NRC Handelsblad

Door Hans Ree

Het was boeiend, de film over de grens met Oost-Europa, die de VPRO vorige week uitzond. Ik zal niet gauw genoeg krijgen van de verhalen uit de grensstreek, of van beelden als die van de man die de Muur in zijn tuin had. Absurd en onhoudbaar, zegt iedereen terecht, maar dat er ooit een eind aan zal komen, is eigenlijk alleen voorstelbaar als het gevolg van een nog veel grotere ramp. Een schaker moet nog ai eens die kant op, en iedere keer moest ik, met een niet onprettige huiver, denken aan de woorden, die, naar het schijnt, de Franse staatsman Clemenceau al enige kilometers eerder, bij het overtrekken van de Rijn, placht te spreken: Nu begint Azië. Het reisverhaal van Hans Keiler leek een beetje een parodie op het soort films waardoor hij zo vermaard is geworden. Bezienswaardige beelden natuurlijk, want er ligt veel moois in het archief, maar welk verhaal hier eigenlijk verteld werd, kon me niet duidelijk worden, ook al werd het aan elkaar gepraat door commentaren die grote diepzinnigheid suggereerden. 'Wat gebeurt er eigenlijk, in al die douanehuisjes van Europa?' En, bij een wegwijzer: 'bij iedere stap die je zet, besef je dat je in Centraal Europa bent'. Ja, bij alles wat ik eet, komt het besef, dat weer een pond Van Hattum heet, zo ongeveer gaat een gedicht, dat ik vroeger kende, misschien was dat het voorbeeld. Zulke films doen me denken aan een film van de fotograaf David Hamilton, die ik een per ongeluk zag. Een geschiedenis die het ene oor in en het andere uit ging, over fraaie naakte meisjes, die in een lieflijk riviertje spartelen, esthetisch zeer verantwoord en vooral heel vaag, door een waas van druppels en door de romantische instelling van de camera. Wat Hamilton deed met het vlees van jonge maagden, deed Keiler met de dingen van de geest.

Het was toch een vruchtbaar idee, die reis, en het is niet verwonderlijk dat anderen er ook op kwamen. Een tijdje geleden verscheen een boek Along the edge of the forest, een reis langs het ijzeren gordijn, van Anthony Bailey. Hij reist van Noord Duitsland naar Triest, in zijn eentje. In Beieren kwam hij een televisieploeg uit Hamburg tegen, die een gedramatiseerde documentaire maakte. Die Grenze. De ontmoeting geeft ons nog een grappig kijkje op de wonderlijke wereld van de televisie, want de televisiemensen bouwden daar de Oostduitse afrastering na, en ze brachten een uitkijktoren mee, die ook al was gebruikt in de film over de Oostduitsers die in een ballon naar het Westen ontsnapten. Een kilometer van de opnames vandaan was de grens, waar al die requisiten in het echt te zien waren geweest. Door het traject, dat Bailey uitkiest, wordt zijn boek opgewekter naarmate de reis vordert. In Duitsland ziet hij de moordwerktuigen, waarmee de grens is volgestopt. In Tsjechoslowakije voelt hij zich de keel toegeknepen door de moedeloosheid die er heerst. In Hongarije is het leven al veel normaler. Oostenrijkers uit de grensstreek doen er zaterdags boodschappen en gaan er naar de tandarts, die goedkoop is. In Joegoslavië is de noodlotszwangere term 'ijzeren gordijn' alleen nog maar geschiedenis. Een Tsjechische vertelt hem hoe de politieke situatie het karakter van de mensen beïnvloedt. Niemand vertrouwen, altijd handig moeten zijn en op min of meer corrupte manier de meeste eenvoudige dingen bewerkstelligen, steeds het ene zeggen en het andere denken, zo worden niet de zachtste trekjes aangemoedigd. Over de schaakwereld heb ik me vaak afgevraagd of de OostEuropeanen echt andere mensen zijn dan wij, of dat ik me dat maar verbeeld door de communicatiemoeilijkheden. Ik denk dat , ze ernstiger zijn. De westerlingen

lijken nog wat speelser en kinderlijker, ondanks hun professionalisme wekken ze nog wel eens de indruk te doen wat ze leuk vinden en er toevallig voor betaald te worden. De OostEuropeanen volgen een serieuze carrière, waar veel van af hangt. Misschien is er bij ons wel een licht dédain, dat van de zorgeloze amateur tegenover de man die zijn beroep uitoefent. Ik heb ook wel een vermoeden hoe ze ons zien. Niet onaardige naievelingen, met zachte handen en zachte hersenen, waar de hardheid van het echte leven nog nooit een spoor heeft kunnen achterlaten. Opgevoed in een permanent vakantiekamp. Het kan zijn dat ik er zo over denk, omdat ik me met enige schaamte een voorval herinner waarin ik inderdaad plotseling en hard met de werkelijkheid werd geconfronteerd. Het was in Rusland, op een vrije dag van het toernooi. Er was een banket aangericht, waar al menig glas geheven was, en in uitstekende stemming, maar enigszins balorig, bracht ik mijn toast uit, 'voor het vaderland, voor Stalin! 'een kreet die ik kort daarvoor in een film had gehoord van Russische soldaten, die in de Tweede Wereldoorlog ten aanval gingen. Even later nam een van de aanwezigen me apart. Ik moest hem niet misverstaan, hij wilde beslist niet onvriendelijk zijn, natuurlijk wist een buitenlander die dingen niet zo goed, daar had hij alle begrip voor, maar ik had dat beter niet kunnen zeggen. Ik moest namelijk bedenken dat er onder een dergelijk gezelschap waarschijnlijk niemand was, die niet een familielid had, dat in de moeilijke tijden was vermoord, en daarom hoorde men die naam liever niet op die manier, ook al was het niet slecht bedoeld. Hij verontschuldigde zich nog vele malen, het was echt niet zijn gewoonte om een gast zo toe te spreken, maar in dit geval vond hij dat het nodig was.

