 51,5. qui statt quis 58, 8. quia: Elhpse nach quia 7,1; 50,1. quia statt Akk. c. Inf. 37,8. quia mit Koni. 4,1. quid enim? 8, 3. quidni ? 16,6; 35,1; 40,2. quinio 6,9; 46, 11. quisque beim Komperativ 9,1. quod statt Akk. c. Inf. 17,13; 19, 7; 38,3
43,12; 46,4; 46,10; 57,8. quoque magis 46,11.
rationalitas (Tp) 38,5. rato fieri 35,1. recidivatus (T.) 28, 2. recipere = „verbürgen" 40, X. recogitare = cogitare 9, 7; 10, 6. recogitatus (T) 6,8; 15,4. recorporare (Tp) 33,7; 35,1. recreator (Tp) als Adi. 43,7. redaccendere (T) 30, 5. redintegrator (Tp) als Adi. 43, 7. redinvenire (ó. A.) 46,9. refrigerare 51,7. refrigerium 58, I. refrigescentia (d. A.) 43, 3. reliquatio 56,4. reliquatrix (<£. A.) 35,1. relucere 18,4; 35, 1. reluminare (Tp) 34,4. renidentia (ó. A.) 49,1. renuntiator (Tp) 57,11. repastinare 50,4. repercutere = reputare 23,6. repromittere = promittere 9,4; 23,1. reputare = deputare, tribuere 12,6. reputescere (ó. A.) 32, I. rescissio 53,3.
resolutie- = „Abspannung" 43, 2. respicere = perspicere 46,2. respondere = entsprechen 5,4; 25,6; 25» 9-
respondere = spondere 6,6; 20,2.
resumere = sumere 31,1.
retractatus 2, 6.
retundere = refutare 34, Z.
revelatorius (d. A.) 47,2.
revocare in (Metempsychose) 57,12.
nyor, im Spatlatein öfters mit vigor ver»
wechselt 3, 2. romphaea 55,4ruboratior (d. A.) 23,3. rupez 6,6.
sacramentum = fmtrr/)pu>v 21,2. sanguis = martyrium 55,5. sapere = scire z, 2. sapere = sentire 45,6. sapientialis (T) 15, z. satiatissime (Tp) 46, IZ. satisfieri 35,1.
Satzreim 2,6; 5,6; 6, zj zo, 6; 43,12.
scabidus mit in 38,2.
scena 46, 12.
scire = „kennen" 46,3.
secundatus (d. A.) 27,3.
ied im Nachsatz 33,8; 53>5-
sed et 36,1; 37» 2.
segredi (d. A.) 18,2.
segregatio 42, 2.
semel = einmal für immer 51» 8.
sensualis (Tp) 18,5.
sensualitas (Tp) Z7,2.
sepultor (Tp) 46, 7.
in sexto, sc. libro 23,9.
signare 31,1.
gil va = copia 2,6.
solacium = Erquickung7, z;45, Ij 46> Ui
5i» 7» 55-2. sophista 28, 2. statio 48,4.
strangulabihs ( 3transvenire (Tp) 23, 5.
unde — undeunde 51,8.
uniformitas (Tp) 17,6.
ut ne statt ne 44,2.
ut scilicet, am Anfang des Nebensatzes
24,6. utique 6,3.
iv 2,4; 6, z; 9» 7» 37» 3J 43. *J
44>3; 46,9(?)vacare = „überflussig sein" 12,5; 41,2.
vacare ~ vagari in den M S S. 44, t.
vacare a 45,1.
vanum ut 56, 3.
vectaculum (T) 53,3.
vectari 15,2.
velitare oder —ri 1,2.
vernaculus mit Gen. 51,6.
Verwechslung von Plural und Singular
bei den Pronomina (haec .... quod)
58.6.
vesperugo = vespertilio 32,3. vesticeps 56, 5. virus = semen 27, 7. viscatus i, 3. visualitas (T) 29,3. vivere mit Akk. 32,3. vivicomburium 1, 6; 33,6. vocatoriu8 (ó. A.) 47,2.
III SACHREGISTER ZU DER EDjILEITUNG UND DEM KOMMENTAR
aborsus = abortus bei Tert. (nicht in der lat. Übersetzung des Soran) 37,2.
Adler ertragt das Sonnenlicht 8,4.
Aenesidemus: die Seele bestent aus Luft 9, 5; ist im ganzen Körper verbreitet 14,5; tritt von aussen her ein 25,2; Verhaltnis zu Herakht, l.c. und 15,5.
aeneum spiculum: 25,5.
Aethalides: Reïnkarnation des Pythagoras 28, 3.
Akademie: leugnet die Züverlassigkeit des Sinne 17,2; im Widerspruch mit der 'communis conscientia' 6, 8.
Albinus: E. 11.
Alemona yj, i.
Amphiaraus' Traumorakel 46,9. Amphilochus' Traumorakel 46,9. Anacharsis 31, 6.
Anaxagoras: über den voös 12,2; über den Schlaf 43,2; der Schlaf ein Bild des Todes 43,12.
Anaximenes: die Seele besteht aus Luft 9> 5-
Andreas (Mediziner) IS, 2. anima auriga corporis 53, 3*
— domina rerum 22,1.
— flatus f actus ex spiritu 10,3.
— nubens spiritui 41, 4-
animalis substantia; verschiedene Auffassungen bei Aristoteles und Tert. 19,2.
animus verlisst die anima im Wahnsinn nach Lact; Tert. dagegen 18,9.
Antiphon der Traumerklarer: 46,10.
Antithese der Einheithchkeit der Offenbarung und der Zersplitterung der heidnischen Phüosophie 2,4.
anuloculter 25, 5.
Apelles: die Seele aus dem Himmel auf die Erde binabgestiegen 23,3; die Seele gibt dem Körper das Geschlecht 36,3.
Apicius: 33,4.
Apologeten, loei communes der —«• E* 12. Apolhdorus: (Mediziner oder Phüosoph? 15,6): das 4jytporuc6v liegt im Herzen
Apollophanes: 14,2. Argaeus mans 25,7.
Aristoteles: sein Verhaltnis zu Platon 5,1; seine luiepoXoyla 6, 7; Über die Augen und Backen der Insekte: 10, passim; Unterschied von voOr und ^»xv 12,3-5; die Seele hat fünf Teüe, 14,2—3; diese Teüe eher irtpyttai oder Svvapets als nép-q zu nennen 14,3; über das i}y«poviKÓv 15,3 und 5; über die Seele der Baume 19,2; Entstehung des Körpers nach ihm 27 Anf.; über den Schlaf 43,2; über den Traum 46,3 und 10; ob kleine Kinder traumen 49,1; von Tert. missverstanden in Bezug auf die Legende des Heroën auf Sardinien 49,2.
Aristophon: vielleicht Zusammensetzung
aus 'Antiphon' und 'Aristander' 46,6. Arius: Eschatologie 54,2. Arnobius bekampft Platons Lehre von
der Seelenwanderung 24,12; benutzt
'de Anima' nie E. 14. Artemon, Traumerklarer 46,10. arteriarum fistulae 10,7. Artorius. Sein Traum 46, 8. Asdepiades: ein ^ytiiovucóv besteht nicht;
die Seele liegt nur in den Sinnen IS, 2;
die Puberttt von Knaben fangt im i4Un
Lebensjahre an 38,1. Astyages. Seine Traume 46,4. Athamas: Beispiel des Wahnsinns
Athen: Berüchtigt wegen Geschwatzigkeit 3,1. Einfluss der Klimas auf die Klugheit der Bewohner 20,3.
Atlantes: traumen nie nach Herodot u.a. 49,2.
Augustinus: bekampft 'de anima' E. 15 und 37,7; über Sinnestauschungen 17,6; bekampft Platons Lehre von der
■ Seelenwanderung 25,12.
aulaeum: wird am Anfang emporgezogen 41, 4.
dtopoi 56» 3*
Bardylis oder Baralires 46, 6. Basilidianer: die Sinne smd trügerisch 17,1.
Berenike (Königin von Agypt) und ihr
Löwe 24, 5. Berenike (magica) 57,1. berulli 9, 6.
Beseelung des Kindes im Mutterleibe: 25, passim; 27, Anfang; 37,2.
Beseelung der Pflanzen nach Cicero und TertuUian 19,5; nach Aristoteles 19,2.
Bethsaïda piscina 50, 3.
fiiaio&dvaToi 56, 9*
Bibelstellen Gen. 1,26: 27,9. Gen. 2,2sq. und Eph. 5,30sq: n, 4. • Iöel 2,28: 47,2. Mtth. 5.44 und Luc. 6,27: 35,2. Mtth. 11,14: 35, 5. Rom. 5,14: 40,1. 1 Cor. 15,46: 11, 3. 1 Joh. 1,1: 17,13.
Bohne: Von Pythagoras verbotene Nahrung 48,3.
Capharea saxa 52, 4.
Caro dotale manicipium animae spiritui nubentis 41, 4.
carcer es .... otiosi 33, 7.
Cassiodorus. Einfluss von 'de anima' auf seine Schrift 'de anima' E. 15; über den Wert des Gedachmisses 24,3.
Catabolici — Besessenen 28,5.
de Censu animae. enthalt eine Bekampfung von Hermogenes' Ansicht über daSiTJrwesen der Seele t, 1 und 21,3; über die Divination und Ekstase 6,3; über das aire(o&nov 21, 6; 22, passim; über die Vergesshchkeit der Seele 24,2.
cerauniae gemmae 9, 6.
chamaelon, inflatus 32, t£ 32, 3.
Chüons Tod 52,3.
Christi Höllenfahrt 55, 1.
Christi Verwundung am Kreuz ein Symbol der Entstehung der Kirche 43,10.
Chrysippus: Beweise für die Körperhchkeit der Seele 5,6; „Chr. ad. elleborum" 6,8; verteüt die Seele in 8 Teüe 14,2; seine Methode zum Beweis ep dass das ■qyefiovtxóv im Herzen liegt, vielleicht von Tert. nachgeahmt.15,6 und E. 13; sein Tl. tfaxiis nach von Arnim von Tert. benutzt E. 9, Anm. 2.
