Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland

LEEUWARDEN — De heffing van 3 procent op de elektriciteitsnota voor de financiering van de snelle kweekreactor in Kalkar kan maar beter wel worden betaald, vindt mevrouw Meinie Epema-Brugman van de PvdA. Door de heffing niet te betalen treft men de elektriciteitsmaatschappijen en die is het innen vaa de heffing ook maar opgelegd. Meer succes kan worden verwacht van het schrijven van protestbrieven aan minister Lubbers van Economische Zaken. Als daar maar genoeg brieven binnenkomen, moet er wel aandacht aan de protesten worden geschonken, vond mevrouw Epema. Zij is kandidate chemie, doctorandus in de economie, ondervoorzitter van de vaste kamercommissie voor de milieuhygiëne en voorzitter van de PvdA-fracti^commissie voorde milieuhygiëne. Zij was zaterdag een van de inleiders op een discussiedag van het gewest Friesland van de PvdA in de Open Hof in Leeuwarden, met als onderwerp de problemen rond de energievoorziening in Europa, in het bijzonder de kernenergievoorziening. De discussiedag werd bijgewoond door minister Irene Vorrink van Volksgezondheid en Milieuhygiëne.

Uit de zaal kreeg mevrouw Epema, en in haar de PvdA, verwijten, dat deze partij veel te laat heeft gereageerd op de Kalkarplannen. Zij en later ook discussieleider dr. Arme Vondeling speelden de bal terug door te stellen dat er in 1966, toen de Kalkarplannen ontstonden, heel anders over de toepassing van kernenergie werd gadacht. Overigens is er vanaf het begin goede informati naar buiten geweest, maar de niet-parlementaire actiegroepen opereren nog maar pas de laatste tijd.

Minister Vorrink van Volksgezondheid en Milieuhygiëne was bij de energiedag aanwezig om indrukken op te doen. Af en toe maakte ze ijverig aantekeningen. Op de foto zit ze tussen PvdA-secretaris Ben Odinga (links) en gedeputeerde Jan Spiekhout.

De eerste inleider van de discussiedag was de Haagse kernfysicus dr. Bram A. de Boer, oud-directeur Kernenergie en Elektriciteit bij de EEG. Een van de grootste tot nu toe gemaakte fouten betreffende de energievoorziening zag hij in het feit, dat de deskundigen, de technocraten, niet alleen maar feitenen studiemateriaal hebben aangedragen, op grond waarvan op democratische wijze beslissingen konden worden genomen, maar het volk met hun deskundigheid hebben overdonderd en de bseluiten voor een belangrijk deel zelf hebben genomen. In de protestacties die nu op gang komen zag hij een verandering ten goede. Wel dienen de actiegroepen serieus kennis te nemen van het materiaal dat door deskundigen wordt aangesleept. „Anders bestaat er een volslagen gebrek aan inzicht van wat er zich afspeelt," zei hij, „en het zou bovendien beledigend zijn voor ie grote groep deskundigen die al vijfentwintig jaar met evenveel verantwoordelijkheidsgevoel als de actiegroepen trachten ons nieuwe energievoorzieningen te verschaffen."

Technisch. gezien zag dr. De Boer in de kerncentrales geen problemen. De brandstofprijs speelt in. de kilowattprijs nauwelijks een rol, iets wat bij stijgende uraniumprijzen een grote mate van zekerheid geeft, en wat tevens betekent dat dure methoden van uraniumprijzen een grote mate van zekerheid geeft, en wat tevens betekent dat dvxe methoden van uraniumw inn? Ag kunnen worden toegepast. Met die u'inningsmogelijkheden is er, volgens hem een zo grote wereldvoorraad aan uranium, dat er voor een niet te overzien groot aantal jaren voldoende brandstof bestaat. Maar het bestaan van die grote brandstofvoorraad tast naar zijn mening wel meteen het argument aan dat er een snelle kweekreactor in Kalkar moet komen, die tot doel heeft brandstof voor de kernreactoren te produceren.