Da Bak* (234*04) wo 20 30 Werk in uitvoemet "Tussen de chaos en de kater". Prering rr mière. Belton» (24.7Z4S) dl en wo 20.30 gr_zl. Toneelgroep Centrum met "Sterke drank in OudZuid". di try-out wo prem.; di en wo 20.30 kl_zl. Toneelgroep Centrum met "Blessuretijd", di première. De Brakke GHrond (2i03J«) wo 20.30 Leerlingen van de Toneelschool met "De vrouwen van Troje" van Euripides. Try-out. Carré (2Z5225) di 20.15 Tïna Turner. Concertgebouw (TVM3A5) di 19.30 guL Amsterdams PhHharmonisch Orkest/Koor van de Nederlandse Handelsvereniging olv Jack P. Loorij mmv GMian Fisher, sopraan ea. HflndelMessiah; di 20.15 Kl.zL Francisco Araiza, tenor en Inwin Gage, piano. Schubert.; wo 12.30 kl_zl. Het Nederlands Kamerkoor olv Eric Ericson; wo 20.15 gr^l. Concertgebouworkes t olv Bernard Haitink. Werk van Sjostakowitsj en Beethoven; wo 20.15 Duo Crommelyncfc piano. Brahms, Nederlands werk. C.C. Amstelveen (45J444) di 20.30 Collegium Musicum Judaécum. Koopermools n (27JU0) dl en wo 20.30 Group ITCH met "The groet american Christ mas show", part N. Engetstafcg De Mee rva art (KL7XS3) wo 20.15 K oti Lechner, piano. Werk van Mozart, Brahms en Chopin. Mickery (23J7.77) di en wo 20.00 Theatre X uit Mitwaukee met "Scenarios tor the living, a trilogy"; di en wo 21.00 Bovenzaal: Maatschappij Discordia met "Die Schein trügt". Nieuwe de Ie Mar (2&34J2) di en wo 20.15 Linda van Dijck en WMem Naholt met "Sukses" van Norman Beim. Black comedy. Shaffytheeter (23.13.11) di en wo 20.30 Konsertzi. Stichting Jansen met "Sisifus IV. Het Boek"; di en wo 20.30 Zuüenzl. Pip Bek en Els Rijper met "Kannibalen der Liebe"; di en wo 22.15 Shaffyzl. Theatergroep 't Hof met"Lupa". Poppen theeter Frank Kooie n (S5J3Ü5) wo 14.30 Egeltje Punaise. Theeter Pierrot (90 l 0SJ 6) wo 14.00 Theater NJT met 'Stef de scharreiup'. Den Haag r (5&22J0) di en wo 20.15 Toneelgroep De Appel met 'De Vrek' van Molière; wo 14.00 Toneelgroep Pit met 'Oebe, Oebe de Aap'. Circustheater (55JS40) di en wo 20.15 Freek de Jonge met 'De Mythe'. Diligentia (4&43JB) wo 20.15 Residentie-Orkest met Kamermuziek van Stanley, Van Anrooy en Van Beethoven. Kon. Coneervatorium («1.42-51) di 20.00 Kon. Conservatorium Orkest olv Pierre StoH. Ned. Congreegebouw (54JOOO) di 20.00 Concert voor jongeren door het Residentie-Orkest olv Hans Vonk mmv Jard van Nes, alt ea; wo 20.15 Musical 'Evenaar' met Jos Brink, Frank Sanders, Georgette Hagedoorn ea. Nieuwe Kerk (S&40.1S) wo 20.15 Toonkunstkoor mmv koor Les Sirenes olv Leo Rijkaart, solisten en Gewestelijk Orkest. Werk van Britten en Handel. Theeter Pepijn (464334) wo 14.30 Kindervoorstelling met werk van MHhaud, Ra vel, Dukas en Webem Rotterdam De Doelen (1&24J0) di 20.15 kl.zl. Serie Beroemde Strijkkwartetten en Trio's 83/84. Muir String Ou art et uit New York. Op het programma werk van oa Haydn en Beethoven; wo 12.45 hal gr.zl. Koffieconcert. Daniël Kwartet mmv Heinz Friesen, hobo; wo 20.15 kl.zl. Chopincyclus 83/84. Nikita Magatoff, piano. Op het programma oa Twee nocturnes op. 32, Vier mazurka's op. 33 en Grande Valse Brillante in As op. 42. HofpMntheeter (66.20.44) di en wo 20.15 Kitty Janssen, And ré van den Heuvel ea met 'Huwelijkscarrousel', blijspel. Jazzcafé Dizzy (76.36.05) di 22.00 Session. Luxortheeter (13J3 J 6) di en wo 20.15 Musical 'De Zoon van Louis Davids' met Johan Ooms, Gerrie van der Klei ea. De Schouwburg (11.17.66) di 20.00 Nederlandse Operastichting met 'Idomeneo' van Mozart. Mmv Het Nederlands Kamerorkest en Het Nederlands Operakoor. Theater Zuidplein (81.58.44) wo 14.00 Arlecchino Kindertheater Ziezo (voorheen Wiedus) met 'De Rode Bank'. Hoogwaterstanden De tijden van de hoogwaterstanden zijn, volgens de berekeningen van de Rijkswaterstaat, voor 14 december: te Delfzijl 6.19—19.05, Dordrecht 11.43, Hansweert 10.01—22.46, Haringvlietsluizen 9.29—22.02, Harlingen 4.01 — 16.16, Den Helder 1.49—14.06, Hoek van Holland 9.58—22.23, Rotterdam 11.23—23.46, Scheveningen 10.23—22.38 en Vlissingen 9.11—21.50. Zon en Maan 14 dec. Zon op 8.40, onder 16.28. Maan op 14.03, onder (15 dec.) 02.51. VM 20 dec.

