is toegevoegd aan uw favorieten.

De strijd over het dogma in den Islâm tot op el-Ashʹari

-
1875

Permanente URL

Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: De strijd over het dogma in den Islâm tot op el-Ashʹari
Deel: -
Auteur: Houtsma, Martijn Theodoor
Jaar van uitgave: 1875
Drukker/Uitgever: Van Doesburgh
PPN: 407753699
Taal: Nederlands
Omvang: 148 p
Herkomst: Universiteit van Amsterdam (MM01B-003903 - UBM
Bron metadata: OPC

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 164 pagina's) / 164
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

De strijd over het dogma in den Islâm tot op el-Ashʹari

Deel

-

Auteur

Houtsma, Martijn Theodoor

Jaar van uitgave

1875

Drukker/Uitgever

Van Doesburgh

PPN

407753699

Taal

Nederlands

Omvang

148 p

Herkomst

Universiteit van Amsterdam (MM01B-003903 - UBM

Bron metadata

OPC

jahm-ibn-£afw&u aangevoerd heb ik hier niet herhaald. i den Qor&n zeiven aan, maar wij kunnen deze hier onvermeld laten. Doch wat antwoordden de orthodoxen op al ; deze bedenkingen? Eenvoudig niets. Zij herhaalden steeds: de Qoran is het woord Gods en derhalve ongeschapen ')> maar hun ontbrak de noodige kennis om deze stelling te m_ 1. • 1 vciuemgeii. xoen is nunne vasthoudendheid op dit punt heel wel te begrijpen; ja wij mogen zeggen: zij konden dit dogma niet laten schieten, zonder den Islam zeiven prijs te geven. Dit zal ons aanstonds duidelijk worden indien wij het slechts in andere woorden omzetten. Wat beweert de Islam te zijn? De Islam is wereldgodsdienst; Mohammed is gezonden tot blanken en zwarten. Hij maakt voor ziclizelven aanspraak op absolute waarheid en geldigheid; er is geen andere godsdienst buiten hem. Daaruit vloeit terstond voort, dat er ook geen andere godsdienst zijn zal: Mohammed is het zegel m. a. w. de laatste der profeten. Maar evenmin is er ooit een andere godsdienst geweest, want wat absoluut waar is, is dit overal en ten allen tijde. Abraham was dan ook reeds een Moslim. Alle andere echte openbaringen, Wet en Evangelie daaronder begrepen, hebben niets anders geleerd dan de Qoran doet, maar wat zij slechts gebrekkig en onvolledig weergaven, dat vindt men in den Qoran in zijn geheel en zonder feilen. Waar die overeenstemming niet gevonden wordt, leeren de Mohammedaansche theologen, is dit toe te schrijven aan den misplaatsten en goddeloozen ijver der ongeloovigen, die O Zij gaven (N.B.!) toe, dat de Qor&n „geworden" „„ w " / is, omdat deze woorden in het heilige boek gebezigd worden, maar dat hij „geschapen" ((jjjLsU) is wilden zy volstrekt niet toegeven. De twee eerste woorden wareu trouwens klanken voor hen. hunne openbaringen opzettelijk hebben vervalscht'). Indien dit niet het geval is, indien de Islam niet eeuwig is, hoe dan zijne aanspraken te rechtvaardigen, tegenover het Christendom bijv., dat evenzeer aanspraak maakt op absolute geldigheid, dat ook zijnen Logos voor eeuwig, ja voor gelijkwezend met den Vader heeft verklaard? Zal men zeggen, dat God den een dit, den ander dat verplicht te gelooven? Maar dat is ondenkbaar en in strijd met Zijn eigen woorden. Neen de Islam, zooals hij in den Qoran wordt gepredikt, is de éénige en volledige uitdrukking van Gods eeuwigen wil. Of de Islam is waar, maar dan is hij het ook overal en voor alle tijden, of de Moslims zijn de slachtoffers van bedrog en leugen, tertium non datur, want is hij slechts waar voor bepaalde tijden en bepaalde personen, dan moeten deze zijn aangewezen, anders kan niemand weten of hij ook voor hem geldt. Kortom de idee van den wereldgodsdienst eischt gebiedend, dat deze het beginsel zijner openbaring voor eeuwig en ongeschapen verklaart; dat beginsel is bij de Christenen de Christus, bij de Moslims de Qoran'). Zoolang derhalve de Isl&m is, wat hij is, zal hij zijnen Qoran ongeschapen noemen. Dit gevoelden ook de orthodoxen ten tijde van Mamün en zij mishaagden daardoor den khalief zeer, want, zoo zij den Qoran eeuwig noemden, dan bedoelden zij natuurlijk hunne opvatting daarvan en beweerden derhalve eenig en alleen in het bezit der absolute waarheid 1) Ibn-Hazm doorloopt ten dien einde het oude en nieuwe testament en wijst overal de hand der ongeloovigen aan. t) De eenzijdigheid van den IsltLm, waarop in de Inleiding gewezen is, komt niet het minst duidelijk hierdoor aan het licht. Vg. boven pg. 8. te zijn, gelijk de orthodoxen in alle tijden doen. Mamun kon hun dien waan niet laten, omdat zijne sympathie voor de Aliden hem er ernstig op bedacht deed zijn om de kloof tusschen de Shiieten en de overige belijders van den Islam wat minder diep te maken en de eersten hoogstwaarschijnlijk niet met de orthodoxen zouden willen mede gaan. Zijne Motazelietische raadgevers, die de onverdraagzaamheid en bijgeloovigheid (in hunne oogen) der orthodoxen erg hinderlijk vonden, spoorden hem er toe aan hen tegen wil en dank te dwingen, het geschapen-zijn van den Qoran aan te nemen. Misschien kwamen daarbij nog andere redenen, maar de bovengenoemde zijn op zich zelve voldoende om het besluit des khaliefs te motiveeren, waarbij hij in 212 (827—828) het geschapen-zijn van den Qoran gebood te leeren en te gelooven '). Dat er echter iets anders was, dan alleen invloed der Motazelieten, dat hem hiertoe dreef, blijkt voldoende daaruit, dat hij niet den vrijen wil ook meteen als staatsdogma vaststelde. Welke waren de gevolgen van dit besluit, waartoe Mamun voorzeker gerechtigd was, want men bedenke wel dat de khalief te gelijk opperhoofd der kerk was en hier derhalve geen sprake kon zijn van inmenging der wereldlijke macht in geestelijke zaken? Mamün zag zich genoodzaakt last te geven aan den goeverneur der hoofdstad om den qadhis, aanzienlijke rechtsgeleerden en theologen, eene geloofsformule voor te leggen in den geest van het pas geproclameerde dogma. Aan dit bevel werd gehoor- 1) Eerst zes jaren later had de, zoo aanstonds te vermelden, ondervraging plaats, nn stelde de khalief zich tevreden met het dogma af te kondigen, eerst toen werd het door strafbepalingen aangedrongen. zaamd en het resultaat was tamelijk bevredigend '). De meesten antwoordden, dat zij zich geheel aan den khalief onderwierpen, anderen zochten uitvluchten, maar eindigden met toe te geven, slechts twee personen bleven tot aan het einde toe weigeren, de gevraagde belijdenis af te leggen, Die twee waren: Ahmed ibn-Hanbal en Mohammed ibn-Nuh, die daarom den khalief, welke naar Klein-Azië was getrokken, werden achterna gezonden om hun vonnis te hooren. Doch voordat dit plaats kon hebben stierf de khalief en werd opgevolgd door zijnen broeder Mota^em. Maar uitstel bleek in dezen geen afstel te zijn; de nieuwe vorst der geloovigen handhaafde het besluit van zijnen voorganger en liet de twee weerspannigen eene geeseling toedienen. Het zij dat men daarna zich schikte, althans voor het uitwendige, hetzij dat de regeering het ongeraden achtte de orthodoxen verder tegen zich in het harnas te jagen door andere strafoefeningen, wij hooren daaromtrent voorloopig niets meer, totdat ookMotaqem stierf enWatheq zijne plaats innam. Deze vorst was de type van een despoot en bepaalde bij eene uitwisseling van krijgsgevangenen met de Byzantijnen, dat slechts zij, die den Qor&n voor geschapen verklaarden, zouden worden vrijgekocht *). Verder verbood hij te leeren, dat men God op den dag der opstanding zal zien. De orthodoxen nl. leerden dat op grond van eene traditie als deze *): Hij zal zich aan zijne dienaren vertoonen, evenals de volle maan, gij zult niet missen li Vg. het verslag van dit verhoor bij ibno-'l-Athir 1.1. pg. 298 vvg. 2) Vg. o. a. de Sacy: Nolices et Extraits VIII pg. 194. 