is toegevoegd aan uw favorieten.

Tafereel van natuur en konst; behelzende, by eene algemeene landbeschryving en beknopte historie der verscheiden volken, alle de voornaamste byzonderheden die in de bekende waereld [...] voorkomen

VYFTIENDE DEEL
1769

Permanente URL

Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: Tafereel van natuur en konst; behelzende, by eene algemeene landbeschryving en beknopte historie der verscheiden volken, alle de voornaamste byzonderheden die in de bekende waereld [...] voorkomen
Deel: VYFTIENDE DEEL
Jaar van uitgave: 1769
Drukker/Uitgever: Meyer, Pieter Amsterdam, 1747-1781; Meyer, Pieter (erven) Amsterdam, 1781-1799; Warnars, Gerrit Amsterdam, 1768-1804
Taal: Nederlands
Onderwerp: Geography; History (general)
Omvang: 403
Herkomst: Den Haag, Koninklijke Bibliotheek
Bron metadata: STCN

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 403 pagina's) / 403
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Titel

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

Tafereel van natuur en konst; behelzende, by eene algemeene landbeschryving en beknopte historie der verscheiden volken, alle de voornaamste byzonderheden die in de bekende waereld [...] voorkomen

Deel

VYFTIENDE DEEL

Jaar van uitgave

1769

Drukker/Uitgever

Meyer, Pieter Amsterdam, 1747-1781

Meyer, Pieter (erven) Amsterdam, 1781-1799

Warnars, Gerrit Amsterdam, 1768-1804

Taal

Nederlands

Onderwerp

Geography

History (general)

