is toegevoegd aan uw favorieten.

Waarheid in liefde; een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen, 1842, 01-01-1842

01-01-1842

Permanente URL

Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: Waarheid in liefde; een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen, 1842, 01-01-1842
Alternatieve titel: Waarheid in liefde, een godgeleerd ...; Waarheid in liefde; een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen
PPN: 409098027
Uitgever: Oomkens [etc.], Groningen
Jaar van uitgave: 1842
Publicatiedatum: 01-01-1842
Aantal pagina's: 200
Taal: Nederlands
Publicatietype: Aflevering
Herkomst: Maastricht University Library
Signatuur: MU T 0226
Toegevoegd in Delpher: 21-06-2017

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 200 pagina's) / 200
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

Waarheid in liefde; een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen, 1842, 01-01-1842

Alternatieve titel

Waarheid in liefde, een godgeleerd ...

Waarheid in liefde

een godgeleerd tijdschrift voor beschaafde christenen

PPN

409098027

Uitgever

Oomkens [etc.], Groningen

Jaar van uitgave

1842

Publicatiedatum

01-01-1842

Aantal pagina's

200

Taal

Nederlands

Publicatietype

Aflevering

Herkomst

Maastricht University Library

Signatuur

MU T 0226

Toegevoegd in Delpher

21-06-2017

nveu/uctri avrov. [}) Matth. IX: 1—8. Mare. II: 3—12. Luc. V: 18—26. Jezus zit daar aan den disch in het huis van mattheus. Tollenaren en zondaren zitten mede aan. Dat was voor de hooghartige Phariseërs genoeg, om met een blik van minachting op den Heer neder te 'ien en de Discipelen honend te vragen: «Waarom eet uw Meester met tollenaren en zondaren?" Jezus hoort dat. Wat zou Hij antwoorden ? Een gewoon leeraar zou al ligt gezegd hebben: » Ze zijn niets minder dan gij." Maar de wijze Heiland gaat in hunnen trotschen geest in, om vandaar uit hunne dwaling te bestrijden en hun het ongerijmde en onedele van hunne verachting van zijn gedrag aan het hart te leggen. Hij zegt: »De gezonden hebben geenen geneesmeester van noode, maar de zieken." Daartegen viel zeker niets te zeggen bij hen, die zoo gaarne, voor gezonden wilden gehouden worden. Het bleek zonneklaar, dat, wie ook jezus mogt beschuldigen, de Phariseën , wilden zij zich zeiven gelijk blijven, daartoe geen regt hadden. Ook hier dus werden zij weder met een enkel woord tot zwijgen gebragt; maar misschien ook tot eene zorgclooze rust.'' Was het voor hun misschien ook een verderfelijk schikken van jezus , die er toch zoo zeer ^erre af was, om hen voor gezonden te houden, zoodat aan dezen vorm om menschen te overtuigen eene geschikte aanleiding tot hunne bekeering werd ten offer gebragt? Wel verre van daar! Om elke heillooze gevolgtrekking bij de Phariseërs voor te komen en hen hunne liefdeloosheid te doen gevoelen, laat Hij er in eenen adem op volgen : »Maar gaa't henen en leert wat het zij: Ik wil barmhartigheid en geene offerande" (2). (8) Matth. IX : 9_l3. Marc. II; 15_17. Luc. V : 27-38. 1842. 2 en de Zoon des menschen is Heer ook van den Sabbal" (8). Eene andere proeve, om jezus als een Sabbatschender le veroordeelen, wordt genomen door op den Sabbat cenen man, die eene verdorde band had, lot Hem te brengen en Hem te vragen, of hel geoorloofd was op den Sabbat te genezen. Ook hier weet de wijsheid van jezus , door in te dringen in hunnen geest, hen van hun eigen standpunt uit tot een beschamend twijgen of lot een bevestigend antwoorden le noodzaken. Hij begeeft zich niet met hen in welgeleerde hairkloverijen, maar hunne bedoelingen doorziende, heroept Ilij zich op hun gewelen. Hat geweten moest hen beschuldigen, dat zij op den Sabbat voornemens koesterden om jezus len ondergang le brengen. Dat geweien mogt slechts beslissen, of het op den Sabbat geoorloofd was goed of kwaad te doen, eene ziel le behouden of te dooden. Maar ook hunne liefde voor hun vee moest hun eene stilzwijgende schuldbekentenis van hunne onbarmhartigheid en valsche listen afdwingen. Zou ieder hunner loch zijn schaap, op den Sabbat in een put gevallen, er weer uit helpen, hoe veel te meer mogt, ja moest dan een mensch op den Sabbat geholpen worden (9). Een dergelijk geval had op den Sabbat plaats met eene vrouw, wier ligebaam gedurende achllien jaren als in boeijen gekluisterd was, zoodat zij zich niet kon opriglen. Jezus slaakt die banden. De Overste der Synagoge is er in zijnen onbarmharligen (8) Malth. XII: 1—8. Mare. II: 33—28. Luc. VI: 1—5. (9) Matth. XII! 9—15. Mare. III: 1—6. Luc. VI: 6—10. Sabbatsijver over verstoord. Hij geeft dit aan het volk te kennen en vermaant hetzelve, om op andere dagen met hunne kranken te komen. Maar nu moest jezus hem het ongerijmde en onedele van zijn gedrag doen gevoelen en vraagt hem af, of niet een ieder hunner zijnen os of ezel losmaakte van de kribbe en hënendreef om te drinken. Konden zijne tegenstanders dat niet ontkennen, dan moesten zij gewisselijk toestemmen , dat op den Sabbat ook wel eene vrouw (een redelijk mensch had jezus kunnen zeggen , maar Hij noemt opzettelijk wat bij hen nog veel zwaarder vsegen moest) eene dochter van Abraham, los te maken van de banden, die sedert zoovele jaren haar ligchaam beknelden en na zulk een tijdperk van ligchamelijke vermoeijenis den dag der rust voor haar te doen aanbreken. "Wie hunner toch wilde, by eenig nadenken, abhaham's kinderen beneden ossen of ezels hebben gesteld? Voorzeker niemand, en geen wonder dus, dat zijne tegenpartijders beschaamd stonden tegenover den Meester, die zoo wist te spreken (1). Nog eene proeve van gelijken aard laten wij hier aanstonds volgen. Dat jezus namelijk den kranken te Betbesda op den Sabbat genezen had, daarover werd hij nog naderhand door zijne tegenstanders aangevallen ; zij toonden zich daarover verbaasd en verontwaardigd. Doch jezus brengt hun daartegen onder het oog, dat, indien Hij zïch door het genezen van eenen kranken op den Sabbat de schuld van schennis diens dags had berokkend, zy dan veel grooter schuld op zich laadden, die zoo dikwijls op den (1) luc. XIII: 10—17. Sabbat de besnijdenis verrigteden. Deze toch was ook eene heelkundige kunstbewerking, waartoe vrij wat oinslag vereischt werd, opdat ze voor den besnedene geeue nadeelige gevolgen mogt hebben. Ook zij werd beschouwd als een middel tot bevordering van den ligchamelijken welstand. Indien nu zij op den Sabbat eenen mensch mogten besnijden, zonder dat daardoor de wet van mozes verbroken werd, dan mogten zij