8) Zie de hierop betrekking hebbende traditiën bij Krehl Z. d. D. M. G. IV. pg 22 vvg. Hem te zien, waartegen de Motazelieten zich beriepen op Qor. VI, 103: de oogen zullen Hem niet bereiken. De laatsten schuwden elk anthropomorphisme en beweerden dientengevolge dat God onzichtbaar was, waarbij zij evenals Origenes aan het „zien" eene oneigenlijke beteekenis gaven en aan eene volledige Godskennis wilden gedacht hebben. Doch de kwestie is van te weinig belang om er hier bij stil te staan. De aanzienlijkste man der Motazelieten in deze dagen was Ahmed ibn-abi-Do'ad. Hem kunnen wij derhalve veilig het nemen van dit besluit door den vorst toekennen, doch het bleek vruchteloos te zijn. De khalief zelf was gehaat om zijne afpersingen, zoodat een vrij gevaarlijke opstand in de hoofdstad met moeite voorkomen werd. Gelukkig stierf hij reeds in 847 en met zijnen dood veranderden de khaliefen van religieuse politiek, waartoe én de persoonlijke zienswijze van den nieuwen vorst én de vruchteloosheid van de vroegere decreten én het veldwinnen der orthodoxie, waarvoor eenige aanwijzingen zijn, den doorslag gaven. Wat het eerste aangaat, Motawakkel haatte Ali en zijne partij, ja liet, naar men zegt, Ali in zijne tegenwoordigheid bespotten. De Shiieten zouden het spoedig genoeg ondervinden, want hunne heilige plaatsen, waarheen zij zoo gaarne bedevaarten deden, werden verwoest en mochten niet meer bezocht worden. Wat het tweede betreft, het wordt bewezen door de waarheid van het derde en deze blijkt bijv. uit den machtigen aanhang, dien Ahmed ibn-Hanbal en zijne rigoristische school, vooral bij het lagere volk, vond. Motawakkel beval deswegens alle theologische disputatiën te staken en prees, zooals het karakteristiek genoeg! heet, het autoriteitsgeloof d. w. z. de orthodoxie aan '). Om de orthodoxen te believen liet hij scherpe en smadelijke bepalingen maken tegen Christenen en Joden en eindelijk verloor ook ibn-abi Doad de gunst, die hij zoo lange jaren bezeten had, hetgeen den orthodoxen aangenaam was om 's mans kettersche gevoelens en den khalief voordeelig, daar het hem weldra gelegenheid gaf om eene groote som van hem en zijnen zoon af te persen, eene praktijk door Watheq in eere gebracht. Kortom het despotisme en de kerkelijke orthodoxie hadden elkaar eindelijk gevonden en zouden waarschijnlijk gelegenheid gehad hebben, om zich over deze ontmoeting zeer te verheugen, zoo het noodlot niet gewild had, dat weldra eene zee van rampen over het khalifaat werd uitgestort, die het verhinderde de vruchten te plukken van het pas aangegane bondgenootschap. Nog iets later werd de orthodoxie op hare beurt bitterder bezocht, dan ooit te voren, en moest zij het aanzien, hoe allerlei met den Islam volstrekt onbestaanbare meeningen en gebruiken ingang vonden. Toch is de voorloopige zegepraal der orthodoxie opmerkelijk genoeg. Men zal misschien tegenwerpen, dat zij die te danken had aan een despoten-gril, doch dit is onwaar, want welke andere beweegreden Motawakkel ook moge gehad hebben, om de tot dusver gevolgde politiek te verlaten, daaronder bekleedde zeker de omstandigheid, dat de orthodoxe partij de machtigste in den staat geworden was, eene groote plaats 1). En juist deze omstandig- 1) Vg. MasMdi VIII pg. 303. ibno-'l-Atbir 1.1. VII, 37. 43. 2) Men beoordeelt Motawakkel** politiek het best, zoo men haar beschouwt als voortgevloeid uit sympathie voor de Omey&den en hunne regeeringswijze. Deze ging zoover, dat hij gedurende eeuigen tijd de residentie naar Damascus verplaatste. heid wekt onze bevreemding. Oogenschijnlijk had immers de orthodoxie alles tegen zich gehad: de richting van den tijdgeest was in het voordeel der liberale theologen, de regeering was op hunne hand, de wetenschap vond hare uitstekendste beoefenaars onder hen. Maar daar tegenover staat, dat de richting van den tijdgeest slechts bepaald werd door enkelen en dus uit den aard der zaak veranderlijk was; hetzelfde geldt van den steun der regeering; ! slechts het gemis aan wetenschappelijke vertegenwoordigers was der orthodoxie hinderlijk, doch de groote massa had van de systemen der Motazelieten nooit veel begrepen; zij gevoelde niets van de verstandelijke bezwaren, die door genen tegen menige orthodoxe voorstelling waren ingebracht. Maar toch moeten wij de verklaring van de zegepraal der orthodoxen elders zoeken en wel in de macht der religieuse idee, zooals die begrepen werd door het volk. Elk denkbeeld, dat levensvatbaarheid bezit, heeft daardoor tevens de macht, om in zijnen geheelen omvang en tot zijne uiterste consequentiën te worden doorzien, doch vooral is dit waar, wat betreft eene religieuse conceptie. Nu valt het niet te ontkennen, hoezeer wij ook persoonlijk sympathie mogen koesteren voor het streven der Motazelieten, dat niet zij konden worden aangemerkt, als de ware vertegenwoordigers van den Islam, Üooals hij door den profeet was in het leven geroepen. Al beriepen zij zich hier en daar terecht op de uitspraken van den Qoran, ten gunste hunner stellingen, toch was hunne levensrichting eene geheel andere dan die, welke de Islam predikt. Zij hadden zich te veel bezig gehouden met de studie der Grieksche philosophie om goede Moslims te kunnen zijn. Maar al ware dit het geval niet geweest, al kon men met even veel recht beweren, dat de Motazelieten de ware volgelingen van Mohammed waren, als dat men hetzelfde kan getuigen van de orthodoxen, dan nog moet men toegeven, dat het volk als 'tware bij instinkt voor de laatsten partij koos en niet voor de eersten; het gevoelde dat mannen als el-Nattham, Thomama of el-Djahith, de groote Motazelietische geleerde van dezen tijd, hunne leermeesters niet konden zijn. Vestigen wij daarom nog even de aandacht op het leven en werken van den laatstgenoemde, die, wanneer men over de Motazelieten spreekt, niet onvermeld mag gelaten worden. Amr ibn-Bahr el-Djahith stierf hoogbejaard in 869. Hij was volgens getuigenis van een bevoegd beoordeelaar (Mas'udi) de grootste geleerde en tevens de aangenaamste verteller onder alle Motazelieten ')• Zijne werken in allerlei onderdeelen der Arabische wetenschap zijn meerendeels verloren gegaan, doch wat daarvan overig is rechtvaardigt, naar het oordeel van Europeesche geleerden, die lofspraak ten volle. Als vriend van Watheq's vizier ibno-'z-Zeyat had hij, toen Motawakkel dezen liet ter dood brengen, bijna dit lot gedeeld, maar hij onttrok zich daaraan door de vlucht en werd later begenadigd J). Het is nl. onwaar, wat men dikwijls gezegd heeft, dat Motawakkel de Motazelieten liet vervolgen; zijne handelwijze jegens ibn-abi Doad vloeide alleen uit hebzucht voort en andere voorbeelden van Motazelieten door hem vervolgd zal men moeilijk kunnen bijbrengen. Menige anecdote wordt ons uit het leven van Djahith medegedeeld. Hij zelf was er dan ook 1) Mas'udi VIII, 33. 34. 