Oorspronkelijk Drama in 3 bedrijven, door Glanok, Schrijver van UITGAAN. Niet zouder weerzin en schroom aanvaarden wij de taak onz.n indruk terug te gevcu van Glanors jongste tooneelwerk. De auteur is een man van onmiskenbaar talent. Zijn eerste schrede op een terrein, dat in den laatsten tijd, met e_koie loffelijke uitzonderingen, uitsluitend aan daglooneia en kkine boertjes verhuurd was, is een verschijnsel geweest: een van die gebeurtenissen, waarover iv aiie klingen gesproken wordt, waardoor ecu straal van hoop daalt iv de haiteu van aile v iendeu der kunst, die: zoo lang iv de duisternis nederzaten. Wat er ock aan de iuttigue moge ontbreken, Uitgaan is en blijft door zijn meesterlijke dialogen, züii speelsche geestigheid, zyu ongekunsteld Hollandsen uit den beschhalden kring, ecu voortreffelijk klein drama, dat zyn rechtmatige plaats inneemt in onze letterkunde, dat ons met blyde veiwacb'ingui vev/vld heeft, Waarom zoudeu de jongere) zich niet gaarne ïe.rzetteti aan de voeten van dezen meister, wien geeu zweem van waauwijsheid, gemaaktheid of gezochtheid aankleeft? Zij zulltn straks zijne deugden erven, doch zyne fouten niet behoeven over te nemen. Integendeel; Glacot zelf wyst als met deu vinger de zwakke pa:tyeu in zyn tafereel aau, heeft, geenszius de preiensie, dat ny iets meer dan ecu poef geleverd heelt... doch een proef, die kostelijker is dan duizend zoogeuaamd volledige kunstwerken. Glauor te pryzen is dus: het gche..le jonge Holland, (rat in het tooneel ecu leerschool voor goede zeden en beschaafde v.imen huldigt, ecu hart onder den riem steken, een vrolyk voorwaarts toeroepen, vriendelijk uitnoodigen mee te dingen in den wed.trijd. Glanor te laken wekt by zekere lieden het vermtiedeu, dat meu uiet waardeeren kan, misschien wel niet waardeere» wil, dat den criticus de hooger. ernst ontbreekt welke verbiedt het opkomende talent te ontmoedigen, iemand, dieu velen liefhebben, onvriendtly'k te bejegeueu, met g:streuglieid op te treden, terwyl we weten, dat de wansu,aak tp de loer ligt om zich het klein weinigje, dat we toevallig veroverd hebben, weer toe te eigenen, ons opnieuw terug to dringen naar de producten van den tweeden en derden rang, ai. wy voorgoed van het piogvamma zonden willtn geschrapt zien. Ei toch moeten wij onzen plicht doeu. Ziju Geheim is o.is schromelijk tegengevallen, 't ANykt niet alletn hemelstneed af vau wat wy na Uitga in ver wacht hadden, maar 't is niet beter dan menig middelmatig drama uit de periode waarop wy zooe eu doelden. Ziehier deu inhoud, meu kan -liet zoggen de intrigue: De barou vtn Edelsheim, een landedelmau vau de eerlijkste soort, hetft de dwaasheid gehad op vrijgevorderden leeftyd eeue jonge schoone vrouw to trouwen. Ofschoon hu.i cent kinderloos gebleven is, vloeit huu lev_n, wat aen uiterlyken schijn betreft, kalm en vredig voort. De baron hetft zijne vrouw innig lief; ja, hy aanbidt haar. Zij daareutegtn bewondert eu vereert zyue braat'neid. Overigens is zij somber eu vaak iv zich z.lvo gekeerd. Eris ecu worm, die aan haar levensvreugde knaagt. De baron merkt dit nu eu dan op, dr.cii ontgeeft 't zich, of gist te vergeels naar de oorzaak, .poedig evenwel zal alles hem duidelijk wordeu Frederik Oosterduin, luitenant ter zee, is, va vier jaren Ifciig expedities in lndic meegemaakt te hebben, in het Vaderland terug gekeerd. Zyn eerste gang is naar het kasteel