Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland

lEN FAN 'E froulju fan it rêsthüs, liet Tsjisse net allinne syn takomstige keamer sjen, mar lt hiele gebou fan ünderen oant boppen. Deagewoan yn 'e lift as wie 't neat. Jitse der ek yn mei syn sneinske pet op en de skuon oan.

Dat rêsthüs hie de gemeente yndertiid Kamstra syn tsien pounsmiet foar nadere, deun. efter de buorren. In machtich gebou mei in almeugend great tün der omhinne.

'Utsicht' stie mei greate letters boppe de yngong. As dat sloech op 'e boppeste keamers dêr't men oer alles hinne sjen koe, of dat dy namme foar de alde minsken djipper taestte, hie elk fan 'e biwenners sels üt to meitsjen. Mei soksoarte fan dingen koe de gemeente 'm net ynlitte. Tsjisse tocht om gjin namme. Foar him wie 't in hiel ding dat er der yn wie, dêr wie genöch oan foaröf gien. Men stapt mar net fan de iene dei op 'e oare nei in rêsthüs om to sjen hoe't it liket. San bislüt taest ünnoemlik folie djipper as it keapjen fan in pear klompen.

Tsjisse wenne yn Lippenhuzen. Yndertiid hwat buorkerij hawn. Freeds stéfêst nei Ljouwert mei hwat hannel. Maitiids as it drok wie mei lammen en keallen^ tlisdels ek wol nei Snits. Allinne oerbleaun. It lan wie 'm üntkavele op 'e pólle nel. Tsjisse siet dêr net sa slim, hy koe 'm moai aerdich redde. It wiene de troude bern dy't oer it rêsthüs bigounen. Tsjisse woe tajaen dat it syn biswieren hie altyd yn ienlikens to heukerjen, dêrom soe er lt yn him omgean litte. IT GORDYKSTER RêSTHUS. Foar him hie de Gordyk altyd in fleurich plak west. Vn syn jonkheit hie er dêr in bult merke en faek net sa min fortsjinne. Dat wie allegear foarby en al lang lyn. Alles foroare. Op 'e Gordyk hie er kunde genöch, mocht it der al fan komme dan bilanne 'r sa sear net yn 'e frjemdte. It bleau fansels in hiel ding. Lippenhuzen lei 'm jusjes neijer as de Gordyk, dat koe ek net oars om't er der achtensawntich jier wenne hie. As san rêsthüs yn it eigen doarp stie, wiet wol folie makliker. Dêrom soe er de Gordyk net lekje. 'Sille wy dan mar oanfreegje heit?' 'Ei ja, hwat sil 'k dêr folie fan sizze? Jimme kinne dêr sachs wurk fan meitsje'. Dêrmei joech er de bern de frij e han sünder him hjir as dêr oan to binen. Der gyng tiid oerhinne. It brande Tsjisse net yn en dreau 'm yn it minst net. Doe kaem it brief dat der in keamer frij wie. Dêr wie er, to pleats bisjen, om sa mar to sizzen. len fan 'e bern hie mei wollen. 'Dat moat mar net. Ik kin noch malle skoan üt eigen eagen sjen en gean noch moai aerdich lyk as siz ik it sels'.