2, Vg. ibu-Nob&ta 1.1. Cod. Lugd. f. 139 wg. juist de man naar om zich vroolijk te maken over de dwaasheden zijner tijdgenooten, hunne gebreken in het licht te stellen en hunne vooroordeelen te bestrijden. Zoo verwonderde hij er zich ten sterkste over, dat de gewoonte om den harem te laten bewaken door eunuchen afkomstig was van de Grieken, die zich als Christenen beroemden op hunne zachtmoedigheid en menschenliefde. Vervolgens waren het de traditionarii, die door hem werden bespot, wanneer zij bijv. vertelden, dat de zwarte steen in Mekka oorspronkelijk wit was geweest, maar door de aanraking der afgodendienaars zwart was geworden. Vreemd, zeide hij, dat de kussen van zoovele geloovigen hem dan niet weder wit hebben doen worden '). Zóó vond hij het ook ongerijmd, dat de Shiieten voortdurend bleven beweren, dat Ali een goddelijk recht op het khalifaat gehad had, waartegenover dan de orthodoxen het goed recht der Omeyaden stelden, hetgeen natuurlijk tot eindelooze discussiën aanleiding gaf, waarmede men geen stap verder kwam. Om dit geharrewar eens voor goed aan de kaak te stellen, schreef hij daarom eerst een boek, waarin hij de Abbasiden verdedigde, maar liet daarop een ander volgen, waarin met kracht betoogd werd dat Othman en de Omeyaden gelijk gehad hadden l). Maar karakteristiek voor zijne religieuse denkwijze is vooral dit, dat hij een boek schreef , ter verdediging, zooals het heette, van den Islam tegen de Christenen, dat zóó was aangelegd, dat eerst een Christen sprekend werd ingevoerd, die zijn eigen godsdienst verdedigde en ondertusschen allerlei aanmerkingen op den Islam maakte, maar in plaats van daarna zijn eigen gods- 1) Ibn-Qot. Cod. Lugd. f. 74. 2) Ibid 73. Mas'fldi VI. pg. 55 vvg. dienst te verdedigen liet el-Djahith al deze opmerkingen onbeantwoord '). Een andere keer had hij het gemunt op den bijgeloovigen eerbied der geloovigen voor den Qoran en bracht daarom in herinnering, hoe eens een blad, waarop een gedeelte van den Qoran geschreven stond, onder de stoel van Aïsha was terecht gekomen en ongelukkig —, want 's profeten huishouding was zeer patriarchaal, — door een schaap was opgegeten. Aïsha, die zelve deze overlevering heeft medegedeeld, voegt er tot hare verontschuldiging bij, dat het gebeurd was juist toen de profeet gestorven was en zij zoo min als de overige huisgenooten tijd hadden op de schapen te passen, maar de geloovigen konden zich niet voorstellen, dat men ooit op die wijze met het heilige boek geleefd had en wilden derhalve eene dergelijke overlevering liever vergeten *). Kan het ons verwonderen, dat de orthodoxen een zoodanig man een „spotter" noemden en dit, zooals men meer ziet gebeuren, terstond uitbreidden tot alle vrijzinnigen? Neen, hunne ware leermeesters waren de orthodoxe imams en vrome asceten, zooals Ma'ruf el-Karkhi, van el-Djahith en zijns gelijken wilden zij niets weten. Was het in de oudste tijden moeilijk geweest te bepalen, wie tot de „goede leermeesters" behoorden, zoo langzamerhand hadden zich in den strijd met de ketters enkele dogmata in de orthodoxe overtuiging gevestigd, waarin men eenen uitstekenden maatstaf bezat, om te beoordeelen aan wien men zich veilig kon toevertrouwen en wie als een ketter moest worden vermeden. De oudste geloofsbelijdenis der Mohammedanen is even 1) Ibn-Qot. IJ. f. 73. 2) Vg. ibn-Qot. Cod. Lugd. f. 3*2 vvg. kort als eenvoudig en omvat niet meer dan het geloof aan éénen God en aan de zending des profeten '). Deze is de eigenlijke kern van de geheele latere dogmatiek, die zich langzamerhand daaromheen vastgezet heeft, precies op dezelfde wijze, als de doopsfoninile zich uitgebreid heeft tot het zoogenaamde symbolum apostolicum, dat op zijne beurt weer is aangevuld door de besluiten der oecumenische conciliën. Dit proces was in den Islüm eerst voor goed afgeloopen met el-Ashari; eerst toen bestond er eene samenhangende dogmatiek, waarin alle orthodoxe dogmata eene plaats vonden. Wel is waar berust deze voorstelling van den loop der zaken op de onderstelling, dat het aan abuHanifa toegekende geschrift: „el-fiqho-'l-akbar" geheeten, onecht is, doch deze onderstelling is niet nieuw, want zij wordt reeds vermeld door Hadji Khalifa, vond eenen verdediger in Kremer l), en wordt gebillijkt door Sachau 3). Toch moet ik nog een stap verder gaan, dan deze geleerden, die dit werkje nog betrekkelijk oud achten, voornamelijk op grond, dat het reeds door den auteur van den Fihrist aan abu-Hanifa wordt toegekend. Toch stierf deze eerst in het jaar 987 (88) en ook de oudste commentaren dateeren eerst uit de tiende eeuw. Ik ben van oordeel, dat het, in zijnen tegenwoordigen vorm, elAsh'ari •+■ 941 (42) onderstelt, doch erken gaarne demogelijkheid, dat het geïnterpoleerd is, waarvoor de vorm schijnt te pleiten 4). Doch — en hierop komt het voor mijn 1) De bekende twee woorden; aJLi K en 2) Kremer: Geschichte enz. p. 39. Culturgeschiekte I, 491. 3) Sachau 1.1. pg. 712 noot. 4) Ook lezers, die geen Arabisch verstaan, kunnen dit beoordeelen naar de vertaling van Kremer: Geschichte enz. pg. 40 vvg. doel aan — zooveel is zeker, dat het werk van abu-Hanifa van twijfelachtige echtheid is, zoodat daarop niet mag geargumenteerd worden, tenzij men deze heeft bewezen, terwijl ons eene andere geloofsbelijdenis ten dienste staat van onbetwistbare authenticiteit, afkomstig van ibn-Qoteiba 889 (of vier jaren vroeger). Zij luidt: hierin stemmen de mannen der overlevering m. a. w. de eigenlijke vertegenwoordigers der orthodoxie overeen: „dat, hetgeen God ..wil. is en hetereen Hii niet wil. niet is; dat Hij de Schep- » — » — O (I ' » „per is van het goede en van het kwade; dat de Qoran „het ongeschapen woord Gods is; dat Hij de Gezegende „en Hoogverhevene op den dag der opstanding zal worden „gezien; dat de voorrang toekomt aan de beide Sheikhs „(Abu Bekr en Omar I); dat men heeft te gelooven aan „de straf des grafs Deze geloofsbelijdenis is kort en bestaat slechts uit enkele dogmata en wel alleen die, welke door de ketters bestreden werden. Over geen dezer dogmata wordt verder uitgeweid, behalve over dat van den ongeschapen Qoran, waarover zoo kort geleden een zoo hevige strijd was gevoerd. Opdat nl. niemand in twijfel behoeft te verkeeren, wat daarmede bedoeld wordt, heet het: „de Qoran is in eiken toestand, gelezen, geschreven, gehoord en van buiten geleerd ongeschapen." Deze toevoeging dient om misverstand te voorkomen. Zoo wordt elders 2) eene traditie medegedeeld, inhoudende, 1) Ibn-Qot. Cod. Lugd. f. 16 '7. De Mohammedaansche eschatologie leert, dat reeds in het graf de geloovige wordt ondervraagd door twee engelen Monkar en Nakir geheeten. Het behoeft geen betoog, dat de Motazelieten getrouw aan hun rationalistisch standpunt, alle dergelyke fantastische voorstellingen gewoonlijk verwierpen. 2) Cod. Lugd. f. 237. vvg. dat een Qoran in een zak gedaan en in het vuur geworpen niet zal verbranden, waarbij ibn-Qoteiba waarschuwt, dat daarmede niet bedoeld wordt, dat een Qoran-exemplaar niet zal verbranden, maar dat, — en daarbij beroept hij zich op den beroemden grammaticus el-A§ma'i —, de inhoud van den Qoran onvernietigbaar is. Evenzoo wordt in deze toevoeging duidelijk gemaakt, dat het ongeschapen woord Gods niet het Qoran-exemplaar is, maar de inhoud daarvan, welke door alle eeuwen heen zal blijven. Zoo stonden de zaken, toen el-Ash'ari optrad en aan hem komt de eer toe, dit dogma juist te hebben geëxpliceerd. Niet de Qoran, zegt hij, is het woord Gods; dit spraakgebruik is oneigenlijk en onjuist, maar de Qoran wijst op het woord Gods, hij geeft eene aanwijzing, dat er een woord Gods bestaat en dit is een eeuwig attribuut van den Allerhoogste en derhalve ongeschapen '). Hieruit blijkt nog niet, dat het goddelijke woord in zijne geheele volheid in den Qoran is neergelegd, zooals de orthodoxe opvatting, gelijk wij zagen, eischt en daarom hebben de latere theologen el-Ash'ari zoeken te verbeteren en gezegd, dat de Qoran niet oneigenlijk, maar zóó eigenlijk mogelijk het woord Gods in zijnen vollen omvang is l). Wij zouden dit zóó moeten uitdrukken: de eeuwige zelfopenbaring Gods, zonder welke Hij niet kan gedacht worden, heeft hare volledige uitdrukking gevonden in den Qoran. Daarvoor is natuurlijk noodzakelijk, dat het heilige boek in zichzelf het bewijs zijner goddelijke afkomst medebrengt, zoodat men niet volstaan kan met zich te beroepen op de 1) Shahr. 