Cicero über das Gedachtnis 33,5; über die Zuverlassigkeit der Traume 46,3; sein Traum über Octavianus 46,7; Traum seiner Amme vor seiner Geburt 46, 9; Dreiteüung der Traume (nach Posidonius) 47,3. Einfluss seiner Schriften auf Tert. E. 10; E. 14.
Clemens Alexandrinus. Ansicht über die Entstehung des menschlichen Körpers 27 Auf; Einfluss auf Tert.? E. 11.
Clidemus' Tod 52, 3.
Cleanthes. Die Ahnhchkeit von Eltern und Kindern, der Seele nach, ein Beweis für die Körperhchkeit der Seele 5-4-
cochlea sanguine cassa 32, 3. Codex Agobardinus E. 1. Colophoms scaturigo daemonica 50, 3. Colyttus: Geburtsort Platons 20, 3. conceptus Zat zum Stellen des Horoskops 25,9.
concubitus nicht an sich schandlich 27,4. corpus sui generis: alles Existierende ist
nach Tert. — 7, 3. Crassus (M. oder P. ?), gestorben indem
er lachte 52,3. Cratippus: Traumerklarer 46,10. Cr et es mendaces 20, 3. crines vovere nach der Geburt 39, 3. Critias: die Seele liegt im Blut 15,2. Critolaus'. die Seele ist unkörperlich 5,1; die quinta essentia 5, 2. eulleus als Strafe 33, 6. Cyprianus benutzt nie 'de anima' E. 14. Cyrus: Kampf mit wilden Tieren 58, 5,
daemones stehen unter den Göttern 1,4;
wie sie genesen 46, 12; irren umher
46,13. daemonium, s. Sokrates. Dalman feroces 20, 3. Damigeron: Magiër 57, 1. Dardanus Magiër 57,1.
decalogus: Einfluss auf die Bildung des
Fötus in io Monaten: 37.4Decima 37, i.
Democritus: i/intf und vovs untrennbar 12,6; über das 4iytnovuc6v 15» 35 über den Schlaf 43,2j Wachsen von Haaren und Nageln nach dem Tode ein Beweis dass nach dem Tode ein Teü der Seele im Körper zurückbleibt 51,2.
deus ~ divus 2,2.
diabolus ~ delator 35,3.
Diana, angerufen bei der Geburt 39.2.
Dicaearchus: leugnet die Eristenz des
riyeixoviKÓv 15,2.
Dido Beispiel der Treue 33, 9.
Diodes: das fanovucév liegt im Herzen
15, 3; leugnet die Zuverlassigkeit der
Sinne 17,2; über die Lage wahrend
der Ruhe 48, 3. Dionysius I von Syrakus: Traum vor
seiner Geburt 46,6. Dionysius Rhodius (?) Traumerklarer
46,10.
Divination der Seele 22, Ij 24,9» aer Sterbenden 53>5-
ecstasis = excessus sensus, amentiae instar 45,3; ein accidens 45,3.
de ecstasi: angekündet 47,3; früher als adv. Mare. IV: E. 9.
Elias: seine translatio 50, 5.
Embryo wachst durch die Bewegung der Mutter 25,2.
ifiPl>vopriieri)s 25> 5-
Empedocles: — w /«r 5J *o, 35 über ^tWa und v««os 8,1; die Sinne sind trügerisch 17,2; Atna-Sprung 32,1; über Metensomatose 32, iff; über den Schlaf 43,2; die Nagel nach ihm 'exordia nervorum' 51,3; Eschatologie 54> i- „
Ennius: sein Traum, dass er Homerus war 33, 8.
Epicharmus: die Sinne sind trügerisch 18, 1; Traumenklarer 46,10.
Epicurus: —i stupor 3,2 (50, 2); die Seele besteht aus Atomen 5,2 (32,4); das ■qyefioviKÓv liegt in der Brust 15, 5; der Tod geht uns nichts an 42,1; Traume sind trügerisch 46,2.
Epicurei: über Sinnestauschungen 17,4;
über den Schlaf 43,2. imfoiitrriKÓv nicht ohnehin schlecht
nach Posidonius, Tert. und Gregor von
Nyssa 16,5; erst spater zu der Seele
hinzugetreten 16,1. Epimenides: sein 40 (oder 60) jahriger
Schlaf 44,2. Erasistratus: das ^ytfiovuciv liegt in der
rfnyt (dieser Bericht von Soran (oder
Tert.) fehlerhaft mitgeteilt) 15,5. ergastula als Strafe 23, 7. Eubulus 5, 1.
Euphorbus Reinkarnation des Pythagoras
28,3. Exorzismus 57, 5.
Fasten zum Erhalten weissagender Traume erforderlich 48, 3.
Fata Scribunda 39, 2.
de fato (Schrift Tert.'s) 20,5.
Fegfeuer: Erste Gedanken hierüber bei Tert. 58,5-
Fische: ob sie Luftröhren haben oder nicht 10, 5.
Ftiege bleibt leben wenn ihr der Kopf abgeschnitten ist 15,2.
Fortpflanzung der Sünde nach Tert.
39'4- . ■ .j
de fuga: Überemstrmmung mit de anima' E. 9.
Gebet für die Gestorbenen 51,6.
genii — daemones 39,3.
Gnostici: folgen Platon 18,4.
Graeea quaedam quinionem enixa 6,8.
Gregor von Nyssa: Über das &viuk6v und
bri&vvu)Tu<6v 16, 5; seine Dreiteilung
der Traume 47, 3.
Haare empfangen nach Aristoteles und Tert. ihre Nahrung aus dem Gehirn
51» 3- ^ .
Heidnische Götter smd Damonen nacn
Tert. 1, 5; 46,12. Henoch-Buch E. 11. Henochs translatio
50, 5-
Heraclides: die Seele besteht aus Licht 9,5; Bericht über die Reinkarnationen des Pythagoras 28,3.
Heraclites Lembus: Bericht über die Nasa-
monen 57,10. Herausgeber und Kommentatore: E, I—4. Heraclitus: 'tenebrosus' 2,6; die Seele
besteht aus Feuer 5,2; aus Luft 9,6;
ist im ganzen Körper verbreitet 14, 5;
das ^yefiomeóv tritt von aussen her ein
I5s 5> die Sinne sind trügerisch 17,2.
s. auch zu 'Aenesidemus'. Hermes, ein Damon nach Tert. 49,3. Hermetische Schriften: Einfluss auf Tert.
E. IX.
Hermippus von Berytus: von Tert. benutzt E. 10 und 14; 46,10.
Hermogenes: die Seele aus der Materie entstanden 1,1; s. zu 'de Censu animae'.
adv. Hermogenem: früher geschrieben als 'de Anima' E. 8.
Hermotimus: Reinkarnation des Pythagoras 28,3; 44, passim.
tieropnxlus: Anatom 10,4; uber den Sitz des T\yt\xoviKÓv 15, 5; seine Dreiteilung der Traume 47, 3.
heros Sardiniae (Iolaos): bezügliche Sage von Tert. missverstanden 49,2.
Hicesius 25, 2.
Hierokles über die Beseelung des Kindes
im Mutterleibe 25,2. Hieronymus benützt 'de anima' reichlich
E. 15; s. Stellenverzeichnis! Hilarius' Auffassung von der Fortpflan-
zung der Seelen: 27, Ende. Hipparchus: falsch zitiert statt Hippasus
5,2.
Hippo: die Seele besteht aus Wasser 5,2. Hippocrates: über das rjytnarucóv 15, 5; Geburtshilfe 25, 5.
incubo 44, 2.
Indorum gymnosophistae 31,6. Insekten: Anatomie der — nach Tert. und Aristoteles 10, passim.
Johannes Ev.: 'der Adler' genannt 8,4; der Glaube dass er nicht gestorben sei 50,5-
Irenaus: bekampft Platons Lehre von de Seelenwanderung 24,12; wahrscheinlich Quelle Tertullians (E. 10; 13; 14). s. auch Stellenverzeichnis.
Isidorus: Reminiszenz an 'de anima' bei ihm E. 16.
Julianus der Ketzer: beeinflusst von 'de
anima' E. 15. Juno angerufen bei der Geburt 39,2. Justinus 77. «jvxrjs: Einfluss auf Tert.?
E. 10; 11; ii, Anm. 2.
Einfluss auf Tert.? E. 10; 13.
K«A^r7(«u' 34,4.
Kinder können am besten lemen nach Cic. und Platon; Laktanz dagegen. 24,11.
kleine Tiere die grossartigste Schöpfung der Natur nach Tert., Hier. und Aug. io, 6.
Klima: Einfluss auf die seelische Verfas-
sung 20,1. Körper: Einfluss auf die seelische Ver-
fassung 20,4.
Entstehung nach Tert., Aristoteles, Cl. Alex., Laktanz 27 Anfang.
warum schwer er wenn die Seele fort ist? 8, 3.
Diener der Seele 40,3.
in Lust und Leid mit der Seele verbunden 5, 5. Korpulenz schwacht das Denken 20,4.
Laktanz: benützt 'de anima' höchstwahrscheinlich mcht E. 14, Anm. 1.
bekampft Platons Lehre von der Seelenwanderung 24,12.
bekampft Epikurs Behauptung dass der Tod uns nicht angeht 42,1.
Einteüung der Traume 47, 3.
Wie die Seele den Körper verlasst 53,4.
Bildung des Leibes nach ihm: 27 Anfang.
Lazarus: ob die Legende eine narratis
oder eine parabola ist 7,2. Leonymus: sein Traum über Achilles
46,9.
Uber: seine Geburt 46, 9.
Löwe: verhert nie seine Eigenart 24,5; fürchtet den Hahn 24,5; verliert seine Wut wenn er einen Affen frisst 24,5; 'ist nur einmal Vater' 46, 6; Reinkarnation des Aias bei Platon, Pol. X 32,6.
LucUius: Reminiszenzen 1,3; 6,7.
Lucina 37, i; 39> 2.
