Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad / hoofdred. P. Jongeling ... [et al.]

dTorA. Kamsteeg

NEW VORK / WASHINGTON — Dat het hele straatbeeld erdoor is veranderd, is te sterk uitgedrukt. Maar onopgemerkt blijven de ontelbare krantenautomaten van Amerika's jongste journalistieke fenomeen toch ook bepaald niet. 'USA Today' is overal heel nadrukkelijk aanwezig: op vrijwel iedere straathoek, in de stationshal, op de vliegvelden tot bijna in de slurf naar het toestel toe. In de industrie van kranten en tijdschriften beeft de afgelopen jaren een hevige concurrentieslag gewoed; het tijdperk van de 'survival of the fittest' (alleen de sterksten overleven) leek zich te herhalen. Behoort 'USA Today', het snelst groeiende dagblad, tot die bevoorrechte categorie? Wie alleen maar let op wat voor ogen is, zou denken van wel. Met een oplage van zon 1,4 miljoen is deze loot van 'Cannett Company Ine', na de befaamde 'Wall Street Journal' (oplage 2,8 miljoen), Amerika's tweede krant geworden. Maar dat is toch duidelijk niet het hele verhaal.

Niemand kan beweren dat de Verenigde Staten een suffig land vormen. Ook in de wereld van de journalistiek is dat niet het geval. Daarvan was in de beruchte tijd van de 'dinosaurussen' al geen sprake. We hebben het dan over — zeg maar — de tweede helft van de 19de eeuw, toen zich, als monstrueuze reptielen, gigantische industriële combinaties ontwikkelden. Het economisch leven in Amerika was een soort oorlog geworden, waarin het recht van de sterkste

heerste. Slechts door fusies konden de zwakkeren zich nog enige tijd handhaven.

De 'Robber barons' (de roofridders) van de industrie, voor wie zakendoen een hartstocht was, toonden een geweldige ondernemingsgeest, maar tegelijk een ontstellend gebrek aan moreel besef. De hoogste norm was het maken van winst, en de grote dagbladondernemingen vormden geen uitzondering op deze regel. Onder het motto 'geef het publiek wat het wil', was rond het midden van de eeuw een apolitieke, populaire massapers ontstaan. Met name de genadeloze concurrentieslag tussen de mammoetconcerns van Pulitzer en Hearst maakte historie.

Zo meedogenloos als toen is er de afgelopen decennia binnen de Amerikaanse perswereld niet huisgehouden. Maar de onderlinge strijd heeft toch wel iets 'darwiniaans' gehad: via een proces van 'natuurlijke selectie' dolven plaatselijke kranten, de één na de ander, het onderspit, om vervolgens te verdwijnen. De steden die momenteel nog meer dan één dagblad kennen, zijn bij wijze van spreken op één hand te tellen. Met name in de jaren zeventig beleefde de pers in de Verenigde Staten als gevolg van de economische recessie een moeilijke tijd. De opbrengsten uit advertenties, die voor zon 80 procent de inkomsten uitmaken van typische nieuwsbladen, verminderden, en hoewel de Amerikaanse bevolking met ongeveer 15 procent groeide, zagen de meeste dagbladen hun oplagen dalen. De 'New Vork Times* viel terug van 884.000 in 1970 tot 828.000 vijfjaar later. Maar er was nog een handicap waarmee de schrijvende pers te worstelen had. De 20ste eeuw had het licht aan een nieuw 'wonderkind' laten zien: de televisie. Die geboorte betekende niet alleen dat de kranten nog heviger moesten concurreren om advertenties, maar vooral dat een nieuwe generatie Amerikanen opgroeide die eraan wende het nieuws op gemakkelijke wijze via de beeldbuis gepresenteerd te krijgen. Onderzoeken wijzen uit dat Amerikaanse jongeren verhoudingsgewijs wel veel tijdschriften en boeken lezen, maar weinig kranten. Geleidelijk begonnen krantenuitgevers op dit gegeven in te spelen door meer 'human interest' verhalen te geven, meer geroddel, meer 'soap opera fiction' (dagelijks verschijnende vervolgverhalen). Ook ging men tot meer dienstverlening over: in de kolommen verschenen tips voor consumenten en bij voorbeeld belastingadviezen. Het belangrijkste effect van de opkomst van de televisie op de schrijvende pers was echter, dat de ondernemers grote aandacht aan de visule aspecten van de krant gingen besteden. Het massapubliek, gewoon geraakt aan snel wisselende beelden, zou voortaan een aantrekkelijk ogend dagblad moeten worden gepresenteerd. De zondagedities werden aangevuld met magazineachtige bijlagen. Die van de 'New Vork Times' is bezig legendarisch te worden: in het vuistdikke pak papier bevinden zich momenteel een gevarieerd magazine, een bijlage met boekbesprekingen, en tal van supplementen over bij voorbeeld mode en onderwijs. De oplage van deze zondageditie is 1,4 miljoen. Maar voor een écht visuele revolutie zorgde toch pas 'USA Today', dat in september 1982 werd opgericht.

