de vorige is. Die ontwikkelingslijn verloopt in de richting van een verbreeding van het arbeidster, rein van het Humanisme. Erasmus schrijft voor de geestesaristocratie van zijn tijd, evenals zijn mede. Renaissancisten. De Verlichting begint zieh tot breeder publiek te wenden. Met zijn opvoedkun. dige idealen Jan en Martinus Nieuwenhuizen stichten in 1784, het jaar, waarin Kant de vraag Was ist Aufklarung ?” in den zin van het Huma. nisme beantwoordde, de Maatschappij tot Nut van het Algemeen verbreedt het Humanisme dan zijn werkterrein, zooals het ook meer dan in de

Renaissancetijd van politieke en sociale aspiraties blijk gaat geven. Pas in de negentiende eeuw echter wordt het een zaak der massa: de arbeider en de burger zoeken een houvast in de verwarring der tijdL en grijpen de cultus van den Mensch met humanistisehe geloofsijver aan.__

“ Op dit punt ligt in HederSßKi de beteekenis van; Multatuli, die met zijn „uitnoodiging om mensch; te zijn” een moeilijk te overschatten of indirect, heeft uitgeoefend Wat een Alberdmk Thijm voor het katholiek réveil en Groen van Priw sterer voor de herleving van het Calvinisme heeft beteekend, dat is Multatuli voor dat deel der

Nederlanders geworden, die door het Christendom niet meer werd vastgehouden. Hier zagen zij een nieuw geloof tot formuleering gebracht. Hier lazen zij over sociale, politieke, economische en kunst, zinnige vraagstukken de „eenvoudige slotsom , die een dapper strijder in een duffe samenleving wist te trekken en van de daken durfde schreeuwen. Hier vond het Humanisme gestalte.

Het koloniale vraagstuk, zooals het voor land concreet voor de deur stond; het Nederland.Duitschland, gelijk het sinds 1866 en vooral sinds 1870 urgent werd en nog steeds is;

Het huis te Nïeder.lngelheim, aan den straatweg van Bingen naar Mamz. Ivl Multatuli de laatste jaren van zijn leven doorbraeht en op 19 Februan 1887 stierf / Links boven: de ramen van Multatuli s studeerkamer.

het vraagstuk der sociale gerechtigheid; het vraag, stuk der politieke ordening Multatuh heeft ze alle gesteld en al moge zijn oplossing veelal ver. ouderd, ja soms principieel verkeerd of onvolledig zijn in onze oogen, deze man heeft ver vooruit ge. zien. I

Anderzijds beteekent het humanistisch kader, waaruit hij alleen verstaan kan worden, ook zijn tekort en zijn begrenzing en is hij een duidelijk svmbool ook van de fouten van het Humanisme en zijn menschbeschouwing. Wanneer onze eeuw het Humanisme in al zijn maatschappelijke, tieke. kultureele en religieuse gevolgtrekkingen vM