M. Auf idius Lier co 33,4.
Lucretius: Einfluss auf Tert.? E. 11—13;
5,6; I7j 2; 19,8. Lyncestarum vena vinosa 50, 3.
Mardon leugnet die Realitat des Körpers
Christi 17,13. adv. Mardon. II früher geschrieben als
'de anima': E. 8; 18, ii. Marionetten: Symbol des Verhaltnisses
der Seele zum Körper 6,3. Martyrer die einzigen die gleich nach
dem Tode zum Himmel gehen 55,1
und 4.
Materie nach Hermogenes Substrat der
Seele 1,1. Mauri leves 20,3. Medea 50,4.
mediana soror philosophiae 2, 4. Melito Quelle des Tert.? E. US E. tl,
Anm. 2; E. 13. Menander comicus: parodiert nach Dölger
Platons Jenseitsvorstellung 50,4. Menander haereticus: behauptet dass seine
Taufe die Menschen unsterblich macht
50,2.
Mercurius Aegyptius über Seelenwanderung 33, 2—3. metalla als Strafe 33,7. Milesiae 23, 4.
milvus Reinkarnation der Habgierigen
bei Platon 32,8. Monographien über 'de anima' E. 3. Mopsus' Traumorakel 46,11. Mors naturae debitum 50, 2.
cervicum messis 53,4-
ruina membrorum 53, 4. Moschion über das ^yejiowicoV 15» 5Moses: Bestimmung der Zeit in der er
gelebt hat bei den Patres 28,1. motus animae secundum naturam und
contra naturam nach Tert. und Cic. 1,2. Mudus Scaevola 58, 5.
Nasamones schlafen bei den Grabern ihrer Vater zum Erhalten prophetischer Traume 57, 10.
Nectabis = Nechepso (?) 57, **•
Neoptolemus tragoedus. Sein Traum 46,9.
Nero: hat nur einmal getraumt 44,2.
Nicander 57,10. Nona 37,1. Nonacris 50, 3.
Novatianus: benützt nie 'de anima' E. 14. Nymphodorus 57,10.
Ogdoas. Symbol des ,pJMt&v atmv' 37,4. Opera publica als Strafe 33, 7Orestes: Beispiel des Wahnsinns 17, 9. Ostanes der Magiër 57,1. de pallio: Überemstimmung mit 'de anima' E. 9, auch Anm. 1.
Panaetius zerlegt die Seele in sechs Teüe 14,2.
Parabel der zehn Jungfrauen von Valentinus und Macarius Aegyptius interpretiert 18,4.
paredri spiritus 28, 5.
Parmenides. Definition des Schlafes 43, 2.
Pasiphae: Traumorakel in Lakonien 46,11.
Passio Perpetuae von Tert. falsch zitiert? 55,4; E.8.
Pelagius beeinflusst durch 'de anima' E.
IS-
pepo = homo insulsus 32,1.
IItptx<ópii über
das rationale und irrationale, das indignativum und concupiscentivum 16, passim; die Sinne sind trügerisch 17,2; wahre Erkenntnis in diesem Leben unmöglich 17,12; die Denkkraft verschieden von der Sinneswahrnehmung 18, 1; Lehre von der Seelenwanderung 23,5J itad-qotis ampvfatis 23,6; der Kotper trübt die Kraft der Seele 24,7; wie die Seele in den Körper eintritt 25,2; Entstehung von Gegensatzen aus Gegensatzen 29, 3; Bestrafung oder Belohnung der Zweck der Seelenwanderung 33, ij die Ideen Vorbilder für die diesseitigen Dinge 43, n; Traum des Sokrates über ihn 46,9; über Schlaf und Traum 48,2;
Sein Tod 52,3; ampa ~ oijiia 53, 5;
Eschatologie 54,1. Platon-Reminiszenz ? (Phadon 91B) z, 4. Plinius Maior. Einfluss auf Tert.? E.
11,12,14.
Polycrates: Traum seiner Tochter über
seinen Tod 46,8. pompa diaboli 35, 3.
Posidonius E. 11,13; Einteüung der Seele 14,2; Dreiteüung der Traume 47,3.
Praedestinatus: von Tert. beeinflusst? E. 15.
praenuntius: Johannes der Taufer 35,5. Prophezeiung durch Frauen: Meinung
des Tert. darüber 9,4. Protagoras: wer gemeint ? 15, 6. Prudentius: Dreiteüung der Traume;
von Tert. beeinflusst? 47,3.
>jn>xt ~ ijivxós 25, 6.
Pubertat: fangt im Z4ten Jahre an 38,3. pulmonum folies zo, 7. Pyrrhus, Reinkarnation des Pythagoras 28,3.
Pythagoras: Lehre von der Seelenwanderung und 'HöUenfahrt' 28,3; Verbot, Bonnen zu essen, etc. 3Z, 4 und 48,3; Eschatologie 54, z.
pythonici spiritus 28, 5.
Pythonissa von Endor 57,9.
de res. carnis: spater geschrieben als 'de
anima' E. 8. Rufinus: hat er 'de arüma' gelesen? E. z6.
sanctus: rein 39,4. Sarpedons Traumorakel 46, zz. Saturninus: über den Ursprung der Seele 23,1.
Schreien des Kindes Voraussage des Elen-
des im Leben 19,8. Scipio: seine Geburt 25,8. scopuli als Strafe 33,6. Seleucus: Traum seiner Mutter über ihn
46,6.
Seele. Widerlegung der Behauptung dass sie, weü durch unkörperhche Substanzen genahrt, auch selbst unkörperlich ist 6,6; ist corpus sui generis 7, z und 9,ij ist immer in Bewegung 6,1; 43, 5; 45) 1; ist ein irvtSfn tv&tpiiov 25, 4; entsteht im selben Augenbhck als der Körper 27 Anfang; wie sie den Körper wieder verlasst 53,4; der Leib verhalt sich zu ihr wie ein supellex zu dem Menschen 50, 2.
Seneca: über die Entwicklung der Anlagen des Menschen 20,1; über den Tod 42,2 und 50,2.
sensus publici (= «otrai twotaï) 2, z.
Sieben: heilige Zahl: symbolische Bedeutung 37,4.
Simon Magus 34, passim; 57, 7.
sinus Abrahae nach Tert., Aug. und Greg. v. Nyssa 7,4.
Socrates: sein daemonium ein accidens, kein naturale z, 2 und 4; 39,3; seine Anwort auf die Bemerkung, er sei mit Unrecht verurteüt z, 3; das Hahnenopfer z, 6; der deus Socratis 12, Ij sein Traum über Platon 46,9.
sophista: „Weiser" 3,3.
Sophokles. Sein Traum 46,9.
Soren von Tert. benützt E. 9, z2, 13, 14; verteüt die Seele in sieben Teüe 14,2; über das iiytnovuciv 15, 5; über die Beseelung des Kindes im Mutterleibe 25,2; über den incubo 44,2.
spiritus (bonus oder malus) ein accidens 11,5; 21,3.
spiritus apostatae Erfinder der Künste und Wissenschaften 2,3.
Statina und Statilinus 39, 2.
Stesichorus. Seine Palinodie 34,4.
5toa; Körperhchkeit der Seele 5,2; Körperhchkeit der artes 6,7; von Tert.
genannt als Gegensatz zur 'communis conscientia' 6,8; ihre Einteüung der Seele 14,2; über die Zuverlassigkeit der Sinneswahrnehmungen und Sinnestauschungen 17,4; wie die Seele in den Leib gerSt und über die Beseelung des Kindes 25,2; über der Schlaf 43» 2; über prophetische Traume 46,11; Einteüung der Traume 47, 3; Eschatologie 54» 2-
Strato (Schüler des Erasistratus) über das
TjyifioviKÓv 15» 5'
Strato physicus. Verbreitung der Seele durch den Körper 14,5; über das 5; über den Schlaf 43,2; über Traume 46,10.
Südliche Völker gescheiter 25,7. ,
SUggestUS = vrróaraais I» I. Sullanae lancet 33, 4. SündenfaU 38,2.
Taufe: macht den Menschen sanctus 39» 4» 'reformat animam virtute' 41,4-
de test. an.: die Beweisführung der Schrift 'de test. an.' nachgeahmt 25,3 und 41» 3-
Telmessenses Traumerklarer 46, 3.
Thales 'in puteum' 6, 8; die Seele besteht aus Wasser 5,2.
Thebe: Einfluss des Klimas auf die Dummheit der Thebaner 20, 3.
Thrasymedes: soll nie getraumt haben 44» 2. ,
övpueó* spater hinzugetreten 16, 1; ment an sich schlecht 16, 5.
Tod nicht naturgemass nach Tert. und Augustin 52, I.
To desengel bei Chrysostomus 53,6.
tortile temperamentum 25, 5.
Traume: Einteüung der Traume 47,3; Gott durch Triume erkannt 47, 3; Zuverlassiger am Ende der Nacht und im Frühling 48,1; Lage im Schlaf, zum Erhalten prophetischer Triume erforderUch: 48,2; ob 'infantes' traumen oder nicht 49,1; ob die Atlantes traumen 49,1; der Traum ein accidens
somni, und Mischform von Schlaf und Ekstase 45,1 und 3. Typhon (Magiër) 57,1.
Überbrückung von Exkursen durch Tert.
.. 25,1{ 58,9- . ,
Ubersetzungen von 'de anima E. 3. Überflüssige Erklarungen von Tert. 29, 2. unci (bei den Scalae Gemoniae) 33,6. uncus (gynakologisches Instrument) 35, 5. ungues exordia nervorum 51,3-
Valentinus: 'Monogenes —i' 12,1.
Valentinianer achten die Sinne trügerisch 17,1; Platon ihr VorMufer 18,4; machen Unterschied zwischen dem seelischen und körperhchen Teü im Menschen 18,4; Dreiteüung der Seele 21, 1;
. die Seele nach innen unverwandelbar 2i, 4 und 5; Herkunft der Seele 23,4.