Een halve pagina uit 'USA Today' van 26 maart 1985: Het weer in Europa. In één oogopslag kan men door het gebruik van kleuren zien waar het warm of koud is.

De top drie van Amerika's krantenondernt

mingen wordt gevormd door Dow Jones (eigenaresse van o.m. de 'Wall Street Journal'), de 'New Vork Times Comp.', en 'Gannett', een concern dat beschikt over een keten van 89 regionale kranten, 33 tijdschriften en bovendien eigenaar is van zes televisie- en dertien radiostations. Allen H. Neuharth, de president-directeur, is de verpersoonlijking van de Amerikaanse droom: van krantenjongen in Zuid-Dakota bracht hij het tot eigenaar van een persimperium, dat tot in de verste uithoeken van het land zijn tentakels uitstrekt. Neuharth is een man vol ideeën, waarvan er enkele uiterst succesvol zijn gebleken. Ook de ideeën waarop Neuharth het voor hem vaststaande succes van 'USA Today' baseert, zijn revolutionair. In de eerste plaats lanceert zijn concern een dagblad dat niet regionaal, maar nationaal is georiënteerd, iets heel bijzonders voor een land met zulke grote geografische afstanden. Maar met behulp van de modernste technologieën —zo worden er ruimtesatellieten gehuurd en maakt men gebruik van laserapparatuur —worden de edities de hele Verenigde Staten doorgestuurd. Om dat nationale karakter te onderstrepen, bevat de krant elke dag een hele pagina met kort nieuws dat in de vijftig staten van Amerika gebeurt. Niet veel, maar in andere kranten vindt men het niet. De betekenis van de door 'USA Today' beoogde doorbraak wordt duidelijk, indien men bedenkt dat — afgezien van de gespecialiseerde 'Wall Street Journal' (vnl. financieel en economisch georiënteerd) — geen nationale krant bestaat. De 'New Vork Times', journalistiek gezien het beste dagblad van de Verenigde Staten, heeft ook wel pogingen ondernomen „nationaal te gaan", maar steeds zonder veel succes. Nog steeds wordt 80 procent van de totale oplage in en rond New Vork verspreid.

Toen de 'Times' bij voorbeeld probeerde het zuiden van Californië te veroveren, begon de 'Los Angeles Times' (oplage 1,05 miljoen) in New Vork campagne te voeren. De 'New Vork Times' zag toen maar van verdere pogingen tot marktuitbreiding in het westen af.