willens of onwillens geen oogenblik aarzelen om te erkennen, hoe dwaas en schandelijk het was, dat zij zich tegen jezus verbitterden, omdat Hij op den Sabbat eenen gelieelen mensch had gezond gemaakt. Zoo moest ook hier hun eigen standpunt hun aanschouwelijk maken, dat lij zich in hun oordeel door onredelijke vooringenomenheid lieten besturen (2). Eens had jezus eenen bezetene, die blind en stom was, genezen, zoodat hij nu zag en sprak. De indruk daarvan op de scharen was, dat zij met ontzetting uitriepen: »Is deze niet de Zoon van david?" Dat was den Phariseën een doorn in het vleesch. Zij zeiden daarom: »Deze drijft de booze geesten met uit , dan door Beëlzebul, het hoofd der booze geesten.'' Jezus vernam dit. Wat zou Hij zeggen? Zou Hij beweren: Daar bestaat geen Beëlzebul, of het is onwaar en laster, wat gij spreekt? Maar dit ewees nog niets; het deed den Phariseën niet gevoelen , tot welke ongerijmde beweringen zij zich door hun vooroordeel en hunne bitterheid lieten vervoeren. Zij zelve moesten tot hunne beschaming en verootmoediging het ongerijmde in hunne beschuldiging gevoelen (8) Joh. VII: 21—24. Vergel. V. en erkennen. Jezus zegt daarom niet: »Ik ken geenen Beëlzebul," ook niet: Ik doe het niet door Beëlzebul," maar: »Als ik het doe door hem, dan is het spoedig met zijn rijk gedaan; een Koningrijk loch, eene slad of een huisgezin, tegen zich zelf verdeeld, kan niel staande blijven. Ilij dns, die in ■verband met den Satan stond, zou eerder bezetenheid -verwekken, dan wegnemen. De Satan toeh zou niet dwaas genoeg zijn, om het eene gedeelte van zijne legermagt ten strijde legen het andere aan te voeren. Hoe beschamend en overtuigend moest die redenering voor de Phariseëu zijn? Maar het was hiermede nog niet afgedaan. Jezus blijft doorspreken in hunnen geest en nog wal slaan op hun standpunt. l)e Phariseën verkeerden in liet denkbeeld, dat er onder hunne leerlingen waren, die ook de gave hadden om booze geesten le verdrijven. Dit denkbeeld laat jEzus weder voor hetgeen het is; Hij neemt het maar voor een oogenblik voor waarheid aan en zegt nu: »Zoo ik door Beëlzebul de booze geesten uitdrijf, door wien drijven ze dan uwe zonen , uwe kweekelino-en uil?" De Phariseën moesten loch ook hier eene oorzaak, eene werkende kracht aannemen, even gelijk zij die bij jezus hadden ondersteld. Maar ook hier zich op Beëlzebul le beroepen, dal zagen zij reeds, was ongerijmd; dat kon hun trols op ïcn, wier vaders zij genoemd werden, niet dulden; dat liep ook legen de algemeene denkwijze in. Z.00 zagen zij zich dus van alle kanlen in de engte gebragt; hunne zonen moglen nu hunne reglers zijn, hunne eigene wapenen hen dwingen om den geest van God, eene Goddelijke kracht in jezus te erkennen, waardoor Hij zulke ellenden kon wegnemen; en daaruit moest hel hun blijken, dat het Komngnj van God tot hen gekomen was (3). Ook op deze wijze dreef jezus booze geesten uit! Bij eene andere gelegenheid wordt jezus door de Phariseën en Schriftgeleerden er over aangevallen, dat zijne Discipelen de overleveringen der Ouden overtraden. Volgens deze (och moest men, wanneer men brood ging elen, vooraf de banden wasschen. Waar hel noodig was, was deze inzelling niet le misprijzen en vond dezelve gewisselijk geenen lekenstand bij jezus en zijne Jongeren. Maar in den beuzelgeest der Phariseën moest dit altijd geschieden, en dat wel met zekere zorgvuldigheden, gebaren en herhalingen; niet omdat het welvoegelijk en noödig kon zijn, maar omdat het eene mondelijke overlevering was van de Ouden cn men er dus een punt van godsdienstigheid van maakte. Boven zulk eene bekrompenheid waren de Jongeren van jezus verheven en zij bekreunden zich dan ook weinig om deze instelling, als instelling der Ouden. Dit was voor de Phariseën en Schriftgeleerden al weder eene nieuwe grieve legen jezus en gaf hun aanleiding om den Heer le vragen: » Waarom wandelen uwe Discipelen niet naar de overleveringen der Ouden, maar elen brood (niet met onreine, maar mei) ongewijde handen ?" Nu kon jezus geantwoord hebben: » Die overleveringen hebben voor hen geene verbindende krachl, zij behoeven zich daaraan niet le sloren." Doch dat kon niet leiden lot beschaming en verbetering van zijne bestrijders, maar zou wel bet twistvuur in hun binnenste hebben aangeblazen. Een bij ben geldend gezag moest bier alles afdoen en hen (3) Matth. XII: 22—38. Mare. III: 22—26. luc. XI: 14—22. in hunne laagheid en nietigheid ten loon stellen. Zulk een gezag bezat jezaja voor hen en daarom antwoordde jezus: » Voorwaar, teregt heeft jezaja van u, geveinsden! geprofeteerd, gelijk geschreven — en dus niet maar bij monde overgeleverd — is : dit volk eerl mij met de lippen, maar hun hart houdt zich verre van mij! Doch te vergeefs vereeren zij mij , leerende leeringen, die geboden van menschen zijn" (4). Het inachlnemen van deze overleveringen was dus voor het minst, volgens eene duidelijke Godspraak, eene niets beduidende overtolligheid. — En nu eens dat punt van de waardij der overlevering ter sprake was, mogt jezus nog verder gaan en hun van hun standpunt aanwijzen, dat het goddeloos was zich naar de overleveringen der Ouden te gedragen. Volgens hunne overleveringen toch behoefde een kind zich om zijne noodlijdende ouders niet te bekreunen, wanneer het maar, hetgeen het anders aan hen zou geschonken hebben , tot eene dusgenoemde Godgewgde gave had bestemd. Doch volgens de wet van God, die toch bij hen, Wetgeleerden, het hoogste gezag moest hebben, moest elk kind zijnen vader en moeder eeren! Zoo moest het hun dus blijken, hoe zij door hunne overleveringen Gods gebod zelfs krachteloos maakten. Ook hier dus waren de Phariseën met hunne eigene wapenen bestreden (5). Terwijl jezus zich in de streken van Tyrus en Sidon bevindt, komt tot Hem eene Heidin, bekend onder den naam van de Kananesche vrouw. Overluid wendt zij zich met de bede tol jezus: »Hecre! 