Varro: Einfluss auf Tert? E. 10 und 14; seine Antiq. hum. benützt 30,1; Anspielung auf seine Satire 'Endymiones'
0)55.4. , , Cmf
Verbrennung des Letchnams als atrate 33, 5; von den Christen als grausam betrachtet 51,4-
Verhaltnis von Glauben und Wissen 3,1.
veritas ... perosa 1,6. t
Vincentius Victor von 'de anima' beeinflusst 9,7—8.
Vitellius' Famüienchronik 46,7.
'vitis amat arborem' 19,4-
vivicomburia 33,6.
Wasserorgel, Büd für die Verbreitung der Seele im Körper 14,4-
Xenocrates: über das J/ytnowtév 15» 5» über dén Schlaf 43,2.
Zehn: Heilige Zahl. Symbolische Bedeutung 37, 4-
Zeno der Eleate. Sein Tod 58, 5.
Zeno der Stoiker : —nis vigor 3, 2; Beweis für die körperhchkeit der Seele 5,2; Einteüung der Seele 14,2.
IV. STELLENREGISTER
Dieses Verzeichniss enthalt nicht die Zitate, die nur angeführt sind, ein Wort oder einen Namen zu belegen. E. = Einleitung.
Die Zahlen hinter E. geben die Seiten an; sonst ist die Stelle im Kommentar gemeint, die die durch die Zahl angegebene Stelle im Text erlautert.
Acro ad Hor. Carm. i, 28,10 und ep.
2,1,52: 33» 8. Aelian H. A. 2,26: 8,4.
2,31: 32,3-
4»34: 46,5-
5» 39: 24,5.
9,3- 8,4. Aesop fab. 240 und 24012: 46, 5. Aetna 2QQff.: 14, 5.
Alexander Aphrod. probl. 2,47 Ideler: .37» 3-
Alkinöos Eisagoge 25: 29,4. Alkiphron Ep. 3,10: 48, l. Ambrosius Hexaëm 6,9: 24,5.
Sermo 18 in Ps. 118, cap. 4: 2,4.
Sermo 19, cap. 3: 8,4.
In Lucam 8,13: 7,2. Amm. Mare. 15,3,6: 49,2.
16,16,3: 41,4.
26,9,11: 52,3. Ps. Ammonios Vita Aristotelis, S. 10—n
Cobet: 5,1. Anastasius Synaïta in Hexaëm. 9. (Migne
P. G. 89,1002): 43,10. Anaxagoras Diels. Vors., frg. 9: 12,2.
ib. 12: 12,2. Anthol. Pal. 5,20,3: 33,4. Apollinaris Sid. Carm. 24,13: 52,3 Apollonios Dysc. Hist. Comm. 3: 44,1.
ib., 46: 48,3. Appian Syr. 56: 46,6. Apuleius de mundo 2, S. 351 Oud.: 6,3.
met. 1, 8: 41, 4.
ib. 1,15: 32,1.
ib. 2,17: 33,4. ib. 10,29: 41,4. Aretaeus de acutis passionibus 2,2,4: 53» 5-
Aristoteles an. 1,2 = 404 b 25 ff.: 12,3. ib. = 404 b 27 ff.: 12,6 und 5,1. ib. = 405 b 5—8: 5,2. ib. 1,2,23: 25, 6. ib. 1, 3—5, passim: 5,1. ib. 1,4 = 408 b 32: 5,1. ib. 1, 5: 6,8. ib. 2,1, 2: 5,1. ib. 2,2 = 413 a 25 ff.: 19,2. ib. 2, 3: 14, 3. ib. 2,5 = 416 b 3 ff.: 12,4. ib. 3,4 = 429 a 21 ff.: 12,3. ib. 3,5: 12,3.
de div. in somno 462 b 10: 46,3. Ethica Nkomachea 1,4= 1096 a 16:5,1. de gen. et corr. 2, 3 = 736 b 27: 12,3. ib. 2,6: 8,1.
hist. an. 2,15 = 506 a 1 ff.: 10,2.
ib. 4, 7 = 532 a 5 ff.: 10, 5.
ib. 4» 7 = 584 b 24 ff.: 6, 8.
ib. 4,9 = 535 b 3 ff.: 10, 5.
ib. 4,9 = 535 b 5: 10,2.
ib. 4,10 = 537 b 14: 49,1.
ib. 6,31 = 579 b 2: 46, 5.
ib. 7,4 = 584 a 36: 37,3.
ib. 7,10 = 587 b 10: 49,1.
ib. 9, 34 = 619 b 18—620 a 1: 8,4.
de insomn. 3 = 416 a 11: 49, 1.
Metaph. 1,3: 5,2.
ib. 1,5: 37,4.
20
ib. i,6: 17,2.
part. an. x, 5 = 645 b 6 ff.: io, 2.
ib, 2,13 = 657 b 30 ff.: 10,5-
ib. 2,14 = 658 b 2 ff.: 51» 3-
ib. 3,4 = 665 a 12 ff.: 15» 3-
ib. 3,6 = 669 a 3 ff.: 10,2.
ib. 4,5: 10,5.
ib. 4,6 = 683a3ff.: io,5-
phys. ausc 4,11 = 218 b 21 ff.: 49» 2.
Polit. 4,4, passim: 20, i. .^
de resp. 475 a 29: 10, 2 und 5.
ib. 484 338 ff.: 5i> 3-
de somno et vig. 2 = 456 a 12: 10, 2.
ib. 3: 43, 2.
Ps. Aristoteles de mundo 5: 2, 6.
ib. 6 = 664 a 1 ff.: 6, 3.
id., problem. 5,23 = 931 b 39—932 a
20: 52,4. ib. 6, 3 = 885 b 26: 48,2. ib. 6,5 = 886 33 ff.: 48.2. Arius, epit. phys. frg. 39 Diels (Dox. Gr.
S.471): 54» 2. Arnobius 2, 3: 41» 32,19—20: 24,12. 4,26: 51, 6. Arrian Anab. 1, 31: 46» 5-
ib. 2,18: 46,5Artemidor 1, 7' 48» i4,2: 48,44, 24: 46, 5Athenaeus 1,19C: 6, 3.
7, 281D: 14,2. Athenagoras Leg. 6: 37) 31 ib. 7: 2,4. ÉllE;
ib. 24: 2, 3. Augustinus contra Adimannum (P.L. 42, 169): 21, 5de an. et eius or. 4,16: 7, 4. ib. 4,20—21: 9, 7. Civ. Dei 4, «ti 37» ib. 4,21: 39» 2. ib. 5» 2: 25, 9ib. 7,23: 15» 1 und 19, 5. ib. 8, 11: 2, 3 und 4. ib. 13» 6: 52» t* ib. 13,15: 52» li ib. 13,24: II, J. ib. 14, 16: 27, 6. ib. 15,23: 2,3 und 44,2. ib. 18, 8: 28, ï. ib. 21,24: 19,8.
de cura pro mortuis agenda 15: 57) 12.
de duabus animabus 1,4: 10,6.
epistula 55, 17: 37) 3-
ib. 80, 3: 45> 3-
ib. 190,6,15: 27,9.
de Gen. ad Litt. 3,14: r°» 6-
ib. 7,11: 24,12.
ib. 9) 6: 5°, 5-
ib. 10,25 ff.: 9»8; 37) 7 und E. 15de Gen. contra Manich. 2,8: 11, 3haeres. 7: 35» !• ib. 23: 36,3. ib. 86: E. 15.
contra Julianum opus impf. 1,48: 4ï>4. contra Julianum 4,14> 68: 10,7. de pecc. mer. et remiss. 1,3: 50» 5ib. 3) 12: 39)4ib. 3) 18: E. 15. de pecc. orig. 2, 24: 5°) 5Retract. 1,4: 24,12. Sermo 29,11: 5°) 5de symb. ad catech. 4,6: 55,1. Tract. ad Ev. Jo. 9,10: 43> i°ib. 36,5: 8,4—5. ib. 120, 2: 43, ioTrin. 12,15: 24,12. de vera religione 33: 17» 8. Ps.-Augustinus Ou. Vet. et Nov. Test. 115: 6,8.
Babrius fab. 83: 46, 5-
Ep. ad Barnabam 15) 8: 37) 3-
Böethius. Consol. 4» 4= 8,4.
Gaelius Aurelianus Chron. 1, 3= 44» 2.
de morbis acutis 1,14: l5> 2. Callimachus Hymnus in Iovem 8—9:
20,3.
Carmen Aureum 69—71: 53» 3Carm. epigr. 1164,58: 39» 2. Cassianus coll. 19, 4'. 45» 3* Cassiodorus de anima 2: E. 15.
ib. 5: E. 15.
ib. 7: 25» 55 E-15-
ib. 9: 27,4» E- I5-
ib. 12: 24, 3.
ib. 16: 37» 45 E. 15.
Var. 5,22: 24, 3-
Chron., S. 145 Mommsen: E. 15» Anm. 1. Catull 62,49 ff- J9» 4-
Celsus 3, 19: 43, 8.
7*29; 25,5.
Censorinus 7, 2; 7, 5; 14, 2: 37, 3. Chalcidius in Timaeum (217): 5,6. ib. 220: 5,3; 10,3. ib. 251: 46, ii. Chrysostomus Hom. 53 in Mth; (P.G.
.57—58,532): 53,5Cicero Acad. 2,214: 15,2. pro Balbo 15: 1, 3. pro Caelio 65: 41, 4. Cato Mai. 13: 52, 3. ib. 78: 24, 11. Dhr. i, 39: 46,6. ib. ij 54: 46, 8. ib. 1, 62: 48, 3.
ib. 1,64: 47,3.
ib. 1,79: 20, Ij E. 13.
ib. 1, 81: 43, 8.
ib. 1, 85: 25, 9.
ib. 1, 115: 48, 3.
ib. 2, 87: 25, 9.
ib. 2,119: 43, 2; 48, 3.
ib. 2,133: 32,3.
ep. ad Octav. 4: 46, 7.
de fato 7: 20, 3.
ib. 25—26: i3 3.
de fin. 2,92: 52,3.
ib. 5,14: 5, 2.