Aan de actie van beeldende kunstenaars die musea hebben bezet, besteedt Achter het nieuws (Vara) vanavond aandacht. Er is een gesprek gevoerd met mr. G. E. Langemeijer, oud-procureur-generaal bij de Hoge Raad, over uitlatingen van de Amsterdamse vicepresident mr. A. J. Cnoop Koopmans. Een Londense arts vertelt over zijn ervaringen met het vrij verstrekken van heroïne. (Ned. 1, 21.20 uur) VANDAAG NEDERLAND I Teteac 18.25 Follow me. Engelse les. VARA 18.55 Popeye. Tekenfilmserie. 19.00 Niels Holgersson (23). Tekenfilmserie gebaseerd op een boek van Selma Lagerlöf, afl. De beren. 19.25 Zeg 'ns AAA. Comedy-serie van Alexander Pola en Chiem van Houwelinge met in de hoofdrollen Sjoukje Hooymaayer als Lydia van der Ploeg. Manfred de Graaf als Hans Lansberg en Carry Tefsen als Mien Dobbelsteen. Bij Lydies moeder is ingebroken. NOS 20.00 Journaal. VARA 20.28 Philip Marlowe, privé-detective (2). Vijfdelige Engelse televisieserie gebaseerd op verhalen van Raymond Chandler, vandaag: Een koning in 't geel. Marlowe smijt, op verzoek van een receptionist, een jazzmusicus een hotel uit. Niet veel later is de man opeens van de aardbodem verdwenen. In de hoofdrollen Powers Boothe als Philip Malowe en Kathryn Leigh Scott als Annie Riordan. 21.20 Achter het nieuws. Actualiteitenrubriek. 22.00 Pisa. Satire van Henk Spaan en Harry Vermeegen. 22.15 Sonja op dinsdag. Talkschow van

Sonja Barend. 23.15 De zoon van Louis Davids. Fragmenten uit deze musical van Gerban Hellinga en Jacques Kloten. 23.30 Uitzending de Vrije Gedachte. NOS 23.45 Journaal. 23.50 Nieuws voor doven en slechthorenden. NEDERLAND 2 18.20 Paspoort. 18.45 Sesamstraat. 18.45 Jeugdjournaal. 19.00 Journaal. EO 19.12 EO Kinderkrant. 19.45 Spelregel (3). Spelprogramma gepresenteerd door Robert van der Spek. 20.20 De valse schijn (1). Tweedelige documentaire over godsdienstbeleving achter het IJzeren Gordijn. Aandacht vooral voor de smokkel van bijbels en andere geestelijke literatuur naar dat gebied. 20.40 Het Evangelie naar Johannes, vragen van kijkers worden beantwoord. NOS 21.40 Omnibus. Kunstrubriek gepresenteerd door Theo Stokkink. 22.30 Journaal. 22.45 Den Haag Vandaag. Parlementaire rubriek. 23.00 Uitzending Socutera. 23.10 Nieuws voor doven en slechthorenden. DUITSLAND 1 18.00 Regionaal programma 20.00 Journaal 20.15 Konzert frei Haus. Muziekprogramma rond Margot Werner die o.a. Und für jeden kommt der Tag zingt 21.00 Report. Actualiteitenrubriek 21.45 Dallas. Amerikaanse televisie-serie, afl: Bedrohte Hochzeit. Lucy weigert JR en Sue Ellens bruiloft bij te wonen. Bobby voelt zich als getuige genomen. In de hoofdrollen Barbara Bel Geddes als Miss Ellie, Larry Hagman als JR, Patrick Duffy als Bobby en Charlene Tilton als Lucy 22.30 Tagesthemen 23.00 Kulturweltspiegel. Culturele rubriek