De al vijftien Jlter in Nederland werkende Amerikaanse professor dr. Philip B. Smith, hoogleraar in de experimentele natuurkunde aan de Rijksuniversiteit te Goringen en secretaris van het Nederlandse Pugwash-comité, noemde een aantal argumenten op grond waarvan hij vond dat beter andere energiebronnen dan kernsplitsing kunnen worden toegepast. Toch kon hij niet ontkennen dat gezien de steeds stijgende energiebehoefte niet kan worden ontkomen aan een beperkte toepassing van kernenergie. Twee problemen moeten worden opgelost voor er naar zijn mening ooit kan worden gesproken van een veilige energievoorziening: het streven naar welvaartsgroei moet worden afgeremd zodat op den duur kan worden gesproken van een stabiele energiebehoefte en de onvrede moet uit de wereld worden gebannen. Naar zijn mening is geen enkele energiebron ter wereld veilig zolang er in de wereld grote groepen zijn die overal om hen neen rijkdom en weelde zien zonder daar zelf van mee te kunnen profiteren. Prof. Smith kon niet aangeven waar de grens van de groei van de welvaart en daarmee van de energiebehoefte ligt. „Maar dat wij er in dit kleine landje dicht bij staan, staat vast als een paal boven water," zei hij. „De grenzen van de economische groei zijn bijna bereikt. Bouw nu aan een rechtvaardige maatschappij met een eerlijke inkomstenverdeling of ga ten gronde in een Griekse politiestaat."

Uit de „Leeuwarder Courant" van dinsda|**2^Tovembei^B73^^^^^^

1-t.tUWARD EN m BijH spoorwegov.ge-^Ê een pns^a-B been H een ander bleef dood. Den eerste werd d°°r de jury eene schadeloosstelling toegekend van 15.000 dollar, de weduwe van den ander kreeg slechts 5.000 dollar. tjs dan een been 3 maal zoveel waard als een man?" vroeg zij den regter. Deze antwoordde: „Zelfs met 15.000 d. kan men geen nieuw been "teer krijgen, maar gij krijgt met 5000 "■ Hgt weer een man, die /niet alleen zoo goed is als nieuw, maar missschien no9 beter dan de vorige."

De heer Wolfers van de sterrenwacht in Dwingeloo somde een aantal mogelijkheden op om in de toekomst energie te winnen. Aan alle methoden kleven nadelen. Wanneer zonne-energie in Nederland wordt omgezet in elektriciteit, is er een terrein nodig van eenderde van de oppervlakte van heel Nederland om de huidige elektriciteitsbehoefte in Nederland te dekken. Uit het verschil tussen eb en vloed kan maar een fractie van de Nederlandse behoeft worden gedekt. De Rijn kan pas genoeg energie leveren als die een temperatuur heeft van minimaal zestig graden.

Professor Goedkoop van het Reactorcentrum Nederland in Petten zei, dat het motief om mee te doen aan het Kalkar-project het idee is geweest, dat Nederland als industrienatie niet achterop mag raken. Hij achtte het plutonium wel te bewaken zonder een staatsbestel met kolonels aan het bewind. Het afval van de kerncentrales valt zodanig te bewerken, dat het niet schadelijker is dan het uraniumerts, dat nu in de vrije natuur voorkomt. De heer Kraak, eveneens van het RCN te Petten, kwam vervolgens met de beantwoording van een groot aantal ongeruste vragen over de toepassing van kernenergie. Ha had op alle vragen een geruststellend antwoord.

Bewoonster van Dragoonsplein is ietwat verbaasd over lezing die kinderzegels-verkopende schooljeugd van Krijn van den Helmschool aan G en G deed toekomen. Op dag van uitgifte kinderzegels was kind bij haar aan deur geweest, maar koopster had op dat' moment geen geld in huis en vroeg meisje volgende dag terug te komen. Even later kwam oudere zus van meisje geld eisen, met argument dat zusje strafwerk van meester zou krijgen als ze niet zelfde dag alle zegels had verkocht. Opnieuw verzoek om asjeblieft volgende dag te komen, omdat nog geld van bank moest worden gehaald. Maar zegelverkoopstertje heeft zich nooit meer laten zien. . .