N.D. 2,12: 46, 3.
ib. 2,29: 13,1.
ib. 2, 32: 6,1.
ib. 2, 42—43: 20, ij E. 13.
ib. 2,120: 19,5; E. 13. ib. 2, 144: 46, 5. ib. 2,145: 46,5. ib. 2,147: 6,4. >b- 3j35: 2,6. ib- 3> 93: 46,11. de Or. 1,18: 24, 3. or. Phil. 1, 5: 33, 6. pro Rabirio 16: 33, 6. S. sc. 6: 54,2. ib. 27: 4, ij 6,1. Tusc. 1, 20: 13,1. ib. 1,21: 15,2. ib. 1,41: 15,2. ib. 1,51: 15,2. ib. 1, 53—54: 4,1. id. 1, 56: 6,1; 19, 5. ib. 1,79: 5,4—5.
ib. 1, 80: 20,1; E. 13.
ib. 3,7: I7>9-
ib. 3,31: 52,3-
ib- 5, 5i: 5» 2. Claudian in III cos. Hon. 54 f.: 20,3.
Laus Serenae 78: 9,6.
Carm. 7, praefatio: 8,4. Claud. Mamertus de statu an. 2,9; 6, 6. Clemens Alex. Protr. 5, 64,2: 5,2.
ib. 10, 92, 5: 8,4.
Paedag. 1,1: 2,4.
ib. 1, 6: 27 Anfang.
Strom. 1,15: 2, 3.
ib. 1,21: 28,1.
ib. 1,22: 2,4.
ib. 3,3: 53,5-
ib. 4.25,5,14: 37,3.
ib. 5, 1: 2, 3:
ib. 5,14: 43,10.
ib. 6, 6, 45: 55,1.
Ecl. proph. 53: 2,3.
Exc. ex Theodoto 51,1: 18,4.
ib. 63, 1—2: 37,3. Com. Att. frgm. Koek. frg. 1234: 20,4. Commenta Lucani ad Luc. 9,1: 54,2. Commodian Instr. 1, 3, 8 ff.: 2,3. Critias frg. A 23 Diels Vors.: 5, 2. Cyprian hab. virg. 14: 2, 3. ep. 1, 2: 51, 6. ib. 64, 6, 1: 19, 8. Cyrillus Hieros. Catech. 2: 35, 5. ib- 5» 9: 51, 6.
De Montibus Sina et Sion 9: 43, 10. Didymus Al. Trin. 3, 42: 35,1. Dio Cassius 47, 41: 46, 8. Diodes frg. 18 Wellmann: 17,2.
frg- 19: 8,3.
frg. 141: 48, 2. Diodor 1,6,25: 33,5.
.4,5= 25,8. Diogenes Laërtius 1,34: 6,8.
r.72: 52,3-
1, 109: 44,2.
2,7: 46,9.
2,35: i,3-
3.3: 20,3; 52,3.
5,61: 15,5.
7.55: 38,1.
7, 102.128.129. 135: 15, 6.
7jI56; 5,67,186: 15,6. 8,1: 28,3. 8,57: 43» 2. 9, 6: 2, 6.
9, 7: 16, 2. 9,56: 15,6.
10, 2. IO. 13. 25: 15, 6. Dioscurides 2,127: 48» 3-
Doctrina patrum 39 (S. 396,13 Diekamp): 37, 3-
Donatus ad Ter. Eunuch, praef. 1,5: 4t,4-
Empedocles frg. A 94, 86 Diels: 5,2. B 17,20: 17,2. B 17,27 ff.: 8,i. B 105: 5,25 *5»$i 20, 3B 112: 32, i. B117, 2—3: 32,1Ennius frg. 15 Vahlen: 33, 8. Ennodius carm. 2,150: 8,4.
ep. 1,18: 8,4. Epicharmus frg. B 12 Diels: 18,1. Epicurea, ed. Usener. Ep. 1, 5—51: *7» 5> K..d.2(S. 78 und 395): 42,1. ib. 24: 17, 5frg. 247: 17,2. frg. 252: 17,2. frg. 325: 43,2. frg. 328: 46,2. Epiphanius Haer. 1,9' 28,1. 22: 50,2. 27,2: 35,131,19: 18,4. 33, 1: 23, 1—2. 48,4: 45,4Eugenius Tol. Carm. 87 (Vollmer): 52,3. Euripides Phoenissae 18: 27,8. Eusebius H.E. 1,13 : 55, »« ib. 3, 26: 50,2. ib. 4,7,9: 35» I. ib. 4,8,1: E. 11.
ib. 5, i» 36—37 un 5,1» 41—42: 55» 4-
ib. 5,1, 61: 33, 5-
ib. 5, 7, 4: 9, 4-
Pr. Ev. 10, 9: 28,1.
ib. 15,9» 5: !5,2.
ib. 15, 20,1: 27 Anfang.
Vita Const. 4,71: 51,6.
Eustathius de Pythonissa (P.G. 18,613— 674) 57» 9-
Firmicus Maternus Math. 3, 5, 29: 43, 8.
ib. 7,1: 25,5. Florus 4,12: 20, 3.
Frechulphus Chron. 2,2,9 (P.L. 106,
"55): 50, 5Fronto ad M. Antoninum p 151N.: 52,3. Fulgentius Planciadea, p. 562 M.: 20,5.
Gaius: Digesta 34, 5, 8: 6, 8.
Galen ad Hippeer, npoyv. 1, 1,5 (l6»
525 K) 4». 3ib. 1,14,18 (18 B. 58—63 K) 48, 2. ad Hippeer, n. rpo^s (i5»4°7 K.):
37» 3-
de dogm. Hippocr. et Plat. 2, 8: 5,2.
ib. 3,1: 14,2-
ib. 6,2: 14, 3-
de usu partium 4,16: 6, 3.
ib. 6,9: 10,2.
de uteri dissectione 2 (2, 895 K): 25,5. Ps-Galen. Hist. Philos. 22: 37,3-
ib. 128: 43,2. Gellius 3,16: 37» *■ 4,11,2: 48,3. 10,2: 6,8. 13,7: 46,514,1,23: 6,3. 17,11, 2: 10, 7. Geoponus 2, 35,4 und 8: 48, 3. Gregor von Nazianz (P.G. 36» 4t6C und
43iA): 37,3Gregor von Nyssa de an. et res. VXj. 44, 56 C: 16, 6. ib. 57 C: 16, t, ib. 61 B: 16, li 16,6. ib. 65 Aff.: 16,6. ib. 84 B: 7,4- . _
de opif. hom. P.G. 44» *72 A ff.: 47, 3in verba 'Faciamus Hominem', P.G.
44,269 B und 285 C: 37,4de Pythonissa, P.G. 45» 107—"4'- 57,9 Henoch Kap. 6—7: 2,3; E. 11. Herodot 1,107—108: 46,4. 2,48: 6,3. 3,108: 46,5. 3,124: 46, 8. 4» 172: 57» 10. 4,184: 49» 2.
Hierokles I, 16 von Arnim: 25, 2. Hieronymus adv. Jov. i, 1: 2, 6.
in. 2, 6: 42, 2.
ib. 2, 8: É. 15.
adv. Ruf. 1,30: 52,3. . in Habacuc 1,2: 45, 3.
in Ps. 39: 45, 3.
epist. 7, 5: 52, 3.
ib. 12, 2: 3, 3.
ib. 17, 3,1: 40,4.
ib. 22,13, 2: 37,2.
ib. 22,17, 2: 20,4.
ib. 22,19, 2: 38,2.
ib. 22, 19, 3: 19, 8.
ib. 22,38, 7: 43,11.
ib. 47,2,2: 44,1.
ib. 52,3,5: 52,3-
ib. 52,11,4: 20,4.
ib. 53,2,1: 37,3.
ib. 53, 4, 1—2: 3, 3.
ib. 60,4,2: 1,2; 28,5; 31,6.
ib. 60,12,1: 10,6; 32,3.
ib. 64,1, 3: 15,2.
ib. 65,19,5: 25,3.
ib. 66, 1, 2: 25, 3.
ib. 66, 8, 3: 1, 2.
ib. 70,2,2: 20,3.
ib. 75,2,4: 32, 9.
ib. 85, 5: 39,4.
ib. 96,17, 2: 25, 6.
ib. 98,15,1: 25, 6.
ib. 100, 9, 3: 1,6.
ib. 107, 8,3: 31,6.
ib. 118,5,2: 1,2.
ib. 121,4,5: 37,2.
ib. 130,13,2: 52, 3.
ib. 133,1, 2: 3, 1.
ib. 133, 2,1: 3, 1.
ib. 133,4,2: 36,3. Hilarius Trin. 7,28: 27,9. Hippolytus Philosophumena 6,31—32: 37,3-
ib. 6, 34: 18, 4.
ib 7,32: 32,2; 35,1.
ib. 7,88: 36,3.
ib. 10, 20: 36,3.
de Antichristo 26. 45: 55,1. Ps. Hippolytus De Pythonissa (P.G.
10,605—608): 57,9. Hippocrates Aphor. 3,17: 20,1.
Epidem. 1,1—3: 20,1.
n. Jufei». 37,3.
77. ipijs vovaov 15, 5* 77. KapSias 15» 5*
de mul. morbis 1 (2,701 K): 25, 5. de natura pueri (1,382 ff K): 25,2.
77. oVrafi. 37,3.
Progn. 3: 48, 2.
77. oapKcov'. 15,5'
ib. 19: 37,3.
77. rpofös 42: 37, 3-
de ventis aquis locis 3: 20,1. Homer. Ilias 16,851 ff.: 53,5.
ib. 22,358: 53,5.
ib. 23, 72 ff.: 56,2.
ib. 24, 343 ff.: 49,2.
Odyssea 5,47 ff.: 49,2.
ib. 19, 562 ff.: 46, 2.
ib. 20, 16 f.: 15,4. Horaz. Carm. 1,27,3: 46,2.
Epist. 2,1,15: 33, 8.
ib. 2,1,189: 41,4.
ib. 2,3,154: 41,4.
Epod. 17,42: 34,4.