gepresenteert door Hansjürgen Rosenbauer. O.a. Arthur Miller regisseert zijn Dood van een handelsreiziger in Peking 23.45 Journaal. DUITSLAND 2 17.50 Alles mit Musik. Spelprogramma gepresenteerd door Hans Rosenthal; gevolgd door Nieuws. 18.20 Bugs Bunny: Mein Name ist Hase. Tekenfilmserie 18.57 Programma-overzicht 19.00 Journaal 19.30 Der Mann von Suez (4). Vierdelige televisie-serie van Christian-Jaque. De bouw van het Kanaal vordert langzaam. Problemen van technische aard. Maar ook intriges in het buitenland verpesten regelmatig het humeur van Ferdinand de Lesseps. In de hoofdrollen Guy Marchand als Ferdinand de Lesseps. Ricardo Placios als Mohammed Said, Van Doude als Sir Henry Bulwer en Sophie Renoir als Helene Bragard.

21.00 Journaal 21.20 Belgrad im Jahre 3 nach Tito. Reportage van Helmut Lange over de Joegoslavische hoofdstad Belgrado. In 1945 leefden er 300.000 mensen, 1.3 miljoen 22.05 5 nach 10. Praatprogramma, onderweg vandaag: Mit 59 in den Ruhestand?; gevolgd door Journaal DUITSLAND 3 NDR 18.00 Sesamstrasse 18.30 Mit Wltenbummlern unterwegs (10). Amateurcineasten trekken de wereld door, vandaag: Allein in Alaska 19.00 Weltwunder der Technik (5). Programma-serie, vandaag: Chamonix — Die Seilbahn auf die Aiguille du Midi. Gebouwd in 1951-1954. 500 personen gaan per uur in 20 minuten tijd vanuit het dal tot op 3800 meter hoogte. 19.30 Ökoland (6). Documentaire-serie, afl.: Biogas aus dem Meer (Herhaling van zaterdag jl) 20.00 Journaal 20.15 De Unbarmherzige Samariter: Zur Psychologie der Hilfsbereitschaft. Oa: een vijfjarig kind staat naast een telefooncel. Vraagt voorbijgangers zijn ouders even op te bellen, ledereen loopt door. 21.00 Nahaufname. Programma-serie, vandaag: Das alternatieve Risiko. Reportage van Margarete RuntePlewnia over mensen die de laatste jaren, tgv werkloosheid ed, voor zichzelf begonnen zijn 21.45 Juristenstammtisch. Praten over recht en gerechtigheid met o.a. Rudolf Gerhardt en Werner Hill 22.30 Flucht im Kreis. Franse speelfilm Le gang des ötages uit 1972 van Edouard Molinaro (Herhaling 1973). Bulle Ogier speelt Liliane Nodier. Haar man zit op verdenking van moord in het huis van bewaring. Ze laat hem ontsnappen. 23.55 Laatste nieuws WDR 18.00 Telekolleg 18.30 Sesamstrasse 19.00 Aktuelle Stunde 20.00 Journaal

20.15 Tier-Report. Rubriek, vandaag: Zuhause am Ende der Welt. Documentaire over ijsberen op Spitsbergen van Jochen Schilde 21.00 Weltreise (10). In wedstrijdvorm de wereld door. Beelden vandaag uit oa Indonesië, Bolivia en de Philippijnen. 21.45 Landesspiegel met Die Kunst als Medizin. Portret van de Keulse uroloog en avantgardekunst-verzamelaar dr. Reiner Spec 22.15 Thema des Monats 23.00 Ludwigshafen-eine Stadst und ihr Projekt. Ludwigshafen krijgt per 1 januari 1984 een kabeltv-net. Overzicht van stand van zaken. 23.45 Laatste nieuws. BELGIË NEDERLANDS 1 18.00 Tik Tak. Kleuterserie 18.05 Klein, klein kleutertje met de serie Jacobus en Corneel: Corneel gaat schilderen (Herhaling) 18.20 Er was een keer... Serie verhalen van Guido Staes verteld door Jef Burm 18.30 Open School 19.05 Tijdrover: Lieve plantjes 19.15 Kijk uit. Verkeerstips 19.20 Uitzending door derden 19.40 Lotto, Mededelingen en Vanavond 19.45 Nieuws 20.10 Kunst-Zaken 20.15 I.Q. Spelprogramma gepresenteerd door Herman van Molle 20.45 Eén wereld. Programma-serie, vandaag: China (1)-Loon naar werken. Olv leider Deng Xiaoping komt er in de Volksrepubliek een nieuw landbouwbeleid tot ontwikkeling. Afscheid van de culturele revolutie en ruim baan voor modernisering en economische vooruitgang. Programma van Chris Cleeren en Dirk Dumon 21.40 Prooivogel (3). Vierdelige Engelse thriller-serie Bird of prey van Michael Rolfe. Italiaanse huurmoordenaars zitten Henry op de hielen. Rochelle is bij een aanslag om het leven gekomen. In de hoofdrollen Richard Groffiths als Henry Jay, Carole Nimmons als Anne Jay en Ann Pennington als Rochelle Halliday 22.30 Toto, Nieuws en Coda BELGIË NEDERLANDS 2 19.00 Het geheime leven der dieren. Documentaire-serie Survival, afl: De goudarend. Vogelsoort die met uitsterven wordt bedreigd door oprukkende electriciteitsmasten 19.25 Drakendagen. Tekenfilmserie, afl: Een spoedbestelling voor brilhuisjes 19.35 Kijk uit. Verkeerstips 19.40 Mededelingen en Vanavond 19.45 Nieuws 20.10 Kunst-Zaken 20.15 Nick Carter in Praag. Tsjechische speelfilm Adela jeste nevecerela uit 1978 van Oldrich Lipsky. Lipsky parodieert graag. Bekend werd hij door zijn westerncomedy Limonade Joe. Vandaag wordt de klassieke Amerikaanse privé-detective vrolijk kritisch bezien. Nick Carter in Praag dus. Op zoek naar baron Kratzmar, een misdadig genie. In de hoofdrollen Michal Docolomansky als Nick Carter en Milos Kopecky als baron Kratzmar 21.55 De Steek-er-wat-van-op-show (3). Gevarieerd informatief programma oa over aids (Herhaling) 22.55 Einde Radio HILVERSUM 1 leder heel uur nieuws. AVRO: 18.06 AVRO's Radiojournaal. 18.25 Schaduwparlement. 19.02 Pim Jacobs' Platenscala. 19.45 Hollywood Boulevard. 20.03 Herinneringen aan Jacob Hamel, report. 21.02 De Coltmoorden, hoorspelserie. 21.32 Lichte grammofoonmuziek. 22.02 AVRO's Sportpanorama Eretribune. NOS: 23.02 Met het oog op morgen. VARA: 0.02 Elpee tuin. 2.02 Groot licht. 5.02 Truck. HILVERSUM 2 P.P.: 18.20 Uitzending van de CPN. HUM. VERB.: 18.30 Het voordeel van de twijfel. TROS: 19.00 TRjQS Klantenservice. 20.00 Nws.