Deze maand werden de 58 hoofdconducteurs van het rayon Leeuwarden van de NS voor de eerste maal miljonair. Blad „De Koppeling" onthult dat zij sinds 1 januari voor meer dan f 1.000.000 (ongeveer 250.000) plaatsbewijzen verkochten met de mini-AEG-apparaten. Dat is tienvoudige van 1972 en treinpersoneel Leeuwarden plaatste zich onbetwist aan kop ranglijst. Als voornaamste oorzaak wordt gezien de „ontmanning" van de lijnen Leeuwarden—Staveren en Leeuwarden—Harlingen.

Op het Waagplein organiseert jongerenwerkgroep Solitair op 1 decetnber een rommelmarkt, uit de opbrengst waarvan Solitair een „kerst-inn" zal organiseren op eerste en tweede kerstdag. Wie „rommel" heeft, kan contact opnemen met Biels 28, Bagijnestraat 36, telefoon 25984. Geldt uiteraard ook voor wie wil meewerken aan vervoer van de spullen.

In deze tijd blijkbaar niet overbodig attent te zijn op zakkenrollers. Af en toe slaakt iemand kreet: waar is mijn portemonnaie? In Hema klonk dezer dagen andere kreet. Riep juffrouw: waar is mijn hond? Ze keek overal om zich heen, maar vond beestje niet. Tot ze geel riempje langs haar lichaam zag bungelen. Hond, een zwart poedeltje, zat er inderdaad aan vast. Ze had hem op de arm

In nieuwe schouwburgconcert- s zaal van Harmonie zal, als plannen §§ worden uitgevoerd, middenpad ver- s dwijnen. Komen zes en twintig j stoelen op een rij en dat vond lid van s Culturele Raad mevrouw Wever- s Buisman wel wat veel. Zij kreeg §| ten antwoord, dat klapstoelen zullen = gaan verdwijnen, dat nieuwe (wel s aanelkaar gekoppelde stoelen) op zo- s danige afstand van elkaar komen te s s\aan, dat men zitters makkelijk kan 1 passeren, wanneer men verderop in g rij plaatsje heeft. |§

Wat zul je je zorgen maken wanneer je deze aanduiding in de Leeuwarder Woudmansstraot leest?

Zoals gezegd was in Assen die schare niet talrijk, maar in Den Haag zaten duizend man in het Congresgebouw, in Utrecht was de zaal ook uitstekend bezet en het Concertgebouw in Amsterdam beloofde zelfs vol te worden. In het westen, zo had Rients Gratama genoteerd, waren ook veel jongelui opgekomen, niettegenstaande zowel het oeuvre als de voordracht toch volledig verouderd moeten heten. Uw verslaggever heeft het optreden dan ook meer als een curiositeit ondergaan dan als een zeldzaam evenement in de kleinkunst. En heeft hij het goed geschoten, dan had na de pauze Rients ondermeer met een rake politieke aardigheden in zijn op de zaal inspelende conference niet veel langer op de planken moeten staan, of de man van Pingjum — „daar durf ik nu eigenlijk pas goed voor uit te komen, het noorden is „in" tegenwoordig!" — had de show gestolen. Bovendien beging „de vrouw met de donkerbruine stem" (jeugdherinnering) de fout zich (in het Zweeds) te wagen aan het Viljalied en als slotnummer het Engelse „Wunderbar" van Cole Porter uit te kiezen, dit in tegenstelling tot de beloften van het inlegvel. Het werd helaas een ontnuchtering.

Is Zarah Leander aardig? vroegen wij na afloop onze Rients. „Helemaal geen sterallures en'erg geïnteresseerd. Ze zit de hele avond op een stoel tussen de coulissen en ze volgt mij voortdurend, al vindt ze het jammer, dat ze mij niet verstaan kan. Ze kende mij natuurlijk niet en ze had grote moeite met de naam Rients. Dat dreigde uit te draaien op het Franse „rien" en toen heb ik gezegd: zegt u maar Johann. En dat bleek de oplossing. Als ze mij nodig heeft roept ze om der „Johann" en nadat het de eerste avond prima gegaan was, was ze volkomen verzoend met mijn tussenspel. Ze is heel enthousiast en erg complimenteus en ze is nu helemaal rustig. Ze was namelijk vóór haar première in Nederland doodzenuwachtig, want enkele kranten bleken haar optreden in overigens druk bezochte Duitse films in de oorlog niet te zijn vergeten. Maar het publiek — haar publiek — heeft alleen maar geklapt en in Holland zelfs in grote stijl gereageerd. Met staande ovaties, een zee van bloemen, gedrang bij de uitgang, vragen om handtekeningen. Dat is eigenlijk de wereld waarin zij zich thuisvoelt. Maar ook hier in Assen was ze in het minst niet teleurgesteld.

