.Kruisstraat en de Jansstraat buiten de veste als Kruisweg en Jansweg in noordelijke richting door, om zich onder Akendam te vereenigen tot den Heerenweg naar Schoten. Thans is het noordelijk gedeelte der twee wegen gescheiden van de oorspronkelijke vervolgstukken in de stad door den breeden gordel der voormalige versterkingen uit de 17de eeuw, de straatnamen zijn gewijzigd, en niemand zou zich den ouden toestand zonder meer kunnen indenken indien deze niet op de betrouwbare plattegronden en kaartboeken der 16de en 17de eeuw nog met zekerheid zou zijn terug te vinden.

Voor het onderzoek van het vraagstuk, welke functie de groote verkeerswegen in en voor de steden hebben vervuld, biedt dus het beeld der middeleeuwsche stad met haar eenvoudige en overzichtelijke toestanden veel meer houvast dan de gordel der versterkingen uit de 16de en 17de eeuw, die tegenwoordig de grens vormt van de binnenstad en als dusdanig het stadsbeeld beheerscht. Er bestaat één voorbeeld waar de oude overzichtelijkheid nog thans is gehandhaafd: Amersfoort, de stad die in de 16de en 17de eeuw geen strategische functie meer had te vervullen en die derhalve in dien tijd niet meer is versterkt.

Het vraagstuk der stadspoorten levert nog een andere complicatie op. In sommige gevallen zijn achteraf de versterkingen door nieuwe poorten doorbroken en oudere poorten dichtgemetseld of afgebroken. Achteraf ontstaan is o.a. de Molenpoort te Nijmegen in den gordel der moderne versterkingen, evenals de Marschpoort te Zutfen in de middeleeuwsche ommuring. Zutfen levert ook voor het andere geval twee voorbeelden op. De tegenwoordige Drogenaapstoren is een dichtgemetselde poort, de voormalige Zaltpoort (een van de typische gevallen waar de voormalige handel in zout zijn spoor heeft achtergelaten, evenals bij de voormalige Zaltpoort van Doesburg 51)) ; buitendien bestond er te Zutfen in het verlengde van het tegenwoordige Gasthuisstraatje een poort die op oude stadsgezichten nog voorkomt maar toen al buiten functie was (er bestond vóór deze poort geen brug meer over de stadsgracht). De bouwval der Oude Nieuwstadspoort (eveneens te Zutfen) bestaat nog in het verlengde der Dieserstraat; daarnaast is achteraf de straat genaamd Nieuwstad doorgebroken en afgesloten door de Nieuwe Nieuwstadspoort. — Een fraai voorbeeld van een dichtgemetselde middeleeuwsche stadspoort is ook de voormalige Plompetorenpoort langs de Muurhuizen te Amersfoort.

In al deze gevallen was er natuurlijk sprake van verplaatsingen der betrokken verkeerswegen, een verschijnsel dat op zich zelf al belangwekkend genoeg is, zonder dat er echter tot nu toe veel aandacht aan is geschonken. Wie echter deze verhoudingen werkelijk wil begrijpen, mag niet stilstaan bij de studie der oorkonden, der plattegronden en der straatnamen: slechts de persoonlijke observatie kan

51) Aa, A. J. van der, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden III, 1841, pag. 374. — In de beschrijving van Doesburg door ir. P. H. Endt in het verzamelwerk „Gelderland" (uitg. door J. van Baren e.a.), 1926, pag. 390, wordt van dit belangrijke vraagstuk niet gewaagd.