20.03 Finale. 21.00 Om het boek. TELEAC: 21.30 Tekenen en schilderen, les 2. 22.00 Por Favor, herh. v. les 3. TROS: 22.30 Nws. 22.40 Een dode uit het Oosten (14), hoorsp. 23.00 Proeflokaal. 23.55 Nws. HILVERSUM 3 leder heel uur nieuws. NOS: 18.04 De Avondspits. VARA: 19.02 Hof van Heden. 20.02 Popkrant. 21.02 Moondogs. HILVERSUM 4 NCRV: 20.00 Componistenportret van Mendelssohn. 21.30 Literama. 22.25 Kerkorgelconcert. HILVERSUM 5 (Via AM-zender Hilversum 1) NOS: 19.02 Bulletin in het Marokkaans-Arabisch. 19.10 Bulletin in het Berbers. 19.20 Bulletin in het Turks. 19.30 Bulletin in het Spaans.

Kathryn Leigh — Scott, een van de hoofdrolspeelsters uit de serie Philip Marlowe, vanavond om 20.28 op Nederland 1 bij de Vara.

door Marten Toonder

01416 — Tom Poes keek de vreemde monnik verbaasd na; maar omdat hij wilde weten wat er verder gebeuren zou, volgde hij hem op een afstandje. De wijsgeer zat nog steeds onder de oude eik, en toen hij de zwarte figuur zag naderen stak hij waarschuwend een hand op. "Wij kunnen ons beter niet in een kring als deze begeven", sprak hij. "Onze persoonlijkheden zouden splijten, daarbinnen; dat heb ik geleerd na een levenslange studie". "Ik splijt niet!", riep de kluizenaar krassend. "Ik heb een goede bescherming". Met die woorden tastte hij in zijn pij, en trok een ketting te voorschijn waaraan een eigenaardig gevormd sieraad hing. "Het teken van Zazel", verklaarde hij. "Gevormd uit mangaanmetalen zo oud als de wereld; boven een Halja-vuur. Wat zeg je daarvan, meneertje?"

"Niks", zei de behaarde wijze. "Dat ding helpt alleen maar tegen de wereld buiten je. Maar de wereld binnenin je is, zoals hij is. En jij komt hier niet heel uit". De ander wendde zich om en begaf zich naar de bomen. "Ik ben maar één ding", sprak hij onder het gaan. "En dat is slecht! Slecht, zoals de aarde is. Ik kan daarom alles". De wijsgeer stond op, en terwijl hij de verdwijnende figuur door zijn haren nakeek, knipte hij krachtig met zijn vingers. Op datzelfde moment zag Tom Poes dat het vreemde sieraad losraakte van de ketting die de monnik om de hals droeg en op de grond viel. "Dat lijkt wel toverij", zei Tom Poes. "Geen toverij", verbeterde de oude. "gewoon maar toeval"