vau deu barou, met het doel diens vrouw te zieu en te spreken Want Frederik Oosterdum heeft vau Marie van Edelsheim rekenschap tn verklaring te via eu. Voor hij naar ludië giug, • zwoer ze hem eeuwige trouw. Eu ze heefc haar bel< fte geschonden. Ze hetft hem grievend brieedigd, voor altyd ougelukkig gemaakt. Toch kan Ooserduin zyue Marie maar niet vergeten. Hy hetft den dood gezocht, toeu hy de zekerheid vau haar huwelijk met Edelsheim ontving. Hij komt uu in 't land met de wanhoop eu den tooru in het hart. Edelsheim die van niets weet en van iets dergtlyks geeu vermoeeen heelt, ontwapent dien toorn in zoo verdie htm zelven aangaat, do.r de harcelykheid waarmede hy Oosterduiü ontvangt. Als deze op verttivnd verzoek, bescheiden ecu verhaal vau ecu gevaarvolle expedi'ie gedaan heefi bewondert Edelsheim zijn heldenmoed eu biedt hem -e haud der vriendschap Onderwyl heeft zijne vrouw etu halfuur vau vreeseiijke marteling doorleefd. Meer dau ooit -gevoelt ze, dat zy Frederik Üosterduin nog steeds bemint. Straks als deze van een oogenblik afwezigheid vau den baron gebraik maakt ,:in vau haar ecu samenkomst onder vier oogen te vordeieu, stemt ze toe Iv het paviljoen zal hij haar vinden ten eiude verklaring te geveu eu te ontvangen. In het tweede bedryf zyn wy getuigen van di) sameu* komst. De toedracht vau zaken wordt zoo volledig toegelicht, dat er voor de arme gelieven niets overblijft dan te erkennen.... dat ze elkaar nog even sterk beminnen als vroeger. Eeue boosaardige taute heelt haar fatale ro! gespeeld. Marie is iv dea waan gebracht, dat Uosterduia haar vergeten had en in Indië getrouwd was. Al de brieven die Frederik naar Holland schreef, zijn onder.chip, en verbrand. Ten slotte heeft de nood des levens de scheiding voor goed bewerkstelligd: Marie, teue weeze zol» der fortuin, heeft hare haud aau den rykeu baron gereikt als haar eenige uitkomst. Huar hart kou ze hem niet geven. Dit bleef aau Frederik Oosterduiü verpand. De gelieven gevoelen dat er tegeu het noodlot niet te strijden valt. Als een man van eer besluit Oosterduiü zich voor eeuwig van M.riie te verwijderen. Hy .iaat met een gebroken hart. Wat kan, wat mag zij audeis dotn dan üeni Jaten gaan?.... In een tweede compartiment van h_t paviljoen is de badkamer. De baron, die zich daar bevindt, heeft al het vooigaande gehoord en al de grootheid van ziel van deu luileuant begrepen, ja, de barou gaat oumiddtllyk een stap Verder en bescuuidigt zich zelveu als de oo:zaak, dat twee nifcnschen. die elkaar zoo lectamatig beiniud hebbenen even reciumarig nog beminnen, ongelukkig ziju. Al» hy niet ia den weg stond; als hij zich niet in den weg geste'd had; als hy niet de onvergefelijke ijdelheid gehad had zich in te beelden, dat hij een jonge schoone vrouw gelukkig kon maken, dau zou al het kwaad niet geschied zijn, dau zou F.ederik Oosterduin zijn Marie nog ongetrouwd terug gevonden hebben, dan bird de straks genoemde boosaardige tautê niet ui. wereldsche berekeningen in hi.t belang van haar nicht haar leelyko rol behoeven te spelen, ttan zou Marie niet vier jaar lang aan haren echigenoot verbonden of liever geketend geweest zijn. Hoewel hij baar naamloos lief heeft, is 't dus ontwijfelbaar dat hij alleen de man is, die uit den weg moet. Oosterduin is ecu edel menseb. Marie is bedrogen. Ergo moet er iets op gevonden worden om die beiden weer bijeen te brengen.