68. H. I, 101. 2) Vg. ibn-Hazm Cod. Lugd. I f. 169. v. Maw&q 70. waarheidlievendheid van den profeet. Inderdaad leeren dit de orthodoxen en hebben zij geheele verhandelingen geschreven over hetgeen zij noemen: het „machteloos maken" van den Qoran yü? ')> waarin zij trachten aan te toonen, dat het heilige boek en in aesthetisch opzicht en in andere opzichten alle menschelijke navolging van te voren onmogelijk maakt en als 't ware verlamt. Deze taak was zwaar, gelijk ieder terstond inziet, maar het loon daaraan geëvenredigd, want gelukte het dit te bewijzen, dan had men alles bewezen. Doch het kon niet bewezen worden, omdat het geen feit was, dat op ervaring berustte, maar een postulaat, gelijk wij zagen, eener dogmatische overtuiging. Daarom is het van meer belang hier mede te deelen, dat men de poging gedaan heeft, dan hoe zij gedaan is. 1) Eene dergelijke verhandeling bezit bijv. de Leidsche bibliotheek. Cod. 655 (l). Vg. Catal. Cod. Or. IV, 17. HOOFDSTUK V. HET GODSBEGRIP. Wij verlaten thans het woelig tooneel der wereldgeschiedenis, zooals dat aan het hof der khaliefen en in groote politieke beroeringen werd afgespeeld, om de scholen der Motakallims binnen te treden. Thans hebben wij niet te doen met mannen als el-Nattham, die het leven van den vroolijken kant opvatten, of met geestige spotters als el-Djaliith, ook niet met personen als Amr ibn-Obeid, die een werkzaam aandeel namen in groote politieke omkeeringen, maar met droge geleerden als abu-'l-Hodheil, Bishr ibno-'l-Mo'tamir en bovenal met abu-Hashim den grootsten der Motakallims. De tijden waren veranderd; niet langer waren de Motazelieten aan het hof de meest geziene partij; het volk, reeds van den aanvang af wantrouwend jegens hen, vreesde hen niet meer. Zij moesten zich thans met eene meer bescheidene — voegen wij het er dadelijk aan toe —, meer passende rol vergenoegen. Grondde zich hun aanzien voornamelijk op hunne wetenschap, dan was ook ongetwijfeld de school de hun aangewezen werkplaats. Zij trekken zich nu dan ook uit het woelige leven da&r terug om nog een tijdlang te schitteren, totdat ook het laatste, waarop zij zich meer dan op iets anders mochten verheffen, aan hunne orthodoxe tegenstanders ten goede kwam en zij zelf uit de rij der bestaande Mohammedaansche secten verdwenen. Zij hadden hun plicht gedaan: in de tijden toen het ongeloof in de Mohammedaansche maatschappij scheen te zullen zegevieren, toen de orthodoxe partij onmachtig was het dreigend gevaar te bezweren, toen waren zij het geweest , die den godsdienst van den Mekkaanschen profeet hadden verdedigd, die dien godsdienst van een blind autoriteitsgeloof tot redelijk inzicht hadden zoeken te verheffen, die de vaan van humaniteit en zedelijke verantwoordelijkheid hoog opgeheven gehouden hadden. Voorwaar geen geringe lof, doch die hun ten volle toekomt. Maar wachten wij nog een weinig met ons oordeel, totdat wij ook het Godsbegrip der Motazelieten hebben leeren kennen. Daarin toch spreekt zich de zienswijze van elke religieuse richting het duidelijkst uit, daarnaar beoordeelt de beoefenaar der vergelijkende godsdienstwetenschap het al of niet bestaan van verwantschap tusschen verschillende godsdiensten. Toch vereischt een dergelijk onderzoek groote omzichtigheid, want de dogmatische formules, waarin men het Godsbegrip heeft zoeken uit te drukken, zijn dikwijls zóó abstract,] schijnbaar zoo geheel zonder samenhang met de werkelijke wereld, dat het groote moeite kost uit dit weefsel van metaphysische grootheden nog iets, dat ooit een mensch belang heeft kunnen inboezemen, uit te vinden. Het bovengezegde blijkt dadelijk waar te zijn, wat de Motazelieten betreft, zoo wij slechts bedenken, dat zij zich zeiven geen beteren naam wisten te geven dan dien van „handhavers van Gods éénheid en gerechtigheid". Twee zaken lagen hun dus het naast aan het hart, Gods éénheid en Zijne gerechtigheid. Zie ik goed, dan mogen wij daaruit concludeeren, wat aangaat het eerste punt, dat zij eene echt rationalistische secte waren, wat het tweede betreft dat zij dit in dien zin wilden zijn, dat aan de eischen der zedelijkheid voldaan werd. Het bewijs dezer stellingen zal ik in het volgende trachten te leveren, door achtereenvolgens na te gaan, hoe de Motazelieten Gods éénheid opvatten en zochten te verdedigen, om daarna hetzelfde te doen omtrent de gerechtigheid. l.r laat zich wel niets kinderlijkers denken, dan het Godsbegrip der oudste Moslims, zooals wij dit in Qoran en traditie voorgedragen vinden. Denken wij ons een machtig vorst, geheel menschelijk zittende op een troon, omgeven van een groot aantal dienaren, en verplaatsen wij' hem van de aarde in den hemel, dan hebben wij zoo ongeveer den God, dien Qoran en traditie prediken. Toch bestond er reeds van den aanvang af eene hinderlijke disharmonie tnsschen deze kinderlijke voorstelling en het denkbeeld van Allah ta'ala, den éénigen almachtigen God, Schepper van hemel en aarde. Toch ergerde het reeds vrij spoedig de Moslims, die zichzelven zooveel beter en voortreffelijker waanden dan de Joden, dat de wijze, waarop zij van hunnen God spraken in niets verschilde van die der laats ten. Toch lag er in den afkeer, dien de Islam toont voor alle afgoderij, voor alle afbeeldingen van den Almachtige reeds terstond een streven om het anthropomorphisme te boven te komen. De ketters waren het, die het eerst dit streven in het V °Penbaar toonden en wel ongeveer gelijktijdig de twee ons reeds bekende personen Djahm ibn-Qafwan en Wa^il ibn-Ata. Beiden gingen daarin zeer ver, ofschoon den laatste de vrije wil nader aan het hart lag, dan de éénheid Gods ')• Het vervolg zal leeren in hoever men afkeer van anthropomorphisme gelijk mag stellen met handhaving van de eenheid van het Godsbegrip. Indien men zichzelven afvraagt of de voorstelling, die men omtrent God koestert ook anthropomorphistisch gekleurd is, kan men niet volstaan met eenvoudig alle lichamelijke menschelijke eigenschappen aan de Godheid te ontzeggen , want bij eenig nadenken valt het ieder in het oog, dat het toekennen van 's menschen geestelijke hoedanigheden, hoewel dit ongetwijfeld minder stuitend is, evenzeer anthropomorphisme verdient te heeten. Deze overweging drong zich ook aan Djahm-ibn-Cafwan op en deed hem beweren, dat alleen almacht, handeling (Jou)2) en schepping Gode mogen toegekend worden, aangezien geen Zijner schepselen deze attributen (olio) toekomen. De term attribuut is nieuw en orthodoxen als ibn-Hazm, die steeds meer aan namen, dan aan het wezen der zaak hechten, varen dan ook geweldig uit 3) tegen die kettersche benaming, welke noch in den Qoran, noch in de traditie voorkomt, welke noch 's profeten metgezellen, noch de volgelingen, noch de volgelingen der volgelingen (hetgeen zooveel zeggen wil als dat gedurende de eerste eeuw van den Islam deze naam niet gebezigd wordt) hebben aangewezen. Het behoeft natuurlijk geen betoog, dat al veroordeelt hij den 1) Vg. Shahr. 31 H. I, 45. 2) Wat Djahm onder dit nttribuut Terstond is uit de gebrekkige berichten niet nauwkeurig meer na te gaan. Vgl. Shahr. 60 H. I, 90. 