NEDERLAND 1 NOS 9.30 Nieuws voor doven en slechthorenden 9.35 Einde 10.00 Schooltelevisie 12.00 Einde NOS 13.00 Nieuws voor doven en slechthorenden 13.05 Einde Fed. Educ. Omroep/Teleac 15.00 Een stapje terug VARA 15.30 VARA's Filmclub met om 16.50 De film van ome Willem 17.20 Einde NEDERLAND2 NOS 13.00 Nieuws voor doven en slechthorenden 13.05 Einde DUITSLAND 1 8.10 (WDR) Schooltelevisie 9.25 Sesamstrasse 10.00 ARD/ZDF-ochtendprogramma 13.15 Videotext für alle 13.30 Einde 15.40 Videotext für alle 16.10 Journaal 16.15 Unter dem Chapiteau: Zirkus von Morgen. Een circustalentenjacht in Parijs 17.00 Dei Spielbude. Gevarieerd kinderprogramma 17.50 Journaal DUITSLAND 2 10.00 ARD/ZDF-ochtendprogramma 13.15 Videotext für alle 13.30 Einde 15.25 Enorm in Form: Tele-Aerobic (33). Herhaling van zaterdag jl 15.40 Videotext für alle 15.57 Programma-overzicht 16.00 Journaal 16.04 Rapelkiste. Kleuterserie, herhaling van Der Brief im Park; gevolgd door Nieuws 16.35 Sieben Jahre Spater Reportage

van Caroline en R H. Naterna die na 7 jaar weer een boerengezin in Nieuw-Zeeland opzochten 17.00 Journaal en Aus den Landern 17.15 Tele-lllustrierte. Informatie en amusement 17.50 Das geht Sie an. Consumententip DUITSLAND 3 NDR 8.45 Aerobic-Fitness mit Vernunft 9.00 Schooltelevisie 11.00 Einde 16.30 Schooltelevisie WDR 8.00 Ochtendgymnastiek 8.10 Schooltelevisie (9.25-9.55 Se-1 samstrasse) 12.00 Einde BELGIE NEDERLANDS 1 16.20 Teletekst voor iedereen 16.30 Open School 17.30 De Smurfen. Tekenfilmserie, ali. Wie het laatst lacht/Die ongeloof-1 lijke Smurfen 17.55 Chapi Chapo. Kleuterserie Radio HILVERSUM 1 leder heel uur nieuws. VOO: 7.02 Ook goeiemorgen. (7.30 en 83 Veronica Nieuwsradio). 9.30 Muziek terwijl werkt. (10.30 Veronica Nieuwsradio.) 1032 Kletskop. 12.03 Will wil wel. (12.30 Veronica Nieuwsradio.) 14.03 De Jukebox. 15.03 Nederland Muziekland. (16.30 Veronica Nws. radio, EO: 17.02 EO-Onderweg. 17.55 Meded. (NOS) HilLVERSUM 2 VARA: 7.00 Nws. 7.10 De Wekkerradio (7.30 8.00 en 8.30 Nws.). NOS: 9.05 NOS -Sportie! 9.24 Waterstanden. 9.30 Nws. TELEAC: 9.33 Follow Me I (les 11). VARA: 10.03 Hoor Haar (10.30 Nws. 11.30 Nws.) 11.33 Leef-tijd-gM noeg. OVERH.VOORL.: 12.16 Over de grenzen NOS: 12.26 Meded. voor land- en tuinbou# 12.30 Nws. VARA: 12.36 Dingen van de dag 13.00 Nws. 13.10 Leef-tijd-genoeg. (13.30 N*s ) 14.00 De Schuurpapier vanuit Diergaarde Bijldorp. NOS-RVU: 14.33 't Gif en ik. NOS: 15-^ Zo kan het ook. 15.30 Nws. 15.32 NOS-W* reldwijzer. 16.00 Wat een taal. 16.30 Nws NCRV: 16.32 Studio 55. 17.30 Nws. 17.36 Hi# en Nu. HILVERSUM 3 leder heel uur nieuws KRO: Het progr. kan tussen 8.04 - 16.58. n * Nieuws en Reklame, onderbroken worden voo' aktual. van Echo. 7.02 Het leven begint na & ven, met Peter Koelewijn. 9.04 Formule 3 11.04 De wereld op woensdag. 12.04 Vraag & antwoord. 13.04 Seeburg en Wuerlitzer. 1 4 ° ( Don't stop the music. 15.04 Komt er nog * a van? 17.04 Weeshuis van de hits. HILVERSUM 4 , NCRV: 7.00 Nws.7.02 Het levende Woort 7.10 Preludium. 8.00 Nws. 8.05 Platennieu* 5 8.45 Musica Sacra. 9.15 Onder de Hoogtezon 10.00 Kamermuz. uit de Barok. 10.30 Ork6S' palet: Klass. kamermuziek. 11.55 De sym'Jj Mozart (31). 12.25 Promenade Orkest spe^ dklass. muz. 13.00 Nws. 13.05 Oude muz. orgel en ork. AVRO: 13.30 Cosie fan Tut» opera van Mozart, uitgev. d.h. Koor van ° Staatsopera van Wenen en het Weens Fiin a _ monisch Orkest, met vocale solisten. 16.35 * r mermuz. v. Mozart