» Wat het nut is van al die lichtstraten in het gebouw? Het is de bedoeling dat deze een ruimtelijk effect geven aan de kantoren. Hoe zal ik dat precies onder woorden brengen, het heeft iets te maken met de belevingswaarde, 't Is net alsof je buiten loopt. Je voelt je daardoor niet opgesloten. Een gesprek net de ontwerper van het nieuwe NDgebouw in Barneveld: architect P. Blokhuis uit Amersfoort. Met als gevolg een verhaal over de 'filosofie' achter de kleur steen, de ramen, de systeemwanden en niet de vergeten „de rode draad die volgens de architect door het gebouw loopt.

f ..De meeste mensen denken dat Barneveld vanwege de Veluwe op het zand staat, maar daar vergissen ze zich in. Barneveld vormt <*n onderdeel van de Gelderse Vallei. Het is daar veenachtig met bovenop een laag slib ■ begint de heer Blokhuis te vertellen.

Op de foto geheel rechts de in verhouding tot de rest van het gebouw kleine ramen op de redactieafdeling van het ND.

Architect Blokhuis bezig met een volgende opdracht: een tweede kerkgebouw voor de Geref. Kerk van Bunschoten.

*e zich zou afvragen wat een architect nu *an doen heeft met de bodemgesteldheid in oarneveld, krijgt op het kantoor aan de j^nnemseweg uitleg. De bodemgesteldheid jeen alles te maken met (ook de kostprijs •n) het gebouw. Aanvankelijk was het de dat het zou komen te rusten op •heide palen. Maar omdat de eerste grond- Behi? Z° s'ecnt z'Jn> 's gekozen voor een «•goorde betonfundering. Daarbij wordt ton m de grond gegoten. De daarbij ontq 1^ palen hebben een lengte gekregen van *l/2 meter. P deze fundering is een vloer gelegd. Het , st aamte' daarop wordt gevormd door een Dit geraamte is opgevuld ten metselwerk aan de buitenzijden en gro- Icant systeemwanc,en aan de binnen(jeetHND"Bebouw Hete rijst, wanneer bezoekers arer/neswe8 komen oprijden, niet als een «eenhi i!°S°PuithetlandschaP- Hetis Beflan[° Beworden, omdat de ingang nd hlh rd wordt door de lage vleuBel van is»"h ccr' Wa-rin onder meer de directie rin« t_!ISVfl' De architect is wat de situemesw'n bewust ""gegaan van de Her••zoda 8' recht op het -eDOUW afstevent, hooM Je op een natuurlijke wijze naar de liï,n«ang geleid wordt" uit de iBF undvlak van het -ebouw neeft van" ucnt Bezien een zaagtandmodel en

staat ook niet parallel met de spoorlijn Amersfoort-Enschede, maar onder een hoek van circa 45 graden. Blokhuis: „Daardoor kan het geluid zich niet opsluiten tussen de trein en het gebouw. Dat is wel prettig in verband met de geluidsoverlast".

Zon kantoorgebouw stamp je niet zomaar uit de grond. Er is eerst de keuze van de

architect. Welke architect het wordt, is volgens de heer Blokhuis vaak een kwestie van relaties en/of vanwege de bekendheid met eerder ontworpen gebouwen. Die vormen als het ware een visitekaartje. De architect maakt er geen geheim van dat de opdracht van de ND-directie hem goed uitkwam in een tijd waarin het slapjes is in de bouwwereld.

„Na zon eerste contact wordt een programma van eisen overlegd en een relatieschema, waaruit duidelijk wordt hoe de

verschillende takken van het bedrijf zich tot

elkaar verhouden. In dit geval had ik rekening te houden met een holding die in vier stukken uiteenvalt: ND-beheer, Nedag-

computerdiensten, Nedag-grafisch bedrijf en de ND-redactie. De zogenaamde „routing" 'n het eebouw moet functioneel

daarop afgestemd zijn. Verder verdiende aandacht de hal als representatief gedeelte

Toen is Blokhuis aan het tekenen geslagen of, om het in vakjargon te zeggen: ging hij het programma van eisen „ruimtelijk vertalen". Via een schetsontwerp kwam hij uiteindelijk tot een definitief ontwerp.