3) Cod. Lugd. I f. 139 r. naam, hij het begrip daardoor aangeduid toch kent en verdedigt. Maar zoo zijn nu eenmaal de orthodoxen. Keeren wij echter tot het gevoelen van Djahm terug. Van hem wordt ons nog bepaaldelijk bericht, dat hij loochende, dat aan God de attributen leven en wetenschap toekwamen, het laatste op grond, dat deze wetenschap veranderlijk moest zijn, naarmate de zaken die God weet, reeds geschapen waren of nog geschapen moesten worden. Immers, zoo redeneerde hij, het maakt onderscheid of men iets weet, dat is, dan wel iets, dat geweest is, of zijn zal. Gods wetenschap verandert dus voortdurend, aangezien al het geschapene dagelijks verandert '). Wij vinden dus bij Djahm slechts een streven om alle anthromorphisme zooveel mogelijk te ontkomen, doch eerst de Motazelieten hebben dit beschouwd als eene poging om de éénheid van het Godsbegrip te handhaven, dat inderdaad iets anders is, doch desniettemin met het andere nauw samenhangt. Reeds Wa^il ibn-Ata beschouwde de kwestie uit dit oogpunt. Wanneer wij, zegt hij l), eerst een eeuwig goddelijk wezen aannemen en daaraan vervolgens nog andere eeuwige attributen toevoegen, dan hebben wij in den grond der zaak niet één God, maar vele goden. Hij ging daarbij, zooals wij gedwongen zijn aan te nemen, uit van de onderstelling, dat het wezenlijke van het Godsbegrip bestaat in het eeuwig-zijn 3), want anders heeft zijne redeneering geen zin. Hij loochende diensvolgens alle eeuwige attributen, doch of hij heeft ingezien, dat hij daarmede het Godsbegrip van eiken reëelen inhoud beroofde xêvurt?) 1) Vg. Maw&qif pg. 61. ï) Shabr. 31 H. 1, 45. 3) Vg. Shahr. 57. H. 1, 85. blijkt ons noch van hem, noch van Djahm, ofschoon hunne tegenstanders dit wel inzagen en zich met hand en tand tegen deze nieuwigheid verzetten '). Deze zagen zich echter genoodzaakt eenige concessiën te maken en verklaarden bij monde van Malik. dat het ongeoorloofd was bij uitdrukkingen als: handen, voeten en dergelijke lichamelijke zaken, zoo zij* omtrent God in den QorÉln of in de traditie voorkwamen, aan iets te denken, dat naar onze menschelijke handen en voeten gelijkt. Waaraan men dan wel moest denken , heeft Malik echter niet gezegd en de lateren ook niet aangespoord om dit te doen, door reeds van te voren het vragen daarnaar voor ketterij te verklaren. Men wist nu, waaraan men zich te houden had. - Maar de zaak van het anthropomorphisme stond nog niet zoo wanhopig, dat zij geene verdedigers vond. Integendeel het volk zal er steeds naar streven zich zijnen God zoo concreet mogelijk voor te stellen. Voornamelijk was dit het geval in streken als Khorasan, en de landen gelegen aan den beneden-Euphraat en de Perzische golf (Bahrein), waar het Shiietisme een vruchtbaren bodem vond. De naam Shiiet is, zooals wij vroegtr reeds hebben Opgemerkt, zeer slecht gekozen om eene religieuse partij te kenschetsen, daar het wachtwoord, waarop allen antwoordden, het recht der Aliden op den troon, eene zaak is, die geheel buiten den godsdienst omgaat. Er waren dan ook onder de Shiieten Motazelieten s) en lieden van allerlei richting, maar de zoogenaamde ultra's waren meest allen anthropomorphisten. Onder hen nu waren er sommigen, die dit weten- 1) Vg. Shahr. 61. H. I, 92. 2) Vg. boven pg. 56. 69. schappelijk hebben zoeken te verdedigen, met name Hisham ïbno-'l-Hakam, een tijdgenoot van abu-'l-Hodheü. Zijne redeneering komt in het kort hierop neder: God gelijkt op geen ding van het geschapene, maar Hij moet desniettemin een lichamelijk iets zijn, want zonder deze onderstelling bestaat er geen samenhang tusschen het geschapene en den Schepper en heeft men dientengevolge geen recht van het eerste te besluiten tot het bestaan van den laatste '). Wat hij verder nog leert omtrent Gods lichamelijke gedaante is te onverkwikkelijk om hier te worden medegedeeld; hetzelfde geldt van zijne leer omtrent de attributen. Doch niet alleen onder de Shiieten, ook onder de orthodoxen vond het anthropomorphisme, niettegenstaande Malik's uitspraak voorstanders, die den naam van Hashwijah dragen J) eene afleiding van dat eigenlijk „op¬ stoppen" beteekent, maar hier wordt gebezigd als het tegengestelde van (eig. eene vrouw van hare sieraden ontdoen), waarmede men te kennen wil geven, dat iemand het goddelijk wezen van eiken reëelen inhoud m. a. w. van alle attributen berooft. Ook de secte der Karramijah, die vooral in Khorasan tehuis behoorde, verdedigde het anthropomorphisme »). Vooral de kwestie van het zitten Gods op Zijnen troon wordt door deze lieden tot vervelens toe besproken, naar aanleiding van het eenigszins dubbelzinnige werkwoord istawa dat o. a. Qor. 7, 52. 1) Shahr. 141. H. I, 212. J) Vg. o. a. Shahr. 76. H. I, „4-. 15. Mawaq. 362. Ik houd mijne verklaring van den naam voor de eenig mogelijke; audere kan men vinden in de Dict. of the techn. terms enz. ed. A. Spreneer ps. 397 8) Shahr. 80 vvg. H. I, 119 wg. 10, 3. 13, 2 enz. voorkomt. En hiermede zeggen wij alle anthropomorphisten vaarwel om de kwestie van de éénheid van het Godsbegrip na te gaan. Het zal echter niet overbodig zijn deze eerst een weinig toe te lichten. Men heeft ten allen tijde onderscheid gemaakt tusschen het wezen Gods en Zijne attributen en zich daardoor in groote moeilijkheden gewikkeld. Aan den éénen kant liep men daardoor gevaar attributen tot één begrip te vereenigen, die met elkaar onbestaanbaar of liever ondenkbaar zijn bijv. lichamelijkheid en alomtegenwoordigheid, genade en strenge rechtvaardigheid. Daarom hebben vele theologen die scheiding tusschen wezen en attribuut verworpen. Zóó bijv. Mosbeim waar hij zegt: „Si essentia Dei vere „differret ab attributis et si attributa realiter inter se dif„ferrent. Deus esset natura composita" '). Doch men verviel daardoor van Scylla op Charybdis. Want is bijv. de almacht Gods wezen, wat geeft men dan anders te kennen met de uitdrukking „God is alwetend", dan God is God (howa howa. Hij is Hij)? M. a. w. men komt dan slechts tot een bloot „idem per idem". Buitendien, daar het als axioma vaststaat, dat twee grootheden, die ieder op zichzelve gelijk zijn aan eene derde grootheid ook onderling gelijk zijn en volgens deze theorie almacht en alwetendheid, elk op zichzelve gelijk zijn aan het Wezen Gods, zoo moet men ook de identiteit van almacht en alwetendheid beweren. Doch speelt men op die wijze niet met begrippen ? Toch mogen wij den grooten vooruitgang in de opvatting 1) Theol. Dogm. I, 232. aangehaald bij Schleiermacher Der Christ. Glaub. Berlin 1842. X, 268. van het Godsbegrip, die zich in de laatste theorie vertoont, niet miskennen. Zij baant den weg tot een derden en laatsten stap, waarbij men het eigenlijk wezen Gods voor onbegrijpelijk verklaart en de attributen slechts laat gelden als de noodzakelijke vormen, waarin wij ons God moeten denken. Zien wij nu welken ontwikkelingsgang de Mohammedaansche theologie in dezen gevolgd is. Reeds zijn wij het tijdperk te boven, waarin men bloot anthropomorphistisch te werk ging. Abu-'l-Hodheil bijv. kent slechts vijf attributen , t. w.: almacht, alwetendheid, leven, spraak ) en wil '). Doch hij elimineert daarenboven de twee laatstgenoemde. Daarmede ontkent hij niet, dat God willend is, maar beweert, dat Hij niet ten gevolge van een afzonderlijk attribuut zoo genoemd mag worden, maar wegens door Hem zeiven geschapen wilsuitingen (obl^S), die derhalve hunne verklaring vinden in het attribuut der almacht, waarbij men inzonderheid aan de scheppende kracht dacht. Die wilsuitingen mogen echter niet als in God bestaande gedacht worden, want volgens eenen algemeen geldenden regel, slechts door de anthropomorphisten en Hanbalieten verworpen, mag men in God niets aannemen, wat geworden is »). Zij kunnen echter evenmin in iets van het geschapene aanwezig geacht worden , want de wilsuitingen Gods gaan natuurlijk aan hetgeen zij bestemd zijn te verwezenlijken in tijdsorde vóóraf. Derhalve kwam abu-'l-Hodheil tot de onzinnige hypothese, dat zij in geen substraat geschapen waren 3). Ik I) Yg. Shahr. 