\l!( HANDELSBLAD Westblaak 180/3012 KN Rotterdam - Telefoon 010-147211 Postbus 824/3000 DL Rotterdam (Nederlandse Dagbladunie) - telex 21243 ndu nl ABONNEMENTEN ƒ 75.90 per kalenderkwartaal ƒ 282.40 per kalenderjaar Prijzen incl. 4 % BTW ABONNEESERVICE INLICHTINGEN OVER BEZORGING telefoon 010-14 66 66 maandag t/m vrijdag tot 20.30 uur en zaterdag tot 18.30 uur BIJKANTOREN Amsterdam NZ Voorburgwal 303 tel. 020-25 12 72 ma. t/m vr. tot 19.45 uur en za. tot 17.45 uur. Postcode 1012 RM Dan Haag Noordeinde 44. 2514 GJ Den Haag tel. 070-46 94 32 ma. t/m vr. tot 19.30 uur en za tot 18.30 uur Haarlam: Ged Oude Gracht 9. 2011 GK Haarlem, tel 023-31 18 19 ma. t/m vr. tot 19.30 uur en za. tot 16.30 uur. Utracht: Jaarbeursplein 29. 3521 AR Utrecht, telefoon 030-94 85 97 ma. t/m vr 09.00-10.30 en 19.00-20.00 uur, za. 10.00-11.00 en 16.00-17.00 uur ADRESWIJZIGING Ter voorkoming van fouten worden adreswijzigingen niet telefonisch aangenomen. Stuur deze ten minste 14 dagen tevoren per briefkaart uitsluitend naar Abonnementenadm. NRC Handelsblad. Postbus 824, 3000 DL R'dam. ADVERTENTIESERVICE tel. 010-14 72 11. tst. 3208 GERUBRICEERDE ADVERTENTIES tel. 010-14 55 33

Door lan Buruma

Japanners zijn over het algemeen een zachtaardig volk. Agressieve gevoelens worden in de regel niet met scheldwoorden, vuisten of revolvers uitgedrukt, maar passief uitgeleefd in onschuldig amusement. Beroepsworstelen, bijvoorbeeld, is een geliefde kijksport. Elke week gaan beroepsworstelaars van monsterlijke proporties elkaar op televisie te lijf in vlezige veldslagen waarin bloed rijkelijk vloeit. De meest geliefde worstelaar aller tijden was ongetwijfeld Rikidozan. Hij werd geboren in 1924 en stierf in 1963, nadat eerst een gangster hem in een nachtclub in Tokio een roestig mes tussen de ribben had gestoken. Hij is nu, twintig jaar later, nog even populair. Zijn daden worden gevierd in tijdschriften, boeken, televisieprogramma's, stripverhalen en films. Als cultusidool is hij onsterfelijk. Hoe verklaart men de goddelijke status van een worstelaar? Zeker, hij was een voortreffelijk worstelaar, die meer kampioenstitels won dan enig ander. Hij was bovendien een showman met een feilloos instinct voor publiciteit. Rikidozan was, net als Muhammed Ali, een legendarische figuur, die zich buiten de ring met even veel panache bewoog als erin. Maar deze dingen alleen verklaren niet zijn verheven positie in het Japanse pantheon. Een volksheld heeft meer nodig dan grote spieren en een flair voor showbiz. Idolen komen voort uit bijzondere omstandigheden. Rikidozan ontwikkelde zijn talenten in een heel bijzondere tijd. Hij begon zijn carrière tijdens de Tweede Wereldoorlog als een Sumoworstelaar. Sumo is een traditionele vorm van worstelen, verheven tot een nationale cultus met dezelfde soort sacrale symboliek, die men vindt in Spaanse Corrida's. Sumoworstelaars, vetgemest tot reusachtige, gespierde baby's met gelakte vlechten op het hoofd, zijn erg populair in Japan. Reddende engel Maar de tradities van de Sumowereld bleken te feodaal voor de jonge held. Na een vage ruzie met zijn 'stalmeester' bracht hij zijn carrière tot een drastisch einde door zijn eigen vlecht af te knippen. Dit is alsof een matador zijn glitterende lichtjescostuum zou verbranden of een pater zijn crucifix zou verbrijzelen, maar de onstuimige Rikidozan was niet te houden.

Deze heiligschennis vond plaats in 1950, vijf jaar nadat Japan zich, voor het eerst in haar geschiedenis, had overgegeven aan een vreemde macht. De 'ziel van Yamato' was geknakt; het land was bezet door blanke en zwarte reuzen met kauwgom tussen de kiezen en Japanse meisjes aan de arm. Impotentie was een haast obsessief thema van boeken en films: de nationale mannelijkheid was zwaar gehavend. In deze kritieke tijd kwam Rikidozan als een reddende engel naar voren. Hij besloot de Amerikanen op eigen terrein te kloppen en werd beroepsworstelaar. Na een laatste, smachtende blik op de Fuji (tenminste volgens een stripbiografie), vertrok hij naar de V.S. en nam zich voor pas als kampioen terug te keren. Hij leerde in Hawaii de kneepjes van zijn nieuwe vak van JapansAmerikaanse coryfeeën als 'Great' Togo en Mr. Moto. Hij keerde na enige jaren inderdaad terug als kampioen en zijn gevechten met reusachtige Amerikaanse worstelaars werden een nationale sensatie. Hij deed iets waar alle andere Japanners alleen van konden dromen: aangespoord door kreten uit het publiek zoals 'Dood aan de Yank!', sloeg hij zijn buitenlandse tegenstanders tegen de mat. Volgens een recente biografie was de publieksreactie 'een explosie van