Sat. 1,10,31: 48,1.
ib. 2,5,102: 25,6.
ib. 2,7, |i: 25, 6.
ib. 2,7,82: 6,3. Hyginus astron. 2,16: 8, 4.
Iamblichus Vita Pyth. 24: 48,3.
ib. 61: 48,3.
ib. 214: 31,4; 48, 3. Ignatius ad Magnes. 9, 2: 55,1. Ioseph. Ant. 1,3: 2,3. Irenaeus 1,3: 32,1.
1,6,1: 21, ij 21,3.
1,22: 23,1.
1,23,1—3: 34,2; 50,2.
1,24: 23, 2.
1,25,4: 35, i-
2,6: 18,4.
2, 9, 59—60: 24,12.
2, 18: 17, ij 50, 4.
2,19: 18, 4.
3,20,4: 55,1.
4,27,2: 55,1.
4,58,4: 2,3.
5,5,i: 50,5.
5,8: 9,4.
5,17: 11,3.
5,3l»i: 55,1.
5,36,1: 50, 5Isidor. Origines 4,13: 2, 6.
ib. 8,97: 57» 9-
ib. 8,11,103—104: 44,2.
ib. 12,4: 32,3.
ib. 12,7, II! 8,4.
ib. 12,7,40: 8,4.
ib. 16,13: 9» 6. Isokrates Helena 64: 34» 4-
Konon 18: 34,4*
Julianus: Digesta 46,3,36: 6,8. Justinus Hist. 15,4» 2—3: 46,6. Justinus Martyr. Apol. 1,26: 50,2.
ib. 1,44,6: 2,4.
ib. 1,67: 9,4-
ib. 2,4: 2,3.
Dial. 72: 55,1.
ib. 99= 55» i. Ps. Justinus. Cohort, ad Graecos 9: 28,1.
Qu. ad orthodoxos, qu. 26: 57» 7-
ib., qu. 56: 57» 9-
ib., qu. 60: 7, 2. Juvenalis 6,321: 33,4-
7, 111: 10, 7.
10, 66: 33, 6.
13» 245: 33» 6.
14, 56: 25, 6.
Lactantius I. D. 2, 5: 12, 3. ib. 2,7,22: 46, 8. ib. 2, 9: 43, 7ib. 2, 14: 39» 3ib. 2,15: 1» 45 2, 3. ib. 2,16: 2, 3. ib. 2,18: 31, 6. ib. 3» 17» 30 : 42» 1. ib. 3» 18: 28,3. ib. 4, 5= 28, 1. ib. 7,2,23: 24,11. ib. 7» 7» 13: 15» 2. ib. 7, 8,4: 6,1. ib. 7» 12, 9: 18, 9ib. 7, 22: 24,12. de opificio Dei 6, 1: 32» Iib. 9: 27,4. ib. 11,15: I0» 7ib. 12: 27 Anf. ib. 12,17: 56, 5ib. 13: E. 14, Anm. 2
ib. 16: 15» 5-
ib. 17: E. 14, Anm. 2.
ib. 18,9: 47» 3-
ib. 19: 27,6. Ps. Lact. Carmen de Pascha 33 55» *• Lactantius in Statii Thebaïdem 3,484: 33» 8.
Lucanus 1,210: 20,3. 6,489: 32,39,1 ff.: 54,2. 9, 906: 8, 4. Lucianus Dea Syr. 16: 6, 3. Muscae encom. 7: 15,2; 44,1. Philopatr. 21—22: 46, 5. Vera historia 2,18: 6,8. ib. 2,24: 48, 3Lucflius fragm. 796 Marx: t, 3.
ib. 1299—1300: 52,3. Lucretius 1,304: 5,6.
1,440 ff.: 5.5-
3,94: 12,1.
3,161 ff.: 5.5-
3»353—363: 17» 2.
3,426—431: i7» 2.
3, 436 ff.: 17» 2.
3,462—468: 17. 5-
3, 500—502: 17, 5-
4,1107: 27, 8.
4,1268: 27, 8.
5, 222: 19» 8.
Macarius Aegyptius Homilia 4,7 (P-G-
34» 477): 18,4. Macrobius Saturn. 2,1, 6: 52,3.
ib. 3» ": 39» 2.
ib. 7» 7» 6: 38,1.
S. Sc. i,3»7: 44.2.
ib. 1,6, 65 ff.: 37,3-
ib. 1,11, 6 ff.: 54.2.
ib. 1,13,17: 46,2.
ib. 1,14,19: 5, 2Marcellus 20,4: 44,2Marcus Aurelius 2,2; 3,16; 6»16 vn i620 B: 32,6.
Sophistes 265 B—266 D: 4, t. Theaitetos 152 A ff.: 17» 12.
174 A ff.: 6,6. Timaios 24 C: 20,3.
28 A: 17,2. 29Aff.: 18,12.
29 B: 43» 35 A: io, 1. 37Aff.: 18,12.
41 C: 16,1.
42 D: 16,1. 42Eff.: 23,6. 48 B: 43, 11.
69 C: 16,1; 16,3; 53» 369 D: 15,57iBff.: 48,2.
71 D: 24,10.
72 D: 16,1. 89 E: 16, 3-
Ps. Platon. Axiochos 360 D: 19, 8.
Epinomis 981 B ff.: 8,4. Plinius Maior 2, 231—233: 50, 3; E. 14.
5,45: 49,2.
6,21: 25,8.
7» 9= 25,8.
7,25: 14,4-
7.33= 6,8.
7,52: 44,1.
7.79= 52,3-
7,119: 52,3-
7,189: 51» 2.
8,19: 24,5-
8,43: 46,5-
9,16: 10, 5.
9,19: 10,7.
10,3: 8,4.
10, 67 und 86 ff.: 32,310,171: 25,5. 10,211: 49j i.
11, 2 ff.: 10,5—6. 11,3= i°i5; 32»3-
11,17: 10,7.
11,188: 10,7; 32,1; 32,3-
14,7: 15,6.
17*243: 46, 5-
18,118: 48,3.
20,4: 15» 6.
26,2: 15,6.
37,5: 9.6.
37,9: 9,6.
51,112 ff.: 10,5. Plinius min. ep. 30,9: 1,3Plotin 7,4,8: 6,4. Plutarch. Alex. 2: 46,5.
ib. 25: 46,5.
an seni gerenda respublica sit 1: 44,2. Anton. 22: 46, 8. Cicero 2: 46,9.
de def. orac. 13; 16; 38; 48: 47. 3ib. 40: 53, 5ib. 50: 44, 2.
de genio Socratis 20—22: 28, 3, 44,1; 47,3-
Kleomenes 38,2: 33» 5de procreat. 1: 5»
quaest. conviv. 8,10, Ü 48,1; 48» 3-
quaest. Rom. 2: 6, 8.
ib. 95: 48, 3-
de soll. an. 17,6: 32,3.
adv. Stoic. 45: 6,7.
de Stoic. repugn. 41, 8: 5,4.
ib. 42: 25, 2. Poimandres 1 §26 (Scott S. 128): 33>2.
ib. 10 §7 (Scott S. 190): 33» 2.
ib. 11—12: 15,5. Porphyrius vita Pyth. 17: 28, 3. Potamius tract. 2, S. 1416 B: 28, 5. Praedestinatus haer. 26 und 60: E. 15. Proklos in Tim. 50 B: 20,1. Properz 4,1,141: 33» 6Prudentius Apoth. 803: 22,1.
Cath. VI: 47» 3-
Perist. 1,29: 53» 4*
ib. 10,684: 56,6.
Quintilian 5» 7» 35= 4»» Rufinus Expos. Symboli 23 (P.L. 21,362) 43,10.
Sallust hist. frg. I. 63 Kritz: 20,3. Schol, ad Callimachum, Hymnus in Iovem 8—9: 20, 3.
id., ad Persium, i, 13: 10,7.
id. Bernensia ad Verg. Ecl. 4,62: 39,2. Scribonius Largus 100: 44,2. Seneca maior Controv. 1,2,1: 34,5.
ib. 1,2,5: 34,5. Seneca. Ben. 4,6,6: 20,1.
ib. 4,7: 43,7.
ib 7, 1, 5: 17,2.
ep. 8,3: 1,3.
ib. 12, 7: 2, 3.
ib. 57,7: 53» 4-
ib. 94, 62: 3,1.
ib. 117,2: 6,7.
Hercules Furens 296: 25,6.
de immatura morte frg. 28 H: 42,2.
ad Marciam 25: 54,2.
N. Q. 1, 3, 9: 17, 2.
ib. 2, 6, 5: 14,4.
Rem. Fortuitorum 2,7 = S. 447 H.: 50, 2.
ib. 2, 8 = S. 448 H: 50, 2.
Troades 397: 42, 2. Serenus Sammonicus 8,107: 32, 3. Servius ad Verg. Aen. 3,68: 54, 2.
ib. 5,45: 2,2.
ib. 6, 127: 54, 2.
ib. 6,776: 44,2.
ib. 6, 893—896: 46,2.
ib. 12,139: 2,2. Sextus Gramm. 10,1: 15, 6. Sextus adv. Math. 2, 233: 9, 5.
ib. 7, 202: 15, 2.
ib. 7,204—212: 17, 5.
ib. 7, 208 ff.: 17, 2.
ib. 7» 349: 9» 5; 15,2, 15,5; 25,2.
ib. 7,380: 15,2.
ib. 8,10: 17, 4.
ib. 9, 7i: 54» 2. Sidonius Apollinaris ep. 8,2: 3,1. Silius Italicus 3, 697: n, 5. Simplicius Phys. 23,33: 5,2. Solinus 1,72: 52,3.
30,15: 10,7.
33» 36: 9» 6.
52,16: 25, 8.
52,42: 10,7. Sophokles Oed. Tyr. 1211: 27, 8.
Oed. Col. 1270 ff.: 53,3.
Soran Gyn. 1,4,20: 37,3.
ib. 1,12,43: 25,2.
ib. 4, 3, 1: 25, 4, 25, 5.
id. Lat. Ubersetzung 2,13,47: 37,2. Statius Silvae 5,1, 49: 19,4. Stobaeus 1,796 H: 15,2.