Wat ik van haar vind? Ik had nog nooit een concert van haar bijgewoond, maar ik heb platen van haar gedraaid en haar boek „Wunderbar" gelezen. En zo kon ik haar bij de fans introduceren. Het is een vreemde ervaring voor mij, twee zulke verschillende repertoires en stijlen. Ik had mij voorgenomen mijzelf te blijven, want hier komen nu eenmaal twee heel verschillende tijdvakken op één podium samen. De impressario vond dat best en ik geloof, dat het publiek dat ook wel aanvaardt. Alleen ik heb niet begrepen waarom deze tournee moest plaatsvinden. Om het geld hoeft Zarah het niet te doen. Maar misschien wou ze zelf nog eens gloriëren. Of zon Duits theaterburo kreeg een inval. Zo van: „heeft die Leander eigenlijk al eens afscheid genomen?" Ik weet het werkelijk niet. Maar dat is een ongewone gewaarwording voor mij. Dat wel."

Tivoli 8 u., „Mash" (18 j.) <> Studio F 8.15 u„ „The Family" (18 j.) O anema 8 u„ „Hitler, de laatste tien dagen" (14 j.) O Leeuwarder 7.30 u., „Spartacus" (14 j.) <> SOS-telefoondienst: 32000 O Operaesje Fers: tel 31313 en 31343 <> Irene 7.30 u., vergadering PvdA Leeuwarden O Harmonie 8 u. St. Nicolaassprookje 0.1.5. O Fries Museum 8 u., Protestantse Kunstkring <> Oranje Hotel 5.30 u., Zakencentrum m Nachtdienst apotheken: apotheek Sonnega, Tweebaksmarkt 28, tel. 23057

Toegespitst op de toepassing van kernenergie zag prof. Smith een aantal gevaren, die volgens hem door niemand ontkend kunnen worden. Het voornaamste was in zijn ogen de sabotage, waarop de kans groot zal blijven zolang er onrechtvaardig bedeelde groepen in de wereld zijn. „Een goedgeplaatste bom kan ieder veiligheidssysteem buiten werking stellen, met als gevolg onherstelbare erfelijke schade voor ons, onze kinderen, hun kinderen en zo verder. Daarom ook is een technocratisch antwoord op de olieboycot een onvoldoende oplossing." Andere argumenten tegen kernenergie zag hij in het ontstaan van een zwarte markt voor plutonium en verrijkt uranium en de diefstal van brandstoffen en radioactieve afvalstoffen tijdens transporten, zodat die in handen kunnen vallen van chantagegroepen. Ook kunnen overheden in wier handen beter geen atoomwapens kunnen vallen voldoende splijtstof via hun centrales betrekken om er een kernbom van te maken. Onopgelost — maar niet onoplosbaar — is het probleem van de afvallozing of -opslag. De best bekende methode is nog het opbergen in oude zoutlagen in Oost-Groningen, maar daar ging prof. Smith fel tegen in. „We doen maar alsof we eeuwig zün. Wie weet wat er over 100.000 jaar, als dat afval nog radio-actief is, in Oost-Groningen nog opgetekend is?"

De exploitatie van kerncentrales achtte prof. Smith onontkoombaar maaide bouw van een centrale in Kalkar is volgens hem toch overbodig. „Waarom zal die centrale er toch komen?," zei hij, „Omdat de technocratie een god is, die zgt: „Dat wat gij kunt doen zult gij doen. Maar we zijn nu op een punt gekomen dat wij moeten overdenken of het werkelijk nodig is."