Omvang

403

Herkomst

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Bron metadata

STCN

u 272 Tafereel van Natüdr es Konst. nu dermaatc toegenomen, uit hoofde van de groote aanmoedigingen, dat men het noodig oordeelde met ernst aan het maaken van nieuwe fchikkingen te denken. Met reden was men bedugt dat de menigvuldige koopvaarders, door den verdeelden handel, eikanderen zouden belemmeren, en tegen de Portugeefche en Spaanfche ylooten niet naarbehooren kunnen befehermd worden. Om die reden werd by de algemeene Staaten bellooten dat men zyn best doen zoude om de onderfcheidene Maatfchappyen tot eene enkele te brengen, welke men door een Oktrooi zoude bekragtigert ^verder alles toebrengende wat haaren bloei in eenig opzigt kon bevorderen. Ter bereikinge van dit oogmerk was het vooral noodig alle gegoede burgers te noopen om fcr deel in te neemen, en hierin flaagde men Jn den jaare 1602 volkomen naar genoegen, zoodat de Oost-Indifche Maatfchappy van dien tyd af tot heden toe als de zenuw van den NederJandfchen koophandel is befebouwd geworden. Zes kamers waren nu met eikanderen yereenigd, en dezelven bragten terfiond eene hoofdfom van vier-of zesenzestig tonnen gouds by een , waarin Amfterdam voor meer dan de helft deelgenoot was. Dit ka- De Nederl. Staatsverander. enz. 279 kapitaal werd in maatige fommen van drieduizend guldens gefplitst, en in de aktien, welke uit deeze verdeeling voortkwamen, en wier weezenlyke waardy met de uitbreiding der Maatfcbappye toenam, werd vervolgens handel gedreeven. De Maatfchappy heeft ook, door de aanzienlykfle' winden haare fchatten dermaate vergroot, dat zy naauwlyks zeventig jaaren in ftand geweest was, toen men haare jaarlykfche inkomflen op tien of elf millioenen berekende, welke fom in vervolg van tyd nog zeer veel vermeerderd is, zoodat zy by de vernieuwing van het Oktrooi, het welk telkens , na verloop van zeker getal van jaaren moet gefchieden , fomtyds twee of drie milloenen tot een gefchenk heeft kunnen geeven. Zeer natuurlyk was het dat onze werkzaame voorouders zich, door den voorfpoed der Oost-Indifche zaaken , aangemoedigd vonden, om ook aan de oprigting van eene WestIndifche Maatfchappy met ernst te denken. De goudmynen van Amerika vertoonden zich voor de verbeelding zeer begeerlyk, en werS 4 den 2go Tafereel van Natuur en Konst. den aangemerkt als de waardigfte belooning der Nederlandfche dapperheid. Men was 'er des te meer op gefield,omdat men, doorderzelver veroveringe, geene Portugeezen, die flegts door dwang onderdaanen van Spanje waren, maar de Spaanjaarden zeiven, van hunne rykfte bezittingen zoude berooven. — Doch het ontwerp werd op dien tyd niet voortgezet. Het bleef vervolgens tot in het jaar 1621 uitgefteld, wanneer het twaafjaarig beftand geëindigd was. Schoon het geen deeze Maatfchappy betreft, wel niet tot het tydbeftek , waarvan wy hier in het byzonder fpreeken, beboort, zullen wy egter kortelyk berigt geeven wegens haare opkomst en voornaamfte lotgevallen. Zy werd in den beginne op den voet der Ooft-Indifche ingerigt. Haare eerfte inlaag beliep zeven millioenen, en was dus weinig hooger dan die van de Ooft-Indifche: doch na verioop van tien jaaren vond men al dat het noodig was dezelve tot op agttien millioenen te vergrooten. Ondertusfchen behaalde zy inderdaad aanzienlyke voordeden: want de vloot, welke zy uitrustte, en die, door dén Staat, met drie oorlogfcheepen verfterkt werd, bemagtigde terftond eene vesting in het landfchap Bra- zü. De Nederl. Staatsverander. enz. 281 zil. Piet Hein vermeefterde de Spaanfche zilvervloot , en maakte eene buit , die op veertien of vyftien millioenen gefchat werd: vervolgens gelukte het haar het grootfte gedeelte van Brazil, nevens het eiland Kuracao, en nog eenige plaatfen van minder belang, magtig te worden. Graaf Maurits van Nasfau, die naderhand met drieduizend man derwaards gezonden werd , breidde die overwinningen verder uit, en deed zyne fchepen zelfs overfieeken naar de kust van Afrika, waar hy zich van Delmina in Guinee meester maakte. Deeze eerftc voorfpoed moedigde de Maatfchappy fterk aan om groote uitdeelingen te doen, opdat zy dus gelyk mogt zyn aan de Oost Indifche Kompagnie, wier aktien door dit middel , mcrkelyk in waarde gereezen waren. Welhaast befpeurde men dat de Amerikaanfche zaaken van eenen gantsch anderen aart waaren dan de Aziatifche; en dat men in Oost lndie eenen handel vond, die geregelde voordeden beloofde , en zulke fchikkingen toeliet als men omtrent de uitdeelingen gemaakt had, daar integendeel in Amerika, alle goede orde, indien zy 'er ooit S 5 2°* 232 Tafereel van Natuur en Konst. geweest was, door het woeden der Spanjaarden , reeds lang was vernietigd geworden. Daar de winsten van de ecrstgemelde Maat.fchappye, om zoo te fpreeken, als uit eene leevendige bron voortkwamen, moesten die van de laatfie als uit een iiilftaand water gehaald worden, zoodat zy niet tot het maaken van eene grootfche vertooning, maar tot verbetering van het gebreklyke behoorden aangelegd geweest te zyn. . Schoon deeze misflag wel eenrgzins vergoed werd door de vergrooting der hoofdfomme op agttien millioenen , en het zich liet aanzien dat de Maatfchappy door de ondervinding voorzigtigbeid zoude geleerd hebben, werd zy egter op het onvoorzienlle door eenen zeer geweldigen flag'getroffen. Het gelukte den Portugeezen Brazil, niet doorkragt van wapenen, maar door verraad, magtig te worden. De Maatfchappy verviel hier door iü eenen zeer kwynenden ftaat, maar bleef egter ftaandc tot in het laatst van het jaar 1671, toen zy, onder den last ecner fchuld van zs's milloenen zugtende, door de intrekking van het Oktrooi der Staaten vernietigd werd. — Van de nieuwe Maatfchappye, welke men in haa- De Nebe-rl. Staatsvsrander. enz. 283 ,haare plaatfe beeft opgeregt, zullen wy het . genoeg agten te zeggen dat zy nooit groote zaaken heeft uitgevoerd, en ook nimmer door aanmerkelyke lotgevallen vermaard geworden is. Doch Liatca wy den draad van ons verhaal weder opvatten, — Het fterk vaaren der Nedcrlandcren op Oost-lndie was van dat gevolg, dat Filips de lilde, in den jaare 1603, de vaart op Spanje weder opende. — Onder .de merkwaardige voorvallen" van het jaar 1604 telt men ook dar Jakob de Ifie, die, J.a den dood van Koninginne Elizabeth, Koning van Groot Brittanje werd, eenen vrede met Spanje floot, die voor den Staat der vereenigde Nederlanden nadeclig w;.s. — veldtogt van het jaar 1605 was daarenboven ongunstig voor de Staaten , dewyl Prins Maurits Antwerpen vrugteloos belegerde, en zyn leger naderhand moest wyken voor dat van Spinola, die Lingen en Oldenzeel veroverd had. In deezen toeltand namen de Staaten het voorzigtig belluit om voortaan alleenlyk verweerender wyze te oorlogen. In den jaare 1607 begonnen de Spanjaarden voor,het eerst, mer eene eriïsti.qe.meening , 284 Tafereel van Natuur en Konst. Hing, onderhandelingen tot vrede voor teHaan. De redenen , welke zy hier voor hadden , waren zeer gegrond, en, over het algemeen genomen, van dien aart, dat de Staaten het zeer waarfchynlyk oordeelden dat de zaak der Spanjaarden inderdaad ernst was. Het was zeer bekend dat Filips de Ilfde juist geene groote werkzaamheid van geest bezat: daar en boven zag men uit de muiteryen van het Spaarfcie krygsvolk dat 'er geen geld tot deszelfs b'etaaling uit Spanje kwam; en men ftelde vast dat Spinoia, reeds twee jaaren lang, uit zyte eigene goederen, den Koning met veertien millioenen fchats had moeten „orderfteunen. De Staaten beflooten egter niet in onderhandeling te treden, zonder dat hunne vryheid voor af door de Spanjaarden erkend 'ware. Hierop verklaarden de Aartshertogen dat zy met de Staaten als met vrye Volken wilden handelen , en op dien voet werden de onderhandelingen, nog in het bovengemelde jaar 1607, '» 's Hage aangevangen. • Men floot toen te lande eenen (lilftand van Mapenen, doch ter zee werden de vyandelykheden voortgezet, en de St atfche vloot behaalde, onder den Admiraal Jakob van Heemskerk, eene merkwaardige overwin,* DeNederl. Staatsverander.enz. 285 winning op de Spaanfchen voor Gibraltar, niettegenfiaande Heemskerk in het gevegt het leven verloor. Terwyl men met het handelen over den vrede bezig was, befpeurde men dat de Spaanfche gemagtigden merkelyk van toon veranderden, zoodat men alle hoop om tot een vergelyk te komen genoegzaam begon op te geeven. Het ftiet hunnen hoogmoed geweldig dat zy den vrede hadden aangebooden, en zich buiten ftaat vonden om de voorwaarden naar hunnen zin te kunnen bepaalen. Alles toonde vry duidelyk dat zy den fchyn wilden geeven van den vrede niet geflooten, maar gefchonken te hebben. De Amsnertogen hadden zelfs de vryheid der Siaaten met eene dubbelzinnige uitdrukking erkend : doch toen het op de zaak aankwam, toonden de eifchen de waare oogmerken allerduidelykst aan. Men deed 'er onder anderen twee, die allerbuitenfpoorigst waren. De eerfte betrof de vrye vaart op de Indien, waarvan men begeerde dat de Staaten afitand zouden doen, en de tweede den Roomfchen Godsdienst, die de Spaanfche gezanten vorderden dat in de Nederlanden vry zoude gcoEffend worden. liet zi6 Tafereel van Natuur en Konst. Het éerfie punt werd volfirektelyk verworpen : en Oldenbarneveld zelf verklaarde dat by op die voorwaarde geenen vrede kon goedkeuren. Het andere punt werd aangemerkt als een listige vond van ftaatkunde, die alleen gefchikt was om de rust en eensgezindheid in het Gemeenebest voor altyd te ftooren. Beide die artikelen werden van de eene zyde zoo fterk aangedrongen, en van de andere zoo regtsftrecks afgella^en, dat dit alleen genoeg was om de vredehandeling geheel af te breeLen, het geen egter de Spaanfehen nog niet zouden gedaan hebben , indien de Staaten niet ronduit verklaard hadden dat hun geduld ten einde was. Na deeze mislukking bleeven alle onderhandelingen afgebroken, tot in de maand Augustus des jaars 1608, wanneer de gezanten van Vrankryk en Groot-Brittanjc, met welke twee Ryken de Staaten de voorige verbonden vernieuwd hadden, aan beide de partyen het fluiten van een beftand, het welk eenige jaaren zoude duurcn, voorfloegen. De meeste Provinciën waren zeer genegen om dien voorilag aan te neemen, doch Zeeland verzette 'er zich tegen; ook Was Prins Maurits ver af van den- * De Nëderl. Staatsverander'. enz. 287»» ,1 denzelven goed te keuren, en vatte groot } misnoegen op tegen den Advokaat OldenbarI neveld, die zeer fterk yverde om het beftand I voort te zetten. Terwyl de twyffelingen en j oneenigheden de zaak vertraagdeu, verklaarJ den de Franfciie en Engelfche gezanten beif den, dat de Staaten, indien zy het voorftel I geheel verwierpen, geenen byftand van een I der twee Ryken te wagten hadden, doch dat 1 men hen kragtdaadiglyk zoude onderfleunen, I indien het zeive door hun wierd aangenomen,, I in gevalle het door de Spanjaarden mogt af-, I geflagen worden. Deeze verklaaring was ■ oorzaak dat en de Prins, en allen die even | als hy geoordeeld hadden, van gevoe| len veranderden, zoodat het beftand te AntI werpen op den negenden van April des jaars ■ 1609, voor den tyd van twaalf jaaren, ge| lboten werd. Schoon dus de rust der Vereenigde Provinciën van buiten voor eenigen tyd herfteld was, gcnootcn zy egter die voordeden niet, welke haar befchooren zouden, geweest zyn, iadien zy niet door binnenlandfche onlusten waren beroerd geworden. In de hervormde Kerke wareu-hevigc gefchilleu-gereezen over. de 288 Tafereel van Natuur en Konst, de Jeer der Remonftranten en Contraremonftranten, die welhaast geweldige verwarringen veroorzaakten. De Staaten namen in den jaare 1613 het befluit om te belasten dat de verfchillende partyen ten aanzien van elkanderen verdraagzaamheid zouden oeffenen. Dewyl egter eenige lieden, als Amlierdam, Enkhuizen en Edam, in dit betluit niet bewilligd hadden, werd het in fommige kerken niet opgevolgd.—Het gevolg van deeze verdeeldheden was dat de Remonftranten en Contraremonftranten afzonderlyke vergaderingen begonnen te houden, het geen, ter voorkominge van verdere verwyderingen, in den jaare 1616 door de Staaten uitdrukkelyk verbooden werd. — Men poogde Amlierdam door eene bezending tot de gevoelens der meerderheid over te haaien; doch de poogingen, welke men ten dien einde aanwendde, waren zonder eenig gevolg. In het eerst fcheen het dat Prins Maurits zich met deezen twist in het geheel niet wilde inlaaten; doch nadat de Contraremonftranten zich, in den jaare 1617, van de KIoosterkerke in 's Hage meester gemaakt hadden, voegde by zich aan hunne zyde, en verklaarde De Nederl. Staatsverander. enz. 23q de zich opcnlyk voor het houden van eene Nationaale Synode of een Kerkelyke byeenkomst van alle de Provinciën, in welke de oitwiste punten onderzogt en bcflist zouden worden. Wy agten het niet ongevoeglyk hier die betwiste punten in het byzonder voor tedraagen : dezelven komen hoofdzaakelyk hierop uit: i. Dat God in deverkiezinge en verwerpinge der menfchen aan de eene zyde ziet op het geloof cn de volflandigheid, en aan de andere op het ongeloof en de onboetvaardigheid. 2. Dat Jezus Christus voor alle menfchen geflorven is. 3 en 4. Dat de Goddelyke genade tot 's menfchen bekeering en heiligmaaking wel vereischt, doch dat de mensch door dezelve egter niet onweêrftaanbaar bewerkt wordt. 5. Dat het niet onmooglyk is dat de heiligen weder afvallen. Barneveld oordeelde dat men ten aanzien der zweevende gefchillen met gemaatigdheid moest handelen, en dat het gantsch ondienstig was derzelver beflisfing aan eene Synode te Hellen. De twistende partyen waren reeds vrugteioos met eikanderen in onderhandeling XV. Deel. T ge- 290 Tafereel van Natuur en Konst. geweest; en de Staaten van Holland hadden vergeeffche poogingen aangewend om onderlinge verdraagzaamheid te bevorderen. Hoe zeer de Remonftranten hiertoe genegen waren blykt uit de wyze, waarop zy in dezelve bewilligden ,doch de Contraremonftranten konden 'er in het geheel niet toe bewoogen worden. Dit kon niets anders ten gevolg hebben, dan dat het Land alom in rep en roer geraakte. Men vergenoegde zich niet met lasterfchriften en onvriendelyke bejegeningen tegen eikanderen, maar werd op veeie plaatfen handgemeen. Hier en daar floeg men zelfs over tot het pionderen van huizen, en het pleegen van andere geweldenaaryen. Schoon de Staaten van Holland de gevoelens der Remonftranten verdraaglyk verklaard hadden, wisten de Contraremonftranten middelen te vinden om de algemeene Staaten op hunne hand te krygen, en dewyl deezen van andere gedagten waren, was het gevolg dat 'er op eene Synode gedrongen werd. — Het vuur van tweedragt begon dus op eene zeer geweldige wyze te ontbranden. Holland, Utrecht en Overysfel verklaarden zich uitdrukkelyk tegen de handelingen der algemeene Staaten; en in eenige Steden, waar de re- gee- De Nederl. Staatsverander.enz. 291 geering den Remonftranten was toegedaani werd eenig krygsvolk, onder den naam van Waardgelders, aangenomen. Dit werk werd meest aan het beleid van Oldenbarneveld toegefchreeven, en het was den Prins ten uiterften onaangenaam. Hiervan gaf hy een zeer duidelyk bewys, door den Briel, waar men ook over hetaanneemeil van Waardgelders gefproken had, onverhoeds van twee vaandelen foldaaten te voorzien. — De Prins verzuimde geene middelen, welke dienen konden om het houden eener Synode te bevorderen: in Gelderland bragt hy, door eene buitengewoone verandering der regeeringe, en in Overysfel, door groote beloften , te weeg, dat hiertoe een eenpaarig befluit werd genomen. Dit gedrag veroorzaakté in Holland en Utrecht bekommering dat men ook iets dergelyks te verwagten had. De Prins had reeds ter algemeene Staatsvergaderinge voorgeflagen dat men de Waardgelders behoorde af te danken : in Utrecht was tot deeze afdanking beflooten. Doch de agt Hollandfche Steden, dje in den aanvang van het jaar 1618 te kenT a nen 2p2 Tafereel van Natuur en Konst. nen gaven dat zy niet in de gemeene lasten zouden bewilligen, zoo men niet eenpaarig]yk vastflelde de Magifiraaten, die wettiglyk verkoozen waren , te befchermen, bragten zoo veel te weeg dat bet bovengemelde befluit niet onmiddelyk werd uitgevoerd. Ondertusfchen vaardigden de algemeene Staaten eene bezending naar Utrecht af, aan welker hoofd Prins Maurits gefield was,om deStichtenaars tot het afdanken der Waardgelders te beweegen. Doch de Staaten van Holland deeden 'er eene bezending tegen , gefchikt om die van Utrecht over te haaien om zulk een befluit op het fluk der Waardgelderen te neemen als zy genomen hadden. — Het gevolg van deeze bezendinge voldeed geenszins aan het oogmerk, het welk met dezelve was bedoeld geworden : want de agt Hollandfche Steden vonden zich genoodzaakt om de zaak op te geeven, dewyl vyf andere, onder welken Amflerdam was, gemagtigden naar Utrecht zonden, die zich voor den Prins en de algemeene Staaten verklaarden. Nadat Maurits te Utrecht de Waardgelders afgedankt, en eene groote verandering in de regeering gemaakt had, gaven de algemeene Staaten bevel dat die afdanking ook in Holland zoude ge- De Nedere. Staatsverander. en*z. 293 gefchieden; en hierop volgde welhaast de genoegzaame bewilliging tot het houden der Synode. De Prins bragt vervolgens te weeg dat 01denbarneveld, Advokaat van Holland, Rombout