Het Parool

De filmregisseur Joseph Losey zei ta juni 1978 tegen de zangers en de technische ploeg die aan de verfilming van Mozarts opera Don Giovanni zouden meewerken: „Het belangrijkste doel van Liebermann en mij is met de muziek van Don Giovanni een zo groot en divers mogelijk publiek te bereiken en ter kennis te brengen van degenen die van opera houden, maar die zich zelden kunnen veroorloven een uitvoering te bezoeken. Het is ook de bedoeling van deze film het huidige niveau van de grote internationale operatheaters te evenaren, zo met te overtreffen".

En Rolf Liebermann, de directeur van de Parijse Opera die Losey ervan wist te overtuigen de regie van Don Giovanni op zich te nemen, zei ta datzelfde jaar: „Ik geloof dat de film-opera (de verfilmde opera en met de pefilmde opera) een oplossing is voor de crisis waarin de opera zich bevindt. Het is een wezenlijk middel tot het democratiseren van de opera. Zon film vervangt met een echte voorstelling, men moet het zien als een andere manier om opera te verspreiden, zonder hinderpalen tussen de verschillende maatschappelijke lagen, zonder grenzen".

Don Giovanni. Mozart voltooide de opera ta 1787. Losey's film verschilt van eerdere operafilms, zoals de goed ontvangen Die Zauberflöte van Bergman, die gefilmde theaterprodukties waren: opgenomen in de studio. Losey's Don Giovanni is waarschijnlijk de eerste opera die buiten de studio verfilmd werd door een regisseur van internationale faam. Losey (71) zegt weinig van opera's te weten (hij heeft er hooguit tien gezien, waaronder maar een van Mozart Cosi fan tutt) en hij koos voor echte zangers in plaats van beroepsacteurs en geluidsbanden. De cast van Don Giovanni bestaat uit acht gastsolisten van de Parijse Opera en de muziek wordt verzorgd door het Orkest van dezelfde Opera onder leiding van Lorin Maazel. Edda Moser speelt en zingt Donna Anna; voorts zingen Kiri Te Kanawa (Donna Elvire); Teresa Berganza (Zerlina); Ruggero Raimondi (Don Giovanni); José van Dam (Leporello) en Kenneth Riegel (Ottavio). Sommigen hadden wel eens aan tvopnames meegewerkt, maar de meesten stonden voor het eerst voor de camera's. Bij de verfilming van Don Giovanni is met op geld gekeken. Gaumont, de Franse filmmaatschappij die het project financierde, vond het geen probleem het oorspronkelijke budget van vijf miljoen gulden op te trekken tot de veertien miljoen gulden die Losey noodzakelijk achtte om zijn artistieke doel te bereiken. De hoofdpersoon uit de opera. Don Giovanni, is volgens Losey bijna een tragische persoon. „Niet volledig tragisch, want de problemen die Don Giovanni tegenkomt hebben niet de omvang van een tragedie. Don Giovanni verbeeldt een banaal seksueel dilemma en hij fascineert — nu nog steeds — mannen en vrouwen van alle leeftijden en van alle achtergronden".

Regisseur Joseph Losey geeft aanwijzingen tijdens de buitenopnamen van „Don Giovanni"

Het verhaal van de film van Mozarts opera komt in-het>kort hier op neer: De rijke Don Giovanni (bezitter van een winstgevende glasfabriek en van een uitgestrekt, vruchtbaar landgoed) houdt een lijst bij van alle vrouwen die hij heeft verleid (meer dan tweeduizend). Op een dag doodt hij de Commendatore en vlucht met Leporello, zijn knecht. Hij ontmoet Donna Elvira, van wie hij na een kortstondige relatie is weggelopen. Tijdens de bruiloft van Zerlina en Masetto vertelt zij aan de bruid dat Don Giovanni — die Zerlina net heeft proberen te verleiden — met te vertrouwen is. Later komt Don Giovanni Donna' Anna tegen, de dochter van de vermoorde Commendatore. Pas later realiseert Donna Anna zich dat Don Giovanni de moordenaar moet zijn. Ze wil haar vader wreken.

