kennen die het omringende polderland typeeren. Handel en verkeer zijn hier van het begin af de beslissende factoren, en de kerken oefenen slechts in zoover eenigen invloed uit dat haar machtige torens de bakens zijn voor de scheepvaart.

In dit laatste opzicht bestaat er toch een scherpe tegenstelling met de groote „gestichte" stad 's-Hertogenbosch 34). Want hier vinden wij in het oudste gedeelte, binnen de eerste stadsveste, in het geheel geen kerk! Den Bosch ressorteerde, evenals Kampen, oorspronkelijk onder een andere parochie (Orten) ; de beroemde kathedaal van St. Jan is later en buiten de oudste stad gebouwd, zoodat zij eerst bij een lateren grooten uitleg binnen de ommuring is komen te liggen. De driesprong van wegen in het hartje van Den Bosch en in de nabijheid van de samenstrooming van twee belangrijke rivieren, mag inderdaad hier, waar wij niet met een geleidelijken groei maar met een spontane wilsuiting te maken hebben, beslissend zijn geweest voor de keuze van de plaats waar het „novum oppidum in sylva" nabij Orten werd aangelegd. De Hinthamer straat was trouwens oorspronkelijk slechts van ondergeschikte beteekenis, misschien een reeds lang buiten functie gestelde militaire weg uit den Frankischen tijd (de richting doelt oostwaarts op een verdwenen kasteel Gasteren nabij Berlikum).

In het voorgaande is Dordrecht niet genoemd. Het is echter zeer moeilijk om voor deze stad tot een voorstelling van de oorspronkelijke situatie te komen, omdat door de gebeurtenissen in de eerste helft der 15de eeuw de verdeeling van land en water overal in den omtrek zoo grondig is gewijzigd en wij niet weten of er toen gedeelten der stad door de overstroomingen zijn verdronken 35) en zoo ja, welke. Dus blijven er van de belangrijke Nederlandsche steden slechts twee over: Zwolle en Leeuwarden, die op een echt plattelandschen grondslag berusten. Maar ik durf zelfs hier niet zonder meer van „dorpen" te gewagen. In de oudste kern van Zwolle 36) ligt de Groote Kerk geheel aan den buitenkant en vormt het doel van de groote aslijn, de Sassenstraat. Buitendien wordt beweerd dat de kerk van Zwolle al in zeer vroege tijden een strategische beteekenis had en een „burchtkerk" was. Het klooster Bethlehem, gesticht in de late middeleeuwen, is de aanleiding geweest voor een zóó opvallenden hoek in het beloop der Sassenstraat, dat de vraag rijst of hier niet al vóór de stichting van dit klooster een belangrijk gebouw heeft gestaan. Was dit soms ook een curtis? Maar van een „Hof" te Zwolle is vooralsnog niets bekend, en de verhalen over de reden waarom Zwolle zijn stadsrechten verkreeg, onderstrepen het „dorpsche" karakter der latere stad. Ook hier zou dus nog een nader onderzoek gwenscht zijn.

Leeuwarden is ook geen oorspronkelijk „dorp", integendeel 37). Het is een merkwaardige agglomeratie van een aantal terpen, waarvan eenige door haar kerken, andere door haar stinsen van beteekenis

34) Histor. Tijdschr. 1940, pag. 185 e.v..

35) Dalen, J. L. van, Geschiedenis van Dordrecht I, 1931, pag. 44 e.v..

36) Histor. Tijdschr. 1940, pag. 153 e.v..

37) Histor. Tijdschr. 1940, pag. 70 e.v..