34. H. 1, 4». 2) Mawaqif pg. 21 vvg. 3) Dergelijke metaphysische grootheden zijn in de Mohammedaansche dogmatiek door hem gangbare mant geworden. noem deze hypothese met dien weinig vleienden titel, omdat volgens de Middeleeuwsche en ook volgens de Arabische terminologie de wil een accidens (u&f) is en het als algemeene regel in de ontologie geldt, dat geen accidens bestaat of bestaan kan, tenzij in een bepaald substraat. Op dezelfde wijze behandelt hij het attribuut der spraak, behalve dat hij hier onderscheid maakt tusschen twee verschillende wijzen, waarop God gesproken (liever zich geopenbaard) heeft. Eens heeft God het woord: ^ (kon) er zij Gen. I, 3., waaraan alles wat is zijnen oorsprong te danken heeft, uitgesproken en later heeft Hij zich op dezelfde wijze herhaaldelijk geopenbaard door profeten. Wij herinneren ons uit het vorige hoofdstuk dat de laatstbedoelde kalam (hoyiq, woord, spraak) Gods volgens de Motazelieten geschapen is en wel in honderd verschillende subjecten bijv. in Gabriël, die hem overbracht, in de verschillende profeten, in het Qoran-exemplaar, in de ooren of de harten dergenen, die hem hooren enz. enz. Doch men ziet dadelijk in, dat het woord „kon" niet op dezelfde wijze terstond in een subject verwezenlijkt geworden is, want vóór de schepping bestond niets, waarin het verwezenlijkt kon worden. Ook dit woord is derhalve, evenals de wilsuitingen niet in een subject geschapen. Zoo hield abu-'l-Hodheil slechts drie eigenlijke attributen over en bepaalde deze nader als het wezen Gods zelf uitmakende. Aan de éénheid van het Godsbegrip deed hij dus niets te kort, maar hij verviel in de moeilijkheid, die boven met een woord aangeduid is. Daarenboven werd zijn God eene bloote abstractie, waarmede noch de godsdienst, noch de theologie gebaat is. Het kan ons dus niet verwonderen, dat men nog op andere wijze beproefd heeft het probleem, waarmede wij ons hier bezig houden, op te lossen. Ik heb het oog op de toestanden-leer van abu-Hashim. Om deze wel te verstaan zouden wij ons in eene zeer moeilijke studie moeten begeven, naar het verschil tusschen de scholen van Baghd&d en Bagra met betrekking tot de bepaling door beide gegeven van de waarde, die men aan het actueel-bestaan (o>y>5) had toe te kennen. Ik had gehoopt in het werkje van Schmölders: Essai sur les Ecoles philosophiques chez les Arabes, daaromtrent de noodige inlichting te zullen vinden, doch in die verwachting werd ik teleurgesteld wegens de groote vrijheid, waarmede de auteur van zijne bronnen gebruik maakt. Zooveel is zeker, dat daaromtrent tusschen beide scholen verschil bestond; dat bepaaldelijk die van Baghdad het „bestaan" voor een bloot woord (flatus vocis) verklaarde '), waarmede die van Ba »■ o S dienaren geeft, wat hun het meest nuttig (gï»ot) ia1). Hij 1) Sitzungsberichte der K. Acad. der Wis*. 1872. pg. (80 vvg. 2) Shahr. 37 H. I, 54. In het volgende voeg ik samen, wat de verschillende Motazelieten aangaande dit punt geleerd hebben. Vg. daarbij Maw&q 149 vvg. Shahr. 55. vvg. H. I, 82. legt den mensch niet meer op dan hij dragen kan. Hij zendt ons geene rampen toe, tenzij wij ze door onze zonden verdiend hebben. Wij zien dikwijls voor rampen aan, wat in werkelijkheid geene zijn, evenals de bittere artsenijen van den geneesheer eene heilzame werking beoogen. Zoo is er geen ander lijden dan straf-of tuchtigings-lijden, want meermalen worden ons rampen toegezonden, die ten doel hebben ons tot het goede op te wekken. (Ar. o>- ^ J, dat als zoodanig kunstterm is en in geen anderen zin mag worden opgevat). Eindelijk zullen bij het laatste oordeel de goede daden, tegen de slechte worden afgewogen en de mensch worden beloond of bestraft, naarmate de balans meer ten voordeele van deze of gene overslaat. Sommigen beweerden daarenboven, dat het God vrijstond iemand onschuldig te doen lijden, maar dat hij daarvoor schadeloosstelling (u»yt) zou ontvangen, zoo mogelijk reeds hier op aarde. Wil men een levendigen indruk krijgen van den ernst, waarmede de Motazelieten al deze zaken beweerden, dan leze men na, hoe angstig en minutieus zij alles hebben zoeken te bepalen, hetgeen ik slechts even heb aangeduid. Er mocht den mensch geen haar van zijn hoofu vallen, zoo hij het niet had verdiend en het niet kon strekken om hem tot het goede op te wekken. Niettegenstaande de kleinheid, die daarin soms doorstraalt, brengen wij hulde aan de mannen, die een zoo diep besef toonden te hebben van hetgeen eene onkreukbare gerechtigheid eischt!). Ziedaar dan het ééne groote denkbeeld, dat den loop der l) Mozes Maimonides vergelijkt huu gevoelen met dat vau Bildad in het boek Job Hfdst. VIII, 6. 7. Vg. Munk's uitgave. III, 178. wereldsche zaken bestuurt; alles wat den mensch overkomt slechts het uitvloeisel van ééne en dezelfde wet van billijkheid, goedheid en rechtvaardigheid. Doch hoezeer de Motazelietische geleerden zich ook verdiepten in hunne bespiegelingen, hier waar deze in zoo nauwe betrekking stonden tot de werkelijkheid kon de laatste hun niet verborgen blijven. Doch het was hun ernst met hunne theorie; zij hebben de moeilijkheden, die de ervaring daaraan in den weg lag, moedig onder de oogen gezien. Is het tegenwoordig vrij wel gewoon, dat men die bezwaren onoverkomelijk acht, de Motazelieten waren niet zoo onredelijk, dat zij van God eischten, dat het leven als t ware eene voortdurende feestviering moest zijn. Men zal zich dan misschien ook verwonderen, dat er maar vier zaken waren, die in hunne oogen met hunne theorie streden. Deze zijn 1» het groot aantal ongeloovigen, die eeuwig verdoemd zijn, ofschoon men van de Hoogste Goedheid mocht verwachten, daar Hem de macht daartoe geenszins ontbrak, dat ook zij behouden zouden worden. 2° het lijden van .kinderen, die nog niet tot redelijk inzicht zijn gekomen, 3° dat van krankzinnigen en bezetenen, 4° dat der dieren. Op het eerste bezwaar antwoordde Bishr ibno- 1-Ho tamir '), dat men de Goedheid Gods nooit zóó zou kunnen bepalen, of er liet zich nog iets beters denken. Men moest derhalve tevreden zijn, zoo God aan allen Zijn wil bekend maakte en hun alle voorwendselen tot ongeloof ontnam. De vrije wil stelde dan de ongeloovigen in staat zichzelven te redden; deden zij het niet, dan hadden zij allerminst te klagen over Gods gerechtigheid. Anderen, zooals Tho- 1) Shabr. 