Don Giovanni besluit een feest te geven voor de boerinnetjes, in de hoop Zerlina te kunnen verleiden. Drie personen met maskers komen naar het bal: Donna Elvira, Donna Anna en haar verloofde Don Ottavio. Don Giovanni danst voortdurend met Zerlina en besluit haar mee te nemen naar een boerderijtje. Daar aangekomen, roept Zerlina om hulp. De gemaskerden schieten toe maar Don Giovanni ziet kans te ontsnappen.

in de tweede acte verwisselen Don Giovanni en Leporello —■ ioor het ruilen van kleren — een tijdje van rol, waardoor Leporello voor Don Giovanni wordt aange- Jien en bijna wordt vermoord. Op =en kerkhof ontmoeten Don Giovanni en Leporello elkaar weer. Een stem klinkt uit het graf van de Commendatore. Don Giovanni nodigt hem uit voor het eten. Het. stenen beeld op het graf knikt met het hoofd: de uitnodiging is geaccepteerd. Als Don Giovanni later een aantal malen weigert tegen de Commendatore — dus tegen het .levende' standbeeld — te zeggen dat hij berouw heeft, wordt hij door het „standbeeld" meegetrokken en door een van de leuren van de oven van de glasblazerij geduwd. Don Giovanni verdwijnt in de vlammen.

Losey ziet Don Giovanni als een tragedie of een tragikomedie. Don Giovanni is volgens de regisseur geen homoseksueel, maar hij zou aiseksueel kunnen zijn. „Een man, 'die door niets bevredigd wordt. Een man die niet in de hel gelooft en die zich niet zal verladen tot de kleinste lafhartigheid. Je moet medelijden hebben met Don Giovanni", zo sprak Losey tot de medewerkers van de film. „Maar hij moet ook „luchtig" zijn [dat geldt voor de hele film; swaarwichtigheid moet vermeden worden), hij moet vrolijk zijn, vol van levenslust, vol van het drinken, van het liefhebben, van het zich amuseren. Een begeerte die — helaas — nooit kan worden bevredigd". Laten we zeggen dat Don Giovanni een verdwaalde ziel is. Maar een bevoorrechte: hij is eigenaar van een zeer winstgevende glasfabriek in Murano en van vruchtbare gronden, is verleidelijk, weet altijd op het Juiste moment te ontsnappen, a-moreel, ontdaan van elk godsdienstig sentiment en een man die geniet van alle voorrechten van zijn klasse". „Wat Mozart ook gedacht mag hebben, ondanks alles was Don Giovanni een anarchistische revolutionair. Mozart was zich nauwelijks bewust van het feit dat de Revolutie in Frankrijk werd voorbereid. Ik geloof ook dat tijdens bepaalde perioden van de geschiedenis dezelfde dingen „ta de lucht" zijn en ik denk dat Don Giovanni de drager is van een opstand, zo niet van een revolutie", aldus Losey tijdens de voorbereidingen.

„Opera", zegt Losey later, „is natuurlijk een streng vastgelegde vorm, maar het is ook een lyrische vorm die direct verwant is aan de flexibiliteit van de camera. De uitdaging voor me was, om de lyriek van Mozart te verwerken in alle mogelijke technieken die een filmmaker tot zijn beschikking heeft. Ik hoop dat we dit goed gedaan hebben, tegelijkertijd respecterend wat Mozart en librettist Da Fonta voor het opera-tonéel hebben gecreëerd".

Een jaar lang heeft Losey met de opera geleefd. Thuis stond de bandrecorder voortdurend aan. Wat later, tijdens de opname, ontdekte Losey dat het met mogelijk — en zelfs fout was — alle theatrale bewegingen uit de film te bannen, „want de muziek drijft je op en het is onmogelijk om een aantal van Mozarts melodieën zonder een zekere breedheid in gebaren te zingen".

