AAN BISMARCK's ONTSLAG VOORAFGEGAAN.

421

landsche Zaken van alles, waar hij belang in stelde, kennis nam. De Bismarcksgezinde bladen protesteerden tegen den politisch militairen onderstroom, die den vrede bedreigde, insinueerden, dat door Waldersee een preventieve oorlog tegen Rusland zou zijn aanbevolen, en traden daartegenover op° met cle bewering, dat het hoofd van den generalen staf wel de krijgskundige raadsman van den aan soeverein en natie verantwoording schuldigen staatsman was, maar dat in alle levensvragen van het Duitsche volk deze laatste het beslissende woord te spreken had. „Ei zoo?!" — liet de andere partij zich hooren — komt dat aan Bismarck toe? Men zou toch zoo denken, dat de beslissing aan den keizer toekomt!" Vijanden van den kanselier zorgden voor de ruime verspreiding van een dwaas vlugschrift, waarin Herbert Bismarck als opvolger van zijn vader werd aanbevolen. Natuurlijk verdroot dit dezen zeer; maar evenmin officieus als officieel werd het broddelwerk verloochend. Was het dan waarlijk om een Bismarck-dynastie te doen ?!

In de Kreuz-Zeitung ging Hammerstein hevig te keer tegen Bismarck, en toonde hij zijn dankbaarheid voor de hem door Waldersee geleende honderdduizend mark, door met alle macht voor dezen in de bres te springen. Hierbij ging hij de perken zoozeer te buiten, dat zijn optreden hem een ambtelijke berisping in den Reichsanzeiger op den hals haalde, en dat Rauchhaupt hem het volgende schreef: „Gij hebt zeer doorzichtig den keizer met suikerklontjes willen lokken en met de zweep gedreigd. Dat hadt gij niet mogen doen. Gij hebt zijn absolutistische neigingen willen streelen, in den waan verkeerend, dat hij op die wijze met de nationaal-liberalen zou overhoop raken. Dat was een groote fout van u. Gij hadt hem eenvoudig in zijn conservatieve neigingen moeten bevestigen. Wat wij verder wenschen, komt dan later van zelf."

Van 11 tot 13 October was Tsaar Alexander de Derde in Berlijn en hield daar een langdurig onderhoud met Bismarck, die hem op de vraag, of hij wel zeker was op zijn post te zullen blijven, zonder aarzelen een bevestigend antwoord gaf. Na de anderhalf uur lange audiëntie begaf de kanselier zich naar het gala-diner en daarna naar