5' (4) Jei. XXIX: 13. (5) Slatth. XV: 1—13. Mare, VII: t—13. zoon van david! ontferm 11 over mij, mijne dochter is deerlijk bezeten." Jezus besluit, om gehoor te geven, is genomen; zijne verlossende liefde waarborgt hel ons. Maar waarom dit besluit, na zoo veel schynbare hardheid en langs den bekenden omweg, ten uitvoer gelegd? Vooral omdat Hij te rade ging met den geest der Discipelen, die Hij wilde opleiden , en die, volgens hunne wijze van denken en gevoelen , deze Heidensche vrouw, die hen met haar geklaag maar lastig viel en die toch, als eene Heidin, van JEZUS geene hulp, het brood der kinderen niet erlangen zou, maar liefst met een enkel woord wilden hebben afgewezen. Dit op het oog houdende, plaatst jezus zich tegenover de vrouw op het standpunt der Discipelen, om vandaar uit het verzoek der vrouw te bestrijden en, door haar uit te lokken, zich dooi- haar le laten overwinnen, ten einde alzoo zijne Jongeren te doen zien en gevoelen, hoe onhoudbaar en armzalig hun standpunt was en hoe een geloof in Hein, in zooveel ootmoed, vertrouwen cn liefde zich openbarende, Hem hoogst welgevallig is cn niet ongezegend mag blijven, bij wien en waar hel ook worde aangetroffen (6). Eens had jezus eene schare van omstreeks vijfduizend menschen met vijf brooden en twee visschen gespijzigd (7). Den volgenden dag zochten de scharen jezus weer op. Jezus doet haar aanstonds gevoelen, dat Hij de reden, waarom zij lot Hem kwamen, doorziet: het was vooral, omdat zij den vorigen dag van de brooden gegelen hadden en verzadigd (6) Matth. XV: 31—28. Mare. VII: 23—30. (7) Joh. VI: 3—11. waren geworden. Jezus wil (lezen menschen nu onder het oog brengen, dat Hij vooral gekomen is, om de boogere beboefkp van hunnen geest te bevredigen. Maar nu op het oog houdende, lot wie Hij spreekt, lot menschen namelijk, die Hem uilnoodigen om een teeken te doen, en zich beroepen op mozes, door wiens tusschenkomst hunne vaders in de woeslijn het mannabrood uit den hemel gegeten hadden, slell Hij in zijne gansche rede lot de schare zich zeiven en al het heil, dat van Hem uilging, onder geene andere beelden aan hen voor, dan onder die van het ware Irood, Lroocl des levens, brood uit den hemel gedaald, onvergankelijke ware spijze en drank. Zoo het geestelijke in zinnelijke» vorm aan hunne zinnelijkheid aansluitende, baande jezrs juist daardoor den weg om het gevoel van geestelijke behoeften uit dat van zinnelijke le ontwikkelen, de scharen door heiliger beweegredenen lot zich le trekken cn de overtuiging in haar le sterken, dat elk, die tot Hem kwam, niet zou* hongeren, cn die in Hem geloofde, nimmer zou dorslen (8). Daar bestond bij de Joden een strijd over de echtscheiding. De eene partij hield het daarvoor, dat al, wat den man in zijuc gade mishaagde, voor hem een voldoende grond was, om haar van zich le laten gaan. De andere meende, dat men zich alleen van zijne echlgenoolc mogt scheiden, wanneer haar iets schandelijks cn laags aankleefde. In dezen strijd wilden de Phariseën jezus wikkelen, ten einde Hem bij de eene of bij de andere party gehaat le maken. Zij komen daarom tot Hem met de strikvraag: »Is (8) Joh. VI: 80 , 87 , 38—58. liet den mensch geoorloofd zijne vrouw tc verlaten om allerlei oorzaak?' Nu had jezus slechts te antwoorden : ja of neen, en hun doel was bereikt. Maar wat doet Ilij? Hij roert vooreerst het strijdpunt niet aan, maar wijst zijne belagers uit hunne gewijde Schriften slechts op de oorspronkelijke Goddelijke instelling van den echt. God toch had van den beginne man cn vrouw zamen geschapen, cn het was een Goddelijk woord, dat dc mensch zelfs vader en moeder verlaten en zijne vrouw aanhangen zou, cn dat deze twee lot één vlcesch zouden zijn. Dat woord van jezus was op de beschaming en tereglwijxing zijner scheidingzuchlige tegenstanders berekend. Zij hadden dat honderdmaal in hunne wet kunnen lezen en daaruit moeien opmaken, hoeverre zij van God zijn vervreemd, die liglvaardig scheiden wal God heeft zaniengcvoegd. De Phariseën begrepen jezus. Zij lalen dan ook de vraag, om welke oorzaak men scheiden mag, varen, maar brengen nu ook den strijd op een ander gebied over cn vragen: »Hoe heeft dan hozes geboden haar cencn scheidbrief le geven en le verlaten." Doch hierop antwoordt jezus, dat mozes hun dat niet geboden, maar slechls, om de hardheid hunner harlen, locgeslaan had. De stompheid dus en onvatbaarheid van hun hart voor ware eensgezindheid had het noodzakelijk gemaakt, om den uilwendigen band niet vast le houden, wanneer er geen inwendige bestond, ten einde alzoo grooler kwaad voor le komen. Zoo moest dan hun eigen geweten hun zeggen, dat afwijking van het oorspronkelijk ideaal van den echt een noodzakelijk kwaad was, waarvan de kiemen in hun eigen hart geworteld waren. En na deze teregtwijzing van zijne bestrijders uit hunne eigene Schriften en harlen mogt jezus nu wel tot de oorspronkelijke vraag tcrugkecren en daarop nu onverholen antwoorden, dat »wie zijne vrouw verliet anders dan om hoererij en eene andere trouwde, overspel hedreef, gelijk ook hij, die de verlatene trouwde, zich daaraan schuldig maakte" (9). Zulk eene vrouw, op overspel betrapt, wordt daar door de Schriftgeleerden en Phariseën tot jezus gebragt. Zij zeggen: » Mozes heeft ons in de wet geboden , dat de zoodanigen gesteenigd moeten worden. Gij dan, vvat zegt Gij?" Zijne vyanden meenen reeds .zeker -van hunne zaak te zijn en jezus door elk antwoord ten val te brengen. Stemt Hij tegen de handhaving der wet, het zal als eene strafbare verhelling boven het gezag van mozes worden aangemerkt, stemt Hij er voor, men zal Hem aanklagen bij de burgerlijke Overheid, als zich bemoeijende met hare zaken en Hem tevens als een onbarmhartige gehaat maken bij het volk. Jezus ontwijkt daarom een stellig antwoord, maar schrijft met den vinger op den grond. Dat had een wenk voor de Schriftgeleerden kunnen zijn, waaruit zij, zonder Hem daarop te kunnen vervolgen , zijn gevoelen konden opmaken. Bij hunnen Profeet jeremia beteekende toch in de aarde geschreven te worden zooveel als uitgewischt, uitgedelgd te worden (1). Doch zij blijven Hem vragen, en nu zal het waarheid- en schuldgevoel, waarvoor hun valsch en onbarmhartig hart nog vatbaar is, de zaak tot een einde maken. Hij grypt hun daarom in het geweten, door te zeg- (0) Matth. XIX: 3—9. Mare. X: 2—9 (1) Jer. XVII: 13. gen: » Wie van u /.onder zonde is, werpe den eersten steen op baar." Daarvan kon de uilkomst niet twijfelachtig zijn, beschaamd gingen allen henen; de vrouw was gered, de aanval op jezus mislukt (2). Een ander voorval met eene vrouw had plaats, terwijl jezus bij den Phariseër simon ten maaltijd was. Simon kan het niet in jezus verdragen, dat Hij zich inlaat met die boetvaardige zondares, die zijne voelen met hare tranen bevochtigt en met hare bairlokken droogt. Het is hem een bewijs, dal jezus geen Profeet is ; anders toch zou Hij het weten, dat die vrouw eene iondares was, en dus zich met haar niet inlaten. Simon stond dos op het standpunt van eigene geregtigheid en daarmede gepaard gaande liefdeloosheid. Hij wist nici, wat genade was, en had niet geleerd, om m den gevallenen zondaar den mensch le zien, gevoelde niet, dat oolmoed, geloof en innige liefde oneindig meer waarde hebben dan de uitwendige wettische werkheiligheid, waarop hij web zoo veel liet voorstaan, en dat het levendig Jjesef, van groote vergiffenis van schulden te hebben ontvangen, oneindig meer dank en liefde werkt dan de doode letter der wet. Hoe toch dezen man met zijne hoogmoedige en onbarmhartige eigengeregtigheid, die hem tevens blind maakt voor het goddelijke in Christus , beschaamd, verootmoedigd** en teregt gebragt! De wijsheid van jezus schiet daartoe ook hier niet te kort. Simon schijnt niet te gevoelen, wat vergevende liefde op den gevallene kan uitwerken, omdat hij, de regtvaardige naar de wet, laaraan zelden of nooit behoefte had gevoeld. Maar (a) Joh. VIII: 3—11. 