„Een van de eisen was dat het een plastisch gebouw moest worden in verband met eventuele uitbreiding. Dat gold met name de technische afdelingen van het bedrijf en in mindere mate de redactieruimten op de eerste verdieping. De kamers voor de individuele redacteuren zijn namelijk berekend op twee personen". Architect Blokhuis vist uit het wel twintig centimeter dikke ND-dossier een bouwtekening om een „toekomstfantasietje" te tonen. Daarmee wil hij laten zien dat het gebouw gemakkelijk is uit te breiden, zonder ilat daarbij aan het architectonische gezicht' afbreuk wordt gedaan.

De omgeving van het gebouw was in zoverre belangrijk voor de architect, omdat het industrieterrein Harselaar-Oost daar nog bijna 'maagdelijk' is. Het nieuwe gebouw staat eenzaam in het wijde landschap. „Als eerste bouwer vervul je in zekere zin een voortrekkersrol", merkt de architect op. Het vele overleg resulteerde uiteindelijk in een definitieve opdracht, waar de architect aan gebonden was bij het maken van een schetsontwerp. Intussen moesten er links en rechts ook contacten onderhouden worden met de afdeling stedebouw van de gemeente, want die heeft ook zo haar eisen. Bij voorbeeld ten aanzien van het maximaal te bebouwen oppervlak van het terrein. In dit geval mocht binnen de rooilijn van het stuk grond 80 procent bebouwd worden. Daarnaast stelde de gemeente eisen betreffende de maximale hoogte van het gebouw. In Barneveld is dat acht meter, de liftopbouw of cv-installatie op het dak niet meegerekend. Er zijn ook gemeenten die niet meer dan twee bouwlagen willen hebben. „Daar ben je als architect dus allemaal aan gebonden bij het mal^n van een ontwerp".

Want een eigen gezicht hééft het gebouw, vindt hij, gelet alleen al op het kleurgebruik van de raamkozijnen, waarin het rood opvallend naar voren komt.

„Vroeger waren de mensen wat kleurvaster", vindt hij. „Je ziet dat bijvoorbeeld in de kleding. De mensen durven tegenwoordig veel meer. Het kleurgebruik houdt ook verband met de technieken die er zijn

Neem nu die roodgeverfde stalen leuningen die vanuit de hal naar boven leiden en als het ware een rode draad door het gebouw vormen. Vroeger kon je die leuningen alleen verven, tegenwoordig worden ze gemoffeld waardoor de verflaag veel harder en sterker is. Het gebouw heeft een eigen

gezicht, maar het is ook niet zó uitbundig, dat het van alle kanten eraf knettert". Wat dat 'knetteren' betreft, dit kan niét gezegd worden van de blauwe kleur vloerbedekking in een groot deel van het gebouw. Bij deze kleurkeuze heeft meegespeeld dat er psychologisch gezien een rustmakende 'kracht' van blauw uitgaat. In een krantegebouw is deze invloed zeer welkom. Ook hierbij heeft de architect van advies gediend, waaruit blijkt dat architect Blokhuis in de praktijk ook een beetje binnenhuisarchitect is.

Wie vervolgens het karakter van veel plaatselijke Amerikaanse kranten een beetje kent, begrijpt dat een doorbraak van een nationale krant positief gewaardeerd kan worden. Het niveau van de kleinere lokale pers is namelijk in deze zin ontstellend, dat erg weinig aandacht besteed wordt aan kwestie van nationaal belang, terwijl internationale aangelegenheden vrijwel helemaal worden vergeten. Voor wie is aangewezen op het stadsdagblad, lijkt het erop, alsof de wereld alleen maar uit de Verenigde Staten bestaat. Wat er allemaal in het verre West-Europa gebeurt, moet die Amerikaan uit enkele korte televisieflitsen te weten komen.