Den baron blijft na deze overtuigende beredeneering van 't geval alleen de keus tusschen vrijwillige veibanning en zelfmoord. Door een toeva! beslist, hij ten gunste van den laatsten. Hij heeft een paard op stal, waarin ecu booze geest schynt gevaren. Reeds voor een paar uur heeft hy zijn voornemen te kennen gegeven het beest zelf te bestijgen en 't eens een lesje te geven. Nu ziet hy daarin de aangeboden gelegenheid om, onder den tchijn van een ongeval, zyn plan tr n uitvoer te leggen Hij zal den dood zoeken en niemand zal 't vermoeden. Dat zal zijn geheim blijven tot in het graf. Aldus geschiedt 't. In het derde bedrijf vernemen wij van den rijknecht hoe alles zich heeft toegedragen. Straks brengt men den stervende binnen en vangen wy zyue laatste woorden op. Hij verraadt zyn geheim niet. Hy neemt afscheid van Marie, zonder dat zy in de pynlyke noodzakelijkheid gebracht wordt hem te bekennen wat ze op 't, harte hetft. Indien zy iets tegen hem misdreef, verg_cf, hy 't haar,,.. w;.t 't ook zy. Niet als aaneen echt genooi, maar als aan een vader moet ze zyner blijven gedenken. In werken der liefde beware zjj zyne nagedachtenis. Hy' sterit gerust. Zyu tyd kou toch niet vu- meer af wezen. Hy is sind» eenigen tijd tot de ztker.reid gekomen, dat zy een ongeueeslijke kwaal met zich omdraagt eu daaraan weldra bezwy'keu zou. Hiermee — en wy' huldigen gaarne de kieschheid die uit de ontuouding van verdere byzonderhedau spreekt — hiermee is het drami uit. Als Edelsheim zyu laatsten groet aan de avondzon gebracht heeft, vlijt ny 't hoofd veer... Eu valt het tcherm. Voldoet deze handeliug aan de eerste eischen van het drama? Onzes inziens, ontbreekt daar zeer veel aan. De handerii.g is mat en de int-igue ailedaagscii, voorzoover ze niet onmogelijk is. V.orzeker heeft ieder dichter het onbeperkte recht om handeling en int-igue te scheppen zooals hy goedvindt, maar eenmaal htt sujet gekozen en met grove trekken geteekend zyude, is 't aan ons te betorde.leu of de auteur het, getrouw aai zija programma, heelt uitgewerkt. \\ ij laten dus de quaestie, of helden als Edelsheim tot do mogelijke of liever waatschynlyke figuren der samenleving behooren, ter zijde, doch vragen weike de dramatische .a_.de is vau 't geeu er geschiedt, of er karakter is in het doeu en laten der handelende personen of de ka:akters : oed zijn volgehouden. Wy voor ous meeuen dat hier èn op 't een eu op 't ander veel af te dingen valt. 't Moge waar zyn. dat mannen van meer gevorderden leeflyd als zy een jong eu schoon meisje zonder fortuin tot do deelgenoote hunner schatten maken eene dwaasheid doen zeker is 't dat iemand, die zoo'u meisje oprecht lief l;ad eu op goede gronden meen ie dat, haar hart vrij was, veeleer recht op hare dankbaaiheid, zoo al niet op hare wederliefde, heeft; dat 't in elk geval esn ziekelyke sentimentaliteit vertasdt wanneer dia mau het feit, dat hy daardoor eene andere verbintenis oumo.elijk gemaakt heeft, ricuzelien .als ecu misdaad aaurekeut. Veeleer zou men kunnen vr; gen of vier jaren van onbezweken ttouw en genegenheid in dat ge/al uiet meegelden als vergoeding voor deu meerderen leeftijd; of de fataliteit, iodieu ei sprake kou zijn vau schuld, hem, den welmteaenden, eerlijken echtgenoot niet iv de eerste plaats van alle verantwoordelijk beid reinigde, 't Is waar, het werkelijke leven biedt nu en dan een zetr enkel voorbeeld aan van echtgenooten die de woniug, waar voortaan alle hoop op echtelijk geluk huu ontzegd werd, ontvloden, maar in een man van zoo edele begiuseltn als de schrijver den baron Edelsheim toegekend heeft, kan iv geen geval sprake zijn van zelfmoord. Ook is die zelfmoord in het stuk alletn kuunen gered wordeu door hem te laten plaats hebben onder omstandigheden, welke opnieuw de almacht van het fatum -c hij nen te moeten bewyzeu. De baron wordt door de _edac_te aan zelfmoord verrast. In koortsachtige oveispanniug jaa;.t hij op zijn wild paatd Let b.sch door, air had de kraukriuuigheid zich van hem meester gemaakt. Doch met die krankzinnigheid veivalt al het edele en gr.otsche wat de schrijver in Edelsheim's zelfopoifering lieeft willen legden, en, naar wij op psychologischen grond meenen te mogen bewereu, tevens al het majestueuse vau de kiuderljjke berusüng, het geloof en de kalmte waarmee deze deu laatsttu adem uitblaast. Edelsheim is zichzelf niet, of indien liy zichzelf is, dan is zyu zelfmoord een ongerijmdheid.