45. H. I. 67. mama '), die eene zekere onevenredigheid tusschen straf en misdrijf meenden op te merken, leerden, dat van eeuwige verdoemenis geen sprake was, maar dat de ongeloovigen eenvoudig stof werden bij den dood en dat er voor hen geene opstanding was. Moeilijker scheen het probleem, waar het het lijden der kinderen betrof. Wel leerde men vrij algemeen, dat zij bij vroegtijdigen dood in het paradijs zouden komen en aldaar een lageren rang innemen dan de beproefde geloovigen l), maar elk onverdiend lijden hun op aarde aangedaan, waarop geene schadeloosstelling volgde, was eene onrechtvaardigheid, die men God niet mocht toeschrijven. Sommigen, zooals Bakr ibn-Ahsab 3), poogden derhalve dat lijden weg te cijferen, doch zij konden niet ontkennen, dat het schreien der kinderen toch wel een teeken van pijn en smart moest zijn. Daarom leerden anderen, dat dit lijden een tuchtigingslijden (wahS) was, en voor het kind zelf en voor zijne ouders, doch ook deze hypothese bleek gezocht te zijn. Bishr ibno-'l-Mo'tamir meende, dat een zoodanig kind opgegroeid zijnde een groot zondaar of zelfs een ongeloovige zou worden, gelijk God in zijne voorwetenschap voorzag, doch hoe indien bet kind nu jong stierf? Aan den anderen kant schenen jong gestorven kinderen weer te zeer begunstigd te worden, daar hun het paradijs wachtte, terwijl menig geloovige zijne kleine gebreken in de hel zou moeten boeten. Daarom leerde Tho- 1) Ibid 49. H. I, 73. ibn-Hazm. Cod. Lugd. II, 144. v. 2; Vg. ibn-Hazm. 1.1. II f. 76. r. 3) Bij de plaatsen genoemd door Frankl 1.1. pg. 205 moet nog gevoegd worden ibu-Qot. Cod. Lugd. f 58 waar Bakr's gevoelen nog meer in bizouderhedeu wordt nagegaan. m&ma, dat zij evenals de ongeloovigen stof zouden worden. Enkelen zooals de Habitijah en Hadathija, twee geheel afwijkende secten onder de Motazelieten, dachten aan zielsverhuizing, doch deze leer vond slechts bij de ultra's bijval. Ongeveer dezelfde bezwaren ontmoette men bij het vragen naar het lijden van krankzinnigen en dieren '). Hoe men de kwestie ook wendde of keerde, men stuitte immer en altijd op onbillijkheid, hetzij aan dezen, hetzij aan genen kant. Desniettemin gaven de Motazelieten hun dogma niet prijs en wij kunnen nagaan, hoe diep hun deze bezwaren gegriefd moeten hebben, daar zij juist overal het goed recht der menschelijke rede in godsdienstzaken bepleitten. Daarom is het ook in de hoogste mate karakteristiek, dat het begin van el-Ash'ari's overgang tot de orthodoxie plaats had bij een twistgesprek, met zijnen leermeester el-Djobb&ï gehouden, over Gods gerechtigheid ten aanzien van drie broeders, onder welke de eerste braaf geleefd had, de tweede een groot zondaar was geworden en de derde jong gestorven was. Men herinnert zich het verhaal daarvan uit Dozy's Islamisme (pg. 166—167.) Hier bestond inderdaad een diepgaand verschil tusschen orthodox en Motazeliet. Ter hoogster instantie loste de tegenstelling tusschen beide richtingen zich op in deze ééne vraag: is God in de eerste plaats de almachtige Schepper, dan wel de volstrekte rechtvaardigheid. Zóó hebben en Motazelieten en orthodoxen haar beide opgevat. De eersten, blijkens den naam, dien zij zichzelven gaven, I) Bakr meende, dat zij leden ter wille van de menschen, waarop ibii-Qot. terecht aanmerkt-, dat het een vreemd soort van gerechtigheid is, die iemand itraft ter wille van een ander. doch niet alléén daarom. Het eerste dogma, waartegen zij zich verzet hadden, was dat der predestinatie geweest. Daartegen hadden zij protest aangeteekend, omdat het hun godslastering scheen, de verantwoordelijkheid onzer daden van ons af te schuiven en God in verbinding te stellen met het slechte. Zij hebben het als hunne levenstaak beschouwd, de gerechtigheid voor te staan en te verdedigen. Daarvoor komt hun de hoogste lof toe. Wie bekommerde zich over het lot der ongeloovigen en dat van dieren? Zij hebben getoond daarvoor een open oog te bezitten, hetgeen ons te meer met eerbied jegens hen vervult, omdat het waarlijk nog zoo lang niet geleden is, dat ook Christenen geen besef toonden te hebben van de liefdeloosheid, waarmede zij velen hunner natuurgenooten voor eeuwig verdoemd verklaarden. En het zijn niet alleen woorden geweest, waarmede . de Motazelieten voor de rechten der menschelijkheid zijn opgekomen. Wie in ibn-Khallikan's biographisch woordenboek van beroemde mannen, het leven van den qadhi Ahmed ibn-abi Do'ad, die gedurende eene reeks van jaren de invloedrijkste persoon aan het hof der khaliefen geweest is, naleest, leert een man kennen, die velen van een wissen dood heeft gered. Ieder beoordeele nu zelf, hoe de Motazelieten hunne taak hebben opgevat en hoe zij haar hebben vervuld. Omgekeerd waren de orthodoxen zich bewust te strijden voor de volstrekte sonvereiniteit Gods. Als ibn-Hazm de verderfelijke ketterijen der Motazelieten uit één oogpunt gaat beschouwen, dan is het dit, dat zij aan Gods eer hebben te kort gedaan '). Zij begonnen, zegt hij, met lj Cod. Lugd. II, 162 r. Hem de schepping der menschelijke handelingen te ontzeggen, hebben het gewaagd aan Gods almacht grenzen te stellen door een valsch begrip van rechtvaardigheid en zijn geëindigd met de helft der schepping te onttrekken aan Zijn albestuur, door de accidentiën voor een werk der natuur te verklaren '). De orthodoxe richting heeft over die der Motazelieten gezegevierd. Hoeveel er in el-Ash ari s systeem nog overig mag zijn, dat aan den ouden Motazeliet herinnert, op het punt der gerechtigheid Gods heeft hij voor goed gekozen en is hij volkomen rechtzinnig. Heeft die overgang nog eenige verklaring noodig, dan herleze men el-Ash ari s gesprek met zijnen leermeester. Het denkbeeld der Motazelieten is gebleken eene illusie te zijn. Toen voor ruim twee eeuwen Hasan de Ba§renser verontwaardigd uitriep: Gods vijanden liegen, de zonde kan en mag Gods werk niet zijn, toen was de Islam nog jong. Maar toen men twee eeuwen lang had nagedacht over het goddelijk albebestuur, toen had men gelegenheid te over gehad om te leeren begrijpen, dat zelfs onze beste wenschen niet de wet zijn, waardoor het heelal bestuurd wordt. De gerechtigheid , die de Motazelieten bedoelden, beheerscht inderdaad den loop der wereldsche zaken niet. Maar, al ware het anders geweest, toch zou in den Islam de richting der Motazelieten niet hebben kunnen zegevieren. Daarvoor was zij te zeer met zijn beginsel in strijd. De Qoran predikt eenen almachtigen, geen heiligen God. Hij gebiedt en de dienaar heeft te gehoorzamen. 1) Daarop komt ibn-llazm meer dau een» terug. Vg. inzonderheid II f. 143 r. Hij is de volstrekte willekeur, of zooals de Mohaminedaansche geloofsbelijdenis het uitdrukt: wat Hij wil is, en wat Hij niet wil, is niet. Hoe goed ook de poging gemeend ware om Hem in Zijn willen gedetermineerd te doen zijn door Zijn wezen, het was en bleef eene determinatio en elke determinatio is eene negatio, in dit geval de ontkenning, dat een goed deel van hetgeen op aarde geschiedt aan Zijn bestuur onderworpen is. Had men den Islam lief dan kon men niet aarzelen, wat te doen. In dit opzicht derhalve is de orthodoxe leer met die der Motazelieten in volstrekten strijd. Maar anders staat het met het streven der laatsten om den godsdienst tot redelijk inzicht te verheffen. Hoewel de oude orthodoxen, gelijk wij zagen, zich daartegen eveneens verzet hebben, na elAsh'ari wordt het den geloovige zelfs tot plicht gesteld om zich rekenschap van zijn geloof te geven'). Maar de rede was intusschen vrij wat bescheidener in hare eischen geworden; zij onderwierp zich thans gewillig aan het kerkgeloof en stelde zich slechts ten doel dit voor het verstand aannemelijk te maken. Niets is minder juist, dan deleer der Ash'arieten voor eene doode orthodoxie te verklaren, zij is integendeel jegens de beoefening van de wetenschap zeer wel gezind 2). Doch het blijve aan anderen voorbehouden het werk van el-Ash'ari te beschrijven! 