Hogerbeets, Penlionaris van Leyden, en Hugo de Groot, Penfionaris van Rotterdam , op bevel der algemeene Staaten in hegtenis genomen werden. Men merkte hen aan als voorflanders van de belangen der Remonftranten, en in het byzonder befchouwde men den Advokaat als de voornaame oorzaak van het aanncemen der Waardgelderen, die te Utrecht tot befcherming van de Regeeringe gefchikt waren, en door welken men een oogmerk had om zich tegen Prins Maurits en de algemeene Staaten te verzetten. Hogerbeets en de Groot hadden zich, als afgevaardigden der Staaten van Holland, tegen de afdanking der Waardgelderen te Utrecht aangekant Deeze gevangenen werden voor vieren twintig Regteren , twaalf uit Holland, en twaalf uit de overige Provinciën , te regt gefield. Oldenbarneveld werd door die öngewoone Regtbank, door welke de Staaten van Holland, na de verandering der regeeringe T 3 door 294 Tafereel van Natuur en Konst. door Prins Maurits, toelieten dat luiden, die in hunnen dienst waren, gevonnisd werden, ter dood veroordeeld, terwyl de twee anderen tot eene eeuwige gevangenis verweezen werden. De Synode, welke in den jaare 1618 te Dordrecht, od naam der algemeene Staaten befchreeven werd , beftond uit afgevaardigden uit de zeven Provinciën, en uit verfcheidene buitenlandfchc Kerken. De leer der Remonftranten werd door deeze vergaderinge veroordeeld : men verbood hen byeenkomften te houden,en hield ten aanzien van hunne voorfianderen eene handelwyze, die de paaien der gemaatigdheid zeer ver te buiten ging. De Hoogleeraars en Predikanten, die hun waren toegedaan, werden ten Lande uitgebannen; de leden der regeeringe, die hunne zyde gekoozen hadden, of dezelve begunftigden, werden van hunne ampten ontzet. — De Groot cn Hogerbeets kroegen op het huis te Loeveftein de plaats hunner gevangenisfe. In den jaare 1621 gelukte het de Groot op eene behendige wyze te ontkomen; maar Hogerbeets werd eerst in den jaare 1626 van daar op zyn huis by Wasfenaar overgebragt, waar. De Nederl. Staatsverander. enz. 20j hy kort daarna overleed. Den gebannen Remonftranten liet men niet toe weder in het Land te komen en hunnen Godsdienst te oef. fenen, voordat Fredrik Henrik Stadhouder geworden was. In den jaare 1620 werden van de zyde der Aartshertogen weder voorflagen gedaan om de zeventien Provinciën onder een hoofd te brengen; doch deezen werden van de Staaten, als te fchandelyk en te nadeelig voor eenen vryen Staat, geheel verworpen. Ia het volgend jaar ftierf Filips de lilde, Koning van Spanje, en werd door zynen zoon, Filips den IVden, opgevolgd. Niet lang daarna overleed ook de Aartshertog Albertus. — Geduurende het beftand waren de Staaten ingewikkeld geworden in den oorlog om Gulik én Berg, en om de kroon van Bohemen, die dertig jaaren duurde, en waarby de Nederlanders geen ander voordeel hadden dan dat het grootfte geweld der wapenen op den Duitfchen bodem werd overgebragt. — Toen de tyd van het beftand verloopen was, en de krygsverrigtingen van de Spaanfche en Nederlandfche zyde weder begonnen waren, namen de Spanjaarden Gulik in, doch zy ftieten T 4 het 396 Tafereel van Natuur en Konst. het hoofd voor Sluis en Bergenopzoom, welke laatfle flad Spinola tienduizend man kostte. Maurits, die federd het overlyden van zynen oudften broeder, Filips Willem, den titel van Prins van Oranje had aangenomen, ondernam in den jaare 1622 eenen weibelegden aanflag op Antwerpen, die egter mislukte. Korten tyd daarna ontdekte men eene fnoode famenzvveering, die tegen den Prins Was aangegaan. De jongde der twee zooncn van Oldenbarneveld was het hoofd of de eerdeaanleider van dezelve, en had 'er zynen broeder berigt van gegeevcn. Het was vastgefleld dat men Maurits buiten 's Grayenhaage zoude aanvallen en van kant maaken. Doch twee bootsgezellen, die mede in den aanflag waren ingewikkeld, gaven den Prins kennis van denzelven: het geheele ontwerp werd dustydiglyk verydeld, dewyl verfcheidene der famenzweerderen gevat, en met den dood geftraft werden. De jongde zoon van Barneveld ontvlugtte naar Braband, waar hy dC-n vyand nog eenige jaaren tegen zyn Vaderland diende: doch de oudde werd om de kennis, welke hy van het verraad gehad had, tot het verliezen van zyn hoofd veroordeeld, In De Nederl. Staatsverander. enz. 297 In den jaare 1624 vernieuwden de Staaten de verbonden, welke zy te vooren met Vrankryk en Groot-Brittanje hadden aangegaan, en de oorlog werd te water en te land fterk voortgezet. De Hollanders wonnen voor Calais eenen zeedag. Spinola maakte zich meester van Breda: Maurits deed nog eenen vrugteloozen aanllag op Antwerpen; Gocb werd door Fredrik Henrik ingenomen, cn in het midden dier krygsverrigtingen wérd Prins Matints door eene Deepende koorts, die hem in den jaare 1625 aankwam, in den ouderdom van agt-en vyftig jaaren uit dit leeven weggerukt. Hy werd in zyne hooge bedieningen opgevolgd door zynen broeder van halver bedde , Prins Fredrik Henrik , door wien ook de oorlog met gelyke kloekmoedigheid werd voortgezet:, Het veroveren van de Spaanfche zilvervloot door den Hollandfchen Admiraal PieterHein, het geen in den jaare 1628 gefchiedde, gaf den Staaten bekwaame gelegenheid om hunne krygsmagt te vermeerderen, dewyl de waarde van deeze vloote op omtrent twaalf millioenen guldens berekend werd. In het volgend jaar belegerde Prins Fredrik Henrik, 's HerT 5 to- 298 Tafereel van Natüür en Konst. togenbosch , welke ftad, na een beleg van eenige maanden, werd ingenomen. Toen de Spaanfeben zagen dat het hun niet moogelyk was de ftad te ontzetten, waren zy in de VeJuwe getrokken, waar de Kefzerfchen zich by hun gevoegd hadden: doch zy werden door Graaf Ernst Kazimir , die hun tegen trok, van de grenzen afgeweerd. Ondertusfcheri fjoeg de Infante Izabella, in den jaare 1630, een beftand van vier-en dertig jaaren voor, opdat de Roomschgezinde Nederlanden, die van geld en handel ontbloot waren, zich in het verloop van dien tyd een weinig zouden moogen herfteilen. By het overweegen van deezen voorflag meenden fommigen dat de magt van Spanje nu te klein geworden was om haar tenger te vreezen, of om naar een beftand te luisteren, terwyl anderen beweerden dat het ten uiterfien onvoorzigtig was eenen vernederden vyand klein te agten of te tergen. Vrankryk had vry wat invloeds op deeze raadpleegingen; door deszelfs bemoeijenisfe werden alle onderhandelingen afgebroken, en het reeds gemaakte verbond met de Staaten vernieuwd. Door het zelve werd de Koning verpligt om hun geld en manfchap te bezorgen, en de Staaten verbonden De Nederl.Staatsverander. enz. 259 den zich om, zonder zyne kennis, geeneri vrede of fiilfland van wapenen aan te gaan. Spanje keerde zich hierop tot Engeland, en beloofde de Palts den Koning van Eohemen weder in handen te zullen (tellen, indien 'er een middel gevonden wierd om den vrede te Weeg te brengen. De Engelfche Koning toonde zich niet ongenegen om hiertoe de hand te leenen, maar zyn gezant werd door de Staaten vier maanden lang zonder antwoord ge* laaten. De bemiddelingen van andere Vorften waren mede vrugteloos, en dus vonden de Spanjaarden zich genoodzaakt om van hun aanzoek af te zien. De Kardinaal Richelieu bediende zich ondercusfehen van eenen verraderlyken ftreek om den Prins van het Prinsdom van Oranje te berooven; doch dewyl de voortzetting van dit ontwerp eenigen tyd kostte, werd het door den Prins tydiglyk genoeg ontdekt om gefluit te worden. In den jaare 1631 werd de opvolging in het algemeene Stadhouderfchap, en het opperbewind over het krygsvolk, opgedraagen aan den zoon van Fredrik Henrik, die toen nog maar een kind van vyf jaaren oud was. Nadat deeze opdragt op eene plegtige wyze ge- fchied 300 Tafereel van Natuur en Konst. fchied was, verzamelde de Prins zyn krygsvolk, en tevens eenen grooten voorraad van oorlogsbehoeften, by Emmerik. Het gerugt van die ongemeene toebereidfelen fjoeg welhaast naar Brusfel, en vervolgens naar Spanje over. De Aartshertogin haastte zich zoo wel met het werven van volk, als met het ligten van onderftand, dien zy genoodzaakt geweest was van de Geestelykheid , var den Adel, en van de Staaten des Lands te eifchen. Hierdoor ontdekte men den ongunftigen ftaat, waartoe de Roomfche Nederlanden gebragt waren. Niemand, van de Kardinaalen en de Aartshertoginne af, tor de kinderen toe, kon nu meer vry van fchatting gelaaten worden. Na de gemaakte toebereidfeis begon de oorlog zoo fterk als te vooren. _ De Aartshertogin had een ontwerp gefroeed om alle gemeenfehap tusfchen Holland en Zeeland af te faydeti. De beftiering daarvan werd aan Graaf Jan van Nasfau toevertrouwd," die de landing, met een vloot van negentig vaartuigen doen zoude. Doch de Hollanders waren zoo dapper in de weer, dat de toeleg mislukte, en het grootfte gedeelte der vaartuigen genomen werd. — In het volgend jaar maakte de Prins stieh meester van Venlo en Roermonde, en wat De Néderl. Staatsverander.enz. 30Ï wat laater van Maastricht, Limburg en Orfoi. Rynbcrk werd mede door hem ingenomen , zoodat de Staaten zich nu in het bezit van den geheelen Neder-Rhyn gefield vonden, Jn den jaare 1633-begonnen de vredehandelingen weder op het tapyt te komen, en een groot gedeelte der Staaten toonde zich zeer genegen om de wapenen neêr te leggen ; doch de Prins en de Zeeuwen bragten het, met hulp van den Franfchen afgezant, zoo ver dat de oorlog anderwerf werd voortgezet. Ondertusfchen overleed de Infante, en Filips de IVde droeg de beftiering over de Roomfche Nederlanden op aan zynen broeder Ferdinand van Oostenryk , die de waardigheid van Kardinaal bekleedde. De Staaten gingen op nieuw een verbond aan met Vrankryk,dat nu aan Spanje den oorlog verklaard had. De Franfchen trokken met een leger naar de Nederlanden, en verfloegen de Spanjaarden by het dorp Avein, in de Provincie Luxemburg. Nadethand met het leger der Staaten, onder den Prins van Oranje vereenigd zynde, namen zy Tienen, in Braband , in , en belegerden Leuven , daar zy egter het hoofd (lieten. In den jaare 1635 werd in het leger ongemeen veel ge- 302 Tafereel van Natüüren Konst. geleeden, dewyl het volk door eene hecrfchende ziekte als fneeuw weg fmolt. De Prins voerde zyne benden nevens die der Franfchen naar Roermonde, om zich daar te ververfchen. Ten deezen tyde ontflond 'er een geweldig gemor in het Franfche leger, waarin men, het zy met, het zy zonder grond voorwendde dat de Prins de Hollanders té veel verzorgde, en de Franfchen liet vergaan Deeze eenzydigheid werd toegefchreeven aan de verbittering tegen den Kardinaal van Richelieu, waarvan wy de oorzaak reeds hebben aangeweezen. De Franfche foldaaten kreegen daarenboven geene betaaling, zodat dit geheele leger genoodzaakt was om naar huis té trekken. Wy zullen de verdere krygsbedryven, die geduurende deezen oorlog hebben plaats gehad, met flilzwygen voorbygaan, en eer wy van het fluiten van den vrede fpreeken, flechts eenige weinige byzonderheden opgeeven * welke denzelven zyn voorgegaan. - I„ den jaare 1641 werd het huwelyk voltrokken tusfchen Prins Willem. eenigen zoon vah Fredrik Henrik, en Maria, oudfle dogter van Karei den Wen, Koning van fingeland. Dë jon. De Nederl. Staatsver ander. enz. 30$ jonge Prins gaf de eerfte blyken van zyne dapperheid in den jaare 1643 , en floeg de Spanjaarden, welken hy by Antwerpen in eene hinderlaage gelokt had. Sas van Gent werd mede door Fredrik Henrik ingenomen, en naderhand merkeiyk verflerkt. In den jaare 1645 begon men, eenen Jangduurigen en kostbaaren oorlog moede, eerst regt aan den vrede te arbeiden. De Staaten wilden toonen dat zy den oorlog hadden aangevangen, om de vryheid der volken te herftellen.en geen oogmerk hadden om denkryg langer voorttezetten, nu die vryheid genoeg bevestigd was. De nadeden, welke Spanje geleeden had, waren groot genoeg om den Koning naar voorflagen van vrede te doen luisteren. De ftad Munfter werd uitgekoozen tot de plaats der onderhandelingen. De Staaten zonden agt afgevaardigden derwaards, ere de Moogendheden , die 'er belang by hadden, zonden 'er mede hunnegevolmagtigden. Om de vredehandelingen des te beter te doen flaagen, werd de oorlog ondertusfchen voortgezet. Onder de krygsverrigtingen van het jaar 1646 telt men ook den aanflag van den Prins op Antwerpen, in welks uitvoeringe hy eg- jjö4 Tafereel van Natuur en Konst. egter gefruit werd door eene opkomende ziekte, die hem in den jaare 1647, in den ouder, dom van drie-en zestig jaaren hetleeveiï kostte. Hy werd in zyne gewigtige ampten opgevolgd door zynen zoon Willem den Iiden, doch niet met volkomen genoegen vsn Holland, daar men bedugt was dat de oorlogszugtige aart van den jongen Prins, die Vrankryk niet ongenegen was, de Munfterfcbe vredehandeling gantsch niet zoude bevorderen. Doch op zyne belofte van alles, wat de gevolmagtigden der algemeene Staaten te Munfter bellooten, te zullen goedkeuren, werd hem het Stadhouderfcbap over vyf Provinciën, met algemeen genoegen, opgedraagcn. De' Franfchen deeden ondertusfchen alles wat zy konden om het voortzetten der onderhandelingen tc fluiten; zy beweerden dat de Staaten geene vryheid hadden om, zonder hunne bewilliging, een verdrag met Spanjeaan te gaan, en geene middelen waren van kragt pm hen tot die bewilliging over te haaien. Dit deed de Staaten overgaan om afzonderlyk met Spanje te bandelen, en op den 3oflen van January des jaars 1648 werd de vermaarde Munflerfche vrede geflooten, waarby Filips de IVde van alle regt op deeze Landen geheel afftond, en De Nèderl. Staatsverander, enz, $0$ én de vereenigde Provinciën voor vrye en on* afhanglyke Staaten erkende. De hooge Overheid deezer Landen toonde Zich nu genegen tot het neemen van zoodaanige maatregelen als best gefchikt waren om het volk ih de vrugten van den vrede te doen deelen en de belastingen te verminderen; Ten dien einde werd in eene vergaderingë der Staaten gefproken over het afdanken of in dienst houden van een groot getal foldaaten» welke men, geduurende den voorigen oorlog, had noodig gehad. Die van Holland waren van gedagten dat het best was zich van den last van krygsvolk, zoo veel als gevoeglyk kon gefchieden te ontflaan, dewyl men dus jaarlyks omtrent twintig tonnen gouds zoude kunnen befpaaren. De Prins kantte zich hier zeer fterk tegen, als wel begrypende dat zyn gezag merkelyk zoude verminderen , wanneer hy zich niet meer aan het hoofd van eene aanzienlyke krygsmagt bevond. Doch 's Prinsfen tegenkantingen waren geheel vrugteloos, en de Staaten van Holland namen het befluit om eene groote vermindering van 's Lands troepen te maaken. De flerkfte yveraar voor dezelve was Andries Bik- XV, Deel. V ker, 306 Tafereel van Natuur en Konst. ker, Oudburgemeester van Amfterdam, en dit was oorzaak dat de Prins groot misnoegen tegen de Amfterdammers opvatte. Sommigen beweeren dat hy eenen toeleg had om deeze Landen aan zyne volftrekte heerfcbappye te onderwerpen, en dat elk die poogingen deed om deezen toeleg te fluiten, by hem in het oog liep. Hy zond dan in den jaare 1650 een deel krygsvolk naar Amfterdam , met pogmerk om zich van die Stad te verzekeren, meenende dat hy dan in ftaat zyn zoude om de overige Steden , die hem nog zouden moogen dwarsboomen ,tot onderwerping te dwingen. Waarfchynlyk zoude zyn aanflag op Amfterdam gelukt zyn, indien men niet door den Hamburger postbode tyding wegens de nadering der ruiterbenden bekomen had. Kort daarna fchreef ook de Drosfaard van Muyden dat de oever van de Zuider-zee met krygsvolk gefchaard ftond. Op deeze tyding had men nog weinig gedagten dat de Prins devyand was. Kornelis Bikker, de eenigi'te der regeerende Burgemeesteren, die zich ten dien tyde in de Stad bevond, deed de Vroedfchap terftond vergaderen. In een oogenblik waren de burgeis in de wapenen, de wipbruggen opgehaald, het kanon op de wallen, het bootsvolk Dé Nedere. Staatsverander. enz. 30? volk langs het Y gefchaard, en de Stad volkomen in ftaat gefield om zich tc venveeren. Toen de dag was aangebroken, zag men met, de uiterfte verbaasdheid welke benden genaderd waren. Men zond den Prins afgevaardigden toe, om door dezelven wegens zyne bedoeling onderrigt te worden. Hy gaf voor gekomen te zyn om zich van Amfterdam, ten nutte van het Gemeenebest, te verzekeren. Men ging over en weder; en opende onder, tusfchen hier en daar eene Huis, waardoor het omgelegen land onderliep * en geene kleine wanorde in 's Prinsfen leger veroorzaakt werd. Vervolgens fprak men van de dyken door te fleeken ; maar noch het een noch het ander was van eenige kragtom hem vrees aart te jaagen, en men befpeurde eindelyk dat men zynen hoogmoed wat moest toegeeven. Men kwam overeen dat de Bikkers zich, behoudens hunnen goeden naam, van de regeeringe ontflaan zouden, mids dat de zes Heeren, die kort te vooren door den Prins op Loeveftein gezet waren, in vryheid gefield wierden. Hy kwam, met fchande terug getrokken zynde, na verloop van eenigen tyd weder in 's Gravenhaage, waar hy voor eerst naauwlyks in het openbaarzoude hebben durV a ven 308 Tafereel van Natuur en Konst; ven verfchynen. Hy overleed daar, weinige maanden daarna, aan de kinderpokjes, irt den ouderdom van ruim vier-en-twintig jaaren ; en weinige dagen na zynen dood beviel zyne gemaalin van eenen zoon, Willem Henrik genaamd, die naderhand den troon van