Het verval.
Wc keeren terug tot onze pasopgerichte masdjid. Nu is ze heelemaal klaar. Als neophieten komen de dessabewoners daar bidden en de jongelui komen in grooten getale des avonds daar om les te nemen, tot de ijver voor den godsdienst weer bekoeld is, wat langzaam maar zeker geschiedt, als t zwart worden van de pas gelegde pannen op de daken van de masdjid: en de gewone sleur en onverschilligheid in ’t godsdienstige komt weer over hunne harten als ’t opschietend gras, dat t voorerf en de droge vijvers bedekt, en zelfs de rijen steenen onzichtbaar maakt, omdat er niemand meer overheenschrijdt.
Ziedaar één manier hoe een masdjidschool opbloeit en vergaat.
Een tweede manier, die eenzelfde tragisch einde heeft als de voorgaande, is interessanter dan de eerste en gaat volgens een zeker overleg.
Vóór den bouw van de masdjid of even daarna wordt er uitgezien naar een kjai als leeraar in den Mohammedaanschen godsdienst, liefst van verre streken, wiens onbekendheid voor een zekeren tijd den eerbied en genegenheid van den kant van ’t volk verzekert. Er wordt meteen gezorgd voor een erf en woning, en een stukje grond wordt door den loerah (dessahoofd) afgestaan om ingeval de milddadigheid malaise lijdt of er een staking uitbreekt bij de firma „edelmoedigheid”, den kjai en zijn familie van ’t noodige te voorzien. De woning bevindt zich gewoonlijk dicht bij de moskee, want de kjai voert er namens de gemeente het beheer over. Verder moet hij zorgen, dat zijn naam hoog blijft, want hiervan hangt alles af. Dit doet hij dan ook gewoonlijk op een schitterende manier, totdat, ondanks de ernstige, welgemeende en heilige pogingen van den kjai, de leerlingen niet meer willen komen, hetzij omdat zij geen zin meer hebben, hetzij omdat er in de buurt iets anders hun meer interesseert als ’n wajang, voorstelling, n danseres of iets dergelijks.
De moskee als college.
Nu nog iets over masdjid en college-stelsel.
Ofschoon de beteekenis van de masdjid bij dit stelsel bijna ondergeschikt te noemen is, is t ontstaan van zoo n college-