1842. 3 simon, die kostbare maaltijden kon aanrigten, schijnt rijk te lijn. Misschien had hij van dien rijkdom wel eens belangrijke giften aan behoeftigen afgestaan. Zeker lag het in zijnen geest, om over ingebeelde of werkelijke weldaden, door hem aan anderen bewezen , grooten dank, hartelijke liefde te eischen. Terwijl toch de ootmoed nooit genoeg, ik raag zeggen , niets meent gedaan te hebben, b»uwt de hoogmoed onverdrsgelijke aanspraken op zijne werken, juist omdat hij met dezelve alleen zich zei ven bedoelt. Op dat punt dus is sision genaakbaar. Op de vraag, naar hetgeen kwijtschelding van geldelijke schuld op den schuldenaar moet uitwerken, zal hij geen antwoord schuldig blijven. Jezus legt hem de vraag daarom voor, wie van die twee menschen , die niets hadden om hunne schuld te voldoen, den schuldeischer het. meest zou liefhebben, hij wien vijfhonderd of hij wien vijftig denariën door hem werd kwijtgescholden. En nu sihon op die vraag, zoo als te verwachten was, geantwoord had: »Ik denk hij, dien hij het meest heeft kwijtgescholden;" nu had hij ook zijn eige^ vonnis onderteekend. Nu kan het hem begrijpelijk worden gemaakt, hoe hij, die in zijn eigen oog een regtvaardige was, en weinig of nooit behoefte aan vergevende liefde had gevoeld , en haar genot dus ook niet had gesmaakt, noch hare kracht ondervonden, juist daarom ook zoo liefdeloos gebleven was. Aanstonds opent jezus hem dan ook het oog voor deze zijne trotsche en koude liefdeloosheid tegenover de ootmoedige en vurige liefde dezer vrouw. Bij den aanblik daarvan moest bij erkennen, dat het hoogsle en besle, wal naar zijne eigene leer de wet eisclile, de liefde, volgens zijn eigen getuigenis, door genade alleen kon worden uitgewerkt. En op het eigene oogenblik, dat hg Ilem, die ]„er genade bewees, en haar, die hier • genado ontving, zoo treffend geregtvaardigd ziet moet hi, z,ch zeiven voorkomen als door eenen schok van zijne hoogte ter neergeslort en nlagteloos worslcende onder de puinhoopen van het ingeslorte gebouw ISJpjT k» w V Dezelfde klagle over de gemeenschap, die JEZUS mei door I °pu ' h°°ren Wij °P eenen a'"Iorcn tijd doo. veie Phanseën tegen JEzus ingebragt, op het oogenhhk , dat wij tollenaren, die zondaren waren tot Hem genaderd zien, niet om Hem te verzoeken' maar om betere menschen door Hem te worden, „ecs- ehjk heil Lij Hem te zoeken. Men beklaagt zich dal jezus hen ontvangt en met hen eet. Zullen wil ook doen opmerken, hoe JEZUs zijne genaderijke han- dclvvijze met deze, wier gemoed zich voor'iets bë- héid T n^de Pb11"6' tCSen0Ver dC k0Ude ,ief(,e,oos- heul van de Phanseen verdedigt door zijn beroep op hunne blijdschap over een wedergevonden schaan .f ncn„,„g? Wij „me„ «,cchls nieTs 'ff T S^ede YerdedlSinS zijn gedrag iets afdingt op hunne regtvaardigheid; Hij neem^ haar aan hoe ongenoegzaam ze ook zijn mo^e om tot dat hooger, inwendig leven op te voeren, hetwelk God Christus schenken wil. Hij laat den vlder • SellJkenis van den verdwaalden zoon geene de minste verwijt,ngen doen aan den liefdeloos broede ^i:zzdcn"^ heb nooit uwe geboden overtreden;''" geeft aan^e'n (3) Luc. VII: 36—50. vader zelfs dc «oorden in den mond: »Kind, gij zijt altijd bij mij en al het mijne is het uwe." De Heer wil alleen de Phariseën doen beseffen , dat ook zelfs bij hun vertrouwen en hunnen roem op hunne volmaakte regtvaardigheid naar de wet, hartelijke blijdschap over eenen zondaar, een' medemensch, eenen broeder, die zich bekeerde, hun hart moest bezielen, en juist langs dezen weg wil Hij hen, door hunne regtvaardigheid aan te nemen, hunne biltere liefdeloosheid lot hunne beschaming, verootmoediging en bekeering doen gevoelen (4). Op weg naar Jeruzalem wordt jeztjs door iemand in naam ook van anderen aangesproken met de vraag: » Heer! zijn het maar weinigen, die zalig worden ? Zulke vragers, die er ten allen tijde waren, treft men gewoonlijk aan onder dezulken, die zich liever met bespiegeling dan met beoefening bezig houden, van zich zelve af en op anderen zien, in het algemeen liefst de uitspraak hooren: »Weinigen zalig;' maar ten aanzien van zich zelve iu een' toestand van gevaarlijke gerustheid verkeeren en voor zich zelve den strijd der zelfsverloochening niet willen doorstaan, om den weg naar het hemelrijk te betreden , maar in de plaats daarvan valsche gronden van geruststelling zoeken in uitwendige voorregten of inwendige bevindingen, Tol de zoodanigen schijnen ook deze vragers tc behooren. En wat antwoordt jezus hun? Zal Hij aanstonds zeggen, wat Hij zeggen kon en ook in het vervolg zijner rede zeide, dat velen zalig zouden worden? Maar dan was Hij met hen in strijd, zonder dat zij waren geholpen. (4) Lup. XV. Voor hunne verkeerdheid moesten hun de oogen geopend worden. Maar dat moest van hun standpunt uit gesch.eden en daarom wilde mus voor hen de poort met ruim maktn, die zij zich niet anders dan eng ten aan,.en van anderen wilden voorstellen. JEZÜs zegt daarom: «Strijdt, om in te gaan in de enge poorte; want," voegt Hij er bij, » velen zullen zoeken te gaan en met kunnen." Als zn>Ike zoekenden stelden zich deze vragers gerust, zonder dat het hun regt ernst Werd om inderdaad zoo te bestaan, dat zij vatbaar en geschikt waren, om in het Godsrijk te worden opgenomen. Wie meer dan zij, die he er voor hielden, dat slechts weinigen konden worden en dat de poort zoo eng wis , moesten J tijds nog binnentreden, ware inwendige gemeenschap van geest en leven met den Zaligmaker aanknopen en daartoe alles ten beste geven, om alles behouden? Deden ze dat niet, welk eene onbeschrijfelijke ellende moest het dan voor hen, zonen van abbaham , niet zijn , daar abraham en