Engeland als Koning beklommen heefc. Onder de redenen, waarom men meent dat de Prins zoo fterk yverde voor het aanhouden van krygsvolk, telt men ook zyn voorneemert om den Staat op nieuw met Vrankryk te ver* binden, en den oorlog met Spanje te hervatten , waaromtrent men wil dat hy by zyn overlyden in heimelyke onderhandeling geweest is. — Met den aanvang des jaars 1651 werd 'er eene algemeene vergadering van 's Lands Staaten befchreeven, waarin men orde ftelde? op de zaaken van het bondgenootfchap, van den Godsdienst en van het krygsvolk. De Provincie van Groningen en de Ommelanden verkoos Willem Fredrik, Erffiadhouder van Friesland,in de plaatfe van Willem den Uden tot haaren Stadhouder: doch de vyfoverige Provinciën, Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht en Overysfel bcflooten voor eerst dat ampt, en de andere hooge posten, die 'er me- De Nederl. Staatsverander. ejsz. 309 mede gepaard gegaan hadden, niet te begeeven. Burgemeester Bikker, en de zes Heeren, die op Loevefiein gevangen geweestwaren, werden in hunne voorige of in dergelyie aanzienlyke bedieningen herlield. Omtrent deezen tyd was in Engeland, daar men Koning Karei den Jften onthalsd, zynen zoon uit het Ryk verjaagd, en eenen nieuwen regeeringsvorm , onder het Protectorfchap van Olivier Kromwel, opgerigt had, een zeer groot misnoegen tegen de Hollanders gereezen. Men was in dat Ryk bevreesd dat de Staaten de party van Koning Karei den Ilden,* broeder van de Prinfesfe van Oranje, tegen het Parlement of liever tegen Kromwel, zouden verflerken. — De Proteöor zond dan ecu plegtig gezantfchap naar 's Hage.om de Staaten Generaal aan te moedigen , dat zyzich nu met het Engelfche Gemecnebest volkomen wilden vereenigen, om met het zelve voortaan eeu ligchaam uit te maaken. Die doorfleepen ftaatkundige voorzag wel dat die bezending vrugteloos zoude afloopen; doch dewyl hy in zyn hart tegen de Nederlanders verbitterd was, begreep hy dat de weigering van zyn voorflel hem fchoone gelegenheid V 3 gee- 3io Tafereel van Natuur en Konst. geeven zoude om met hun in oorlog te raaken, het geen de zaak was, die hy eigenljfc bedoelde. De uitllag beantwoordde aan zyne verwagting, en de gezanten keerden naar Engeland , zonder iets gevorderd te zyn. Kromwel verbood toen dat de Nederlanders eenige waaren, anders dan met Engelfche fchepen, in Engeland invoerden; en niet lang daarna gaf hy aan de erfeenaamen van twee koopluiden, die zeiden zeer door de Hollanderen verkort te zyn , brieven van reprcfaille, om zoo veel als zy konden weder te neemen van de fomme, welke zy zeiden te kort te komen, en die, naar hunne verzekering, ruim drie tonnen gouds beliep. De Staaten Generaal, door de klagten der benadeelde koopluiden opgewekt, zonden daarop een gezantfchap naar Engeland, het welk zeer wel , en met alle teekenen van cere, ontvangen werd, doch van geene nut. tigheid was om de zaaken te regt te brengen, dewyl de oorlog in Engeland reeds was vastgefteld. Dc Engelfcheu wilden volftrekteiyfc meesters van de zee zyn, en konden niet «lulden dat Nederlanders hen daaromtrent iets De Nederl. Staatsverander. enz. 31 r iets betwistten, of mede eenig vermogen ter zee bezaten. Welhaast borst dit ongenoegen uit tot eenen openbaaren oorlog. De zeevoogden Blake en Tromp raakten by Douvres met elkandereu flaags. De eerfte verloor by die gelegenheid zes van zyne beste fchepen, die door de Hollanderen in den grond gefchoten werden. Onmiddelyk na deeze eerfte ontmoetingen volgden wederzydfche verklaaringen van oorlog. Tromp kreeg bevel om de Engelfchen in de Noordzee aan te tasten: doch hy leed veel in eenen ftorm, door welken de Engelfche fchepen mede genoodzaakt werden om in hunne havens de wyk te neemen. Van Galen en de Ruiter vogten voorfpoediger • de eerfte in de Middelandfche zee, en de laatfte in het Kanaal. In den jaare 1653 vielen 'er nog andere zeegevegten voor: als in i'ebruary een van drie dagen tusfchen Blake en Tromp. — In Maart veroverde en verbrandde van Galen eenige Engelfche fchepen voor Livorno. In de maand Mai ontftond 'er een hevig gevegt voor Nieuwpoort tusfchen de vlooien van Deane en Tromp, het welk des anderen daags voor Duinkerken hervat werd. V 4 In 3-3.Tafereel van Natuur en Konst, Jn Augustus raakten de vlootcn nog tweemaal flaags, eens voor Katwyk en eens voor de Maaze, in welken iaatften flag Tromp het leeven verloor. Aan weerskanten ftreed men met zoo weinig voordeels, dat men, zoo in Engeland als hier, ernllig om vrede begon te denken. De flegtc ftaat van 's Lands zeezaaken hielp het graauw in verfcheidene plaatfen aan het morren over de tegenwoordige regeering, welke het over ondankbaarheid tegen het huis van Oranje befchuldigde, terwyl het eenen Stadhouder begeerde. De drift werd fterk gevoed door eenige blaauwboekjes, in het ligt gegeeven om de Loevcnfteinfche factie, welke naam" gegeeven werd aan hun, die tegen het aanftellen van eenen Stadhouder waren, by het gemeen gehaat te maaken., Die van Enkhuizen waren de eerden, die aan het muiten fjoegen, doch zy werden door eene bende krygsvolk beteugeld. De Haag zelve was niet vry; de burgers wilden daar de wagt niet anders waarneemen dan met Oranje vaandelen, zoodat men hen door foldaaten moest dwingen om zich dii te houden. Onder hen, die 's volks verfmaading meest ten doel donden, bevond zich ook de Burgemeester de Wit, te Dordrecht,, Ge. DeNederi-, Staatsverander.enz 313 Geduurende die ftribbelingen bleeven egter de oorlogstoebercidfe's hunnen gang gaan, en Jakob van Wasfenaar, Baron van Obdam, werd Admiraal, in de piaatfe van Tromp. Zyn vader had dat ampt met zeer veel lof, en tot groot genoegen van het zeevolk, waargenomen, doch hy zelf had nimmer ter zee gediend. Aan den anderen kant handelde men, in den jaare 1654, in Engeland nog al Wegens eenen vrede, dien Kromwel nu zelf met ernst begon te zoeken, doch hy wilde in het geheel geenen vrede aangaan dan onder voorwaarden, die voor Holland ten uiterfien nadeeüg waren. Onder anderen begeerde hy (en dit werd ook naderhand onder de artikelen van den vrede ingewilligd) dat de fchepen en vaartuigen der vereenigde Nederlanden, zoo wei die ten oorlog uitgerust waren, als andere, eenig Engelsch oorlogfchip in de Brittannifche zee ontmoetende , het zelve zouden moeten groeten, met de vlagge van den top van de mast te flryken, en het marszeil te laaten vallen. Daarenboven eischte by dat de Staaten uitdrukkelyk zouden beloovc-n den jongen Prins van Oranje nimmer tot de Waardigheden van zyne voorzaaten te zullen verheffen. Deeze voorwaarde werd door de 314 Tafereel van Natuur en Konst: algemeene Staaten volftrektelyk afgeflagèn; .doch de Staaten van Holland, geen kans ziende om anders den vrede te verkrygen, beflooten fchriftelyfc aan Kromwel re beJooven dat zy den Prins of iemand zyner nakomelingen nimmer tot Stadhouder van hunne Provincie zouden aanftellen, noch ooit hn,:ne Rem zouden geeven dat hy tot Kapitein-Generaal over de krygsmagt der Generaliteit bevorderd wierd: en na deeze belofte werd de vrede op den i5den van April des jaars 1654 geteekend. Deeze uitfluiting was voornaamelvk doorgedrongen door Jan de Wit, Penllonaris van Holland en zoon van den Dordfchen Burgemeester. Hoe geheim de zaak ook waare toegegaan, kreegen egter de Prinfesfen van Oranje, móeder en grootmoeder van den jongen Prins, kennis van dezelve, en klaagden over bet onregt dat zyne Hoogheid was aangedaan. Het gemeen was ook ten uitcrflen te onvrede, en dreigde zelfs geweld te gegebruiken tegen hen , die voor de oorzaaken dier handelwyze gehouden werden. Dean. dere Provinciën klaagden dat Holland tegen de unie was aangegaan, door eene afzonder- Jy- De Nëderl. Staatsverander. enz. 315* lyke handeling, zonder toeflemming der overige Provinciën. Zeeland en Friesland gaven inzonderheid blyken van groot ongenoegen; doch de Staaten van Holland verdedigden zich door het uitgeeven van een omftandiggefchrift, waarin zy beweezen dat zy niets ter gen de unie gedaan hadden. Het een en ander bragt de overige Provinciën door den tyd tot bedaaren. Alleenlyk gaf Friesland een blyk van groote genegenheid voor den jongen Prins, door het bidden voor hem in de kerken in te voeren, het geen nog nooit voor zyne voorouderen gefchicd was. Eenige Overysfelfche Edelen benoemden zelfs den Prins tot Stadhouder; doch de ftad Deventer en de Twentfche adel kantten zich daar met zoo veel ernst tegen, dat de zaak eenigen tyd daarna, door bemiddeling van de Staaten Ge-' neraal, moest bygelegd worden, en geenen voortgang had. Nadat, in den jaare 1656, de vrede van buiten en van binnen herfteld was, lieten 's Lands Staaten hunne gedagten gaan over het begunftigen en voortzetten van den koophandel , en over de beste middelen om de zwaarigheden, die denzelven zouden kunnen flrem-1 men ? 3x6 Tafereel van Natuur en Konst. men, uit den weg te ruimen. Onder anderen was het voor den koophandel zeer nadeelig dat de Koningen van Zweden en Polen met eikanderen in oorlog waren, dewyl de Zweeden Dantzik en Poolsch Pruisfcn dreigden, en daardoor de vaart op de Oost-zee onveilig maakten. De Staaten Generaal zonden derhalven eene vloot, onder Obdam, derwaards, om den Zweeden het aantasten van Dantzik te beletten, welke voorzorg ook dat gevolg had, dat men 'er mede bedoelde. Voor het overige was Holland omtrent deezen tyd, in eenen zeer bloeijenden ftaat. Alleenlyk ontlionden 'er eenige gefcbülen met Vrankryk, die egter van weinig belang waren. Twee Franfche kommisfie-vaarders veroorzaakten vry wat belemmering in de Hollandfche zeevaart. Boreel, de afgezant der Staaten aan het Franfche Hof, bragt hierover zyne klagten in, maar geenszins met dat gevolg dat hy eenig regt bekwam , zoodat de Ruiter bevel kreeg om de kaapers tot reden te brengen. Hy ontmoette hen op de hoogte van Livorno, maakte zich meester van hunne fchepen, en zond hen gevangen naar Amfterdam. De Kardinaal Mazaryn toonde hierover groot Dè Nederl. Staatsverander. enz. 317 groot ongenoegen, en gaf bevel om alle de Hollandfche fchepen, die in de Franfche havens gevonden werden, aan te houden. De Hollandfche afgezant viel hierover klagtig by den Koning, die antwoordde dat de Ruiter eene roekelooze daad bedroeven had met het neemen van zyne fchepen, en dat in eene zee, waarin hy het gebied voerde; waarop de afgezant den Koning te gemoet voerde dat men agt-en vyfiig vonnisfen van den Zeeraad had, doch dat geen van dezelven had kunnen ten uitvoer gebragt worden, dewyl die kaapers binnen Toulon zelfs den meester fpeelden, en den Hollandfchen Conful op de volle ftraat dermaate mishandeld hadden , dat hy van zyne wonden was geflorven, en dat men derhalven zelf regt had moeten zoeken. De Konnig zeide niets anders dan dat hy in 's Hage voldoening had laaten eifchen voor de kleinagting, welke hem was aangedaan, en dat hy daarna zien zoude wat hem te doen ftond. De Kardinaal voerde eenen hooger toon, zeggende dat het den afgezant wel eens kon berouwen dat hy tegen den Koning zoo vrymoedig gefproken had. Ook bragt de Franfche afgezant de Thouin's Hage welhaast klagten in, over het gedrag van de Ruiter en hes 3i8 Tafereel van Natuur en Konst. bet zeggen van Bo.-eel; doch de hafidelwyzé van geen van beiden werd door de Staaten afgekeurd, en zy voegden 'er zelfs hy dat zy terftond beflag op alie Franfche fchepen, die in hunne havens waren, zouden leggen, met oogmerk om hunne fchepen, die zich in Vrankryk bevonden, ics te krygen. Dit beflag verdook volvoerd, en daarenboven verbooden de Staaten het invoeren van Franfche wynen en van andere koopmanfehappen: ook fprak men van eene vloot in zee te zenden om de Franfche kusten te ontrusten, en de Ruiter en Evertfen kreegen bevel om de havens van Brest cn Roebelle ingefloten te houden. . De Thóu vertrok vervolgens naar Vrankryk om de laatfie bevelen van den Koning te haaien , en kwam terug met last om met de Staaten in onderhandeling te treeden, waardoor het goed ver/tand met Vrankryk binnen korten tyd herfteld werd, onder beding dat de Koning de fchepen en goederen, die de Nederlanders toebehoorden, zoude doen ontflaan, zooras als de twee fchepen, welke door de Ruiter genomen waren, zouden terug gegeeven zyn. De oorlog, in M elken de Staaten zich tegen De Nedere.Staatsverander.enz. 310 gen Portugal vonden ingewikkeld, en die in het eerst om Brazil gevoerd werd, het welk in den jaare 1654, by verdrag, aan de Portugcezen werd opgegeeven, was oorzaak dat zy in den jaare 1657 eene vloot, onderden Heer van Wasfenaar, naar Portugal zonden, die Brazil terug vorderde, en by weigering hiervan de vyandelykheden ook in Europa begon, met vyftien fuikerfchepen van de Porttigeezen weg te neemen. Deeze kryg werd egter, uit hoofde van den oorlog in het Noorden, niet voortgezet, en eindigde in den jaare 1661 met een verdrag, waarby Portugal agt millioenen guldens voor Brazil beloofde. De oorlog tusfchen Zweden en Denemarken, waarin de Staaten om het belang van den koophandel deel genomen hadden, gaf aanleiding dat de Heer van Wasfenaar in den jaare 1656 met eene vloot werd afgevaardigd om Dantzik, het welk toen door de Zweeden belegerd werd, te ontzetten. In den jaare 16,58 deed hy nog eenen togt naar dc Zond,, en fireed vier uureu agterccn tegen de Zweedfche vloot, totdat de overwinning zich eindelyk voor dc Hollanders verklaarde. De Ruiter zeilde in bet volgende jaar naar Funcn, Waar hy Nyborg hielp veroveren, en in het jaar 32ó Tafereel van Natuur en Konst. jaar 1660 werd ook de rust in het Noorden* herfield. In den jaare 1660 was Kromwel geftorven ,• en Karei de Ilde op den troon van GrootBrittanje gefield géworden. Die Vorst had* in zyne ballïngfchap, zoo veel dienst van onzen Staat genooten, en voor zyn vertrek naar Engeland zulke fierke betuigingen van zyne erkentenisfe gedaan, dat men de onverbreé. kelykheid van den vrede tusfchen de Engelfchen en Hollanders niet in twyffel trok. Dit deed men hier te Lande nog te minder, omdat in den jaare 1662 een piegtig verdrag met hem en Vrankryk werd aangegaan. Doch het duurde niet lang of men befpeurde dat deeze hoop op eenen zeer Iosfeh grond gefieund had: want de Engelfchen hadden in den jaare 1663 eenige fchepen naar Kabo Verde en Guinea gezonden, die verfcheidene Hollandfche fierkten bemagtïgden. De Ruiter vertrok met eene fcheepsvloot derwaards, en hernam de meeste plaatfen. Ook bragt hy verfcheidene Engelfche pryzen op; doch kon niet beletten dat de Engelfchen zich van Nieuw Nederland meester maakten. Terwyl hy nog op deezen togt was, werden veelen van onze Jche- De NedErl. Staatsverandêr.enz. 32! fchepen, zonder eenige voorafgaande oorlogs-« verklaaring, weggenomen. Men verzogt wel om voldoening van dezelven; doch in plaatfë van die te bekomen, vernam men welhaast eene magtige Engelfche vloot in zee, over welke de Hertog van Jork, 's Konings broeder, het opperbevel voerde. Daar viel vervolgens een hevig zeegevegt voor, waarin de onzen ongelukkiglyk (Ireeden, wel negentien fchepen verlooren, en de zeevoogden Opdam en Kortenaar gefneuveld zagen. Het geen van de Hollandfche vloot was overgebleeven, kwam zeer ontheisterd in de Maas en in de Haven van Vlisfingen binnen. Na het overlyden van Opdam, werd de Ruiter tot Luitenant Admiraal ter zee verheven, en onmiddelyk met eene vloot uitgezonden, om de Oost-Indifche fchepen, welke men verwagtte, te geleiden. Zy waren te Bergen in Noorwegen ingeioopen, en daar door veertien Engelfche fchepen aangetast; doch zy hadden zich zoo wel gekweeten, en werden door de Deenen zoo trouwhartig bygeftaan, dat de Engelfchen zich genoodzaakt vonden orti af te wyken. De Oost-Indifche vloot werd vervolgens in het voortzetten van haare reize raar het Vaderland door eenen ftorm beloopen, XV. Dbel. X traaf* 522 Tafereel van Natuur en Konst. waardoor de fchepen van eikanderen verwy* derden, en fommigen den Engelfchen in handen raakten. De vloot van de Ruiter werd mede door dien ftorm getroffen, zoodat eenigen van zyne fchepen verongelukten, en de overigen zeer befchadigd naar Holland keerden. Omtrent twee jaaren te vooren had de Bisfchop van Munflcr eenige onrust verwekt omtrent de grenzen der vereenigde Nederlanden. Hy wendde voor, regt te hebben op de flad en het land van Borkelo: daarenboven had hy de Eilerfchans ingenomen, die gelegen was in een oord van Oostvriesland, waarvan de Staaten een gedeelte in pandfchap hadden. De plaats werd egter door Graaf Willem van Nasfau weder bemagtigd , en de Bisfchop vond zich genoodzaakt om een verdrag met de Staaten aan te gaan. Doch de Koning van Engeland zette hem vervolgens aan om de Nederlanders te land aan te tasten, terwyl deeze hen ter zee ontrusten zoude. Hiertoe was de Bisfchop terflond gereed, en na een leger op de.been gebragtte hebben, fchreef hy aan de algemeene Staaten dat men hem Borkelo tegen alle regt onthield, en de Eilerfchans tegen reden ontweldigd had. Zonder antwoord af De Nederx. Sta ats ver ander. enz. 323 af te wagten, trok hy in Overysfel, waar verfcheidene plaatfen genoegzaam zonder flag bf floot door hem werden ingenomen. Hy voerde zyn leger door Drente, met oogmerk om zich meester van Groningen te maaken; doch door den Graaf van Nasfau tegengegaan, en door de Franfchen gedreigd zynde, begon hy eerlang een