groot. Het is een opmerkelijk feit, dat het Itinerarium Ant. de zoo belangrijke stad Ulpia Noviomagus niet noemt. Het was toch de hoofdstad der civitas Batavorum en een kruispunt van verschillende wegen. Het Itinerarium Ant. springt van Arenatio op Carvone over, een afstand van XXII leugae *). De groote Rijnweg wordt door het Itinerarium Ant. tweemaal opgegeven, p. 254.4—256.3 en — in omgekeerde richting , p. 368.3 37°-6 (tot Keulen). De eerste maal gaat de opsomming der stations van Keulen uit niet verder dan Arenatio. De eenvoudigste verklaring hiervoor is, dat de weg zich daar splitste.. Eén tak ging recht door langs den Rijn en de Iyinge naar Kesteren, de andere tak volgde de Waal naar Nijmegen. Arenatio is niet Riadern 2), maar veeleer Kleef; dat klopt veel beter met de gegevens van Tabula en Itinerarium Ant. De groote Rijnweg liep dus benoorden Nijmegen öm, en op dien weg kwam bij Haalderen de verbindingsweg met Nijmegen uit Dit kruispunt — noemen wij het Trivium. Driesprong — ligt XIII leugae of 29 km van Kesteren en VIII leugae van Kleef (over Millingen, Keeken, Duffelward, Rindern). De Tabula is hier corrupt en de weg behoorde op de kaart van Castra Herculis recht doorgetrokken te zijn tot Arenatio en niet tot Noviomagi. Het schetsje laat zien, hoe

kb*

ik mij den oorspronkelijken toestand der Tabula denk. Zoo kloppen ook de gegevens van Itinerarium Ant. en Tabula, want Carvone—Arenatio is volgens het eerste XXII leugae en volgens de Tabula zou dat XXI leugae zijn3). Met den heer Kroon zou ik Castra Herculis op den

1) De heer Schoo wil hier, op gezag van één handschrift, dat noch het oudste, noch het beste is, XXXII lezen. Dit is willekeur. Als het Itinerarium Ant. twee gelijke afstanden achter elkaar opgeeft en wij hebben de zekerheid, dat één van beide opgaven corrupt is, dan kan men als regel aannemen, dat het eerste getal fout is en het tweede goed. Het is eenvoudig een quaestie van één afstand, „te ver' lezen bij 't kopieeren van de lijsten van namen en cijfers.

2) J. Hagen, Die Römerstraszen der Rheinprovinz, 2. Auflage 1931, p. 89: „3 km. nordöstlich von Cleve liegt Rindern, wo Harenatium des Itinerarium Antonini, Arenatium der Peutingerschen Tafel, Arenacum des Tacitus Historiën 5.20 vermutet wird". Vgl. ook de overzichtskaart van Hagen.

3) Verschillen van een Ieuga of mille passuum tusschen Itinerarium Ant. en Tabula zijn talrijk, vooral als de een meer stations heeft dan de ander. Bv. Tabula: Ruscione 7 Illiberre 12 Ad centenarium (te zamen 19). It. Ant.: Ruscione 20 Ad centuriones. Tabula Brindisi—Tarento 43, It. Ant. 44. Tabula Luca— Luna 32, It. Ant. 33.