Mevrouw de Baronesse van Ede'sheim speelt van het begin lot het eiuie ecu uiterst passieve rol. Geeu wonder; zij is de eeuige schuldige in het geval, doch wordt als een heilig.; b_hai_d^ld. Haar zoude is niet, dat zy' Fred-lik Oosterduiü ontrouw geworden is, toen ze meende, dat hij haar beeld uit ziju hart gebannen had, maar dat zy aau een lijk huwelijk en een adellyken titel de voorkeur gevende boven een terlyk verdiend stuk brood, een man, die 't (.ced mat haar meende, bedroeg, de vrouw vau den baron werd, met de stellige verzekerdheid, dat ze hem nooit zou kuunen liefhebben, 't Is waar, men kan tot haar veronischu'diring aanvoeren, dat het leven ruw tn onbehouwen met hulpelooze meisjes pleegt om te springen, maar dit neemt niet weg, dal baron van Edelsheim zich over zyne vrouw te beklagen had en niet hy haar, maar hy zichzeiven opdrong, tegenover haar etn misdrijf had te boeten. Marie gevoelde dit pas toen haar brave echtgenoot lag to zieltogen. Vóór dit fatale oogenblik pruilde of jammerde ze over de beschikkingen v. n het noodlot, 't welk haar tot zijn slachtjffer gekozen had. Als de auteur i_ deze vrouwenfiguur wat meer kracht van ziel gelegd had, zou hy ruimschoots de stof gevonden hebbeu om haar belangwekkend te maken. Of zoo uiet meer kracht, dan wat meer zieleleven, wat dieper opvatting van de smart en het lyden dan welke zich uitspreekt in hare macbtelooze klachten. Mevrouw de Barones bezwijmt schier als baar vroegere minnaar haar vaarwel zegt en kykt hem na, zoolang ze vermag ■ . . doch ze had by' zooveel liefde vau deu kaut van Eielsheim eo bij d. grievende beleediging, die Oosterduin, naar ze toen uog me_nde, haar had aangedaan, yan stonde af mo.teu weigeren den luitenant buiten de tegenwoordigheid van haren man te ontvangen. Of zoo de auteul bedoeld hetft iv haar den hartstocht der liefde te schetsen die met aile vormen breekt,... dan hadden we aanspraak op meer pathos, meer stryd tusschen genegenheid en plicht dau Glauor ons ten beste gaf. Marie is noch een brave vrouw noch een vurige minnares.
Frederik Oosterduin is daarentegen ecu zoo krachtio. zedelijke figuur, dat de opvlammende hartstocht aaustonds wordt verstikt, zyn eerbied voor de conventioneele vormen van het leven, (laat ons zeggen voor de heilige wetten der zedelijkheid) hem in een ommezien meester maakt van het teir.i». Eu dit op 't ztlfde oogenblik, waarop hij de ekerheid heeft gekregen dat zyue vergefelijke Marie hem nooit cnirouw geweest is, dat zij hem nog bemint! En dit niettegenstaande hy' vier jaar lang aan niets gedacht en ook voor niets geleefd heeft dan voor haar ! Men versta ous wel. Oprecht verheugen wy ons, dat Glanor de zedeleer, welke uit deze opvatting spreekt, ridderlijk gehandhaafd heeft, maar dat dit hoogste punt zonder strijd bereikt wordt, achten wij een dramatische fout. De mogelijkheid van een andere oplossing dan de wreede scheiding komt niet eenmaal by' Oosterduin op. Hy' heeft reeds gekozen en beslist, eer de verzoeking zich kan aanmelden. Deze schijnbare overdrijving der deugd is iv het drama de dood voor de intrigue. De uitkomst, die men te spoedig en zonder spanning verkrijgt, mist haar zedelijke waarde. Een man, die met eens anderen vrouw op den loop gaat, moge een eerroover zyn, hy, die in een geval als dat van Frederik Oosterduin aanstonds meester van zich zelf is, komt ons voor, door geen werkelijken harstocht beheerscht te zyn geweest. Het feit, dat Van Edelsheim hem vriendelijk ontvangen had, is immers niet voldoende te noemen om Oosterduin tot de edelste opoffering te bewegen.
Wy konden met deze beschouwing van Glanor's drama volstaan en het oordeel over dit werk verder aaa het verlichte publiek overlaten, doch niemand moge ons verdenken, enkel de schaduwzy te willen aanwijzen, als we hier nog bijvoegen, dat overal in het stuk de invloed van den gebiekkigen opzet duidelyk voelbaar is De monologen zyn mat en ook in de dialogen misten wy' herhaaldelijk de natuurlijkheid en ongedwongenheid van Uitgaan.