'Hoe liket it jo ta Bulder?' Se stiene op 'e boppeste gong en seagen oan 'e Sweachster bosken ta. Foarsichtich sei er, 'Ik kin net oars sizze, it fait my net 6f'. Hwerom soe er beare en der heech fan opjaen? Dêr koe san frommis alles üt opmeitsje. Vn 'e greate seal dêr't twa biljerten stiene en in sjoelbak, trof er noch kunde. Dat gyng op in füstkjen. De mannen sprieken fan it rêsthüs. 'Wy hawwe it hjir pürbêst, lt kin net better'. Hoegde Tsjisse mear tsjügenis? Dizze ütspraken kamen fan in kant dêr't er op oan koe. Earlik sei er dat it him dêr ek lang net slim talike. 'Ik tink hast dat ik by jimme kom. 'Dêr sille jo gjin spyt fan krije'. Nou dan! TSJISSE BILANNE yn in keamer, dêr moasten spikers mei koppen slein wurde. De sinten wie ek hwat. 'Ear't wy oer jild bigjinne, in pear lytse dingen. Ik haw in Lotaringer raem dêr't ik min öfsjen kin. Dat bist Is dochs wol sa allerprachtichste moai tekene, jo sjogge it selden sa. Earen fan ryklik achttjin tüme, dat seit nochal hwat soe'k sizze. Hjir is grif wol in plakje dêr't ik it hok delsette kin. Ik rêd der sels mei, dat bigripe jo wol. Ik «oe der net lens In oar oer gear ha wolle. Dat bist wol mei sm en soarch birêdden wurde. San hok nimt net folie plak wei en jimme hawwe hjir romte genöch'. It waerd in öffaller. 'Jo bigripe wol Bulder dat wy dêr net oan bigjinne kinne. As elk mar bisten meinlmme soe hwer kaarden wy dan?' Tsjisse bleau goed. 'Jo moatte goed bigripe dat ik it mar net oer in sljochtwei knyn ha. Ik haw it oer myn Lotaringer raem, in pronk je yn syn soarte. San knyn moatte jo om siikje. Ik doar sizze dat der yn gans in krite gjin knyn is dy't oan dizze takomt. Dat bist soene jimme hjir in plak üntkeare wolle?' Tsjisse brocht noch mear by, lt joech allegear neat. Sels foar syn Lotaringer raem koe gjin ütsündering makke wurde. 'De geit wol 'k al stomme graech mei ha. Stil nou, jo moatte my ütprate litte. Ik haw fan 'e moarn goed om my hinne sjoen. Hjir f oare leit in gersfjild dêr't dy geit best oan 'e kost komme kin. Jimme binne dan frij fan meanen en san geit is in hiele aerdichheit. Dêr kinne alle alde minsken har genot oan ha. Dy geit haw ik in sm by, ien üt in pürbêst laech ...' It soe wol wier wêze, it joech allegear neat. Tsjisse hoegde lang alles net iens by to bringen. Laech of gjin laech, in geit hoegde net iens oer tocht to wurden en dêr wiet mei üt. Doe wie der nammers mear üt. Oan jild en sinten kamen se net iens mear ta. Weardich gyng Tsjisse oerein, de pet yn 'e han. 'As jimme der sa. oer tinke haw ik hjir gjin boadskip mear. Dy keamer meitsje ik gjin gading oan. Bliuw mar sitten minske, ik kom der wol üt'.

Mei de fyts oan 'e han roun Tsjisse nel de wei. Nei Utsicht seach er net wer om. Krekt foar iten wie er thüs. Nel't er de fyts yn it skuorke setten hie, earst nei de Lotaringer, dy't er in krüdige toppe gers joech. Dêr wei nei de geit dy't er mei syn knappe klean oan forstiek. Tsjin 'e geit sei er hwat reis as er makke hie om't er it net swije koe. 'Ast it my f regest Kekke, is 't frjemdfolk dat it dêr to sizzen hat. Ald Gordyksters soene my dit net oandwaen, sa goed ken ik de Gordyksters wol. Dy minsken sjoch ik der net op oan. Frjemdfolk dat it roer yn hannen hat, dan krigest dat. Swijend, mar wol och sa wiis hearde Kekke it oan. It bist hie bigryp yn syn Ijochte eagen.

En hoe staat het met de figuratie? Wel, Gardenier Visscher tekent praktisch alleen maar ontvolkte steden. Geen mens beweegt zich door de straten, in Sloten noch in Bolsward, in IJlst noch in Hindeloopen. Bij deze tekenaar die met elf prenten vertegenwoordigd is, krijgt men de indruk, dat alleen de architectuur hem interesseerde. Maar die gaf hij dan ook tot in details weer zonder dor en doods te worden. Voor het grote publiek was echter blijkbaar een wat levendiger aanblik nodig en zo leert vergelijking met de Vaderlandsche Gezichten dan ook prompt, dat de graveur daarvan voor een schilderachtige entourage zorgde. Ergo kreeg de Broerekerk in Bolsward met één man, één paard en een wagen, zes personen (twee vliegerende jongens: overigens een stereotiep) en twee paarden om zich heen. Zo vrolijkten acht lieden de straat met het Bolswarder weeshuis op, kreeg Hindeloopen er een koe en een man met een bootje bij, werd de