izaêlk en ,AC°b en aIle Profeten in het Koningrijk Gods te aanschouwen, en zich zelve als werkers der ongerechtigheid buitengeworpen te zien! Hoe ondragelijk voor hunnen volkstrots, daar velen uit alle hemelstreken mede te zien aanzitten, en zich door deze te zien voorgegaan! Inderdaad, treuriger tafereel kon er voor hunne verbeelding niet worden opgehangen, en de grondtrekken van hetzelve mogten geheel ontleend zijn aan hunne eigene denkbeelden aangaande i8,,1 ""?c "f8"'l,un den, gewaarborgd, maar voor slechts weinigen ver-rggbaar; langs dezen weg alleen kon het doel wor en ereikt, om hen, die in gevaarlijke gerustheid voor zich zelve zich met nuttelooze twistvragen ovei' anderen vermoeiden, heilzame onrust in het hart te jagen (5). Niet gelijk deze van zich af, maar op zich zeiven zag die Jongeling, die vele goederen had, en dien wij daar lot jezus zien genaderd met de vraag: » Goede Meester ! welk goed moet ik doen , opdat ik het eeuwige leven liebbe ?" Jezus doorziet hem. Z.ijnc vraag is geene poging om jezus te verstrikken, zijne mecning en zijn aanleg zijn goed. Het goede, hem eigen, is, dat hij naar geregtigheid en volkomenheid streeft; het verkeerde of gebrekkige, dat hij niet genoeg in den geest der wet is doorgedrongen, door dezen zich niet laat regeren, maar eenvoudig gebod voor gebod, zoo als ze hem gegeven zijn, nagaat, zich daaraan houdt en zich zei ven in de onderhouding daarvan zoo tamclyk wel bevalt; zoo evenwel, dat hij door ciiristus nog wel wat verder hoopt voortgeholpen te worden en zich nog het een oi ander wenscht aangewezen te zien, wat hij, om des te zekerder het eeuwige leven te verkrijgen, nog gemakkelijk bij de onderhouding van de geboden der wet kan waarnemen. Inlussclien kan hij zich zeiven bezwaarlijk voorstellen, wat er nog, boven strikte gehoorzaamheid, aan de geboden der wet zou kunnen worden toegevoegd. Doch hij wil het in allen gevalle tot zijne geruststelling en bevordering zijner zielrust weten, of er nog iets en wat er nog bovendien door hem moet gedaan worden. Hoe zal jez.w> dezen jongeling teregt brengen? Alleen door hem aanstonds een treffend voorbeeld van eigenen ootmoed te geven en eene vleijende «eretitel van zich af te (5) Luc. XIII: 33—30. weren? Ook daardoor wist Hij meesterlijk den blinddoek op te ligten, die hel aangezigt des jongelings bedekt. Indien toch Hij, voor wien de aanzienlijke jongeling eerbiedig op de knieën meende te moeten ncdervallen, niet eens zich den eerenaam van goede meester wilde gegeven hebben en zonder omweg verklaarde: » Niemand is goed dan één, namelijk God," dan moest reeds daardoor de plant van eigengeregtigheid in het hart van den jongeling geknakt worden. Maar het is den Heer niet genoeg, en, wat schier niemand hier verwachten zou, geschiedt. Nog dieper in de levensrigting van dezen jongeling doordringende,. zegt jezus: » Zoo gij in het leven wilt ingaan , onderhoudt de geboden." Dat was den jongeling geheel naar het hart gesproken en in zijn gevoel van wettische geregtigheid, antwoordt hij daarop aanstonds, dat hij deze van zijne jeugd af aan had onderhouden en reeds vrijmoediger geworden, vraagt hij zelfs eenigzins vermetel: »Wat ontbreekt mij nog?" Doch nu is voor jezus het oogenblik gekomen, om hem door de wet, die hem groot maakte, klein te makeri en aan zich zeiven te ontdekken; niet door de letter, maar door den geest der wet. Deze was alles te bovengaande liefde voor God en den naasten. Bij hem dus, die zich beroemde door zijn gedrag aan de bedoeling der wet te beantwoorden, moest ook deze liefde door geene liefde voor iets anders overtroffen worden. Hiervan werd bij den rijken jorigeling de proef genomen, maar deze proef kon hij niet doorstaan. Toen toch jezus tot hem zeide: »Zoo gij volmaakt wilt zijn, ga heen, verkoop wat gij hebt en geef het den armen, zoo zult gij een schat hebben in den hemel, en kom dan en volg mij;" toen gevoelde hij, dat zijn hart meer aan tic goederen der aarde, dan aan hcmelsche schatten hing, en dat hij oneindig meer liefde voor zich zeiven, dan voor God en zyne behoeftige medemenschen koesterde. En zoo vverd juist de wet, vroeger de grond van zijn zelfbehagen, thans door de onbegrensde wijsheid van jezus, de oorzaak, dat hij met droefenis henenging, omdat hij vele goederen had. En als nog daarna die droefheid voor hem geworden is, wat zij worden moest, eene aanleiding om zich zeiven en de wereld te verloochenen, christus na te volgen en in innige liefde jegens God en den naaste te leven, dan had hij zich gewis niet vruchteloos tot jezus gewend met de vraag: »Wat moet ik doen om het eeuwige leven te beërven," en jezus had dan den vriend der wet door de wet lot geloof en bekcering gebragt (6). Met bijna dezelfde vraag, maar met het onedele doel om jezus te verzoeken, aan Hem voorgelegd, komt tot Hem een zeker "Welgeleerde, in hairkloverijen over de wet koud geworden voor de liefde. Ook op zijne vraag: »Meester, wat moet ik doen om het eeuwige leven te beërven," vraagt jezus hem: »Wat is in de wet geschreven? hoe leest gij daar?" Hoe bevangen dus deze man ook moge wezen in wettische bekrompenheid, hoe verkeerdelijk hg ook meenen moge, dat aan de liefde vaste en bepaalde vormen en perken moeten worden voorgeschreven, binnen welke zij werken , haar zekere personen van dezelfde godsdienstbelijdenis aangewezen, jegens welke zij beoefend moet worden, jezus, die wel zijne behoefte doorziet en daarom ook de bekrompene banden, die (fl) Matth. XIX; 16—22. Mare. X; 17—22. Luc. XVIII: 18—33. «jn hart en zijnen geest boeijen, los wil maken wach zich evenwel ook hier weder, om dezen man eensklaps op een ander, hem vreemd, lerrein over te rengen, maar begeeft zich met hem op het zijne om, van zijn standpunt uit, hem den weg ten eeuwi- faDar cTölT tC ^ We,§e,eerde had dan ook bZ? ™ ZTlZïseen an'"0"J«—*«. aar de wet zou verwijzen. Hii had 'oor het m.nst gedacht, dat JEzus hem iets nieuws en ongehoords zou verkondigen. Op de vraag wat zult de '"h Wet' WaS hCt antW°0rd bekend: »Gij zul den Heere uwen God liefhebben met geheel uw hart n met geheel uwe ziel en met geheel „Z and, en uwen naaste als u zei ven" (7). Dat dit ^"^X;:,rscz";rjewï en heoefenen en *T jui!l niel „j;:- zv:zL;C: afgcloopen. D,( a„teoord> la.