Maar wie hier meent bij 'USA Today' wezenlijke uitkomst te vinden, komt toch bedrogen uit. Niet voor niets wordt deze publikatie van het Gannett-concern een ~Mc Paper" genoemd: zoals de McDonalds met hun tussen-de-bedrijven-door te verorberen 'hamburger' en 'cheeseburger' het de gehaaste burger niet moeilijk maken, zo wil ook 'USA Today' dat niet. De krant vermoeit de lezer niet met eigen commentaren, ingewikkelde beschouwingen of diepzinnige analyses. Sterker, 'USA Today' heeft niet alleen geen mening, maar zweert bij het

'kort, maar krachtig. Tachtig regels is wel zo ongeveer het maximum.

Sommige mensen vinden de donkerbruine kleur van de buitensteen wat somber. Blokhuis vertelt dat aanvankelijk „een wat

blondere steen" was uitgekozen. Toch is

het uiteindelijk donkerbruin geworden. „Ik vind het een erg mooie steen, die tegen de achtergrond van een toekomstige groenwal - tussen het gebouw en de spoorbaan -het erg goed zal doen. Een lichte steen heeft als nadeel dat die erg snel vies wordt. Op een industrieterrein moet je daar rekening mee houden. Een rode baksteen had natuurlijk ook gekund, maar je bent dan niet zo exclusief bezig. Als je kijkt naar de gebouwen in Harselaar-West, dan zie je een streven om ieder gebouw een herkenbare stijl mee te

geven. Deze steen blijft jarenlang goed; ik ben er erg blij mee. Bovendien past 'de

rood-oranje neonreclame op het dak er erg goed bij.

De grootste betekenis van het verschijnsel 'USA Today' voo. de hele internationale krantenwereld ligt echter in het reeds genoemde visuele aspect. Er is namelijk sprake van een radicale opmaak, waarbij het gebruik van grafieken een journalistieke revolutie betekent. Acht van de veertig dagelijkse, in blokken opgedeelde pagina's worden in drie kleuren gedrukt, met korte teksten, veel foto's en een opvallend aantal kaarten, tekeningen, diagrammen en grafieken. In de burelen van het in Washington gevestigde hoofdkantoor gaat men er duidelijk van uit, dat de lezer uit het televisietijdperk ook in zijn krant behoefte heeft aan snelle informatie. Het verloop van de olieprijzen, de militaire krachtsverhouding tussen Oost en West, en de capriolen van de dollar zijn nu eenmaal gemakkelijker af te lezen uit een grafiek dan uit verhalen, die lang én saai plegen te zijn.

Zeer opvallend in 'USA Today' zijn in dit verband de weerkaarten. Voor de Amerikaan schijnen de weersomstandigheden uitermate belangrijk te zijn. De verschillende nieuwsshows van de omroepmaatschappijen ABC, CBS en NBC besteden er opvallend uitvoerige aandacht aan. De zijn ontbijt naar binnen werkende burger van New Vork wil niet alleen weten wat hém die week boven het hoofd hangt, maar ook of zijn moeder in Dallas en zijn broer in Helena regen of zon krijgen. Over een halve pagina publiceert 'USA Today' dagelijks een kleurrijke weerkaart, waarop het allemaal precies is te zien. De invloed van wat Neuharth hier heeft gepresteerd, is in andere kranten al duidelijk te zien.

ZAL 'USA Today' het redden? Zeker is dat Cannett Company scheppen geld in het

project gestort heeft en vooralsnog niet die aantrekkingskracht op adverteerders uitoefent die nodig is om de krant op zn minst quitte te laten lopen. Het concern houdt het bedrijfsleven volhardend voor, dat de lezerskring van 'USA Today' dezelfde demografische karakteristiek heeft als die van de 'Wall Street Journal', waarin wél op grote schaal wordt geadverteerd. Maar helemaal overtuigd blijkt men nog niet te zijn, onwennig als men toch staat tegenover het

landelijk in plaats van het regionaal adverteren.

