Het werd een beweging, die niet in de eerste plaats den godsdienst uit godsdienstig oogpunt eerde en wilde versterken, maar die de mannen van eenzelfde religie aaneensloot, omdat Islamitisch vrijwel gelijkluidend is voor Java met nationaal. Welke kleur de plaatselijke afdeelingen van de Sarikat Islam hebben, hangt af van de plaatselijke leiders. Zijn dezen oeconomisch geïnteresseerd, stellen zij de oeconomische sociale belangen op den voorgrond, dan worden de kwesties van achterstelling (bij ambten), geschillen met ambtenaren, suikerfabrieken en dergelijke allereerst behandeld. Zijn het diepere, religieuse naturen, dan zullen zij bij voorkeur den nadruk leggen op herleven van den Islam en een meer nauwkeurig beoefenen van zijn voorschriften. Deswege is men nu eens zeer gevoelig voor wat aan den overheerscher doet denken en dan weer geprikkeld als er slechts één enkel krachtig getuigenis wordt gegeven, dat den Mohammedaanschen, godsdienst veroordeelt en het Christendom prijst.

Er is dus beweging. Een worsteling is begonnen om zich vrij te maken. Tot nog toe over het geheel vreedzaam in haar uitingen, maar toch af en toe zich uitend in m'eer of minder ernstige conflicten met de overheid. Oeconomische zelfstandigheid, geestelijke zelfstandigheid, een mondig-verklaren wordt geëischt, in het aangroeiende besef: wij kunnen.

In verband met deze vrijheidsbeweging en drang naar zelfstandigheid is er een heete begeerte naar Westersch onderwijs en loopen de Holl-inl. scholen dadelijk vol. Elke gelegenheid wordt aangegrepen om zich de hulpmiddelen van den overheerscher aan te schaffen teneinde met hem gelijkwaardig te worden. Daarom is de vraag altijd weer naar onderwijs, onderwijs op elk gebied, en tot nog toe hoofdzakelijk met het Nederlandsch als voertaal. Het gevaar van dénationalisatie, de vervreemding van eigen volk, dat daarin ongetwijfeld schuilt, schijnt niet ernstig gevoeld te worden of voorloopig over het hoofd gezien om zuiver practische redenen. Zij, die den nadruk leggen op den indonesischen grondslag van het onderwijs en het onderwijs in eigen taal, hebben wind en stroom nog niet mee. Toch zijn er die zich op nationalen bodem willen terugtrekken, heil