DE DUITSCHE EN W. EUROPEESCHE GEESTESGESTELD-

verwierf ook de wereldlijke Staat een verhoogde waarde en een zelfstandigen zedelijken rang naast de Kerk. Machiavelli en Thomas Morus gaven grondslag en toelichting van de theorie der beide hoofdtypen van den modernen Europeeschen Staat: van den continentalen machts- en den insulairen welvaartsstaat. Wat zij aanvankelijk als utopie droomden werd in Frankrijk, de Nederlanden, Engeland door denkende staatslieden en politiek begaafde denkers in den loop der eeuw steeds meer verwezenlijkt. Aan het einde van dat tijdperk vindt men de groote namen: Bodinus, Grotius, Th. Hobbes. In hen werd de West Europeesche, wereldlijke Staat vervuld met het bewustzijn van de hoogste zedelijkmenschelijke waarde.

In Duitschland (dat we nu verder uitvoeriger in beschouwing zullen nemen) is de algemeene cultuur-beteekenis van de Renaissance-beweging zeer gering gebleven. Wat daarvan zijn invloed op het Duitsche humanisme deed gelden, werd spoedig door de Hervorming verstikt of aan de nieuwe Kerk dienstbaar gemaakt. De ontwikkeling der Duitschers bleef in wezen theologisch georiënteerd; hun religieuze belangstelling nam alles in beslag; niets kon zich daarnaast staande houden. De ontwikkeling van den Duitschen wereldlijken Staat, van den vorstelijken territorialen Staat, voltrok zich eveneens in de schaduw der theologie. Voorzoover de enorme opvoering van het moderne staatsgezag (in vergelijking met de Middeleeuwen) met de algemeene secularisatie van de Europeesche cultuur samenhangt, beteekent de Hervorming eigenlijk meer een hinderpaal voor dan een bevordering van den politieken vooruitgang: een enorme intensiveering van geestelijke belangen, waaraan nieuw leven wordt ingeblazen, en ook van een religieuze denkwijze; een weliswaar ongewilde, maar dan toch gewelddadige verwikkeling van politiek met kerkelijke vragen, een nieuw verchristelijken van het geheele leven in een zelfs voor de late Middeleeuwen ongewone mate. Maar slechts in Duitschland heeft zich deze uitwerking terstond ten volle, om zoo te zeggen zonder eenige beperking, doen gevoelen, omdat de nieuwe Kerk hier niet, zooals in West Europa, met haar eischen op de wereld-