Het eerste probleem dat de regisseur tegenkwam tijdens zijn pogingen om in Don Giovanni film en opera te verenigen, was het vinden van een goede plaats om te filmen. Rolf Liebermann stelde La Rotonda van Palladio voor, een paleisachtig zestiende-eeuws landhuis in Vicenza, vlakbij Venetië. Hoewel Mozarts Don Giovanni zich in Spanje afspeelt, vond niemand het te ver gezocht om de Spaanse held uit deze opera te veranderen in een aristocratische Italiaanse grootgrondbezitter. „Ik kende dat landhuis", zegt Losey, „en het leek me een geniaal idee. Het gebouw zelf roept een aantal interessante paralellen met deze opera op. Het is gebouwd in de vorm van een Grieks kruis. Inde architectuur zit dezelfde geometrie als in Mozarts muziek. De contrasterende symmetrische en asymmetrische elementen van het bouwwerk zijn van het soort dat men in zijn muziek aantreft en in de opbouw van de opera. Een van mijn belangrijkste uitgangspunten was volop gebruik te maken van de fantastische verhouding tussen de paleisarchitectuur en het landschap: elk raam kijkt uit op een deur, die weer op een ander raam uitkomt, dat weer uitkijkt op een vergezicht achter het gebouw. De door de omlijsting van de ramen uitgesneden landschappen, de deuren, de gangen — ze zijn niet veranderd in vijf eeuwen. De villa werd tweehonderd jaar voor Mozarts tijd gebouwd en het is nu ongeveer tweehonderd jaar na zijn tijd. Elk van deze drie tijdperken, het onze, dat van Mozart en dat van Palladio, waren getuige van sterke stromingen van sociale gistingen en veranderingen. Ik wilde al deze onderlinge verbanden in de film naar voren brengen. Klassestrijd in een prikkelend, provocerend architectonisch bouwwerk". Aan het begin van de film verschijnt dit motto op het doek: „Het oude is stervende en het nieuwe kan niet geboren worden. In deze tussenfase komt een grote verscheidenheid aan morbide verschijnselen bovendrijven. Deze uitspraak van Gramsci, de Italiaanse marxist die door Mussolini gevangen werd gezet, geeft Losey's benadering weer van Don Giovanni als een stuk vol rebellie, zo niet vol revolutie.

Vanaf 14 februari is hij in Nederland te zien: Don Giovanni, de nieuwste film van Joseph Losey. Het is een verfilming van de gelijknamige opera van Mozart over de legendarische vrouwenveroveraar Don Juan. Losey nam de film op in natuurlijke decors (Italië). De rollen worden vertolkt door wereldberoemde opera-zangers. Don Giovanni is Losey's eerste operafilm. De regisseur, die tijdens de heksenjacht van McCarthy Amerika verliet, is vooral bekend door films als Eve, The Servant, The Assasination of Trotsky, Accident, The Go-Between

(71: Gouden Palm Cannes), The Romai» Englishwoman, J Klein en Les Routes Sud.

Volgens Losey zitten in Mozarts Don Giovanni allerlei elementen die de sociale bewegingen aankondigen die Europa aan het eind van de achttiende eeuw in beroering brengen, zoals de revolutie die twee jaar nadat Don Giovanni was voltooid, uitbrak. Mozart was, volgens Losey, niet echt politiek bewust. Door de verfilming van Losey loopt een rode draad: de knecht in het zwart (gespeeld door Eric Adjani), een zwijgzame jongen die de eerste keer in de film deuren opent en die ze aan het eind van de film weer sluit. Hij is een geheimzinnige toeschouwer die in de loop van het verhaal steeds terugkeert. Losey's uitgangspunt is dat de knecht in het zwart de enige persoon in de opera is, die weet wat er gebeurt en er een voorgevoel van heeft dat er een revolutie wordt voorbereid. Losey ziet Don Giovanni's manier van leven als een verzet tegen de wereld waarin de landeigenaar leeft. „Je voelt dat", zegt Losey, „door de hele opera heen. Vooral in het karakter van Don Giovanni en in zijn relatie tot de klassehië-

rarchie. Alhoewel hij vr" met allerlei achtergronden heeft we hem in de opera zich J maar concentreren op de ij standen, op Zerlina (»!| dienstmeisje) en op boerin1;" Blijkbaar voelde Mozart d9j Giovanni beter op zijn gei*lB.! met dergelijke vrouwen. WU vanni creëert een lichtzin tuatie waarin hij seksueel trekken kan komen. Een &2 in een dergelijke vorm vafl t ele activiteit is betrokkejy op een bepaalde manier o» 1 stoord zijn".