1) Tot groote ergernis van ibn-Hazm Cod. Lugd. II, 54 r. vvg. 156 r. 2) Vg. Dozt, Islamisme pg. 251. Al is het onderwerp mijner dissertatie niet ontleend aan de Christelijke dogmen-geschiedenis, toch heb ik slechts oude bekenden in een nieuw kleed laten optreden. Wij zagen ons verplaatst in eene andere maatschappij; wij hoorden namen noemen, die ons eenigszins vreemd klonken; hier en daar stuitten wij op iets, dat ons zonderling voorkwam, doch ten slotte was het ons alsof wij geene reis naar het verre Oosten gedaan hadden, alsof wij ons niet in het donkerste gedeelte der Middeleeuwen verplaatst hadden. Reeds vond ik gelegenheid om te wijzen op den analogen toestand der Christelijke kerk ten tijde der Gnostiek en van den grooten Origenes. Maar er is iets, dat den strijd door mij geschetst nog leerzamer maakt, dan dien in de Christelijke kerk gevoerd. Eene beschouwing als die der Rationalisten van de vorige eeuw, krachtens welke de vaststelling van het dogma een werk is van hofintrigues en priesterkuiperijen, kortom een werk van het toeval, moge in de Christelijke kerkgeschiedenis een schijnbaren steun vinden, zij blijkt met betrekking tot den Islam geheel valsch te zijn. Hier is het proces ongehinderd door kerkelijken en politieken invloed afgeloopen en blijkt het, dat de overwinning der orthodoxie d. w. z. van de partij van het gezag de natuurlijke ontwikkeling is van de idee van den Qoran. Op enkele punten heb ik dit in den loop van mijn verhaal trachten aan te toonen, hier wil ik er nog even op wijzen, dat de humane en vrijzinnige denkbeelden der Motazelieten in den Islam slechts met moeite eene plaats kunnen vinden. Stellen wij ons voor, dat het gansche Nieuwe Testament van Jezus afkomstig is, voegen wij daarbij dat Jezus zelf sprekende in naam van den Almachtige volstrekte gehoorzaamheid van ons eischt, nemen wij ten slotte aan, dat wij omtrent hem eene traditie bezitten, die historisch goed geconstateerd is en normatief gezag heeft, zouden wij modernen vrijheid vinden in de Christelijke kerk voor de zegepraal onzer denkbeelden te strijden? Gelukkig hebben wij slechts met eene onderstelling te doen, want het oorspronkelijk Christendom leert het tegendeel van den Qoran. Jacobus bestrijdt Paulus, Johannes draagt een geheel ander evangelie voor dan de Heiden-apostel, de Meester zelf vraagt ons: wat dunkt ulieden? Eene traditie omtrent Jezus bezitten wij niet, zelfs van zijne eerste volgelingen weten wij bitter weinig. Kortom in de Christelijke kerk zal men niettegenstaande alle hinderpalen van priesterheerschappij en bekrompen dogmatisme steeds op den bijbel kunnan teruggaan en het allen, die de vrije ontwikkeling van den mensch zoeken te belemmeren, kunnen toeroepen: het boek waarop gij u steunt getuigt tegen u! de Meester op wien gij u beroept verloochent u! Zou er dan voor den Islam geene toekomst zijn? Zullen zijne belijders steeds de zegeningen der moderne cultuur moeten ontberen ? De Motazelieten leggen daartegen het meest afdoend getuigenis af. Thans verkeeren de geloovigen in dien ongelukkigen toestand, maar men schrijve dien niet toe aan de zegepraal der Asharieten. Hun systeem is waarlijk zoo bekrompen niet, getuige ibn-Hazm, die het geheel kettersch vindt. Neen, de vrijzinnige denkbeelden der Motazelieten kunnen ook in den Islam eene plaats vinden, zoo slechts de energie zijner belijders wakker blijft. Maar deze is niet wakker gebleven en dit is voor een goed deel toe te schrijven aan de groote rampen, die van af de hpndp ppuw de Mohammedaansche maatschappij getroffen hebben. Daarmede wil ik niet ontkennen, dat de Islftm eene radicale hervorming moet ondergaan, maar waarom zou deze onmogelijk zijn? Men bedenke, dat de leer van den Qoran ook dikwijls wordt aanbevolen op grond zijner redelijkheid en de ongeloovigen gewoonlijk gelijk gesteld worden met menschen, die geen inzicht hebben, zoodat een streven als dat der Motazelieten uit dit oogpunt beschouwd geheel Islamisch is. Evenzoo zijn in den Qoran aanknoopingspunten te vinden, waarop zich eene liberale denkwijze omtrent de ongeloovigen, Christenen en Joden althans, kan steunen. Kortom het komt ook hier maar op den goeden wil aan, op de noodige energie, want zelfs zij die er zich het meest op toeleggen om de menschheid m boeien te slaan kunnen nooit de vrijheidszucht geheel dooden, omdat deze in zichzelve waar en goed is en ook zij als menschen daaraan nog eenig deel hebben. Doch wat in den Islam mogelijk is, kan en mag in het Christendom, naar de bedoeling van zijnen stichter niet anders zijn. STELLINGEN. i. Het fundamenteels onderscheid tusschen Christendom en Islèm moet gezocht worden in den eisch van zedelijke reinheid, dien het eerste aan den individu stelt. II. Den tekst van Hosêa IV, 18 herstelle men als volgt: rufcjo pSp oru< anx utn rutn ej'iod io III. In den Masorethischen tekst van Hosêa XI, 1—5 brenge men de volgende verbeteringen aan: vu. 3, •wfit in plaats van vnin'-ij. vs. 4, t6 tji'k ö'Jni f'nS bv vps — in plaats van tó (vs. 5) S'\x — 'pno:. IV. In Prediker XII, 2—8 is sprake van den dood, niet van de ouderdom. V. De epiloog van hetzelfde boek (XII, 9—14) is onecht. VI. Hitzig's tijdsbepaling van het ontstaan van Obadja's boek komt der waarschijnlijkheid het dichtst nabij. VII. De bede: Vergeef ons onze schulden, gelijk wij vergeven onzen schuldenaren, is zoowel in het eerste al3 in het tweede lid optatief. VIII. Joh. XIX, 29 leze men üccy in plaats van uTiuitu. IX. Straatman's voorstelling van het ontstaan van Paulus evangelie is niet te verkiezen boven de gewone. X. Het verhaal ons medegedeeld Mc. XI, 15—18 en paralpl. maakt het waarschijnlijk, dat Jezus werkelijk gepoogd heeft den Joodschen godsdienst op gewelddadige wijze te hervormen. XI. Ten onrechte ziet men in het Manicheïsme eenc poging om Christelijke en Parsistische denkbeelden tot één systeem te vereenigen. XII. Ten onrechte beweert o. a. Gladstone in zijne bekende brochure, dat de verhouding der Katholieke kerk tegenover den Staat door de Vaticaansche besluiten wezenlijk veranderd is. XIII. Er bestaat een onverbrekelijke samenhang tusschen godsdienst en het hebben eener voorstelling aangaande God. Godsdienst zonder metaphysica, gelijk men het noemt, is dus eenvoudig ondenkbaar. XIV. Met het attribuut der scheppende kracht Gode toegekend, wordt niet geleerd eene schepping uit niets, maar wordt alleen gesteld, dat God de absolute causaliteit is. XV. Het utiïisme houdt geene rekening met het kategorisch karakter van het zedelijk gebod en kan daarom niet als de oplossing van het zedelijk probleem gelden. XVI. '' - In den tegenwoordigen toestand der kerk kan er, van handhaving der leer door eenig kerkelijk bestuur geen sprake zijn. XVII. Meer dan ooit moet in onze dagen voorhet catechetisch onderwijs worden zorg gedragen. XVIII. De opheffing der theologische faculteit en de indeeling der godsdienstwetenschap bij die van Letteren is op zichzelve ongemotiveerd en kan voor beiden slechts schadelijk zijn. XIX. De Slaat heeft het recht bij het toekennen van subsidiën aan kerkelijke seminariën als voorwaarde te stellen, dat deze in verbinding gebracht worden met het theologisch onderwijs door hem gegeven. XX. Kon het bewijs geleverd worden, dat het gehalte van het lager onderwijs daarbij geene schade behoefde te lijden, dan ware het wenschelijk, dat de Staat het aan particulier initiatief overliet.

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

DE STRIJD OVER HET DOGMA

IN DEN

Islam tot op el-Ash'ari.

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT

TEll verkrijging van des graad van

DOCTOR IN DE GODGELEERDHEID,

AAN DE HOOGESCHOOL TE LEIDEN,

OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS

]VLr. J. T. 13II LTS,

Hoogleerajti" in de Faculteit der Rechtsgeleerdheid.,

IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN op Zaterdag 8 Mei 1875, des namiddags te 3 uren,

DOOR

martinus theodorus houtsma,

- I;EIDES^'

S. C. VAN DÖBSBUEGH. 1875

Permanente URL

Opties voor uitsnede