Uit de zaal kwamen na de inleidingen van deskundige en lekenzijde kritiek, bijval en vragen. De heer Mosterd van het KEMA en de Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven vond dat het opslaan (niet lozen) van radio-actief afval juist getuigt van milieubewustheid, iets wat de kernenergieindustrie zich kan permitteren omdat het om kleine hoeveelheden gaat. Er bestaan methoden om de duur van de radioactiviteit van het afval te reduceren tot enkele honderden jaren, een periode die nog te overzien valt. Hij rekende voor. dat het elektriciteitsverbruik in Nederland slechts 20 pet. bedraagt van het totale energieverbruik en dat afremming van het elektriciteitsverbruik derhalve niet veel zin heeft, zeker wanneer dat zich in de huishoudelijke sfeer zou voltrekken. In de huishoudingen wordt namelijk maar 20 procent van de totale elektriciteitsproduktie verbruikt, hetgeen neerkomt op 5 procent van het totale energieverbruik. „Als er bezuinigd moet worden, dan zal dat op veel groter schaal en veel realistischer moeten gebeuren, meende hij.

Op vragen over alternatieve methoden van energiewinning antwoordde professor Smith, dat zonne-energie niet direct hoeft te worden omgezet in elektriciteit, maar dat er ook waterstof mee kan worden gemaakt, een stof die zich gemakkelijk laat transporteren en een uitstekende brandstof is. Getransporteerd over een grote afstand kan het goedkoper zijn dan aardgas en olie. Verder wees hij er op dat er ongelooflijk veel meer kolen- dan olievoorraad is. Die is in methaangas, benzine en olie om te zetten, al zal dan een methode moeten worden gevonden om luchtvervuiling tegen te gaan. „Met het gebruik van kolen kunnen we direct beginnen, hetgeen ons tijd geeft om moeilijke methoden van energiewinning uit zonnestraling, geothermie of kernfusie te ontwikkelen. We zitten niet in tijdnood. Kalkar hoeft er niet ten koste van alles te komen. Maar het wordt wel de hoogste tijd dat we ons druk gaan maken over het energiebeleid in de toekomst."

Maar voordat „dle geliebte Zarah Leander", zoals het Duitse programmaboek (f 2,50), met Nederlands inlegvél, het Duits-dweperig uitdrukte, ten tonele verscheen, moest Rients eerst het Drentse ijs breken. Hij had zich daartoe ln een donker fluwelen pak met wit hemd en keurig geknoopte strik gestoken. Alleen zó had hij bij „die Leander" voor het examen kunnen slagen. Want toen hij haar de eerste keer ontmoette en een onverschillig bij elkaar gezochte „outfit" vertoonde, had „mevrouw Leander (ik kan niet best Zarah zeggen)" geschrokken gevraagd: „gaat u 26 op de planken?" Hij wist haar gerust te stellen en liet bij zijn wit hemd nog gauw even een passende das halen en toen werd hij waardig gekeurd met haar het podium te betreden.

In Assen kenden ze Rients natuurlijk wel. Maar zij wairen niet gekomen om de groeten uit Pingjum in ontvangst te nemen en daarom zei Rients dat zelf maar even: „U bent voor Zahra Leander hier en u moet mij maar op de koop toe nemen. Ik sta nu eenmaal op het programma. Ik weet best, dat ik voor Zarah Leander-fans moet optreden en dart u dat misschien onplezierig vindt, maar lk doe mijn best. En ik elk geval moet er iemand zijn, die mevrouw Leander aan u presenteert." En toen maakte hij een paar grapjes over geschenken dle de ster b-eredkt hadden, van een doos met hooi en kippeëieren tot een dominospel. Maar in Assen zijn ze niet zo goedlachs en het wat krakerige auditorium leefde pas Dp, toen als eerst de grijze heer Arme Huelphers uit de coulissen te voorschijn kwam. Een corpulente zeventigjarige met een onbewogen Skandinaafs gelaat die zich stijfjes aan de vleugel zette, waarna Rients glimlachend en uitermate galant „die Leander" uit dezelfde coulissen te voorschijn^ toverde, haar hoofs bij de hand voerend en voorzihtig naar de microfoon leidend.