Don Giovanni (Ruggeroßaimondi) geflankeerd door de knecht in het zwart (rechts: Eric Adjani) en Leporello (José van Dam)

Denkend aan Juliana, zie ik een brede haag van schooljongetjes huiverend langs de weg staan. De regen gutst naar beneden en doorweekt hun dunne overjasjes. De verf die op hun feestmutsjes heeft gezeten, trekt oranje kliedersporen over hun verkleumde gezichtjes. De roodwitblauwe vlaggetjes die het onderwijzend personeel hun in de hand heeft gedrukt, hangen als dweilen langs hun stokjes naar beneê. Op een teken van de boyenmeester verheffen de schapen opnieuw hun stemmetjes, maar het geluid is schraal en er klinkt weinig geestdrift door in hun „Oranje Boven". Tweeëneenhalf uur in de regen staan is wellicht ook wat lang voor zulke mannekes. Bovendien is het guur, want het voorjaar is eigenlijk pas op streek gekomen na een strenge winter waarin zelfs de rivier was dichtgevroren. Het repertoire wordt in zijn geheel doorgenomen en zo is voor de zevende maal het lied aan de beurt dat de meneer van klasse drie speciaal voor deze gelegenheid heeft gedicht op de wijze van „Wien Neerlands Bloed". „Wees welkom in dees goede stad, Geliefde Koningin!" Plotseling komen er twee motorrijders langs scheuren en piant zich een kreet voort door de rijen: „Ze komt!" Driftig springt de boyenmeester naar voren en dirigeert met brede zwaaien een waterig Wilhelmus. Volgens zijn instructies bewegen de kindertjes hun vlaggen plechtig heen en weer boven hun hoedjes. Er volgen opnieuw motorrijders en daar achteraan een grote zwarte limousine, die in een oogwenk voorbij is.

Van de jasjes van de kinderen op de eerste rij druipt de vette modder die het koninklijk voertuig heeft doen opspatten. Het jongetje in de gabardine regenjas heeft niet meegezongen. En ook zijn vlaggetje niet gezwaaid. Het jongetje heeft zich nog nooit zo vernederd gevoeld als op deze morgen. Die dag werd hij republikein.

VAN NICO MERK

„Mijn interpretatie is Giovanni's gestoordheid tf kwam uit de conflicten fy maatschappij: de bijna K slavernij aan de ene kaï*1,) grote rijkdom aan de anderj Een rijkdom die de nieuwe industrie en die zich destijds Toen het Palladio-paleis &A werd, had elk rijk landg°jl eigen fabriekje en mdie k waren dat voornamelijk 5 brieken. Het werd delijk voor ze, toen ik het glasfabriek-idee v&sj men, dat dit de logische Wj zijn om Don Giovanni fy einde van de opera te X Het geluid voor de film voordat er gedraaid zo

. — Joseph Losey heeft niet directe plannen opera te verfilmen. dat ik voor hem een °^1j(1(4 seer in Wenen, Liebef' fi IJI graag nog een film d° /Xr paar zangers genotdjX/Ën[ dat ze zeiden dat ze a'vjiPih laten vallen als er nog zn(p » zou komen. Mijn volge' j^*)1 een „gewone" film j' winter in Chicago. *"■$ rf film die ik in AmeriK3,, ff sinds bijna dertig ja** ' , V 1 Sinds Losey op de 0f $ werd gezet tijdens de'.^m(f ' tenhetze onder 1 ,ari'y McCarthy in de %, vijftig, woont hij in &»p>j < zal hij beroepsmatig "«jF ( Ju, Losey: „De film &a\rX'J >t ten en heeft een raciaal onderwerp. I* et J ~ mogelijk beginnen ' *J u omdat ik veel sneeU*s fj t\ koude nodig heb. AA>g y \ primaire kleuren: *_jtt« A zwarte mensen en *~._ .% doordrenkt met bloe° V

BRONNEN: New VoT* Xj ' hi view Losey) en gegeve»*'u,j)« de filmmaatschappij u