De houding van de Zeeuwsche afgevaardigden ter Dortsche synode draagt er de sporen van. Teellinck, die een uiterst wettische levensopvatting voorstond en verschillende „Gereformeerd" geestelijke exercitiën aanbeval, heeft in Middelburg samengewerkt met mannen als Faukelius en Gomarus, die stellig grooter en degelijker theologen waren dan hij, maar veel minder dan hij het godsdienstig leven hebben gestempeld. Een halve eeuw later ontmoeten we op Walcheren Jean de Labadie, die te Veere verblijf hield en massa's menschen uit Middelburg onder zijn gehoor had. Nog vijftig jaar later propageert Ds. Bernardus Smytegeld in de Zeeuwsche hoofdstad zijn bevindelijke waarheid, o.a. door een merkwaardigen bundel met 145 predikatiën over Matth. 12 : 20, 21.
Het kan ons niet verwonderen, dat de historicus ons meerdere sporen van directe beïnvloeding door 't Puritanisme in het Zeeuwsche godsdienstig en kerkelijk leven vermag aan te wijzen, te minder, waar de trekken van de Zeeuwsche vroomheid, met name haar naar wereldvlucht neigend precicisme t.a.v. den levenswandel en haar nadruk leggen op de noodzaak van beleving der religieuze waarheid, geheel met de intenties van deze richting correspondeeren. Ik houd me overtuigd, dat in geval Dr. Kohlbrugge werkelijk naar Middelburg was gekomen, er van zijn theologischen invloed veel minder zou zijn achtergebleven. Leerlingen van hem, zooals Dr. Gobius du Sart, hebben bij mijn weten in Nieuwland en Arnemuiden zoo goed als geen sporen nagelaten.
De accentueering van het persoonlijke in de vroomheid heeft ten slotte geleid tot een aanmerkelijke verzwakking van het kerkelijk bewustzijn. Het Engelsche Puritanisme doet dat reeds verwachten. Het is frappant, dat de eerste historisch relevante afscheidingsbeweging in onze vaderlandsche kerk, n.1. die van de Labadie, plaats had op Walcheren. Ze beteekende weinig en ging te niet. Maar conventikels vinden we in Zeeland toch gedurende de geheele 18 de en 19de eeuw. Op "Walcheren en Z.-Beveland bestaan thans op meerdere plaatsen groote Oud-Gereformeerde gemeenten, waar men de psalmen van Datheen zingt, een bijkans fatalistische praedestinatieleer drijft, zwelgt in vrome be-
"Kerke-werk : beschrijvingen van den arbeid der Hervormde Kerk in stad en land". Callenbach, [1938]. Geraadpleegd op Delpher op 17-01-2021, http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB06:000000313:00007