Terwijl enige oudere dames geroerd zich van hun zetel verhieven en zwelgend in jeugdsentiment de zangeres van de gebonden handen, de nachtelijke telefoon en de vrouw die eerst mooi wordt door de liefde toe-klapten, nam de 68-jarige ietwat moeizaam haar plaats in met de rug tegen de vleugel. Rients zou ons later verklappen, dat hij haar „moest halen en brengen", want mevrouw Huelphers-Leander is „krebintich" en heeft onder meer een knieoperatie ondergaan. Verder zat zij dik onder de schmink, droeg zij een bruine pruik en een beneden nauwsluitende jurk met boven een brede rij glitter jes, die haar brede boezempartij flikkerend en schitterend omlijnden. Onmiddellijk daarop begon haar echtgenoot in een Peter Kreuderachtige stijl te preluderen, waarna Zarah Leander met een zware en donkere stem (één moment dacht je: daar zingt een man) de grote filmschlager van de jaren '30 (of'4o) aanhief: „Ich weiss, es wird einmal ein Wünder geschehn". Met een lage rollende r van Wundererr en slot-n van „geschehn", die klonk als „nuh", bijzonder nadrukkelijk maar ook bijzonder duidelijk.

In vier korte optredens volgde van de telkens in een ander gewaad gestoken bewoonster van het landgoed Lönö bij Norrköping een reeks bejaarde filmsuccessen, waaraan bekende namen als Jary en (Lothar) Bruehne, Mackeben (juist: Theo) en (Peter) Kreuder verbonden zijn. met eenmaal zelfs (Ralph) Benatzky met diens Reminiszenzen. De wind (die een lied vertelde); de raad om niet vanwege de liefde te wenen; de vraag, of liefde zonde kan zijn; de vrouw met een verleden, Ei-ne Frau wird erst schön durch die Liebe", al die Duite-sentimentele en qua tekst onthullend weinig zeggende liedjes („Chansons", zei Zarah, maar dat was te hoog gewaardeerd) kwamen zo voor enna uit de luidsprekers. En natuurlijk helemaal in de stijl zoals dat dertig jaar geleden ook al gebeurde: donker, zwaar gevoelig, theatraal, effectvol, romantisch, met grote gebaren, maar met nog een rake microfoontechniek. En duidelijk vragend om grootse bloemenhuldes, grootscheepse dekors, keurige zinnelijkheid verpakt in smetteloze smokings en kostbare stola's: een aanbiddende schare vereersters en vereerders.

LEEUWARDEN — Als onze stadgenoot Rients Gratama er, hoogbejaard, nog eens aan toe mocht komen zijn gedenkschriften te schrijven, dan zal hij kunnen zeggen, dat hij in november 1973 de eer had — want zo is dat toch wel — de toen 68-jarige Zarah Leander bü haar afscheidstournee door Nederland te begeleiden en in te leiden en de gaatjes tussen haar optredens vol te maken. En hü zal, al was het maar om het gedenkwaardige van deze woorden, niet vergeten te vermelden, dat de zich moeizaam voortbewegende, slecht ziende, maar nog over een stem als een klok beschikkende voormalige filmdiva tot hem zei: „Wir zwei sind grosze Kiinstler. Wir machen es zusammen".

Rients vertelt ons van dit compliment over bedder kunstenaarschap en het tezamen „maken" van deze rondgang over de podia van Utrecht en Den Haag, Röttepdam en Amsterdam, na afloop van de voorstelling ln „De Kolk" te Assen, waar we even een praatje maken. Zarah en haar (begeleidende) man, de Duitse impresariojongens, de chauffeur en de speciale „grimeuze" zijn dan al weer op weg naar Amsterdam, waar het echtpaar Huelphers- Leander een suite heeft betrokken toi het Doelen-hotel. „Hwant se sette fuortdaliks nei eltse foarstelling wer öf". Rients wist niet, dat uw verslaggever in de zaal aanwezig was en zo was er alle gelegenheid de ongewone combinatie Leander-Gratama ongemerkt gade te slaan. Assen was de meest noordelijke plaaits, waar belangstelling voor de Zweedse Schlag-erzangeres verwacht werd. Die belangstelling viel overigens niet mee. Enkele honderden, merendeels niet meer zo „piepe" dames en heren lieten evenzovele stoelen onbezet, maar aangezien de gewezsn diva zoals Rients het kernachtige uitdrukte, niet veel verder zonder bril ziet dan haar aangeplakte wenkbrauwen, zal haar de meer dan half lege zaal niet zijn opgevallen. Haar man waarschijnlijk meer.