221

en dan tot zijne werkelijke omgeving wenden, dan is het alleen om te voorzien in de behoeften hoogst noodig tot onderhoud van zijn leven; is aan de eerste levensbehoeften voldaan, dan keert hij weer tot zich zeiven, tot die wereld terug, die in hem besloten is en welke hij met zijne vrienden, betrekkingen, herinneringen, lezingen en gedachten bevolkt heeft; wereld die hem alleen behoort en die veel meer bekoorlijkheden voor zijn beschaafden geest aanbiedt dan al wat hij in zijne volbloed Afrikaansche omgeving vinden kan.

„ Men zou voorzeker een zeer onvolmaakte studie over Livingstone leveren, indien men de godsdienstige zijde van zijn karakter niet in aanmerking nam. Zijne godsdienstige overtuiging is niet van theoretischen, maar van zeer standvastigen, ernstigen en vooral practischen aard. Hij zoekt nooit met den godsdienst te pralen, maar tracht hem overal op practische wijze te doen doordringen, om de weldaden en de rust te doen smaken, welke hij aan den geloovige schenkt. Met andere woorden, hij dringt den godsdienst nergens op, maar tracht overal zijn weldadigen invloed te doen gelden ; daarin bestaat zijn aanhoudend en eenig streven. Op die wijze is hij te allen tijde en voor allen met wie hij in betrekking komt, de grootste weldoener. Zijne vroomheid openbaart zich aldus onder de liefelijkste vormen en hij regelt er zijn eigen gedrag geheel naar; zoowel tegenover zijn dienstpersoneel als tegenover de inboorlingen, de mahomedanen en allen die met hem in aanraking komen. De godsdienst heeft zijne hartstochten verzacht en gelouterd, zijn onbuigzamen wil getemperd en van dien man met zijne ijzeren wilskracht, den zachtzinnigsten meester, den gezelligsten makker gemaakt; met andere woorden, Livingstone is de ware christen Gentleman.

„In Livingstone zag ik alle goede christelijke deugden vereenigd. Zijne zachtzinnigheid verliet hem nooit, zijn vaste hoop op de toekomst bleef hem immer bij. Hij klaagde nooit over het doorgestaan leed noch over zijne lange scheiding van bloedverwanten en vrienden. Hij had zulk vast betrouwen in de