™ geven, ge„eeg, ™ d„ " J.»g van o„reglIi„nigbeid gen ri" ™8 "j™ "'""'rere tedoelinn ng 'Z H?'B « «i»» & ve™,. ng- »Doe dat en en zult Ievpn " or. i » e r L2,r (?) Dciit. V: 5. lev. XIX: 18. meer van willende welen, waagt hij daarom: »Wie is mijn naaste?" Had jezus nu reglslreeks geantwoord: »Een Samaritaan en een Heiden zoowel als een Jood, de liefde toch heeft geene grenzen, z\j vraagt niet naar lijd of plaats of volk of belijdenis , dan was er olie in de vlammen gestort en de Welgeleerde, die hem wilde verzoeken, had zijn doel bereikt en zou hem misschien over -zulke stellingen hebben aangeklaagd. En toch wilde de goddelijke, allen omvallende liefde van den Verlosser ook dezen verzoeker zoo gaarne uit zich zeiven tot de erkentenis daarvan brengen en boven zijne bekrompenheid in de liefde verheffen. Dat nu zocht jezus le doen op eene onovertroffene, nooit geëvenaarde wijze. »Wie is mijn naaste?" ook die vraag slelde weer in het licht, dat de Wetgeleerde nooit beproefd had het goddelijk gebod, dat hij meende te kennen, in ware beoefening te brengen. Zijn kennen was niet in overeenstemming met zijn gevoelen en willen. Hij kende de leer over — maar niet het leven van de liefde, en omdat hij liet leven der liefde niet kent, juist daarom mist hij ook het licht en moet no- vragen: «Wie is mijn naaste?'.' Jezus doorziek dit en om hem nu dat licht en leven aan te brengen, zonder zich tegen hem over te stellen o hem door vreemde stellingen van zich af te sloo en , laat jezus hem, door de bekende voortreffelijke gelijkenis van den barmhartigen Samaritaan de ware liefde, tegenover Rabbijnsche en Phanseeuwscie jc krompenheid in de liefde, helder in hare omvattende en onlfcperkte werkzaamheid in het leven aanschouwen. Door de meesterlijke teekening daarvan zag zich de Wetgeleerde nu nog veel meer gegeven , i au waarnaar hij gevraagd had. Hij had toch slee ts ee vraagd naar hel voorwerp der liefde, naar den naase, aan wien liefde gewezen moest worden. Die wnnrf iOU bem nn raoeije,ijk Z1J» te beanl- voorden. Maar hij zag nu tevens, wie de menseh was hoedanige liefde hem bezielde en bezielen moest, indien van hem zou kunnen gezegd worden, • h\]'"f® had> in «efde werkzaam was en dus in waarheid den naam van naasten zich waardig beoonde Dit te gevoelen was voor hem van nog veel ™ " bC'""^ »»' gem.de hij Jit, dall Jdc hji TragC"" is mijn naaste?" En zoover cl jezus hem gebragt. Verstand en gevoel moesten hier beslissen, dat het niet de Priester, niet de Leviet, maar ontegenzeggelijk de Samaritaan was, die d»» , En nlog, du gchal0 ;oJ met Z Z1Jn° PPeD Wi,,Cn' bö kan toeh niet omLeen) ,an op de mag? w.e ^ ^ ^ was, dien naam toe te kennen aan dengenen, die barmhartigheid gedaan had. Dal hij dat gevoelde S V°°r J£ZUS g™oeg. Onbestreden en toch overwon„en, onbedwongen en toch tcregt gebragt, mogt door de r'l Re"gaan en desgelijks doode lelleren e daad in het leven roepen, uitwendig gebod inwendig levensbeginsel laten zijn (8). . d,Cn t^erlsland ' dien «zus ondervond , was Hem ' li gezanlschaP uil de» Raad komt lot Mem om van Hem te vernemen, met welk re^t Hii :rtr,ven ^ - ** opretftc lil'l f " 8"a"e"- 1M ™»s hier mcl § een te doen gehad, wier hart begeerig (8) Luc. X ; 25—37. naar de waarheid en ontvangbaar er voor ware geweest , Hij zou eenvoudig geantwoord hebben, dat Hij het deed als Zoon van God. Maar had Hy dit aan deze bezending geantwoord, haar doel zou bereikt zijn, en men zou eene nieuwe beschuldiging van Godslastering in gereedheid hebben gehad. Hoe nu dezen strik ontweken? Hoe hun daarbij aangeduid , dat Hij het op Goddelijk gezag deed en tevens, dat Hij het doorzag, met welke boosaardige bedoelingen zij tol Hem gekomen waren? Eenvoudig door hen uit te noodigen, om eerst hunne overtuiging aangaande johankes den Dooper uil te spreken. Zij , Overpriesters en Oudsten des volks, meenden toch te kunnen beoordeelen, of iemand een waar of valsch Profeet ware. Zij achtten het voor hunne roeping, er steeds naar te onderzoeken. Zij hadden zich van dien pligt ook gekweten len aanzien van johames den Dooper. Zij zouden dus nu maar eenvoudig de slotsom van dat onderzoek geven, en dan zou jezus ook zeggen, op welk gezag Hij deze dingen deed. Die uitnoodiging van jezus trof haar doel. Zijne bestrijders gevoelen het: indien zij zeggen, het werk van johannes was uit God, dan zou jezus hun vragen: «Waarom hebt gij dan niet geloofd?" indien zij zeiden, uit de mcnschen, dan hadden zij de schare tegen zich, daar allen johaiïkes hielden voor eenen Profeet. Zij zeiden daarom: » Wij weten het niet." Maar met dat antwoord kwam ook hun onvermogen , om Profeten te onderscheiden, aan den dag, en jezus, wiens waarheid en wonderwerken zij hardnekkig op zich lieten afstuiten, kon nu met regt zeggen: »Dan zeg ik u ook niet, door hoedanige rnagl ik deze dingen doeterwijl Hij tevens door zijn kroep op johannes hu„ genoegzaam had te kennen gegeven, door welke magt Hg deze dingen deed f" In de hoop op Leieren uitslag wordt dit gezant schap door een ander uit de Phariseën opgevoed met nieuwe pog.ng, om JEZUS 0f bij de Overheid ij het volk gehaat te maken. Het gezant schar, i staat deels uit de Discipelen van de Phariseën die van de Romemsche heerschappij diep afkeeri» ^aren deels'üfHe^od hedenr°°k H ^ V0,k ®P^n, deels uit Herodianen, die aan hehodes astip,* en ziin geslacht waren toegedaan en van eene tegenovemc stelde staatkundige denkwijze waren. Deze gedroch- ! J veree^'"g ^gt de vraag aan «zus voor of het geoorloofd is den Keizer schatting te geven of <«. - ,eh ,e ,a,.„ over deze zaak uit te laten T™ . """""'gbg boosaardigheid. Hij „g, nici ,f8e,rokke°e ««' laai .ich ':Lhred'e g°f„r 2lT" "» die scballing be,alld 1.1 W iZ'T T "'"lC OP dezelve >tad do „aam erkentenis „pgedo.en „n ,«t "" '"'"Sgendo der Romeinen. Hadden zii da! hetzij vrijwillig, hetzij gedvvon-en f '"1 ^e munt hebben aangenomen"° Nu lhT » ^ d'e munt hunne staatkundige betrekking,'en zoojg Matth. XXI' 2.?