I, 836; 874 ff; 878 H: 14,2. 2,232 H: 47,3.
Strabo. 7, 309: 46,6.
13,628: 25, 8.
14,649: 28,3; 48,3. Sueton. Nero 46: 44,2.
Octav. 91: 46, 8.
Tib. 61: 33, 6.
Vitellius 1: 46, 7. Suidas s.v. 'EpirtSoKXijs: 43,2.
S.V. riu&dyopas 31,4: 48,3.
St. V. F. ed. von Arnim I frg. 36: 43, 2. ib. 134 ff.: 5,2. ib. 139 ff.: 25,4. ib. 405: 14, 2.
II, frg. 81: 54, r—2. ib. 215: 43, 2.
ib. 804—808: 25,2; 25,6. ib. 911: 15, 2.
Tacitus Ann. 6,29: 33, 5. Tatian or. 18: 24,5.
ib. 19: 57,9.
ib. 38: 28,1. Terenz Hecyra prol. 4: 26,4. TertuUian*) Apol. (Waltzing) 7,3: 1,6.
9,8: 27Anf.; 37,2.
10, 6: 18,10.
14,7: 1,6.
16, 2 (F): 25,9.
17,5: 4i,321,19: 13, 3. 21,29: 2,3; 46,11. 22,1: 1,4; 39,3. 22,3: 2,3. 22, 8: 46,13. 22, 11: 46, 12.
23,4: 57» 5-
27» 6: 57,5.
32,2: 39,3.
32, 3: 57» 5-
37» 9: 57» 4-
*) Wo in den nach Kroymann und Reifferscheid zitierten Schriften die Zahl der Seite und der Zeilen nicht angegeben ist, ist das ganze bezüghche Kapitel durchzulesen.
39» 3 = 9» 4-
42,1: 31,6.
43.2= 57,5-
45,3 (Vuig.): 2,2.
46,5: 1,2; 1,4; 1,6.
47,3: 1,2; 2,4; 19,5-
47,7: 12,1.
47,8: 3,1.
47,11: 2,4.
48 passim: 32, Anfang.
48,11: 8,1.
48,12: 41,4-
48,2o(Fuld.): 32,6.
50,5: 33» 9-
50,13: 53» 4-
Apol. frgm. Fuld. § 2: 28,1. ib. § 6: 1,2.
bapt. 5 (R.W. 206,10—14): 41,4c. Chr. 4: E. 15; 27 Anfang. 6: 36, 38: 23,311: 7,3-
19: E. 11; 27 Anfang. 24: 36,3cor. 3: 51,6. 8: 3,1.
cult. fem. 1,1: 9,6.
1,2: 2,3.
2,10: 2,3.
de ecstasi: E. 9-
exh. cast. 11: 51»6-
13: 33» 9-
fuga 4: 17, 6-
9: E.95 37,2; 55,5-
Herm. 1 (Kr. 127,5): 6,7.
8: 3,i12: 21,5. 13: E.8. 25: 2,3. 32: n,3-
34 (Kr. 164,7—9): 7,2.
idol. 4 (R-W. 31,33): 2,3-
9 (38,10): 2,3.
ib. (39,4 ff-): 34,2.
16 (50,3): ",5-
20 (54, if): 57,4- '
iei 16 (R.W. 296,10—II): 48.4-
adv. Mare. 1,1: E. 8.
1,6 (Kr. 298,9): 18,10.
1, 9 (302,6): 2,7.
1,10: 2,1.
1,10 (303, 9): 4t,3-
li 13 (307,15 ff ): 3, U 31,6; 33» *•
1,14 (308,12): 10, 5; 10,6.
1,16 (311,18): 8,1.
1,24 (323» 29): 4°» 2-
1,29 (331, ioff.): 27,4.
2,3: 21,6.
2,6—8: E.8.
2.9 (346» 9 ff): 7,2—3ib. (passim): 11, 3» 24,1.
2.10 (348,8): 35» 33,n(393,i5): 36,34,21 (491,2): 25,5.
ib. (passim): 19,8; E. 5.
4,22: E. 9; 45,2.
4,24: 13,3-
4,34: 7,4-
4,40 (560,6): 32,1.
5,8 (597,20): 17,13-
5.10 (609,3 ff.): 40,2; 4i,4, ib., passim: 58, 8.
5.12 (618,1): 55» 55,18(642,13—14): 2,3; 35» 55» 19: 3» I*
mart. 4: 32» t. 6: 1,2.
monog. 2: 3,1. 6: 7,2. 9: 11» 410: 51, 6.
ad nat. 1,18: 33,9-
2, 5 (R.W. 102, 5—8): 6,8.
2.11 (115, 14): 39,2-
2.13 (121, 9): 32, i. or. %t 35,5-
22 (R.W. 195» 11): 38,2. ib. passim: 11,4paen. 3: II Anf. 6: 32,3-
pall. 2: E. 9, Anm. Ij 2,3; 30» 2.
3: 33» 8.
4: 32,1] 5°> 4-
5: E. 9, Anm. 1; 31»6-
pat. 1 (Kr. 2,2): 32,3.
5 (6,19): 16,2.
praescr. 7: 3, rj 6»7J 23,4.
8-10-12-14-15: 3>i.
29: 7» 2.
30: 36» 3-
31: 16,7-
34: 23,3-
41: 9,4-
adv. Prax. 5 (Kr. 234,6): 19,7. 7: 9, i-
25 (276,19): 13, 3.
26 (279,12): 13,3.
pud. 1 (R.W. 220, 3): 3,1.
6 (229, 26—28): 38,2.
22 (273, 22): Xi 6.
res. 1: 33,5; 33,8; 42,4; 31» 4-
2: 33,8; E. 8.
3: 2,1; 41,3; 42,2.
5: 23,3.
7: n,4; 27,4.
9: 9,7-
15 (Kr. 44,23 ff.): 15,3.
16 (45,23—24): 22, 2. 17: 7,45 E. 8.
18 (49,24): 53,4. ib. (50,1 ff.): 45, t 30: 7,242: 58, 8; E. 8. 45: E.8, 27Auf.
52 (108,21): 19, 5.
53 ("2,5): n,358 (118, 26): 52,1. 60: 56, 5.
61 (122,15): 19,17.
63 (124, 5—9): 41, 4.
Scorpiace 8 (R.W. 161,20): 52,1.
Spectac. 22 (R.W. 22, 20): 27, 9.
test. an. 1: 6,7.
2: 4i,3-
3: 39,4-
5: 2,1.
6: 2, ff.
Val. 1: 2,2.
4: 7,2.
5: E.9.
7= 3,2.
12: 6,3.
13: 4i,4-
15 (R.W. 194,21—22): 50, 3.
18: 6,3.
25: 18,4; 23,4.
29: 21,1.
virg. vel. 5: n, 4.
7: 2,3.
8: 38,2.
n: 38,1; 38,2.
Ps-Tert. Adv. omn. haereses 1: 23, 1; 50,2.
ib. 6: 31, 3. Theodoret Haer. Fab. 1,2: 50,2.
1, 3: 23,1.
1,5: 35, i-
1,7: 23,2.
'7?AA. II0.&. 5, 20 ff. (Migne P. G. 83,929 ff.): 4,2; 14, passim; 15, passim.
Theophilus ad Autolycum 2, 30: 2, 4.
3,28: 28,1. Theophrast 77. ximov, S. 400 W.: 48, 2. Theophylactus in Ioannem 18: 1, 2.
Ulpian: Dig. 28, I, 5: 38,1. 28, 2,12: 25, 5.
Valerius Maximus 1,7,1: 46,6; 46, 8.
7,2: 1,3.
8, Ext. §1: 51, 2. Varro: L.L. 5,117: 19,4.
7,1,3: 44,2.
9,3°: 14,2. Vergil. Aen. 6,272: 43, 7.
6,350: 12,3.
6, 893—896: 46, 2.
Ecl. 2,29: 19,4.
Ge. 3,25: 14,4.
3,136: 27, 8. Vindicianus 14: 37, 3.
19: 15,322: 10, 7. Vitruv 6,1,10: 25, 7.
9,9: 14,410,3: 14,4.
Xenophon. Apol. 28:. 1,2. Conviv. 4,55: 6,3. Cyrop. 1,4,8: 58,5. ib. 8,7,21: 53,5. Heil. 1, 7, 22: 33,5. Mem. 1,4,17: 12,1.
ADDENDA ZUM KOMMENTAR
Kan * i Zur Lesart probabitis statt probatus vgl. praescr. haer. 4, 6.
Kap. l\ 1. solacium roris entspricht sachhch genau dem refrtgenum
Kap. 8,5. in spiritu dei foetus. Das Wort entspricht der Formel „in Ekstase" oder nvevueztutóc. und mevumotpÓQOc,.
Kap. 11, 5- (.mal™ = diabolus): vgl. auch bapt. 5, 5- .
Kan 14 4. (die Wasserorgel), vgl. bapt. 8,1: sane humano tngemo hcebit spiritum in aquam arcessere et concorporatumem eorum accommodatis desuper mambus oho spiritu tantae claritatis animare, deo autem in suo organo non licebit per manus sanctos sublitmtatem moduiari spiritalem ?
Kap. 21,2. Zu sacramentum = (xvcnfatov vgl. F de Backer: Sacramenturn .. • dans les oeuvres de Tert." (Löwen 1911).
Kap. 28,5. Zu „per catabolicos" etc: Ich bin jetzt der Memung^dass man P docZZpercataboücos" lesen und diese percataboltct als Geister
betrachten muss.
Kap. 32,6. venena ruminabit: vgl. Plin. N.H. X, §197 und Lucr. IV, 640 sqq:
Praeterea nobis veratrum est acre venenum
At capris adipes et quoturnicibus auget. Kap. 39,2. (infulis): vgl. H. Blümner, Die röniischen Privataltertumer
fiii\ S. 300, A. 5, wo die Binden hygiënisch erklart werden,
dann aber missverstanden werden als Decken des Lucinatisches. Kap. 45, 4. Vgl. auch noch H. Schepelern, Der Montamsmus und die
phrygischen Kulte (Tübingen 1929). S. 18 ff. Kap. 48,3. Vglf noch R. Arbesmann, das Fasten bei den Gnechen und P Römern: R.V.V.XXI, 1 (1929) S. 97 ff-= das ekstaüsche Fasten.
