zeer goedkoop, wat niet belet dat men nog afdingt op den prijs. Een ander landgoed maakt hij tot eigendom der boeren: zij beschouwen hem, zoo niet als een gek, dan toch als een berouwhebbend misdadiger, die zóó handelt als boete voor zijne zonden. Ook de aristocratische kringen bespotten hem, trachten hem door den invloed van bekoorlijke sirenen terug te winnen, werken hem in ’t eind tegen. Maar hij houdt vol:
«Hij stapt in den trein naar Siberië, en in een wagon 3' klasse, in gezelschap van werklieden, kleine ambtenaren, lieden uit de echte volksklasse snelt hij, met een hart vol hoop, den grond der gevangenschap tegemoet, die voor liem het land der geestelijke bevrijding zal worden, de maatschappelijke hel, die voor zijne ziel een paradijs zal zijn...
« Nekludov nam de harde, gespierde ledematen der werklieden op, hun grove kleeren, hunne vermoeide gezichten; en aan alle kanten voelde hij zich omringd door eene nieuwere menschheid, met ernstige belangen, ernstige vreugde en lijden. Hij voelde zich in de tegenwoordigheid van waar menschelijk leven.
« Dit is de groote wereld, de ware groote wereld! dacht hij...
« En dieper dan ooit gevoelde Nekludov de vreugde van den reiziger die een nieuw land ontdekt, een land, overvloeiende van bloemen en vruchten... »
We kunnen niet uitweiden over al de brochuren van Tolstoï (de allerlaatste, enkele dagen vóór zijn overlijden geschreven, handelde over de doodstraf), noch over zijne Biecht, noch over zijne excommunicatie door de Heilige Synode. Maar we moeten nog met een woord gewag maken van zijne verhandeling Wat is kunst?, die bij niemand instemming heeft gevonden.
De kunst is, volgens hem, een middel om door bewegingen, vormen, kleuren, tonen of woorden voorstellingen uit te drukken, zóó dat anderen van die voorstellingen doordrongen worden en deze in hen weer opleven. De kunst staat het hoogst, als zij de gevoelens wedergeeft die uit het godsdienstig bewustzijn der menschheid spruiten. Zij moet gevoelens van liefde en broederlijkheid tot blijvende,