—*>7 ïi vr Al. .7. Harc XI. 27_33 tuc ix ^ deze voortduurde, volgde het van zelf, en zagen zij zich zelve tot dc erkentenis gedwongen , dat zij den Keizer moesten geven wat hem toekwam. Maar dan ook Gode wat Godes is. Hij vraagt het hart en zij, die zijn beeld moesten dragen, moesten dat hart Hem wijden en niet met huichelachtige harten en ijdele strikvragen den Godsgezant naderen, maar Hem zoeken als den Leidsman tot God en Openbaarder van God. DÜt hoorende stonden zijne tegenstanders verbaasd, en wat wonder, dat zij zwijgend Hem verlieten en henen gingen (1). Nog op dienzelfden dag kwamen tot jezus de Saddueeën, die aan geene opstanding of geestenwereld geloofden. » Meesterzeggen zij, » mozes heeft gezegd : » Indien iemand sterft, geene kinderen hebbende, zoo zal zijn broeder met deszelfs nagelatene vrouw een pligthuwelijk aangaan." En nu geeft een verdicht voorval van het pligthuwelijk eener vrouw, die zevenmaal huwde telkens met eenen broeder van haren verstorvenen man , hun aanleiding om jezus te vragen, wiens vrouw zij nu in de opstanding der dooden zal zijn. De mogelijkheid van dit voorval en dan de verlegenheid en verwarring, die daaruit moest voortvloeien in een ander leven, is in hun oog hel doorslaands! bewijs voor de ongerijmdheid van hel geloof aan de opstanding der dooden. En wal brengt jezus hier nu tegen in? Hij wijst hun eerst het ongerijmde aan van deze hunne tegenwerping op zich zelve en den valschen grond, waarop zij rustte; de zinnelijke meening namelijk van de Phanseën, dat (1) Matth. XXII : 16—21. Mare. XII: 13-17, Luc. XX: 19—25. men in den hemel weer echtverbintenissen sluiten zou; maar dan het ongerijmde van hun volslagen ongeloof aan opstanding en onsterfelijkheid in het algemeen, ook vooral daaruit voortvloeijende, dat zij zich met de grofzinnelijke denkbeelden der Phariseën aangaande opstanding niet kenden vereenigen. Maar hoe/ Voor welk eene bewijskracht waren zij vatbaar. Dat hadden zij geloond. Zij hadden jezus door een woord uit de wet van mozes willen verstrikken en daarom moesten zij nu door een woord van God, maar ook in een boek van mozes te vinden, worden leregt gewezen. Daar toch stond dit woord van God te lezen: »Ik ben de God van abhaham, de God van izaSk en de God van jacob." Daaruit nu, dat God ook in mozes tijd nog de God van abraham, izaük en jacob heelle, bleek duidelijk, dat de betrekking van God op deze Aartsvaderen geene voorbijgaande, maar eene blijvende betrekking tusschen Hem, den Levende, en levende wezens was. God kon toch niet bij voortduring de God dezer Aartsvaderen heelen, of zij moesten cok bij voortduring aanwezig zijn. Anders zou het zooveel zewen als-dat God een God van doodsbeenderen was/maar dat zou loch eene onwaardige opvatting zijn; want dooden mogten, zoo als jezus elders zegt, met liet overschot van dooden zich bemoeijen , God was geen God van dooden , maar van levenden. Zij m0"ten voor menschen gestorven en spoorloos verdwenen schijnen, Gode, die overal is en alles ziel, leefden zij allen. Zoo was dus niet alleen schrift met schrift wederegd en verklaard, maar ook bepaaldelijk een woord van mozes mei een woord Gods bij mozes. Het wapen o den aanval werd in de hand van jezus het wapen hunne nederlaag, maar ook het middel ter hunner teregtwijz.ing. En zoo zeer stonden > Ik en de Vader zijn één." De Joden wilden Hem daarom, als om Godslastering, steenigen. Zij verweten Hem, dat Hij, een mensch zijnde, zieh zeiven Goeie gelijk maakte. Kon jezus hun nu uil hunne schriften maar aantoonen, dat menschen ook Goden konden heeten, dan verviel al de kracht van hunne beschuldiging, en dat doet Hij door te vragen: »Is er niet in uwe wet geschreven: ik heb gezegd Gij zijl Goden?" (7). Zoo was het inderdaad. Indien llu de Schrift hen Goden genoemd had, die iet woord van God hadden ontvangen, om het anderen te verkondigen, en indien de Schrift niet krach¬ je) Matth. XXII: 41-46. «are. XII: 35-37. I,,c. XX: 4t_U i842°h' VIII: 13~18' (7) P8' lXXXII: fl' 4 teloos kon gemaakt worden (wat toch bij hen vaststond), » hoe kunt gij San," vraagt jezus, »zeggen tot Hem, dien de Vader geheiligd en in de wereld gezonden heeft: » Gij lastert God, omdat ik gezegd heb, ik ben de Zoon van God." Hier viel alweder niets legen te zeggen. Als andere menschen, hoewel dan slechts Rigters of Koningen, reeds Goden of Godszonen konden heelen, dan konden zij het op grond daarvan, dat zij Jezus voor niets meer dan eenen mensch hielden, nooit voor Godslastering houden, dat Hij zich Gods Zoon noemde (8). Zoo poogde jezus dikwijls zijne bestrijders door hunne eigene gewijde Schriften over hun ongeloof te beschamen en lot geloof te wekken. Zoo bleek hel steeds zijn toeleg le zijn, hen ook langs dien weg door eigen inzigt hun ongeloof begrijpelijk te maken en het ongerijmde er van tc doen inzien; een toeleg, dien Hij zelf onder woorden brengt, waar Hij zegt: » Meent niet, dat ik u zal aanklagen bij den Vader; hij, die u aanklaagt, is siozes, op wien gij sleeds hooplet;" een toeleg, die'hen van zelf op het denkbeeld moest brengen , dat zij van standpunt moesten veranderen, of liever, het hunne beter moesten kennen, zou er op toenadering te hopen zijn (9). Ligt zou het iemand bevreemden, dat jezus zijne wederkomst als Theocratisch Koning voorstelt onder het beeld van de komst ccnes diefs in den nacht. Maar letten wij op de gewoonte van jezus, om zijne tijdgenoolen daar aan te vatten, waar zij genaakbaar zijn, dan zien wij in de keus van zulk een beeld weer dc bedoelde bijzonderheid, die jezus in de opvoeding van menschen zoo eigen was. Gelijk meer (8) Joh. X: 28—30. (9) Joh. V: 38—47. andere, zoo was ook dit beeld aan de geaardheid en het standpunt van zulken onder zijne toehoorders entend d.e ,n het aardsehe leven en streven hun eigen ijk leven vinden. Door niets zijn dezulken 700 -tot waakzaamheid te wekken als door het verschrikkelijk beeld van eenen dief in den nacht en daarom wendde JEZÜS het aan , om hen tot getrouwheid aTTT.T tCgen °nlr0UW te waarschuwen (1) Allerduidelijkst spreekt jezus zelf het uit, dat de bedoelde bijzonderheid in zijne leer- en handelwijze Hem eigen was m de woorden , die Hij zich zei ven bij z.jne wederkomst ten gerigt in den mond legt tegenover dien dienstknecht, die slechts één talent had' ziinTafeni t ^ ^ ^ Wederkomst *t ik zoo 1 . | een, maar (en zietdaar de bijzonder- ZT«'Sm' "jnc "eon'e "ilgesproken) Hij F u oordeelen, boosaardige dienstknecht'" £ ZX "7 hoe JL ö ' 16 ^ van ^en Koning koesterde die hem had „oe,e„ aanspo^, „m me, he, kon, >KZ'. trouwde talent te woekeren (2). (1) luc. XIX: 39, 40. Malt li. XXIV: 43 44 (2) luc. XIX: 80-24. Jezus slaat daar aan het graf van lazarus. Met Hem staan (laar zijne tegenstanders, die, om maar eenigen schijn van regt aan hun ongeloof te geven , zijne wonderkracht zoo gaarne aan den duivel toeschrijven. O! mogt het oog van die ellendigen er toch voor geopend worden, dat zijne werken Gods werken zijn, dat zij in God zijn gedaan. Mogt dat ook de indruk zijn van het wonder, hetwelk Hij op het punt staat te verrigten. Dien indruk wil Ilij voorbereiden door om hunnentwille overluid God reeds aanvankelijk te danken, dat die Hem verhoord heeft, en Hij, wiens leven anders een stil gebed was tot God, eindigt zijne dankzegging met de betuiging: »lk wist, dat Gij mij altijd hoort, maar om der omstanderen wille heb ik dit gezegd, opdat zij gelooven mogen dat Gij mij gezonden hebt" (3). Zoo eigen was aan jezus de opgemerkte bijzonderheid, dat wij haar nog bij Hem zien uitkomen, terwijl Hij reeds voor den wereldlijken regtcr pilatus slaat. Op de vraag van dezen toch: » Zijt Gij de Koning der Joden?" antwoordt jezus vragend: »Zegt oij dit uit u zeiven, of hebben anderen hel u van mij "ezegd?