uitgebreid is, terwijl inden fundus uteri en op de serosa tuberkels gevonden worden. Inde longen zijn veel oude tuberculeuse haarden. Kun drath beschrijft een cervicaal carcinoom met tuberculose van de tubae. Als groote bijzonderheid wordt vermeld, dat in een lymphklier van het kleine bekken een epitheloide tuberkel gevonden wordt, welke direct door carcinoomcellen omgeven is. Stein geeft in 1903 eene beschrijving vaneen zeer uitgebreid portio-carcinoom met tuberculose van tubae en endometrium. In het corpus uteri liggen beide door elkaar. Stein kon geen tuberkelbacillen inde preparaten aantoonen. Ten slotte gaf Wall art inde Zeitschrift für Gebürtshilfe van 1903 eveneens een paar voorbeelden van tuberculose en carcinoom ineen en denzelfden uterus. Yan het eene geval bestond alleen het curettement. Het andere geval wordt uitvoerig medegedeeld. Dit is eene 50-jarige vrouw, bij de sectie waarvan gevonden is een chronische longtuberculose met peritoneaal-tuberculose; tevens een cervix-carcinoom. De beide tubae zijn tuberculeus en monden in het cavum Douglasii samen uit in eene abscesholte, w’elke een afvoer heeft naar het rectum. Het carcinoom gaat uit van de cervix-klieren. In het endometrium bevinden zich geen tuberkels eu geen reuzeneellen, maar het slijmvlies is veranderd in ééne verkaasde massa, welke volgens Wall art het gevolg is van eene diffuse ontsteking van het endometrium op tuberculeuse basis. Inde diepte van de cervix bevinden zich tuberkels; een aantal daarvan zijn inde kleinere bloedvaten doorgedrongen, tuberculeus en carcinomateus weefsel treden inde cervix met elkaar in verbinding en de dooreenmenging der beide processen is soms zóó innig, dat de beide elementen niet meer uit elkaar te houden zijn. Een derde voorbeeld van W allart betreft eene vrouw met portiocarcinoom en longtuberculose. Langs haematogenen weg trad meningitis tuberculosa op, en waarschijnlijk ook eene kleine, jonge tuberculeuse haard in het endometrium, die zich bij de sectie als een knobbeltje voordeed en eerst imponeerde voor een carcinoom metastase. Onder de genoemde vijf gevallen (2 van Wall art kunnen n.l. buiten beschouwing blijven) is er eigenlijk maar een, n.l. dat van Franqué, waar carcinoom en tuberculose van den uterus beide primair zijn. Bij Bass was tevens eene tuberculose der longen, bij Kundrath en Stein is de tuberculose van de tubae op het endometrium overgegaan, terwijl bij Wall art eene uitgebreide tuberculose van longen, peritoneum en tubae aanwezig was.

101