woede tegen de overwinnaars'. Het was het begin van het televisietijdperk in Japan en de gevechten van Rikidozan waren een wekelijks gebeuren gevolgd door 80% van de kijkers; niet alleen bloeddorstige vechtsportliefhebbers, maar iedereen leefde mee, van oma tot de kleuters. De invloed van Rikidozan op de nationale psyche was enorm. Fier gekleed in een kimono liep hij door buitenlandse hoofdsteden. Hij werd gefotografeerd met blonde vrouwen, hoog opgeheven in zijn gespierde Japanse armen, als de verdiende buit van zijn mannelijkheid. Rikidozan was een keihard monument van Japanse viriliteit in een tijd dat het zelfvertrouwen in dergelijke zaken tot een dieptepunt was gedaald. Deze beeldspraak lijkt misschien wat al te fallisch. Maar dergelijke symboliek heeft altijd zeer tot de Japanse verbeelding gesproken. Tenminste één held uit het verleden, Saigo Takamori, wordt nog steeds herinnerd om zijn bovenmatige geslachtsdeel. Populaire weekbladen komen vooral in tijden van crisis met lange verhalen over amoureuze

veroveringen van Japanners in het buitenland. Wij zijn misschien 'kleiner, maar veel sterker' luidt de nationale mythe, in tijdschriften beaamd door een schijnbaar eindeloze reeks buitenlandse vrouwen. Neger van Japan Rikidozan werd in de jaren vijftig een mytische figuur met alle eigenschappen van de stereotiepe Japanse held. Hij kon ondragelijke pijn verdragen zonder een spier te vertrekken; was opvliegend, maar zijn emoties waren zuiver; hij was goed voor zijn leerlingen en dacht regelmatig aan zijn lieve moeder. En, vertrouwt een biograaf ons met diepgevoelde instemming toe, 'hij speelde alleen met animeermeisjes en' betaalde hen altijd eerlijk'. Rikidozan was, kortom, een ware zoon van Nippon. Deze schijnbaar vlekkeloze mythe wordt maar door één curieuze smet ontsierd: de held was van origine geen Japanner. Rikidozan werd geboren als Kim Kwangho in een buitenwijk van Seoul. Hij woonde in Korea, toen een kolonie van het Japanse keizerrijk, tot hij op vijftienjarige leeftijd werd geadopteerd door een Japanse Sumo-promotor. Het is ironisch dat een Japanse volksheld en redder van de

nationale eer van Koreaanse af. komst zou zijn. Koreanen zijn en waren toen zeker, tenslotte dé negers van Japan. Het is j ro . nisch, maar niet ongebruikelijk Nationale volkssymbolen worden vaak geboren in de periferie van hun imperia: Hitier en Napoleon zijn extreme voorbeelden. De behoefte om de koloniale status te compenseren met een karikatuur van de metropool is universeel. Als men bovendien behoort tot een gediscrimineerde minderheid, zoals de Koreanen in J a . pan, zijn sport en showbiz (buiten het gangsterdom) de enige twee wegen naar de top. Veel populaire Japanse zangers, fil m . sterren en sporthelden hebben Koreaans bloed in de aderen. Dit is een tamelijk bekend feit in Japan, dat wordt geaccep. teerd, zolang de idolen er zelf maar niet over praten. Namen worden discreet gejapaniseerd — Kim wordt Kanamura of Kaneko — en patriottische gevoelens regelmatig geuit. Men hoort natuurlijk roddelpraat, maar dit wordt niet aangemoedigd door de massamedia. In de doodsberichten van Rikidozan werd zijn Koreaanse achtergrond maar door één nationale krant genoemd. Er zijn bekende persoonlijkheden die niet willen zwijgen: de toneelschrijver Tsuka Kohei, bijvoorbeeld, en de honkbalspeler Harimoto. De trotse indiscretie waarmee zij hun afkomst rondbazuinen, heeft ze veel last berokkend. Harimoto wordt nog steeds met kreten als 'knoflookbuik!' (naar het Koreaanse dieet) begroet als hij het slaghout ter hand neemt. Rikidozan heeft altijd gezwegen. Hoezeer hij hieronder heeft geleden zullen wij nooit weten. Hij was in elk geval niet geliefd onder zijn 'echte' Koreaanse collega's. En het feit dat hij een speciale 'Koreaanse kamer' in zijn flat had, alleen toegankelijk voor hele intieme vrienden, wijst op een pijnlijke ambivalentie in zijn leven. Er rest nog de vraag waarom de Koreaans/Japanse worstelaar nu nog zoveel populariteit geniet. De legende leeft zelfs voort onder jongeren die hem nooit in actie hebben gezien, laat staan de oorlog hebben meegemaakt. Een voor de hand liggende reden is dat er sinds Rikidozan geen echte volkshelden zijn geweest. We leven niet in een erg heldhaftige tijd. De enige sportheld van enig formaat in de laatste tien jaar — maar beslist geen Rikidozan — was de honkballer Oh Sadaharu. Maar hij, zoals iedereen weet, is half Chinees.

Rikidozan in de stripbiografie over zijn leven