is, wijd open deuren, maar het ongunstige stoot op een strenge grenscontrole.

Ook bij de waardeering van feiten blijft het ook vaak een moeilijk oplosbare twistvraag, welk schade-toebrengen nog overeenkomstig het volkenrecht is, en welke als een ontoelaatbaar ingrijpen in het recht van anderen bestempeld moet worden. Leder is daarom makkelijk er toe geneigd, voor de daden van het eigen volk verontschuldigende motieven te laten gelden.

Uit al de op dergelijke wijze opgevatte en beoordeelde gebeurtenissen ontstaat een to'aalöeeld, waarvan men met moreele zekerheid vooruit zeggen kan, dat het voor de eigen zaak veel gunstiger is dan voor die van den vijand. Dat licht verklaarbare vóórtrekken van de eigen zaak kan ecjiter verder, als het door voortdurende verwrongen berichten, door de suggestie van een gelijkgestemde omgeving tot de sterkte van hartstocht groeit, ten slotte tot een volledige loochening van de feitelijke waarheid, tot een ongeneeslijke verblinding leiden. Als er ergens iets is, dat het bezonnen overleg vernietigt, dat tot die uitersten in de overtuiging voert, die voor ieder, die zijn verstand laat werken, dadelijk ongeoorloofd moeten schijnen, dan is het de hartstocht.

Daarvan geldt het spreekwoord: Hartstocht maakt blind. Die verliefd is, ontdekt bij het voorwerp zijner liefde gemakkelijk voortreffelijke karaktertrekken, die een onbevooroordeelde er niet in kan vinden. Maar evenzeer maakt de haat vindingrijk, om bij den tegenstander alle kwaads te zien en alle goeds voorbij te zien. Wat is al niet aan beide zijden leen verbittering te voorschijn geroepen, door de klachten over gruwelen jegens krijgsgevangenen en gewonden, of die verhalen nu waar of overdreven zijn! Dat de soldaat, wiens leven ieder oogenblik bedreigd is, wiens zenuwen bovenmate gespannen zijn, ten slotte vijanden en spionnen ontdekt, waar een rustig mensch niets van dien aard ontdekt, is werkelijk niet te verwonderen, en men kan 'zich gemakkelijk in dien toestand indenken. Maar een objectief feitenbericht zal men daar niet mogen verwachten. In den aanvang van den oorlog brachten Engelsche bladen een zoogenaamd manifest van den Duitschen keizer, dat de meest minachtende uitdrukkingen tegenover het Engelsche leger bevatte. Er werd geen gelegenheid verzuimd, die bittere uitdrukkingen in herinnering te roepen om haat op te Wekken. Later werd het bekend, dat het geheele manifest verzonnen was. Of de bedoelde bladen het démenti gebracht hebben, weet ik niet. Maar 't is zeker, dat daardoor de vroegere verbittering niet kon worden goedgemaakt.

Zooals de hartstocht zelf, zoo is ook het oordeel, dat onder invloed eryan tot stand gekomen is, slecht vatbaar voor een latere verbetering. Alles, wat daartoe leidde, is door den hartstocht op een onontwarbare wijze vermengd en er is een stemming gevormd, die niet verdwijnt als naderhand het een of andere bericht onjuist blijkt. De hartstocht zelf heerscht over de ziel als een despoot, die slechts laat ópkomen, wat in zijn zin spreekt, en voor al het andere doof is. Iets, waarover de heele omgeving eensgezind slecht spreekt, wordt niet door eenige weinige verontschuldigingen, die 'zelden genoeg hier en daar opduiken, gerechtvaardigd.

Als men deze factoren van het persoonlijk en overigens rechtmatig belang en vooral den diep ingrijpenden invloed van den hartstocht in rekening brengt, dan is mijns inziens, het begrijpen van de eenzijdige overtuigingen der massa niet moeilijk meer. Daar het belang, zoowel als de gevoelens, die daarin wortelen telkens verschillend zijn bij verschillende partijen, is het niet te verwonderen, dat de overtuigingen, die voor een wezenlijk deel daarop berusten, evenzeer verschillend gericht zijn. Er is een . zeldzame, voor ons beperkte mensehen onbereikbare objectiviteit noodig om, terwijl men de liefde en opofferingsgezindheid, die

men aan de eigen zaak verschuldigd is, blijft hebben, toch de gebeurtenissen te zien en te beoordeelen, zooals God ze beoordeelt. Zooals de ervaring van iederen dag het bewijst, kunnen ook religieus hoogstaande menschen, die het uit geweten heel nauw met de waarheid nemen, nauwelijks boven de 'meening van het land, ja van hun omgeving uitkomen, zooveel te minder als geschiedenis en opvoeding hen in hun eenzijdigheid hebben gesterkt.