weinig handzaamer te worden. — In den jaare 1666 werd een verdrag tusfchen hem en de Staaten geflooten, waarby hy van zyne eifchen op Borkelo en de Eilerfchans afftand deed, en beloofde de Nederlanders niet meer te zullen beoorlogen. Nadat de Staaten het verbond met Vrankryk vernieuwd hadden, maakten zy zich weder tot eenen zeeftryd gereed, terwyl zy den onderfland, dien Vrankryk beloofd had, verwagtten. In het midden des jaars 1666 bragt men eene vloot in zee, die uit meer dan honderd zeilen beftond, en door de Ruiter, Evert-; fen en Koinelis Tromp beftierd werd. Omtrent Duinkerken ontmoette haar de Engelfche vloot, ftaande onder bevel van den Generaal Monk. Terftond kapte men van wederzyde de kabels, cn het gevegt werd met groote hevigheid begonnen. Het duurde totX 3 dat 3 24 Tafe&eel van Natütjk en Konst*. dat het door den nagt werd afgebroken, ert werd des morgens voor den opgang der zonne weder met gelyke woede aangevangen. De Vlaamfche en Engelfche kusten daverden door het balderen van het kanon, en van beide de kanten werden 'veele fchepen verloeren. Op den derden dag werd het gevegt anderwerf hervat. Eindelyk week de Engelfche vloot naar den Theems, terwyl dezelve van de Hollandfche vloot, zoo ver de wind het toeliet, vervolgd werd. Het leed weinig langer dan eene maand of de Hollandfche vloot bevond zich weder in ftaat om in zee te fteeken, en zy naderde toen tot aan den Theems , daar men weder flaags raakte. Tromp had by deeze gelegenheid de onvoorzigtigheid van den Ridder Smith twee dagen lang te vervolgen, en de Ruiter met het overig gedeelte der vloote alleen in het gevegt te laaten, dat byna de oorzaak van de geheele nederlaag der Hollanderen geweest was. De Ruiter was, na zich dapperlyk verdedigd en den vyand merkelyke fchade toegebragt te hebben, genoodzaakt om aftewyken, door welken aftogt hy egter zoo veel eere behaalde, als hy door meenige zegepraal behaalen kon. Op zyne terugkomst befchuldigde hy Tromp De Nedere. Staatsverander. enz. 325 Tromp by de Staaren, die daarop in ongunst verviel, en van zyn ampt werd afgezet. In het zelfde jaar kwamen de vyandelyke vlooien nog eens in elkanders gezigt, doch de Engelfchen deinsden af zonder eenen (lag te durven waagen. Te vooren hadden zy eene landing op het Vlie oudernomen, en daarverfcheide koopvaardyfchepen en wooningen in brand gedoken. Zy hielden ook geheim verftand met eenige luiden, die in Staaten dienst waren , wier misdaad egter tydiglyk ontdekt en gedraft werd. Onder anderen werd Buat, een' Fransch Edelman, in 's Hage het hoofd, voor de voeten gelegd. Met den aanvang des jaars 1667 begon men van vrede te fpreeken. In het eerst fcheen het dat de Koning van Engeland genegen was om naar de voordagen der Staaten te luisteren, doch befpeurende dat Vrankryk in het verdrag begeerde ingellooten te worden, begon hy een weinig van gedagten te veranderen. De Staaten, vreezende dat de Engelfchen hen zogten op te houden, om tyd tot eene nieuwe uitrusting ter zee te winnen, zonden de Ruiter in zee, met bevel om de Engelfchen tot in hunne havens uit te tarten. X 3 Hy 32(5 Tafereel van Natuur en Konst. Hy naderde tot aan het riviertje Chattam, dat hy opvoer, tot daar de Engelfche vloot lag, van welke hy zes der grootfie fchepen verbrandde. Die (toute- daad was van dat gevolg dat de fchrik voor de Hollanderen tot binnen Londen voortfloeg, en den Koning deed befluiten om terftond afgevaardigden naar Bréda te zenden, waar men over den vrede handelde. Ondertusfchen hield de Ruiter de Engelfche kusten in geduurige onrust. De vrede werd op den 3iflen van July des jaars 1667 te Breda geflooten. De Engelfchen Honden by denzelven alles af wat zy in Afrika en Amerika gewonnen hadden, gelyk ook van het voorregt, dat zy boven de Hollanders voorwendden op de vier zeeën te bezitten. Eer de vrede nog geflooten was, had men al reden om voor eenen nieuwen oorlog te dugten. Want Lodewyk de XlVde beweerde dat zyne gemaalin, eene dogter van Filips den IVden, Koning van Spanje, die onlangs overleeden was, regt had op een gedeelte der Spaanfche Nederlanden, en was in Henegouwen gerukt cm zich van eenige (leden meester te maaken. In drie maanden tyds was hy daar en in Vlaanderen reeds merkelyk gevorderd. De Staaten, De Nederl. Staatsverander.enz 357 ten, zulk een magtig Vorst zoo na aan hunne grenzen ziende, waren in zeer groote verlegenheid. Dewyl zy met Vrankryk en Spanje beiden in verbond (tonden, was het voor hun niet mogelyk den eenen te helpen, zonder den anderen te beledigen. De zorg voor hunne eigene veiligheid maakte het ook ongeraaden onzydig te blyven. Zy namen dan het befluit om den Koning van Vrankryk hunne bemiddeling, nevens die van Engeland,tusfchen hem en Spanje aan te bieden. Deeze voor- ' flag werd aangenomen, en in de maand Mai des jaars 1668 werd de vrede te Aken geflooten , by welken aan Vrankryk verfcheidene fteden in de Spaanfche Nederlanden werden afgedaan. Men wagtte egter zoo lang met die fteden over te leveren, dat Vrankryk zyn misnoegen aan Spanje toonde, door te dreigen dat hy zichzelven zoude regten, indien men niet fpoedig blyken gaf van hem regt te willen doen. Dit baarde den Staaten eene nieuwe oorzaak van ongerustheid. Zy flooten in 's Hage het driedubbeld verbond met Engeland en Zweden, waarby de Bondgenooten elkandjeren beloofden de Spaanfche Nederlanden X 4 te- jaS Tafereel van Natuur en Konst, tegen Vrankryk te zullen befchermen, en zich verklaarden tegen allen, die weigeren mogten zich aan den gemaakten vrede te houden. De Koning van Vrankryk, door dit verbond ontzet, geliet zich, alsof by voor eenigen tyd van alle zyne eifchen wilde afzien; doch van dien tyd af nam hy het befluit om zich op de Staaten , die hy als de voornaamde oorzaaken van deezen handel aanzag, gedrengelyk te wreeken, De byzondere vlyt en wakkerheid van den Raadpenfionaris de Witt werd in dit alles ten hoogden gepreezen, waarom de Staaten van Holland hem, toen hy zyn ontdag verzogt, bewoogen om zyn ampt nog vyf jaaren waar te neemen. Zyne wedde werd ook met drieduizend guldens jaarlyks vermeerderd : da Ridderfchap deed hem een gefchenk van vyftienduizend en de Steden een van vyf en-veertigduizend guldens. Omtrent deezen tyd deed de Prins van Oranje een reisje naar Zeeland , voorwendende dat by begeerig was om de Zeeuwfehe Steden te gaan bezigtigen: doch naauwlyks was hy daar aangekomen of de Staaten van Zeéland erkenden hem als eerden Edelman van hunne Provinu'e, en na het af. De Nedsrl, Staatsverander. enz. 323 afleggen van den eed nam hy ook plaats in de vergadering der Staaten, dewyl hy nu meer dan agttïen jaaren bereikt ha welke tyd daartoe bepaald was. In de byzonj;re fteden. van Zeeland werd hy met groote tekenen van liefde en genegenheid ingehaald : onder anderen werd hy door die van Vlisfingen, welke Stad eene fles tot haar wapen heeft, met eene gouden fles, die vol met dukaaten was, befchonken. Deeze handel werd in Holland door hun, die den Prins niet groot wilden maaken, geenszins goedgekeurd. Deeze fcheenen niets anders te bedoelen dan het gezag der Staaten te handhaaven; en dewyl zulks niet kon gefchieden dan door den Prins klein te houden, had hun gedrag het voorkomen van uit haat tegen Oranje gebooren te worden. Evenwel zag men in 's Hage uiterlyk blyken van groote liefde voor den Prins. De Raadpenfionaris de Witt onthaalde, hem veifebeidene reizen op pragtige maaltyden , en hy bleef ook van zyne zyde niet in gebreke om dien wakkeren Staadsdienaar, en andere aanzienlyke leden dar Staaten van Holland groote beleefdheden te bewyzen. Nadat de Bisfchop van Munfter zich eeniX s gen ' 33° Tafereel van Natdür en Konst. gen tyd had (lil gehouden, omdat de gelegenheid tot de eene of andere onderneeming voor hem niet gunstig was, begon hy in den jaare 1669 weder volk te werven. De Staaten kreegen, toen zy naar de reden daarvan vroegen , geen ander antwoord, dan dat hy zich aan het gemaakte verdrag meende te houden, Hy gebruikte ook zyne benden om den Graaf van Benthem in het bezit van deszelfs Kasteel te (lellen, en het liet zich aanzien dat hy geen ander oogmerk had. Ondertusfchen kreegen twee der bongenooten van het driedubbeld verbond de handen vol werks: Zweeden naamelyk met zich tegen Rusland te verdedigen, en Engeland met den Koning van Denemarken te hulp te komen. De Staaten wendden vrugteloos hunne poogingen aan om den band vaster te maaken. — In den jaare 1670 deed Lodewyk de XIVde een reisje naar de Nederlanden, om de aangewonnene Steden te bezigtigen. De Staaten zonden hem den Baron van Opdam toe, die hem uit hunnen naam vriendelyk begroette, en van den Koning beleefdelyk ontvangen werd. Met den aanvang des jaars 1671 befpeurde men reeds de geveinsdheid van deeze uitwen- TjE NEDERL. StAAT'VERANDER.ENZ. 331 dige vertooning, en zag eenen zwaaren ftorin aannaderen. De Bisfchop van Munfter bleef met het werven van volk nog al voortgaan, en fchoon hy de Staaten deezer Landen verzekerde dat het geenszins op hen gemunt was, kon men het tegendeel egter zeer gemaklyk uit alle zyne handelwyzen opmaaken. Pieter de Groot, afgezant der Staaten aan bet Franfche Hof, fchreef ook dat hy bedugt was dat de vereenigde Nederlanden van de zyde des Konings onaangenaamheden te wagten (tonden. De Staaten oordeelden dat het beste middel, om met hem tot een verdrag te komen, was den invoer der Franfche Brandewyuen te verbieden. De Koning deed daarop den uitvoer der Brandewynen met Hollandfche fchepen verbieden, en verhoogde deregten op eenige Hollandfche v, aaren. Daarenboven arbeidde hy, fchoon in het geheim, zeer fterk om het driedubbeld verbond te doen yerbreeken. Zweeden liet zich eindelyk tot onzydigheid beweegen: maar Engeland ging verder, en beloofde dat hy de eerde zyn zoude, die van de vyandelykheden tegen de Staaten eenen aanvang maakte, fchoon hy hun, ten zelfden tyde, door zynen afgezant in's Hage, de fterkde betuigingen liet doen van 332 Tafereel van Natuur en Konst. zyne genegenheid. De Staaten zagen nu ten allerduidclykften dat het op hen gemunt was, en fchreeven uit dien hoofde eenen beleefden brief aan den Koning van Vrankryk, met ver. zekeringe van hunne opregte begeerte om hem alle moogelyke voldoening te geeven. Het antwoord was zoo dat zy, geene verandering te gemoet ziende, op middelen begonnen te denken om zich te weer te Hellen: zy verbonden zich met eenige Duitfche Vorsten en met Spanje; en fchoon zy van Engeland mede nog iets verwagt hadden, begreepen zy egter welhaast de ongegrondheid dier verwagtinge, dewyl zy vernamen dat het zich met Vrankryk verbonden had. In den jaare 1672 toonde men zich zeer yverig in het werven van volk. Dc jonge Prins van Oranje werd tot Kapitein Generaal te Lande, en tot Admiraal Generaal ter zee verkooren, welke ampten hem den weg tot het Stadhouderfchap van Holland baanden. Terwyl men in Holland hiermede bezig was, vernam men dat de Engelfchen de vyandelykheden reeds aanvingen, zonder den oorlog nog verklaard te hebben. De Smirnafche vloot, die uit twee en zevéfctig rykgelaadene fche- DeNederl. Staatsverander.enz, 333 fchepen beftond, en onder het geleide van vyf oorlogfchepen haare reis voortzette, werd » omtrent het eiland Wight, aangetast, door den Engelfchen Admiraal Holmes. Men raakte, niet zonder merkelyke fchade aan de zyde der Engelfchen, flaags. De Hollanders verlooren in dit gevegt een oorlogfchip, met het meeste volk, dat'er op was, drie koopvaardyfchepen, en den dapperen Kapitein de Ha'aze, die by deeze gelegenheid den post van Admiraal bekleedde: doch voor het overige kwam de vloot in behouden haven. Van de zyde der Engelfchen volgde nu welhaast eene oorlogsverklaring, in welke geene andere beweegredenen werden voorgefteld dan die het gedrag van byzondere pcrfoonen betroffen , waaromtrent de Staaten voldoening hadden aangebooden , dewyl zy eenige bedreigingen tegen den Koning gedaan hadden. Hierby kwamen nog eenige oude gefchillen over het flryken der vlagge, en het regt tot de visfchery. Omtrent op den zelfden tyd pefchiedde de oorlogsverklaaring van den Koning van Vrankryk. Het fcheen dat hy fchroomde zyne beweegredenen voor het oordeel van het alge» meen 334 Tafereel van Natudr en Konst. meen bloot te leggen, want hy gaf alleenlyfe te kennen dat by, zonder krenking van zyne ecre, de ondankbaarheid der Staaten voor de weldaaden, die hy en zyne voorzaaten aari hun beweezen hadden, niet langer kon duiden. Evenwel was zyn gedrag daarin te pryzen, dat hy niets vyandelyks ondernam, voor dat hy den oorlog verklaard had. Zyne krygsmagt werd begroot op meer dan hondera- en agttienduizend mannen te voet, en omtrent agt-en twintigduizend te paard. De oorlogsvlooten van Vrankryk en Engeland waren mede zeer aanzienlyk, en beftonden uit meer dan honderd fchepen. Schoon in Holland de toebereidfels om zich tegen zulke magtige vyanden te verzetten wel niet geheel (til Monden, werden zy egter niet naar behooren voortgezet, gedeeltelyk omdat men nog in verwarring was ten aanzien van de regeeringe, en gedeeltelyk omdat men niet wist waar de aanval eerst gefchieden zoude. Tusfchen Arnhem en Zutfen werd eene legerplaats afgeftoken, en men zond een groot getal boeren naar den Ysfel, om eene foort van bolwerk langs denzelven op te werpen. Het krygsvolk, het welk dc Staaten nog in ' dienst De Nederl. Staatsverander. enz. 335» dienst hadden, werd in de grensfteden gelegd, en de plaatfen, waarin zy te vooren geweest waren, werden weder bezet met burgers uit Amfterdam, Haarlem, Leyden, en andere Hollandfche Steden. Met de vloot was het veel beter gefteld dan met de Iandmagt. Dezelve lag federd eenigen tyd in Texel. De Raadpenfionaris de Witt begaf ztch nevens zynen broeder, die weder alsgemagtigde in zee zoude gaan, derwaards, en maakte dat de vloot onder de Ruiter in zee kwam. Zy zette zich voor de rivier van Londen , en werd dagefyks verfterkt door Noordhollandfche, Zeeuwfche, en andere oorlogsfchepen, terwyl de Engelfche en Franfche vlooten zich met eikanderen in het Kanaal, by het eiland Wight, vereenigden. Het leed ook niet lang of de vlooten kwamen in elkanders gezigt en raakten flaags. De Zeeuwfche en Vriefche fchepen vielen op de Franfche aan, met zulk een geweld dat men, na verloop van weinige uuren niet een Fransch fchip meer in zee zag. Vervolgens ging de gantfche Hollandfche vloot op de Engelfche los, en voorden avond hielden de Engelfchen, nadat 2y zeer veel geleeden hadden, af, zonder dat zy het gevegt des anderen daags dorften hervat" 33 zoo ver niet zouden gekomen zyn; en veelenmeen- j Va' den' 340 Taferee! van Natuur en Konst. den dat het aan de regeerders haperde, die, uit haat tegen den Prins van Oranje, weigerden hem in zyne goede voorneemens te onderfteunen. Het gemeen begon geweldig te morren, maakte faamenrottingen, en liet zich fomtyds zeer fterk uit tegen de Overheid. Eindelyk floeg het te Dordrecht openlyk aan het muiten, en de burgery voegde zich by hetzelve. De burgers zonden eenen van hunne Hopluiden aan de regeering omtevraa•gen of men , indien de Koning van Vrankryk de ftad mogt belegeren, dezelve wel zoude verdedigen. Toen zy hierop een bevestigend antwoord gekreegen hadden, wilden zy de voorraadhuizen bezigtigen , en onderzoeken of wel alles gereed was om weêrftand tc bieden : doch de fleutel Werd niet gevonden. De burgery dwong vervolgens de regeering om eene bezending aan den Prins te doen, niet verzoek dat hy zelf de voorraadhuizen wilde Komen bezien. Des anderen daags voldeed hy aan dit verzoek» en wilde, na alles bezigtigd te hebben, weder vertrekken ; maar de burgers hielden zyn rytuig met gevelde pieken tegen, en vroegen of hy al Stadhoilder gemaakt was*, de Prins gaf ten antwoord dat hy wel te vrede was; doch zy verklaarden De Nedere. Staatsverander, enz. 341 den niet voldaan te zyn, zoo lang als men het Stadhouderschap niet aan zyne Hoogheid had opgedraagen. Onder verdere bedreigingen dwongen zy de regeering om den Prins in de bovengemelde Stad tot Stadhouder uit te roepen, Dit gefchiedde na herroeping van het eeuwig edikt, en na ontllag van den Prins voor zoo veel hy het mede bezwooren had. Hierop volgde een algemeen gejuich, verzeld van vreugdeteekenen. De Oudburgemeester Kornelis de Witt, die ziek van de vlooto gekomen was, en te bedde lag, weigerde de opdragt van het Stadhouderfchap te teekenen, doch eindelyk liet hy 'er zich door het bidden en fmeeken van zyne huisvrouwe toe overhaalen, nadat het gemeene volk zyn huis reeds bezet had, en dreigde om hetzelve, in gevalle van weigeringe te pionderen. Andere (leden volgden welhaast het voorbeeld van Dordrecht, en weinige dagen daarna vernietigden de Staaten van Holland het eeuwig edikt, en maakten den Prins Stadhouder, zoo als zyn vader , grootvader, en andere Prinsfen van Oranje geweest waren. Zeeland handelde op eene gelyke wyze, en het leed niet lang of de Staaten Generaal erkenden Y 3 heis 34* Tafereel van Natuur en Konst, hem in alle ampten en waardigheden, die zyne voorzaaten bezeeten hadden. Kort te vooren was Henrik Kafimir Stadhouder van Friesland gewerden; en genoegzaam op den zelfden tyd, waarop het Stadhouderfchap over Holland en Zeeland aan Willem den Derden werd opgedraagen, werd te Weenen een verbond geteekend tusfchen den