Koepoort te Sloten met vijf personen en een hondje gestoffeerd en fantaseerde de graveur niet minder dan elf personen in de lege straat met de Franeker Hogeschool. Waarom echter de menigte op het gezicht op Brol en Nieuwtoren te Leeuwarden van Tavenier op de gravure verminderd moest worden, is niet duidelijk. Geen fantasie paste de graveur kennelijk toe, als er naar zijn mening voldoende figuratie op de tekeningen voorkwam. Dit was met name het geval bij Jan Bulthuis, die óf naar de werkelijkheid tekende, óf thuis met bekwame hand leven in de brouwerij bracht. Als men het origineel in De elf steden in prenten vergelijkt met de gravures in de Vaderlandsche Gezichten constateert men een pijnlijk nauwgezet volgen van de tekening. Tot in de kleding toe. Want Kalma kan nu wel menen, dat Bulthuis zijn mannetjes en vrouwtjes naar een uniform model tekende, op zij tekeningen dragen de vrouwen de Duitse muts met grote zonhoed, die alleen voor Friesland zo kenmerkend was in de jaren 1789—1790 waarin blijkens de datering Bulthuis werkte. In dit opzicht is zijn levendig tafereel van de waag en omgeving in Sneek uit 1791 wel bijzonder demonstratief. Hoe de mode weldra zou veranderen leert het bekende, maar altijd weer boeiende tafereel van de hardrijderij voor vrouwen op het ijs van de stadsgracht bij de Westersingel te Leeuwarden omstreeks 1812: een zorgvuldig en zwierig werkstuk van Eelke Jelles Eelkema, die niet vergat onder zijn prent mee te delen, dat hij doofstom was. Zijn ogen moeten echter uitstekend zijn geweest. SYTSE JAN VAN DER MOLEN

Het plaatwerk De elf steden in prenten geeft dus een beeld van de Friese steden zoals kaart- en prenttekenaars uit drie eeuwen dat waarnamen. Men is natuurlijk geneigd om aan te nemen, dat de kunstenaars ons de werkelijkheid van toen getrouw en naar hun beste kunnen hebben overgeleverd. Maar niettemin is de vraag gewettigd, of dat inderdaad het geval is. Een tekening is geen foto en het zou kunnen zijn, dat artistieke onmacht of misschien eerder kunstzinnige fantasie ons een beeld voortoverde, dat niet met de werklijkheid strookte. J. J. Kalma heeft dan ook terecht in de inleiding van de Friese Vaderlandsche Gezichten deze vraag aan de orde gesteld. En hij was met name wat de aankleding van de taferelen nogal sceptisch gestemd: „Wij hebben echter gezien, dat de menselijk figuur, in het algemeen de stoffering, thuis is aangebracht. Dat maakt, dat wij uit de kollektie geen conclusies mogen trekken over b.v. de klederdracht. Bulthuis heeft overal dezelfde figuren geplaatst. De marskramer verschijnt op de Zeeuwse tekening en net zo goed als op de Friese, het over de brug leunende mannetje eveneens en datzelfde geldt voor zijn kollega, die publiekelijk een kleine behoefte bevredigt. Zo zijn er meer versieringen. De typische grote „gekken" op vele schoorstenen, te zien als rookgeleider en windwijzer, zijn — dat blijkt uit de originelen van Gardenier Visscher — niet steeds werkelijk waargenomen, al wil dit niet zeggen, dat ze in die tijd niet veel voorkwamen". Deze conclusies hebben betrekking op de Vaderlandsche Gezichten. Maar hoe staat het in dit verband met De elf steden in prenten? Een deel van het materiaal, namelijk de plattegronden, onttrekt zich aan onze waarneming. Zon kaart van Leeuwarden uit 1580 (naar de plattegrond van Jacob van Deventer) zal in grote lijnen wel kloppen, al zijn de gebouwen wat stumperig weergegeven en kan men uit de huizenrijen geen enkele slotsom trekken wat betreft de architectuur. Bij Pieter Bast (1601: profiel van Franeker uit het noorden) ziet dat er allemaal heel anders uit. Men herkent zonder moeite kerk en toren, het Martenahuis, het van andere afbeeldingen bekende slot Sjaerdema (thans Sjükelan), de huizen met top- of trapgevels, zoals ook het gezicht op dezelfde stad van Piter Idsertsz Portier uit 1747 tal van nu nog herkenbare punten biedt