Kap 50,2. ut.... haeretici magi Menandri Samaritanifuror conspuatur:
vgl. dazu Plin. N.H. 28, §§ 3&-39 und Lucr. IV,^638 ff. Kap. 55,1. Zum rehgionsgeschichthchen Problem der Hollenfahrt, vgl.
I. Kroll, Gott und Holle (Leipzig-Berhn, 1932)-
CORRIGENDA
S. 2, Z. 9 v.o. In 1597 muss sein 1597.
S. 4, Z. 7 v.o. van muss sein was.
S. 6, Z. 17 v.o. Toten muss sein Tote.
S. 8, Z. 15 v.u. der muss sein die.
S. 9, Z. 11 v.o. festzusetzen muss sein festzustellen.
S. li, Z. 4 v.o. gnostische muss sein gnostischer.
S. 11, Z. 19 v.o. Schriftstellen muss sein Schriftsteller.
S. 13, Z. 10 v.o. die soranische muss sein der soranischen.
S. 14, Z. 12 v.u. II muss sein III.
S. 21, Z. 12 v.o. Tot muss sein Tod.
S. 23, Z. 15 v.u. had muss sein hat.
S. 29, Z. 4 v.o. Wörtern muss sein Worten.
S. 29, Z. 16 v.o. Warnungruf muss sein Warnungsruf.
S- 37, Z. 3 v.o. gleich nach ihm muss sein als zweiter.
S. 39> Z. 18 v.o. der Überwachung muss sein des Gewahrsams.
S. 43, Z. i6-i5v.u.für die Frommen muss sein für diejenigen, die sie wünschen.
S. 47, Z. 3 v.u. Backen muss sein Zungen.
S. 51, Z. 11 v.o. es muss sein ihm.
S. 51, Z. 17 v.o. so muss sein Odem.
S. 51, Z. 4 v.u. Geist muss sein Odem.
S- SSi Z. 3 v.o. den muss sein die.
S. 59, Z. 8 v.u. der muss sein die.
S- 59> Z. 6 v.u. umher muss sein herum.
S. 61, Z. 13 v.u. Fliessehen muss sein Hautchen.
S. 63, Z. 6 v.u. Diszipeln muss sein Jüngern.
S. 65, Z. 1-2 v.o. die höchste Würde in den Gemeinde muss sein das bischöfliche Ann.
S. 72, Z. 1 v.u. anima muss sein animo.
S. 73, Z. 15 v.o. Samen muss sein Same.
S. 77, Z. 11 v.u. an muss sein auf.
s- 79> Z. 9 v.o. das Efeu muss sein der Efeu.
S. 79, Z. 9 v.o. es muss sein er.
S. 87, Z. 1 v.o. Natur muss sein Seele.
S. 91, Z. 16 v.u. Leicht muss sein Nicht.
S. 97, Z. 5 v.u. met muss sein mit.
S. 101, Z. 5 v.u. und muss sein und langst.
S. 103, Z. 14 v.o. fortkamst muss sem herauskamst.
S. 105, Z. 8 v.o. vereint muss sein vereint im Beischlaf.
S. 108, Z. 12 v.o. magiam elicere muss sein magiae licere.
S. 108, Z. 12 v.o. per catabohcos muss sein percatabolicos.
S. 109, Z. 23-25V.0. ist zulesen: „dass auch der Magie zum Untersuchen der Geheimnis se perkatabolische, parhedrische und pythonische Geister zur Verfügung stehen.
S. ui, Z. 8 v.o. Toten muss sein Tote. s! in Z. 15 v.u. Toten muss sein Tote. s! in» Z. 12 v.u. Toten muss sein Tote.
<)• . S. 261, Z. 2 v.u. medischer muss sein mediziruscher. S. 275, Z. 16 v.o. III muss sein IV.
STELLINGEN
I
De Oude Stoa heeft niet, zooals Eduard Norden betoogt (Jahrb. klass. Philol. Suppl. Bd. 19, p. 414 sqq.), in den ontwikkelingsgang der menschheid een voortdurenden achteruitgang gezien.
II
Norden's meening, dat Epicurus in den ontwikkelingsgang der menschheid een voortdurenden moreelen achteruitgang ziet (l.c. pag. 418), is onjuist.
III
Lucr. V 1041—1055 is waarschijnhjk een directe aanval op Posidonius.
IV
Lucr. V 1105 sqq. is geen navolging van Posidonius, zooals Robin betoogt (ad Lucr., l.c).
V
De opvatting van Hermann Diels, volgens welke Lucretius in zijn beschrijving van den oorlog (V 1297 sqq.) Posidonius als bron gebruikt heeft (S.B.B. 1921, pag. 237—244), is onjuist.
VI
Ten onrechte beweert K. Dyroff (zur Quellenfrage des Lukrez, V Gesang) dat Lucretius in zijn beschrijving van den ontwikkelingsgang der menschheid de soortgelijke beschrijvingen van Theophrastus en Dicaearchus volgt.
j. H. Waszink.
VII
Ten onrechte concludeert H. Knaack (Hermes 16, pag. 593 sqq) uit Sen. ep. 90,12 dat Lucretius bij zijn beschrijving van de ontdekking der metalen (V 1241 sqq.) Posidonius volgt.
VIII
Tac. Ann. 4,41 moet de door Nipperdey en Andresen opgenomen coniectuur van Muret 'non hun de matrimonio', etc., i.p.v. 'non tam de matrimonio' ten gunste van de lezing van den Mediceus uit den tekst verwijderd worden.
IX
Tert. res. 4 (Kr. 30,23) is de lezing van P M F ,pulmonib us natandum', die door Kroymann wordt verworpen, de juiste.
X
Tert. idol. 3 (R.W. 33,1—2) is de verandering, door Reifferscheid in den tekst aangebracht, geheel onjuist. De zin moet als volgt gereconstrueerd worden: ab eo (sc. elöog) per deminutionem bÏoojXov deductum aeque apud nos 'formulam' fecit.
XI
De door Reifferscheid Tert. idol. 5 (R.W. 35,15) gegeven interpunctie: 'accidisse. bene' verstoort het zinsverband. De juiste lezing is 'accidisse, bene'.
XII
Tert. test. an. 3 (R.W. 137,21) moet de lezing soü van A, die Reifferscheid door de conjectuur 'solis* had vervangen, weer in den tekst gezet worden.
XIII
Tert. res. 10 (Kr. 39,5) moet Kroymann's coniectuur non tam actus, sed substantia' ten gunste van de lezing der MSS 'non tarnen substantia, sed actus' uit den tekst gelicht worden.
XIV
Rauschen's indeeling van Tert. bapt. verstoort in Cap. 18,4 het zinsverband. § 4 moet beginnen bij ,omnis petitio et decipi et decipere potest'.
XV
Tert. exh. cast. 3 moet met Pamelius gelezen worden: 'melius est nubere, non adiciens quid sit id quo melius est' i.p.v. 'quod melius est'.
XVI
Cic. Legg. I § 50 is de lezing der codices 'ac nimis istorum philosophorum pudet, qui nullum vitium vitare nisi iudicio ipso notatum putant' wellicht de juiste en behoeft dus niet 'vitare' uit den tekst gelicht te worden.
XVII
Ten onrechte beweert K. Emmel (Das Fortleben der antiken Lehren von der Beseelung bei den Kirchenvatern, Kap. II.) dat Tertulhanus zich de overerving van geestehjke eigenschappen als „rein geistigen Vorgang" denkt.
XVIII
Diodorus (1,12) beweert niet, zooals Robin (ad Lucr. V 1028 sqq.) opmerkt, dat de taal uitsluitend öéoei ontstaan is.
XIX
De vrij algemeen aanvaarde meening, dat Plato Politeia 271 A de door Antisthenes opgestelde staatsvorm als itov nóXig bespot, is onjuist; eveneens de meening van K. Reinhardt (Hermes 47,492 sqq) dat hij Democritus' Mmqóc, óidxoo/iog belachelijk maakt.
XX
Ps. Aristoteles Oeconomica 2, 12 = 134832 kan de lezing evnoorjotoot der MSS in den tekst gehandhaafd worden; welmoet men met Camerarius xaxd in xal veranderen.
XXI
Ps. Aristoteles Oeconomica 2,131= 1348a 12 is de coniectuur van Sylburgius die avrwv i.p.v. aèrov wil lezen, onjuist.
XXII
Ten onrechte beweert Thelwall in zijn vertaling van Tertullianus (Edinburg 1870) naar aanleiding van res. 31 „cum dispersionis quidem iniuria nondum populo accidisset" waar Tert. Ezechiel 37,1—14 uitlegt, dat Tert. zich vergist, omdat hij met bedenkt dat Ezechiel voor de Babylonische ballingschap leefde.
XXIII
Het bericht van Fenestella (bij Asconius, in Ciceronis orationem in toga candida, p. 66 Stangl) dat Cicero in 65 v. Chr. Catilina in zijn proces de repetundis verdedigd heeft, moet op een misverstand berusten.
XXIV
Tac. Hist. 1, 56 (Byvanck, Excerpta Romana, pag. 200) is de lezing van M: 'die proximo postero' de juiste.
XXV
Tac. Hist. 5, 16 (Byvanck, Excerpta Romana, pag. 244) moet de lezing fluminis van M weer in den tekst worden opgenomen.
ERRATUM
Voor stelling XXII gelieve men te lezen:
Ten onrechte beweert Thelwall in zijn vertaling van Tertullianus (Edinburg 1870) naar aanleiding van res. 31 „cum dispersionis quidem iniuria nondum populo accidisset" waar Tert. Ezechiel 37,1—14 uitlegt, dat Tert. zich vergist, omdat hij niet bedenkt dat Ezechiel na de Babylonische ballingschap leefde.