Keizer, de Staaten, den Vorst van Anhalt, de Keurvorfien van Saxen en Brandenburg , den Koning van Denemarken , de kroon van Spanje, en andere Vorften, om de aangroeiende magt van Vrankryk met famengevoegde kragten tegen te gaan. Ten dien einde zoude men ook eene aanzienlyke krygsmagt byeenbrengen om de vereenigde Nederlanden te befchermen. De onlusten in de Steden bleeven nóg even groot, niettegenltaande de Prins nu tot Stadhouder verkoozen was; want het gemeen was van oordeel dat de zaaken niet in behoorlyke orde komen zouden, zoo lang als de regenten, die zyne bevordering niet begunfligd hadden, nog eenig gezag in handen hielden. Zy zeiden dat de regeerders, federd eeni- De Nederl, Staatsveuander. enz, 343 eenige jaaren, meest door den Randpenfionaris of door zyne vrienden waren aangefteld; dat zy dus der Loevefteinfche factie waren toegedaan, en om die reden behoorden afgezet te worden. De twee broeders de Witt, Pieter de Groot, en eenige andere Heeren werden niet flegts met verfmaadinge genoemd, maar dagelyks werden ook veele fchotfchriften tegen hen uitgegeeven. Jan de Witt beklaagde zich hierover by den Prins, door eenen brief, in welken hy verzogt dat daar tegen gewaakt mogt worden: doch het antwoord was dat zyne Hoogheid zelve wel dergelyke dingen had moeten Iyden. Jn Zee. land ontftonden ook groote beroerten. De boeren van Walcheren kwamen op de been, omdat men een' dag of twee in gebreke gebleeven was om hun het krygswoord te geeven. Zy maakten zich meester van Middelburg; doch trokken, nadat zy de regeering veranderd, en eenigen der afgezette regenten als gevangenen in handen der burgerye overgeleverd hadden, weder af, Terwyl dit alles gebeurde waren de Fran. fchen bezig met hunne overwinningen voort te zetten. Na het bemagtigen van Utree' c Y 4 had- 344 Tafereel van Natuur en Konst. hadden zy de Woerdenaars ook genoodzaakt om hunne Trad aan hun over te geeven. Nadat zy dezelve niet lang daarna weder verhaten hadden, hield men by den Prins om bezetting aan, Uy'kwam met een talryk gevolg te paard binnen Woerden , en onderzogt hoe men de landeryen rondom zyn leger best onder water zoude kunnen zetten, waarna hy vertrok, zonder iets ten vocrdeele van de ftad of van de provincie gedaan te hebben. Men' befchüldigde federd de Woerdenaars, doch ongetwyffeld re cnregt, dat zy, om geen nadeel aan hunne pannebakkeryen telyden, de veiligheid van hunne Stad verwaarloosd hadden. De Prins lag bezetting in Oudewater, en de Franfchen kwamen anderwerf binnen Woerden. Toen befpeurde zyne Hoogheid dat hy voorzigtiger zoude gehandeld hebben, indien hy de Stad niet verlaatcn had. Hy ondernam wel om dezelve te belegeien, maar vrugteloos. De Amfterdammers, het oogmerk hebbende van den vy, and te keer te gaan, hadden de dyken doorgefloken, de fluizen geopend, en al het land onder water gezet. Dit voorbeeld was van anderen gevolgd geworden, zoodat de Fran. fchen De Nederl. Staatsverander.enz. 345 fchen zich hierdoor in hunnen voortgang gefluit vonden. In verfcheidene Steden van Holland was het volk nog ver van bedaard te zyn. De Raadpenfionaris en zyn broeder bleeven voorwerpen van den haat van het gemeen, en de ftorm, die hen lang gedreigd had, begon nu geweldig op te fieeken. Zekere Willem Tichelaar, baardfchrapper in het dorp Piersbil, die een zeer ondeugend mensch, en onbekwaam was om in regten te getuigen, werd door de vyanden van de broederen de Witt opgemaakt om den Ruwaard van eene ftrafwaardjge misdaad te befchuldigen. Hy verzekerde dat Kornelis de Witt eenen aanflag tegen 's Prinsfen Ieeven gefmeed, en hem tot de uitvoering van denzelven aangezogt had. De Ruwaard werd gevangen genomen, en naar de voorpoort binnen 's Graavenhage gevoerd. Schoon men nog andere befchuldigingen regen hem inbragt, vonden de regtershet egter geraaden om hun onderzoek tot den voorgewenden toeleg op's Prinsfen ieeven te' bepaalen. Van dc zyde des betigten werd zeer veel tegen den aanklaager irigebragt; doch alles was vrtigteloos. Tichelaar werd Y 5 te- 24&" Tafereel van Natuur en Konst. tegen de Witt gehoord. De Jaatstgemelde, die in deeze verhooringe zyne onfcbuld (taande hield, werd op de pynbanfc gebragt, maar zulks Was niet van dat gevolg dat hy iets bekende: in weêrwil van zyne ftandvastrgheid, werd hy gevonnisd tot verlies van alle zyne ampten en tot eene eeuwige ballingfchap. Het gemeen was over dit vonnis zoo misnoegd, dat het zich by drommen voor de gevangenpoort vertoonde om de vervoering van de Witt te beletten. Want Tichelaar, die terftond ra de uitfpraak van hetzelve was losgelaaten, begon onder hetgraauw te (irooijen dat de Pvuwaard niet zwaar genoeg gevonnisd was, dewyl een van beiden, of de befchuldigde of de aanklaager zekerlyk zyn Ieeven had behooren te verliezen. Vervolgens ging hy met zekeren bekenden deugeniet, in de wandeling Jonker van der Moefel genaamd, in de kastelenye, en fprak, uit het venfter liggende, zeer oproerige taal tegen het volk, dat in grooten getale voor de deur (ïond. Ondertusfchen had de Cipier van de gevangenpoort eene dienstmaagd gezonden aan het huis van den Heere vanZwyndrecht, waarin Jan de Witt zich bevond: aan deezen liet hy het vonnis bekend maaken, met by. voe- De Nederl. Staatsverander. enz, 3471 voeging dat de Ruwaard hem wenschte ta fpreeken. De Raadpenlionaris, die van zyne bekomene wonde naauwlyks was geneezen, begaf zich in eene koets met vier paarden befpannen naar de gevangenpoort, niet anders denkende of hy zoude zynen broeder vandaar af haaien : doch deeze dag, de 20fte van Augustus, was te noodlottig voor hun beiden om ooit zonder yzing herdagt te worden. De Sekretaris Beaumont zond , uit naam van Gekommitteerde Raaden, fchriftelyk bevel aan den Ritmeester Tiliy, om het gevangenhuis met twee van zyne kompagnien te bezetten, en eene derde op het Buitenhof te plaatfen. Doch naderhand kreeg hy, op het gerugt dat de boeren in aantogt waren om de Haag te pionderen, bevel om af te trekken, en de buitenwegen rondom die hofplaats te bezetten. Hierdoor kreeg het graauw gelegenheid om zyne woede den toom te vieren, en men hoorde Tiliy in het aftrekken zeggen: nu zyn zy doode luiden. Het volk begon met een onbefuisd geweld de deur van de gevangenpoort te befiormen: nadat dit eenen tyd lang geduurd had, en de poogingen vrugteloos bevonden werden, zond men om eenen mooker by een' fmit, om door dit middel de 34S Tafereel van Natuur en Konst. de deur open te flaan, het geen den Cipier eindelyk noodzaakte om dezelve te ontfluiten. Toen liepen de heethoofdig Hen met eene groote verwoedheid de trappen op, en kwamen in de kamer, waarinde broeders zich bevonden. Men fleurde hen naar benecden, en floeg eerst Kornelis, en vervolgens Jan, zoo geweldig met de kolf van de Snaphaan dat zy ter aarde vielen. Een uit den hoop trad Jan op de keel, en trof hem vervolgens met een piftoolfcboot, waardoor hy den geest gaf. Onmiddelyk daarna werd ook Kornelis van kant geholpen. Onmiddelyk fieepte men de lyken, onder een zinneloos gejuich, naar de gewoone geregtsplaats, waar zy by de beenen aan de wip werden opgehangen. Men ging vervolgens aan het hou. wen, fteeken, fcheuren en fnyden; de woedende meenigte gedroeg zich, alsof zy alle menschlykheid verbannen had: het vleesch werd met de tanden vaneen gereeten, gebraaden, en greetigiyk ingezwolgen. Men ftelde de afgeknotte ledemaaten op prys, en bewaarde die voor zeldzaamheden. Het was omtrent middernagt eer het woeden een einde nam; toen werden dc mishandelde lyken weg- De Nederl. Staatsverander. enz. 340 weggehaald, en nog voor den dag ten grave befteïd. Ondertusfchen werd de regeering door den Prins in verfcheidene Steden veranderd. Jan de Witt had zich, terftond na het gevangen neemen van zynen broeder, van het Raadpenfionarisfchap ontflaagen , en de Griffier Fagel werd in zyne plaatfe aangefteld. De Bisfchop van Munfier was, na Koeverden bemagtigd en Groningen belegerd te hebben, genoodzaakt om die laatfie Stad , waar hy wel tienduizend mannen verlooren had, te verhaten. Men ontnam hem ook Blokzyl, nevens eenige andere Overysfelfche en Friefche vestingen. Terwyl dit gefchiedde werden de afgevaardigden van de drie overheerde Provinciën , Gelderland, Utrecht en Overysfel, buiten de vergadering der algemeene Staaten geflooten, en hunne bedienden afgedankt. De flrenge winterkoude had nu de onder water gezette landen met ys bedekt, en dit gaf den Franfchen aanleiding om op het vermeesteren van Holland te denken. De bewooners dier Provincie zagen den vyand over het ys te gemoet, en waren dus yverig bezig om 35o Tafereel van Natuur en Konst. .om hetzelve te breeken: doch de vorst was zoo fterk dat men het ys van eenen nagt in verfcheidene dagen niet alom me kondoorbreeJten, Luxemburg-,-Stadhouder van Utrecht, toog met zyn leger op weg naar's Graavenhage, «adat hy dc fterkte van het ys,; met de noodigenaauwkeurjgbeid had laaten beproeven. Doch ter naauwernood was hy buiten het gezigt van Woerden gekomen, of het begon zoo fterk te dooijen, dat hy het raadzaamst agtte zynen togt te ftaaken. Dus zag Holland zich op het onvoorzienfte, zonder eenige menfehelyke hulpe, uit den bangften nood gered. Op den terug togt der Franfchen werden Zwammerdam en Bodegraven, twee ryke en aanzienlyke dorpen, door hun uitgeplonderd, en aan de vlammen opgeofferd; en het noodlottigfte jaar, dat onze Staat immer gezien heeft, liep geiukkiglyk ten einde met het herneemen van Koeverden. Met den aanvang van het jaar 1673 maakte men weder de noodige toebereidfels om den -kryg te land en ter zee rustig voort te zetten. Tusfchen de Ruiter en de vyandelyke vlooten vielen wel drie zeeflagen voor» in welken men van weerskanten niet veel voordeels behaal- De Nedere. Staatsverander, enz. 351 haalde, fchoon men zich van de eene en de andere zyde egter dc overwinning toeeigende. Te land werden de Franfchen door het geluk begunfligd, cn na een fcherp beleg werd Maastricht ingenomen. De Prins van Oranje, die in het voorgaande jaar eenen vcrgeeffchen aanflag op Charleroi gedaan had, was, omtrent het einde van hetzelve, in Holland terug gekomen, en belegerde nu Naarden , dat vyfdagen na het openen van de loopgraaven aan hem werd overgegeeven. Kort daarna verklaarde Spanje, dat met de Staaten in verbond ftond, den oorlog aan Vrankryk. De Prins van Oranje trok met het leger naar den Rbyn, en bemagtigde met hulp van dc Keizerfchen en Staatfchen de ftad Bon, welke de gewoone verblyfplaats was van den Keurvorst van Keulen, eenen der bondgenooten van Vrankryk, Het grootfte gedeelte van het Franfche leger was nu reeds ten lande uitgetrokken, om de onzen aan den Rbyn en in Vlaanderen te keer te gaan. De fteden, welken de Koning bemagtigd had , w'a/ren niet voorzien van genoegzaame bezetting, cn in het leger had men mede gebrek aan volk. Om deeze reden 3J2 Tafereel van Natuur en Konst. den bcfloot hy zyn krygsvolk uit deeze Lauden te doen vertrekken, gelyk 'ook gefchiedde, zoodat men nog in dit jaar Utrecht en Overysfel van de Franfchen verhaten zag. De Muniterfche weekën ook uit eenige plaatfen, en het deel, het weik Spanje en Engeland in den oorlog namen, was van dat gevolg dat 'het krygstooneel buiten de Vereenigde Provinciën verplaatst werd. In den jaare 1674 werd Gelderland van bet uithcemfche krygsvolk verlost, zoodat de drié Provinciën toen weder met de vier overigen vcreenigd waren. Holland en Zeeland verklaarden het Stadhouderfchap van den Prins erflyk , waarin zy door Utrecht werden nagevolgd. Men begon ondertusfehenfehen omtrent deezen tyd van vrede te fpreeken, en de onderhandeling werd, onder bemiddeling der Kroone van Zweeden, naar Keulen ovérgebragt: doch de oorloogende Moogendheden konden, fchoon zy hunne gevolmagtigden derwaards zonden, elkanderett niet verdaan, zoodat de handelingen werden afgebrooken. Middelerwyl waren de Staaten met Karei den Ilden, Koning van Engeland, ïn afzondeilyke onderhandeling getreeden, waas- De Nederl. Staatsvesander. enz. 353 waarin zy beter flaagden : want op den roden van February des jaars 1674 werd de vrede met Groot-Bri tanje geflooten. Op den tienden van December des zelfden jaars gingen Groot-Brittanje en de Staaten een verdrag van Zeevaart aan, waarby bepaald werd welke waaren men vryelyk naar vyandelyke plaatfen zoude moogen vervoeren. Daarenboven verbonden zy zich met eenige Duitfche Vorsten, en ftelde zich in ftaat om den vyand, wiens magt nu van hunne Landen was afgewend , het hoofd te bieden. Omtrent het midden van den zomer viel de bloedige flag van Senef voor, welke geen van de twee partyen grond gaf om op de overwinning te roemen, fchoon zy beiden zich dezelve toeeigende. Tegen het einde van het jaar deeden de Hollanders een landing in Vrankryk, met oogmerk om de kusten van Normandye of Bretagne te overweldigen, doch zy vonden zich genoodzaakt om onverrigter zaake te vertrekken. De Staaten van Gelderland gaven in den jaare 1675 een doorflaande blyk van hunne genegenheid voor den Prins van Oranje,door een befluit te neemen om hem de opperheer- XV. Deel. Z fchap- 554 Tafereel van Natüdr en Konst. fchappy over hunne Provincie , order den naam van Hertog van Gelder en Graaf van Zutfen , op te draagen. Hy pleegde wegens het aanvaarden van die hooge waardigheden raad met de Staaten der overige Provinciën, en befpeurende dat de zaak in Holland en Zeeland gantsch niet aangenaam was, oordeelde hy het raadzaamst voor de aanbieding te bedanken. De toebereid fels ten oorlog werden nog met alle moogelyke zorgvuldigheid voortgezet. Te lande en ter zee werd met weinig voordeels gefireeden ; alleenlyk werd Trier door de Bondgenooten ingenomen , en Binch door den Prins van Oranje bemagtigd. In het jaar 1676 begon men weder vsn vrede te fpreeken , en benoemde de ftad Kymegen om over de voorwaarden te handelen. . Dewyl egter de wederzydfche gevolmagtigden niet fpoedig byeenkwamen , liet het zich aanzien dat de handel langzaam zoude voortgaan. Ondertusfchen maakten de Franfchen zich meester van Condé in Henegouwen, en bemagtigden naderhand Bouchain. In dit jaar liet de Admiraal de Ruiter het Ieeven in eenen zeeflag tegen de Franfchen r om- De Nederl. Staatsverander. enz. 355 omtrent het eiland Sicilië , werwaarts hy met eene vloot van dertig oorlogfchepen, tot byftand der Spanjaarden, gezonden was. Do Prins belegerde Maastricht , het welk den Staaten, in den jaare 1673, door de Franfchen ontnomen was; doch eerlang moest hj van zyne ondermeening om het tebemagtigen afzien. In den jaare 1677 bcmagtigde dé Koning van Vrankryk verfcheidene plaatfijn in de Spaanfche Nederlanden • waarom dé Staaten, uit vreeze dat zyn krygsgeluk hem zoude aanzetten om andere onderneemingen te waagen, de vredehandeling te Nymegeti met allen yver poogden voort te zetten. Nadat de Prins weder eenen vrügteloozen aanflag op Charleroi gedaan had, begaf hy zich. naar Engeland, waar hy met Maria, zynê volle nigt, dogter van den Hertog van Jork» trouwde. Terwyl Koning Lodewyk deXIVde* in den jaare 1678, zyne overwinningen nog voortzette, werd de vrede eindelyk, op den ïöden van Augustus , tusfchen hem en dé Staaten geteekcnd, op voorwaarden, waarin de Engelfchen en de andere bondgenooten Weinig genoegen namen : volgens dezelven behield de Koning van Vrankryk meest alle de Steden, die hy in de Nederlanden bezat: Z a a). 