Hardrijderij voor vrouwen op de Leeuwarder stadsgracht

Maar er zijn ook stadsgezichten, die reden tot twijfel geven, zoals het gezicht op Bolsward van het noorden uit, door een onbekende en nog wel in de tweede helft van de 18de eeuw met pen en penseel weergegeven. De toren van de Martini met dakruiter en dakkapellen is even duidelijk gefantaseerd als het rechthoekige donjonachtige gebouw rechts als onderdeel van de vestingwal. Bij vergelijking met het gezicht op de stad in Schotanus' Beschryvinge uit 1664 blijkt de tekenaar de platgedaakte St. Janspoort voor deze gekanteelde verdedigingstoren te hebben aangezien, zodat de anonymus duidelijk naar niet begrepen prenten van anderen heeft gewerkt. Ook het in Augsburg omstreeks 1730—1740 uitgegeven gezicht op Harlingen door de Duitser F. B. Werner ziet er heel wat onbetrouwbaarder uit dan het ongeveer van dezelfde kant uit genomen aanzicht bij Schotanus. De molens (rechts) in zee staande (!), zijn kennelijk het resultaat van een verkeerd begrepen voorbeeld, evenals de Westerkerk, die van de Duitser een soort vuurtoren naast zich kreeg. Het zijn wel indrukwekkende prenten, maar ik vrees, dat we er niet teveei waarheidsgehalte aan moeten toekennen. Met de 18de eeuwse afbeeldingen van de groep Bulthuis - Pronk - Bendorp - Portier - Gardenier Visscher is het stellig beter gesteld. Er komen daarop zoveel gebouwen voor die we nu nog kennen, dat de controle in hun voordeel uitvalt. Zon weeshuis te Bolsward met het gezicht op kerk en toren, het complex van de Franeker Hogeschool, de Pelmolen van leme Johannes aldaar (overigens een merkwaardig bouwsel: spinnekop op stelling), de waag in Sneek, op een Noorderhaven marktdag de zuidzijde van de Harlinger Noorderhaven (met stadhuis), Sloten en Staveren, Workum en IJlst (Boschma herkende terecht het Hendrick de Keyzerhuis „De Messingklopper", dat in de Vaderlandsche Gezichten abusievelijk als waag te boek staat), om een kleine keuze te doen, het wekt weinig twijfels op.