3. Tot nu toe hebben onze onderzoekingen zich bezig gehouden met de vorming van de overtuiging in den geest van den enkeling, die slechts onder de werking van zijn omgeving staat, en met de stemming, zooals zij zich in hem, door de dagelijksche berichten, de gemeenschappelijke belangen en den neerslag in de stemming, gewoonlijk vormt. Maar het vraagstuk der overtuigingen van de massa wordt nog scherper als men het woord „massa" in de engere beteekenis van een door hartstocht gedreven verzameling menschen neemt, zooals LeBon (Psychologie der massa's) gedefinieerd heeft. Daar zien we handelingen en overtuigingen, die vaak lijnrecht tegenover het kalm overleg van den enkeling staan. Onder bepaalde omstandigheden krijgt een verzameling van menschen, naar beweerd wordt, heel nieuwe kenteekenen. Er vormt zich in zeker opzicht een collectieve ziel, zoodat het totaal nu anders denkt, voelt, handelt, dan ieder afzonderlijk het doen zou, evenals de deelen in een organisme nieuwe eigenschappen toonen, die ze daarbuiten niet bezaten. Een blik op dit uiterste van de beïnvloeding der overtuiging, welke met onze hoofdvraag niet in rechtstreeksch verband staat, kan toch wel daartoe dienen, de boven gegeven voorstelling te vervolledigen. Want de pathologische overdrijving toont ons met verrassende duidelijkheid de richting, waarin de normale factoren Werken en hoe factoren van niet-verstandelijken aard, tot een hoogtepunt opgevoerd, overtuigingen kunnen vormen.

Talrijke voorbeelden levert de Fransche revolutie, die voor de psysologie van massa-aandoeningen typisch is, b.v. die beroemde nachtelijke zitting van de Fransche Nationale Vergadering, waarin de adel in een roes van geestdrift bijna eensgezind al zijn voorrechten prijsgaf, wat ieder afzonderlijk zeker nooit gedaan had. De leden der Conventie waren afzonderlijk meestal vreedzame lieden; in massa vereenigd, keurden zij de wreedste wetten goed. ..Ze keuren goed en ze besluiten", zegt Taine, „dingen, waarvoor ze een afschuw hebben, niet alleen dwaasheden, maar misdaad, moord op onschuldigen, vrienden . .. Met de linkerzijde vereenigd stemt rechts voor de ergste besluiten der revolutionnaire regeering. Eensgezind, onder uitroepen van bewondering en geestdrift houdt, door herhaalde spontane herkiezing der Conventie de moorddadige regeering stand, welke de dalpartij haat om haar moorddaden, en welke de bergpartij verafschuwt, omdat ze door haar gedecimeerd wordt."

Een van de leden, Billaud-Varennes, zegt in zijn Mémoires: „De beslissingen, die men ons zoo verwijt, wilden wij zelfs twee dagen, een dag ervoor niet; de crisis gaf ze in." Karakteristiek is ook een persoonlijke ervaring van spionnevrees, die LeBon eens opdeed. Gedurende het beleg van Parijs werd op zekeren dag een maarschalk door de woedende Volksmenigte binnengebracht, die, naar men zeide, er op betrapt was, dat hij het Parijsche vestingplan ontvreemde, om het aan de Pruissen te verkoopen. De menigte verlangde zijne oogenblikkelijke berechting. Een lid der regeering ging naar buiten, om de massa toe te spreken. „Ik verwachtte", vertelt LeBon, „dat de redenaar de onzinnigheid der beschuldiging zou uiteenzetten, dat hij zou zeggen dat de beschuldigde generaal een der constructeurs der vestingen was, dat het plan bovendien algemeen bekend was en in iederen boekhandel te verkrijgen. Tot mijn groote verwondering — ik was nog heel jong toen — luidde de rede geheel anders: Aan het recht zou onverbiddelijk voldaan worden. Laat de regeering der Nationale Verdediging uwe zaak ter hand nemen en afdoen; voor-