35<5 Tafereel van Nattjuren Konst alleenlyk werden Maastricht en eenige andere plaatfen in deszelfs nabuurfchap aan de Staaten ingeruimd. Naauwlyks had men het genoegen van de voordeelen des vredes te (maaken, of men ▼ond reden om voor eenen nieuwen oorlog te dugten. Daar ontflond een gefchil tusfchen den Koning van Vrankryk , die nog veel volks op de been hield, en de Staaten, over de agterlïallige brandfcbaMfgen van. eenige Steden in in Staatsch Brabant. In tien jaare J680 wilde Lodewyk deXfVdehen ook noodzaakenom een verdedigend verbond met betri aan te gaan , het welk men ronduit weigerde. Schoon de vrede tusfchen hem en Spanje reeds lang geflooten was, bedreef hy egter in de Spaanfche Nederlanden groote vyandelykheden , en deed zich een aanmerkelyk gedeelte van Luxenburg toeëigenen door geregtshoven , welke hy zelf had opgerigt. In het jaar 1681 flooten de Staaten een verbond met Zweeden, waarin ook de Keizer deel nam, en waarby men eikanderen verpügtte om den Munsterfchen en Nymegfchen vrede te handhaaven. De Koning van Engeland werd mede tot het zelve aange- zogt; De Nederl. Staatsvzrander. enz 35J .zogt; maar deeze weigerde 'er in re trceden, dewyl hy de belangen van Vrankryk was toegedaan. In het volgend jaar maakte Koning Lodewyk zich , onder zeker voorwendfel, meester van het Prinsdom Oranje, en de Staaten poogden vrugteloos hem te beweegen om dat aan den wettigen Prins in te ruimen. In den jaare 1683 werd de oorlog door Spanje aan Vrankryk verklaard^ en Luxenburg dat de Franfchen lang geblokkeerd gehouden hadden, werd eindelyk-door hun-ingenomen. Daarenboven bemagtigden zy verfcheidene Steden in Vlaanderen , h«:t geen de Staaten het befluit deed neemen om Spanjemet agtduizend man te onderfleunen. ejnsqZ na marl nar- Onmiddelyk daarna floeg Vrankryk eenige voorwaarden van vrede voor, welken hy Verzogt dat de Staaten Spanje wilden doen aanneemea. Doch de Prins van Oranje begreep dat de vereenigde Provinciën, door den, inval in Vlaanderen in groot gevaar gebragt waren, en beweerden dat het raadzaam was eene nieuwe werving van zestienduizend man te doen. Sommige Provinciën waren gantsch niet gereed om hiertoe te bef)uiten , en de voorflag werd door Amsterdam ronduit afz 3 ge- 358 Tafereel van'Natuuu en Konst» geflaagen , waardoor zyne Hoogheid groot ongenoegen tegen de gemelde Stad opvatte. De Prins liet egter geenszins na poogingen aan te wenden om de werving door te zet- ■ qTiiJt ten. Hy bragt het zoo ver dat men 'er in Holland en Zeeland by meerderheid van ftemmen toe.befloot. Doch Friesland en Groningen en Ommelanden ftemden.'er tegen. Gelderland, Utrecht cn Overysfel bewilligden in dezelve, en dus beu eerde zyne Hoogheid dat 'er meer ftemmen voor dan tegen, waren. Niettegenstaande dit alles had zy evenwel geenen voortgang, omdat, door bemiddeling der Staaten, een twintigjaarig beftand tusfchen de oorloogende Moogenheden geflooten werd. De voorgevallene omwenteling in Engeland bragt ook hier federd nieuwe onlusten'voort. Koning Karei de Hde overleed in den beginne des jaars 1685,en werd door zynen broeder, den Hertog van Jork, onderden naam van Jakob den Ilden, opgevolgd. — In dit jaar- werd ook het gebod van Nantes, waardoor- den Hervormden in Vrankryk vryheid ?an Godsdienst vergund was, herroepen, en de De Nederl. Staatsverander. enz. 359 de Koning deed hen nu door foldaaten noodzaaken om zich by de Roomfche kerkte verT voegen , of om zyn Ryk te verlaaten. De vlugtende Protestanten kwamen , in groote meenigten, hier te lande, waar zy eene veilige fchuilplaats vonden , en zeer minzaam ontvangen werden. Zelfs namen de Staaten het befluit om de Predikanten der vlugtelingen uit 's Lands fchatkiste te betaalen. De nieuwe Koning van Engeland, Jakob de Ude, gaf den Staaten wel verzekeringen van zyne zugt om den vrede in fland te houden, doch men had reden genoeg om te denken dat 'er weinig flaats op zyne beloften te maaken was, dewyl het zich liet aanzien dat hy heimelyk naar gelegenheid zogt om hen te beoorlogen. Daarenboven toonde hy eene fterke zugt om den Roomfchen Godsdienst, dien hy zelf was toegedaan, door zyn geheele Ryk te doen aanneemen. In den jaare 1Ó88 werd een Prins van Walles gebooren; doch dewyl die geboorte voorviel in de tegenwoordigheid van luiden, die 's Konings belangen waren toegedaan, kon het niet anders zyn of zy moest veelen vcrdagt voorkomen. De Protestantfche onderdaanen van Z 4 'En. $óo Tafereel van Natuur en Konst; Engeland verwagtten nu niets anders dan den ondergang van hunne vryheid en Godsdienst. In deezen leefland zogten zy hulp by den Prins en Prinfesfe van Oranje, met welken zy wenschten middelen ter afweeringe van dit onheil te beraamen. De Staaten, nu zeer wel begrypende wat hun van Vrankryk en Engeland te wagten ftond, begonnen eene magtigc vloot uit te rusten. In den herfst van het jaar 1688 kwam'er een gefchrift te voorfchyn, ingerigt om den Prins en de Prinfes van Oranje te fmeeken dat zy tot de Engelfchen zouden overkomen om de wetten, welken de Koning verbroken en gefchonden bad , te herflcllen. Tevens werd 'er een befluit van de algemeene Staaten bekend gemaakt, waarin ïy reden gaven van hun voorneemen om den Prins op>zynen togt naar Engeland met eene vloot te onderfleunen. Zyne Hoogheid, in de maand October in zee gedoken zynde, kwam behouden in Engeland aan, waarhy, in den aanvang des volgenden jaars , nevens zyne Gemaalin , ten troon verheeven werd , dewyl zyn fchoon vader, zich van elk verlaaten ziende, liit het Ryk gevlugt was. Dee- De Nederl. Staatsverander. enz. 361- Deeze verandering had zeer grooten invloed op de gemeene rust van Europa. In December des jaars 1688 was de oorlog door Vrankryk reeds aan de Staaten verklaard geworden , en de vyandelykheden tegen den Keizer waren te vooren al begonnen. Hierop volgden de wederzydfche oorlogsverklaaringen van Vrankryk en Spanje en van Engeland en Vrankryk, waarna de kryg feller dan te vooren in Europa begon te woeden. In de maand Augustus des jaars 1689 viel 'er een gevegt voor by Walcourt, waarin de Franfchen te kort fchooten. Wyders werden Rynberk, Ments, Bon, en meer andere plaatfen aan den Rhyn door de Bondgenooten veroverd. Omtrent deezen tyd flooten de Staaten eenige merkwaardige verbonden, en onder anderen een met den Keizer, waaraan ook andere Moogenheden deel namen: daarenbaven gingen zy eene zeer naauwe verbintenis aan met Willem den lilden , Koning van Groot-Brittanje. In de verheffing van deezen Vorst zogten de Staaten mede gelegenheid om eenige voordeden voor den koophandel in Engeland te bedingen ; doch de poogingen, welke Z 0 zy 362 Tafereel van Natuur en Konst. zy hiertoe aanwendden, waren vrugteloos, dewyl de Koning verklaarde dat het hem niet moogelyk was de nadeelige akte, die het Parlement ten tyde van Kromwel gemaakt had, te doen intrekken. In den jaare 1690 verklaarde de Hertog van Savoije zich voor de Bondgenooren en tegen Vrankryk. Men opende vervolgens den veldtogt met den berugten flag van Fleury, tusfchen het leger der Staaten onder den Vorst van Waldek, en de Franfchen onder den Maarfchalk van Luxenburg. Dit gevegt was zeer hevig , en duurde langer dan zeven uuren, totdat die van de Staatfche zyde eindelyk genoodzaakt waren om het flagveld te verlaaten. De Engelfche en Hollandfche vlooien kwamen , in het midden van den zomer, in het gezigt der Franfche fchepen, in het Kanaal, by welke gelegenheid men flaags raakte. De onzen leeden ten dien tyde zeer veel, dewyl de Engelfchen , onder eenige gezogtc voorwendfels , zich met den flryd weigerden in te laaten , het geen den Admiraal TorringtoB op zyne eer cn ampt te liaan kwam. Ko- De Nedere. Staatsveranper. enz. 363' Koning Willen de lilde was gelukkiger in zyne onderneemingen in Ierland tégen het leger van zynen fchoonvader. Hy behaalde op hetzelve eene volkomene overwinning, welke hem egter veel volks kostte, cn het grootite nadeel , dat hy by die gelegenheid leed, was dat de Maarfchalk van Schomberg in het doortrekken van eene riviere, werd doodgefchocten. ' In het volgende jaar kwam de Koning in Holland , waar hy , met zeer groote pragt en onnoemelyke kosten , werd ingehaald. Hy bleef de hooge ampten, welke hem in deeze Provinciën waren opgédraagen , bëkleeden, niettegenflaande veele gaarne zouden gezien hebben, dat hy zich van dezelven ontllaagen had. In den veldtogt des jaars 1601 maakten de Franfchen zich meester van Bergen in Henegouwen , en bombardeerden Luik. Koning; Willem deed vrugtelooze poogingen om hen tot het waagen van eenen veldflag te brengen: doch nadat hy het leger verlaaten had, viel 'er een gevegt by Leuze voor, het welk tot nadeel der Bondcrencotcn pfijep. — In dit 364 Tafereel van Natuur en Konst. dit zelfde jaar vernielden de Franfchen eenige Hollandfche haringbuizen. Doch in het volgende jaar ondernamen zy eene landing in Engeland te doen ,om Koning Jakob, waa* re het moogelyk , opden troon te herfiellcn. Zooras als men hiervan de tyding kreeg, (lak de Hollandfche vloot in zee, en trof de Franfche omtrent de kaap Barfleur aan , waar beide de vlooten (laags raakten, met dat gevolg, dat men van alle aanflagen ter herfiellinge van Koning Jakob moest afzien, dewyl de Hollanders eene volkomcne overwinning behaalden. Koning Willem had zich nu weder naar het leger in de Spaanfche Nederlanden begeeven, met oogmerk om eenen flag tegen de Franfchen te waagen : doch Luxenburg voorkwam hem, en tastte de Bondgenooten by Steenkerken aan. Daar werd van weêrzyden hevig gevcgten, totdat Koning Willem tegen dêfli avond, het flagveld ruimde, in goede orde aftrekkende. Vrankryk had zoo weinig by den oorlog gewonnen, da't-'hy de Staaten door omwegen tot vrede liet aanzoeken: men bood hun ver- fchei- De Nedere. Staatsverander. enz. 365 fcheidene voordeden aan, nevens de verzekering van hunne grenzen ; doch zy Weigerden naar die aanbiedingen te luisteren. In" het midden van het jaar 1693 was 'er eene aanzienelyke koopvaardy-vloot van Engelfchen en Hollanderen in zee gefioken, welker reis naar de voornaamste zeehavens van Spanje en Portugal, en naar Smirna, Itrekte. Zy werd door een goed getal oorlogfchepen begeleid tot dertig mylen buiten het Kanaal. Nadat deeze vloot vaneen gefcheiden was, maakten de Franfchen jagt op dezelve, en tastten eene verzameling aan van honderd-en-veertig fchepen , waarvan zy verfcheidene bemagtigden. Te lande viel men in Katalonie op de Spanjaarden aan; doch Vrankryk had zyne meeste magt in de Nederlanden noodig. De flag van Landen liep ongelukkiglyk af, zoo wel voor de Bondgenooten als voor de Franfchen , fchoon de laatste zich de volkomene overwinning toeè'tgenden. Voor het einde van dit jaar werd s'Malo door de Engelfchen gebombardeerd. In het volgende tastten zy eene Franfche koopvaardy-vloot aan, die voor het grootfi'e gedeelte verbrand of in den grond geboord werd. Zy ondernamen ook, nevens de Hol- lan- 366 Tafereel Van Natuür en Konst. landers, eene landing op de Franfche kust, omtrent Brest, die egter het gevvenfehté gevolg niit hadt. In den aanvang des jaars 1695 werd Koning Willem fterk getroffen door den dood van zyne Gemaalinne, die, in den ouderdom van drie-en-dertig jaaren, aan de kinderziekte overleed. Niet lang daarna ondernam hy de belegering van Namen , en dé gelukkige uitflag dier onderneeminge bragt niet: weinig toe om zyn hartzeer over zyn huislyk verlies te maatigen. Dc vereenigde vlooten der Engelfchen en Hollanderen ftevenden nu voort langs de Franfche kusten, bombardecrende s'Malo en Granville. Zy beproefden voor de tweede maal, eene bombardeering van Duinkerken, welke zoo wel niet gelukte als, die van Brusfel, die ten zelfden tyde door de Franfchen, om wraak te oeffenen, ondernomen werd. Verfcheidene aanzienlyke gebouwen , en wel een vierde gedeelte der gemeene wooningen werden tot puinhoopen gemaakt. In den jaare 1696 ging het bombardeeren zynen gang, veele Franfche Zeeplaatfen werden geheel afgebrand, by welke wreede wyz-3 van oorloge De Nèderl. Staatsverander. enz. 36? logen de onfchuldige inwooners de meeli© fcbade leden. Eene onderneeming van Koning Jakob om in Engeland eene landing te doen liep vrugteloos af. Eveneens ging het ook met verfcheidene famenz weeringen, die tegen het Ieeven van Koning Willem aangegaan , doch in tyds ontdekt en veryÖeld werden. De Hertog van Savoije fcheidde zich nu af Van de Bondgenooten, en ging eenen afzonderlyken vrede aan met Vrankryk. Reeds eenigen tyd had men aan het Zweedfche hof over de her.flelling van eenen algemeenen vrede gehandeld , en , onder bemiddeling van hetzelve, nam men eindelyk het befluit om in den aanvang des jaars 1697 te Kyswyk, in de nabuurfchap van 's Graavenhage, by een te komen. Vrankryk toonde grooter genegenheid om den oorlog te eindigen dan men in den beginne verwagt had. De Franfche Protestanten deeden hun uiterfte best om de vryheid van Godsdienst, welken zy verlooren hadden, in Vrankryk weder te bekomen; doch hiertoe was de Koning niet te beweegen. De vrede werd eindelyk tusfchen Vrankryk, Spanje, Engeland en de Staa- 368 Tafereel van Natuur en Konst. Staaten getroffen, op den 2ofien van September des jaars 1697. De Keizer floot ook een ftilftand van wapenen met Vrankryk , die welhaast in eenen volkomen vrede veranderde. Na het fluiten van den vrede deeden de Staaten eene herziening van hunne krygsmagt, en verfterkten fommige grensfteden, die in flegten ftaat waren , alsof zy voorzagen dat eerlang weder een nieuwe oorlog ftond op te komen; en de geflooten vrede bleef inderdaad naauwlyks vier jaaren beftendig. De gelegenheid tot deszelfs verbreeking was de dood van Karei den Ilden , Koning van Spanje , op wiens nalaatenfchap de Huizen van Bourbon en Oostenryk, voorwendden regt te hebben. Voor het overlyden van den gemelden Koning was men wel bedagt geweest op middelen om den oorlog, dien men by zyn overlyden te gemoet zag , voor te komen. Want op den nden van Wynmaand des jaars 1698 kwamen Vrankryk, Groot-Brittanje en de Staaten overeen dat Spanje in zulk een geval aan den Keurprins van Beijeren, Napels en De Nedere. Sta atsverander, enz. 360 en Sicilië aan den Daufyn, en Milaan aan den Aartshertog Karei , tweeden zoon van den Keizer , zouden toegelegd worden. Doch dewyl de Keurprins van Beijeren in den aanvang des jaars 1699 kwam tellerven, moest' 'er noodwendiglyk verandering in het geflooten verdrag gemaakt worden , en in de maand Maart van het volgende jaar fielden de drie genoemde Moogenheden vast, <3at Napels en Secilie aan den Daufyn, 'en de Kroon van Spanje aan den Aartshertog zoude gegeeven worden. — Dit tweede verdrag van verdeeling hield egter na den dood van Koning Karei geen tand. Kort voor zyn overlyden, het welk op den iften van Slagtmaand des jaars 1700 voorviel, had hy alle zyne Staaten'bèfproken aan Filips , Hertog van Anjou, tweeden zoon van den Daufyn, en aan deezen uitersten wil hield men zich in Vrankryk. Men beweerde dat het laatstgemelde verdrag van verdeelïnge geflooten was om oorlog voor te komen ; doch dat het, indien Vrankryk 'er by blyven wilde, onvermydelyk oorlog verwekken zoude, omdat de Keizer 'er nog niet in bewilligd had, en ook omdat de Spanjaarden niet gedoogen wilden dat de Heerfchappyen van XV. Deel. Aa hun- 370 Tafereel van Natuur en Konst. hunnen overleeden Koning onder verfcheidene Moogenheden zouden verdeeld worden. Om Filips den Vden van de Spaanfche Ikerfchappyen te verzekeren .trokken de Franfchen in het Hertogdom Milaan , en in de flerke plaatfen der Spaanfche Nederlanden, die hun door den Landvoogd , den Keurvorst van Beijeren geopend , werden. De ilfoatfche foldaaten, die, na het fluiten van den vrede te Ryswyk in eenigen van deeze plaatfen waren gelegd geweest, werden genoodzaakt om dezelven te verlaaten. Dc Staaten deeden hun uiterfte best om den oorlog voor te komen, door het verfchii tusfchen die twee magtige huizen by wyze van verdrag te bemiddelen ; doch dewyl men hierin eene volftrekte onmooglykheid befpeurde, fielden zy zich in den jaare 1701, door verfcheidene verbonden, in ftaat om eenen oorlog uit te houden. Men bereidde zich ook in Engeland tot den kryg, nadat Jakob de Ilde in Vrankryk overleeden, en de zoo genaamde Prins van Wales door Lodewyk den XlVdcn als Koning was erkend geworden. Ko- De Neöerl. Staatsverander. enz. 371 Koning Willem was nu weder uit Holland naar zyn Ryk overgelioken: en op den 4dcn van Maart des jaars 1702 viel hy, het vermaak van de jagt neemende, van zyn paard en brak het Sleutelbeen van den flinker fchouder. Schoon de wonde in het eersr niet ongunftig ilond, werd de Koning egtef na verloop van eenige dagen door een geweld dige koortfe aangetast, die van eenen zwaaren buikloop vergezeld ging, waardoor hy op den ioden der gemelde maand uit het Ieeven werd weggerukt, eer hy de noodige maatregelen tot eenen veldtogt had kunnen beraamen. Anna, de dogter vaa Koning Jakob, en de gemaalin van George, Prins van Deenemarken, werd onmiddelyk daarna tot Koningin uitgeroepen. Zooras als de algemeene Staaten de tyding wegens het overlyden van Koning Willem den lilden ontvangen hadden , vervoegden de Staaten van Holland zich in de vergade. ting van hunne Hoogmoogenden , en verklaarden niets liever te wenfchen dan het verbond met de andere Provinciën te bevestigen. Terflond werd aan de Staaten der overige Provinciën, door brieven van de alAa 2 ge„ 272 Tafereel van Natuur en Konst, gemeene Staaten kennis wegens dit fierfgeval gegeeven, met verzoek om aan de befcherrfling van vryheid en Godsdienst , zonder yerflaauwing de hard te houden, waartoe zy eenpaariglyk hunne genegenheid betuigden De Staaten bleeven geenszins in gebreke vanovereenkomftig met de verbintenisfe, welke zy met den Keizer hadden aangegaan , te handelen. Zy fchikten een gedeelte van hnnne krygsmagt, onder het bevel van den Prins vanNasfau Saarbrug, die Veldmaarfchalk van hunne troepen geworden was, tot de belegering van Keizerswaard , eene ftad behoorende onder den Keurvorst van Keulen, die, om zyn verbond met Vrankryk , tot eenen vyand des Ryks was verklaard geworden. Deeze Had werd , na kloekmoediglyk verdedigd te zyn , by verdrag overgegeven. De Franfchen hadden eene heimelyke verflandhouding binnen Nymegcn , waarvan zy zich meester poogden te maaken, het geen hun egter door de dapperheid der burgeren mislukte. Hierop volg. de onmiddelyk eene wederzydfche oorlogsverklaring tusfchen Vrankryk en dc Bondgenooten. Filips de Vde, Koning van Spanje, verklaarde DeNederl. Staatsverander. enz, 373 de ook van zyne zyde den oorlog aan de bondgenooten, In den veldtogt van dit jaar veroverden de Franfchen verfcheidene Steden in Duitschland; en de Bondgenooten bemagtigden Venlo , Stevenswaard , Rocrmonde, en meer andere Steden aan den Rynkant. Ook vernielden de vereenigde Engelfche en Staatfche vlooien de Spaanfche zilvervloot in Vigos, ■ In den veldtogt van het jaar 1703 maakten de Bondgenooten zich meester van verfcheidene Steden in Duitschland, waar de Franfchen mede eenige voordeden behaalden. De Hertog van Marlborough, die het bevel voerde over het leger der Bondgenooten , bemagtigde Bon , Rynberk en Gelder vielen in handen van de Pruisfifchen. De Franfche Hnien i