De eerste jaren werden inderdaad forse verliezen geboekt, die nu tot ongeveer 80 miljoen gulden zouden zijn opgelopen. Maar Alan Neuhardt heeft op deze 'lezersjaren' (d.w.z. met relatief weinig advertenties) gerekend, en het Cannett concern kan een financieel stootje velen. Het bedrijf is rijk en beschikt over een produktieapparaat dat kwalitatief een uitstekende naam heeft en lang niet alleen op 'USA Today' is gericht. Daarom blijft men daar in Washington vol goede moed. In 1987, zo verklaart men, zal 'USA Today' twee miljoen lezers hebben, en zal het bedrijfsleven voor de krant zijn gewonnen. Ons staat een grote toekomst te wachten.

De lichtstraten en de puien op de begane grond mogen het gebouw een open karakter geven, de karakteristiek van de kleine ramen op de redactie lijkt aan dit effect afbreuk te doen doordat de kamertjes donker zijn. Naar de mening van de architect is deze wisselwerking tussen duisternis en licht doelbewust zo gecreëerd. ~De redacteuren zijn bezig met het schrijven van artikelen; een zeer intensief werk waar een uiterste concentratie bij nodig is. Ze zijn, denk ik, daardoor sterk met en in zichzelf bezig. Grote ramen leiden alleen maar af. Inderdaad is het zo, dat als je uit die 'cellen' de gang op loopt, je als het ware in het volle daglicht treedt. Dat compenseert mooi het donkere in de kamers." Verder merkt hij op dat de isolatie-gedachte nauwelijks een rol heeft gespeeld bij het bepalen van de omvang van de ramen. „Ook ramen zijn goed geïsoleerd uit te voeren".

Als we vragen waarom de ramen juist déze vorm hebben gekregen, maakt hij een vergelijking met een kunstenaar. Die moet

soms ook het antwoord schuldig blijven al hem gevraagd wordt waarom hij juist op die en die plaats een gat in het beeldhouwwerk heeft gemaakt.

Een ander opvallend element in het ND-gebouw is dat het kozijn niet van hardhout of aluminium, maar van kunststof is gemaakt. De geïnterviewde pakt een dwarsdoorsnede van zon kozijn uit de kast en laat zien hoe sterk en warmte-isolerend het materiaal is gemaakt door de 'spouwruimten' binnenin. Bouwmeester Blokhuis licht toe: „Het toepassen van kunststof in de bouw is in Nederland vrij nieuw. In Duitsland zijn deze kozijnen al meer dan vijftien jaar op de markt". Is kunststof goed bestand tegen weer en wind? Blokhuis: „Voor zover wij kunststof kennen, gaat het in lengte van jaren mee. Het heeft tal van voordelen. Neem het onderhoud: jaarlijks schilderen is niet nodig omdat de kleur in de kunststof zit. Bovendien zijn deze kozijnen iets goedkoper dan aluminium, maar weer duurder dan hardhout. Het grote positieve verschil met hout is dus dat het geen arbeidsintensief onderhoud vraagt.

Hoewel het schrootjesplafond en de plavuizen in de hal dat in eerste instantie niet doen vermoeden, is het gebouw in zijn totaliteit niet overdreven luxe van opzet met name door de overwegend sobere en witte sys-

teemplafonds die zijn toegepast. De architect spreekt van een „gulden middenweggebouw".

Over besparing gesproken, in het gebouw is de verlichting en de cv-installatie energiezuinig uitgevoerd. De armaturen en lampen zijn energiezuinig en dat betekent meer licht en minder stroomverbruik. Door het vele natuurlijke licht in de gangen behoeven de lampen overigens minder te branden. Blokhuis: „Het is een feestelijk gezicht als de zon in de lichtstraten schijnt".