Dr. C. Boschma, directeur vam het fries Museum, kan meer dan tevreden zijn over de uitvoering, die uitgeverij Elmar b.v. te Delft heeft gegeven aan het door hem geschreven en samengestelde plaatwerk De elf steden in prenten, dat deze week in de handel is gebracht. Het royale boekwerk (35,5 bij 30,5 cm, oblong formaat) is gedrukt op zwaar papier, kreeg een monumentale band en, wat belangrijker is, de reproducties zijn voorbeeldig overgekomen. Meer dan 150 intekenaren maakten de uitgave mede mogelijk en stellig zal menigeen dit kijkboek voor f 75.— willen aanschaffen, als hij of zij ziet wat er voor dat bedrag geboden wordt. Wat is dat dan wel? Op het eerste gezicht een prenteboek over de elf Friese steden in het verleden met 67 grote en kleine reproducties (eigenlijk iets meer, want op enkele pagina's zijn vier kleine afbeeldingen onder één nummer gerekend). Een omvangrijk album met bekende en minder bekende gezichten in en om de elf en met kaarten en kaartjes, al naar het uitkomt. Het oudste materiaal dateert van het einde van de 16de, het jongste van de tweede helft van de vorige eeuw. De steden worden behandeld in de offil ciële volgorde — dus Leeuwarden voorop en Hindeloopen aan het slot — en zij kregen van de auteur in een helaas niet gepagineerde inleiding (18 pagina's omvattend) een korte karakteristiek, deels berustend op in noten vermelde literatuur. Zowel wat de aard van het beeldmateriaal als wat de voorstelling betreft is er sprake van een gevarieerde en verantwoorde keuze uit het rijke bezit van wat de schrijver noemt: Frisia lüustrata. Onder deze naam vindt men in het Fries Museum een topografische „atlas" van losse kaarten, plattegronden, gezichten op en in steden en dorpen en afbeeldingen van afzonderlijke gebouwen. Wie niet zelf eens in de gelegenheid was dit materiaal te bekijken heeft er geen idee van hoeveel belang deze rijk vloeiende visuele bron voor de kennis van oud-Friesland is. „De grondslag van de topografische atlas van Friesland wordt gevormd door de verzameling van Wopke Eekhoff (1809—1880). Hij was stadsarchivaris van Leeuwarden, maar had daarnaast een eigen boekhandel. Op dit laatste gebied onderhield hij regelmatig kontakt met Frederik Muller te Amsterdam, die hem meermalen op het spoor bracht van interessante „Frisiaca". Levend in een tijd van romantisch nationalisme, droeg hij, ook door zijn studies over Friese geschiedenis, bij tot het ontwaken van het historisch besef bij de Friezen. Na de dood van Eekhoff kwamen zijn Friese topografica in handen van een andere verzamelaar, mr. A. Quaestius te Dronrijp, die ze in 1887 aan het Fries Genootschap legateerde. De Leeuwarder prenten en tekeningen waren door Eekhoff al bij zijn leven in het stadsarchief geplaatst." In een noot licht de auteur toe, dat mr. Queastius op Schatzenburg woonde en niet alleen zijn prenten maar ook zijn muntenverzameling aan het Fries Genootschap naliet. Dit was een gebaar, waarvoor het nageslacht niet genoeg waardering kan opbrengen. Immers, Boschma vertelt ook in een noot, dat Eekhoffs wens, dat zijn verzameling handtekeningen, portretten en topografische prenten en tekeningen na zijn dood „voor een schappelijke prijs" door de Provincie zou worden overgenomen, niet in vervulling is gegaan. Met andere woorden: de Provincie was blijkbaar niet geïnteresseerd, waardoor de verzameling in handen van Quaestius kon komen. Indien hij deze ware schat niet het Genootschap had toegemaakt en de collectie daardoor in de kunsthandel was terechtgekomen, zou niet alleen dit boek niet zijn verschenen, maar zaten wij in Friesland zonder beeldmateriaal uit het verleden van betekenis.

De elf steden in prenten is dus een keuze uit de topografische atlas in het Fries Museum en als zodanig karakteristiek voor hetgeen deze atlas bevat. Het ligt voor de hand, dat Boschma in dit boek graag wilde laten zien wat er in zijn museum zo al op dit gebied aanwezig is. Over de kwaliteit en de verscheidenheid daarvan kan men zich aldus een duidelijk beeld vormen. Waarvan men echter niet een indruk krijgt, dat is de aanwezigheid van topografica elders in Friesland. Met opzet heeft de samensteller daaruit geen keus gedaan. Zonder nu te zeggen, dat zijn boek er .mooier of interessanter door was geworden, indien hij dat wel had gedaan, kan wel worden vastgesteld, dat sommige steden dan stellig nog duidelijker voor den dag waren gekomen. Voor Leeuwarden, Sneek, Harlingen, Dokkum, Workum en Hindeloopen is er namelijk in de plaatselijke verzamelingen meer aanwezig dan het Eekhoff mogelijk was bijeen te brengen in Frisia lllustrata. Het betreft buiten Leeuwarden vooral schilderijen en panelen en minder tekeningen en gravures. Ik had bijvoorbeeld een weinig karakteristieke gravure als Kust van Friesland nabij Harlingen (een zeegezicht zonder veel lokale kleur) wel willen ruilen voor een van de doeken van de Harlinger schilder Nicolaas Bauer; het wat magere plaatje van Hindeloopen uit het „Nederlandsen Magazijn" (1861) voor net paneel dat het gezicht op de stad van zee uit (omstreeks 1850) weergeeft (in de Hidde Nijland Stichting) de gravure uit de Vaderlandsche Gezichten van het Stadhouderlijk Hof te Leeuwarden voor een ander gezicht in de Friese hoofdstad. En dat hoefde dan niet eens uit de Stedelijke kunstverzameling te komen, omdat het Fries Museum zelf ook wel Leeuwarder schilderijen bezit, die minder bekend zijn dan dit herhaaldelijk afgedrukte tafereel.