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

De Nederl. Staatsverander. enz. 87 was wedergekeerd, vond hy zyne egtgenoote overleeden, en trad in huwelyk met de dogter van den Hertog van Lancaster. Hy ftierf twee jaaren na de voltrekking van dit huwelyk, na zeventien jaaren geregeerd te hebben.

Zyn oudfte zoon Floris, bekend onder den naam van Floris den lVden, volgde hem op in het Graaflyk bewind. Deeze ftelde zynen eenen broeder Otto aan tot Stadhouder van Friesland, en den anderen Willem tot Landvoogd van Zeeland. Vervolgens trouwde hy met Magteld, de Dogter van den Hertog van Brabant. By gelegenheid van eenen oorlog, tusfchen den Graaf van Gelderland en den Bisfchop van Utrecht, hielp hy den eerstgemelden , en deed eenen inval in het Stigt. Doch in den jaare 1225- werd de vrede, door bemiddeling van 's Pausfen gezant , geflooten, en de Graaf kreeg eene fom gelds om de kosten van den oorlog goed te maaken,

Rudolf, Stadvoogd van Koeverden, begeerde met geweld het Stadhouderfchap van Groningen, waarmede de Bisfchop van Utrecht een' ander' begunftigd had; hy maakte zicb F 4 mees-

Permanente URL

Opties voor uitsnede