De gebreken van Zijn Geheim komen 't meest uit by de slotscène. Deze bewijst zonneklaar, dat 't niet voldoende is roerende tafercelen te ontwerpen om de toeschouwers te roeren. Zonder voorbehoud noemen wy het sterven van den baron als kunstwerk mislukt. Niet omdat het op zich zelf niet op zyn plaats zou zyn, (iv verband met hetgeen vooraf gegaan was kou de auteur geen ander slot aan zyn drama maken), maar Glanor, de kunstenaar van wieu wij natuur en waarheid verwachtten, gaf ons een tafereel te aanschouwen zooals Kotzebue er meer dau een geschetst heeft, namelijk een photografie van het werkelijke leveu, zonder een zweem van hooger kunst. De baron sterft niet alleen als een braaf man, die zyne rekening met het leven afgesloten heeft, maar als een zondaar, die boete doet voor een oaisdiyf, 't welk hy niet gepleegd heeft. Hy bewaart zyn geheim zonder de minste inspanning. Hij verzoekt den dokter de zorg voor zyn vrouw aan Frederik Oosterduiü op te dragen, zonder een enkele gewaarwoidiug Hy' vergeeft eu vergeet alles, ofschoon hy weet dat 't ecu weldaad voor Marie zou zyn, als ze haar hart mocht uitstorten, om daarna vergiffenis te ontvangen. Van een hooger liefje dan die, welke zwijgend verdraagt, heefdeze stervende geen begrip. De liefde, die de schuldige aanboort eu met ernst en nadruk tot belijdenis dwingt, om haar daarna aan ziju hart te laten uitweenen, gaat boven zyu bevatting. De baron legt het hoofd rustig neer, zoodra hy de toekomst zyner vrouw verzekerd weet. Hy heeft in haar nooit anders dau eene ongelukkige gezien, een speelpop, die in verkeerde handen gekomen was.
Zou Glanor het talent voor een hooger opvatting der diugen dan die uit Zijn Geheim spreekt, missen?
Wy kunnen 't niet denken. Veeleer koesteren wy de hoop, dat strenge critiek hem zal nopen al zy'ne krachten te verzamelen en wy binuenkort een gunstiger oordeel over ecu drama van zijne hand zullen mogen uitspreken. "Wij geven hem in dat geval ernstig in bedenking zijne stof niet weer binnen den engen baud van drie kleine bedryven te wringen. Niet zonder reden hebben de groote dramatii van alle tijden voor het drama een breeder kader verkozen. Di 's onmisbaar om aan karakters en toestanden een behoorlijk verloop te laten. Niet met ecu enkelen luchtig.u .prong bereikt men het hoogste en verhevenste. Langzaam is de ontwikkeling ven het zaad in den grond en van de plant, die er uit opschiet. Diep zy:i des menschen gedachten, en niet op éeu dag ontwikkelt zich de neiging teu goede of ten kwade tot een grootsche daad. In Zijn Geheim gaat alles, om 't zoo uit te drukken bij venassmg.
Nog een paar opmerkingen moeten ons van 't hart. Zij versterken de meening, dat Glanor ter kwader ure het oor gele.nd heeft aan de slechte vooibeeldeu vau Kotzebue eu consorten Bij de samenkomst van de barones van Edclsiieim met haren vroegeren minnaar trof 't ons dat laatstgenoemde, als de dooduatuurlijkste zaak ter wereld, haar tot in de kleinste bijzonderheden en in een vorm alsof hij 't tegen ons had, zat te vertellen hoe en waar en wanneer zy elkaar 't eerst ontmoet hadden. Eene kleine wijziging iv deu vorm had die s.ène kunnen redden. Desgelijks had de auteur den barou het geheim zijner vrouw even goed kuuueu lateu ontdekken, al was 't nu juist niet in zyn badkamer, met den blikken bak van een stortbad boven zya hoofd.
Doch dit Lyn kleinigheden. Als Glauor ooit mocht besluiten zyn drama aan een herziening te onderwerpen, zal hij zelf nog wel meer dergelijke ontdokken. Wy' voor ons leggen de pen neer. Men mocht, ondanks onze hartgrondige verzekering dat we bloot onzen plicht hebben willen doen, toch nog van vitten en haarkloven gaan praten. (N. v. d. D.)