Boschma heeft ook de moeite genomen het een en ander mee te delen over de makers van de prenten. Wel, al kunnen we dan van een Verlucht Friesland spreken, daarvan zou geen sprake zijn geweest, als niet tal van niet-Friese kunstenaars met name in de 18de eeuw onze provincie met de tekenstift hadden vastgelegd. Want het overgrote deel van het materiaal danken wij aan de 18de eeuwers Jacobus Stellingwerf, Jan Bulthuis, Hendrik Tavenier, Cornelis Pronk, Karel Frederik Bendorp en de nog steeds niet nader geïdentificeerde Visscher ,die overigens bepaald niet alleen Friesland afbeeldden, maar van wie ook werk betreffende andere provincies bekend is. Van Friesen bloede is slechts Pieter Idzertsz. Portier (1698-1781), de Franeker poortwachter met zijn artistieke inslag, wiens werk men onmiddellijk herkent en die in dit Nederlandse gezelschap bepaald geen slecht figuur slaat.

Behalve naar de herkomst kan men de prenten ook bekijken met het oog op de aard van de voorstelling. Het blijkt, dat er zeven bladen met in het geheel 13 plattegronden of vogelvluchtperspectieven zijn opgenomen, zodat er 60 prenten in de eigenlijke zin overblijven. Van deze kaarten dateren er vier van de late 16de en vier van de 17de eeuw. Boschma zal ze hebben opgenomen, omdat er aan echte prenten uit die periode — afgezien van Pieter Bast, die onder meer Franeker etste — niets aanwezig is. Van een Frisia lllustrata is namelijk pas sprake in de 18de eeuw: ik telde er uit die periode 47 van de 60 en van deze 47 staat een flink aantal in relatie met of is voorbeeld geweest voor de Friese Vaderlandsche Gezichten, waarvan De Tille te Leeuwarden in 1968 een reprint uitbracht. Gelukkig heeft Boschma in slechts twee gevallen op de gavures uit de Gezichten een beroep behoeven te doen en kon hij voor de grote meerderheid de originele tekeningen tonen, waarnaar de graveurs van de Gezichten werkten. Het blijkt dan, dat van de 47 prenten er 23 (als gravure) in de „Vaderlandsche Gezichten" zijn terug te vinden. Over wat een vergelijking van het origineel met de gravure oplevert, kan men elders op deze pagina het een en ander lezen.

Zoals gezegd: de auteur heeft in een inleiding elke stad kort beschreven en hij verwijst daarin telkens naar de prenten, zonder overigens het nummer ervan te vermelden. De lezer moet deze inleiding bepaald niet overslaan, want de bijschriften tegenover de reproducties zijn uiterst summier. Dat zal gebeurd zijn om de pagina tegenover de reproductie open en mooi te houden. Het nadeel is dan wel, dat men moet terugbladeren om na te gaan wat er van de prent te vertellen is. Het was drs. Boschma wel toeveittrouwd dat op de vereiste wijze te doen, zeker waar het architectonische of kunsthistorische bijzonderheden betreft. Slechts een enkele maal moet de lezer hem even corrigeren.

In Sneek treffen hem „de vrouwen met grote luifelhoeden, de z.g. duiitse mutsen", terwijl het om twee vormen van hoofdtooi gaat: de Duitse muts en de daarover gedragen en al even ver vooruitstekende hoed. In IJlst worden we geconfronteerd met een „binnenjacht". Wat hiermee bedoeld wordt, is niet duidelijk. Het rijk geornamenteerde schip is geen Staten-binnenjacht, maar een in de 18de eeuw ook in Holland voorkomend kostbaar particulier spiegeljacht, zoals Portier er ook twee (een Fries en een Enkhuizer jacht) op de Zuiderzee vóór Workum tekende. De conclusie, dat de haven van Staveren bij Gardenier Visscher „geen indruk wekt van grote bedrijvigheid", is niet gemotiveerd. In de eerste plaats tekent Gardenier Visscher vrijwel steeds „lege" gezichten, maar in de Vaderlandsche Gezichten komt dezelfde haven ((naar de zeezijde gezien) wèl voor met een flink aantal schepen. Het was bovendien nog maar 1790 en de grote klappen voor Staveren en andere Friese zeehavens moesten nog komen.

SYTSE JAN VAN DER MOLEN

Gezicht op Leeuwarden van het noorden uit getekend vanaf een molen door Anton Ignaz Melling in 1812