■'■' Wie ziel het niet, dat die wedervraag van jezus er juist op berekend was, om den trolschen Wijsgeer en regenl le prikkelen lot zelfstandigheid, en hem te herinneren, hoe vernederend de afwijking daarvan voor een man als hij zou zijn, en hoe ongerijmd het voor eenen Landvoogd en vertegenwoordiger des Keizers ware zulk eene vraag te doen. Pilatus schijnt dat te gevoelen en antwoordt daarom eenigzins ontevreden, maar met een veel algemeener vraag: (3) Joli. XI: 41 , 42. »Ben ik een Jood? Uw volk en u\ie Overpriesters hebben ü aan mij overgeleverd; wat hebt Gij gedaan?" Maar jezus leidt hem aanstonds van het algemeene weer bepaaldelijk tot het Koningschap terug; dat onderwerp was voor de beoordeeling van pilatus het best berekend; als regent moest hij het zien , dat een Koning zonder krijgsvolk en zonder tegenweer wanneer hij wordt aangevallen , eene ongerijmdheid was; als wijsgeer was het hem niets vreemds of ongehoords, dat hij den beschuldigde van een rijk van geestelijken aard, van eene heerschappij der waarheid hoorde spreken. En mogt hij al vragen: »Wat is waarheid ? hij had waarheidsgevoel genoeg in zijn binnenste, om zich door Hem, die ook zijnen geest wist te wegen, tot de erkentenis gebragt te zien: »lk vind geen schuld in Hem" (4). Ja zelfs na zijne herrijzenis ging de Heer. nog steeds te rade met de geesten zijner Jongeren, om hen van hun standpunt uit teregt te brengen. Zullen wij hier de driemalen herhaalde vraag aan petrus noemen, die zoo kennelijk terugsloeg op zijne driemalen herhaalde \er oochening, en met den daarbij gegevenen last zoo juist berekend was, om tegelijk voor overmoed en moedeloosheid te bewaren en tot afhankelijkheid en zelfstandigheid te wekken? Wij noemen alleen nog, als meer regtstreeks met ons onderwerp in betrekking staande, jezus handelwijze met thojias. Hij had, zelfs op het woord der overige Jongeren, nog niet aan jezus opstanding kunnen gelooven; hij wilde wen, voor hij gelooven kon. Jezus wist dat, toen Hij daarna weder in den kring zijner Discipelen ver- (4) Joh. XVIII: 32—38. scheen en thomas er bij tegenwoordig was. Dc Heer noodigt hem uit om zijne handen te bezien en de wonden te betasten, die Hem aan het kruis geslagen waren, en hoe doet Hij dat? juist met de eigene woorden, die thomas gesproken had, toen jezus er niet bij tegenwoordig was. Dat was voor thomas genoeg om uit te roepen: » Mijn Heer en mijn God!" Zoo had dus jezus ook hier zich liefderijk naar de rigting van thomas geest willen joegen, om hem alzoo te overtuigen; maar kon niet nalaten er tevens ter zijner teregtwijzing bij te voegen, dat zijn standpunt van niet te gelooven, zonder te zien, niet het ware en voor eenen Apostel, die aan anderen moest prediken, wat zij niet hadden gezien, ten eenenmale onhoudbaar was. Om hem dat te doen gevoelen, moest Hij aan deze zijne bestemming hem indachtig maken, en prees daarom dezulken zalig, die niet ziende zouden gelooven (5). Wij achten hiermede thans in verschillende proeven die bijzonderheid in jezus leerwijze te hebben aangewezen, dat Hij tegenwerpingen wederlegt door geheel in te gaan in den geest zijner tegenstanders, en hel ongerijmde hunner tegenwerpingen uit hun standpunt aanwijst. (5) Joh. XX : S4—20. Met een woord willen wij thans nog uit de overwogene bijzonderheid eenige gevolgtrekkingen afleiden. Vooreerst dan blijkt ons uit deze beschouwing, in welk eene reeks van onoverkomelijke zwarigheden men ■zich zou gewikkeld zien, indien men alle de uitspraken van jezus als voor alle menschen en tijden geldende leer wilde hebben aangemerkt, deze uitspraken bijeenverzamelde en daarop dan eene stevige Dogmatiek wilde gaan bouwen; of indien men meende de waarheid gevonden en eene veilige stelling ingenomen te hebben, zoodra men zijn gevoelen achter een gezegde van jezus, tot wien en in welke omstandigheden ook gesproken, verschansen kon. Hoe ongerijmd loch zou het niet zijn, uit het gezegde van jezus lot de Kananésche vrouw te' willen besluiten, dat jezus alleen voor de verloreno schapen van het huis Israëls gekomen ware! Hoe ongerijmd, uit zijne woorden lot den dienstknecht met één talent: »Gij wist dat ik een gestreng mensch was, wegnemende, wat ik niet neergelegd, en maaijende, wal ik niet gezaaid heb," te willen besluiten, dat jezus werkelijk zulk een gestreng mensch was. Hoe ongerijmd, om, wanneer jezus den rijken jongeling op zijne vraag ten antwoord geeft: «Onderhoud de geboden," daarin een antwoord te zien, waarmede jezus elk, die ook nu nog met die vraag tot Hem komt, zonder meer laat henengaan. Hoe ongerijmd eindelijk, de Phariseën voor gezonden te houden , omdat jezus voor een oogenblik hunne gezondheid vooronderstelt. In één woord, de opgemerkte bijzonderheid doet ons zien, dat jezus zelf verre verheven was boven de objectieve kracht van de meeste bewijzen, die Hij aanvoerde, en ver er van verwijderd om alle zijne uitspraken als eene voor alle tijden en volkeren geldende leer te willen hebben aangemerkt. Zij ontleenden, naar jezus eigene bedoeling, hare kracht en geldigheid dikwijls alleen van de subjectivieteit en brt standpunt van hen, lot welke Hij sprak. En zoo zien wij ons gebragt lot eene tweede opmerking, uil het overwogene afgeleid. Zij is deze, dat wij in de opgemerkte bijzonderheid in jezus leerwijze het ware vinden van accommodatie. Men heefl dikwijls gevraagd, heeft jezus zich geaccommodeerd? geschikt zelfs naar de dwalingen zijner tijdgenoolen ? Deze meenden die vraag bevestigend, gene haar ontkennend le moeten beantwoorden. Maar bedriegen wij ons niet geheel, dan zien w ij in hel overwogene voor beide den weg van bemiddeling aangewezen. Er kan nu geen twijfel aan zijn, of zij, die beweren , dat jezus zich heeft geaccommodeerd, hebben waarheid in hetgeen zij beweren; maar ook dan en iuzooverre alleen , als hunne denkbeelden van accommodatie in gecnen den minsten tweestrijd komen met jezus waarheidszin, oprcglheid en heiligheid. Mogl men loch door accommodatie verstaan, dat men , iemands dwaling of verkeerdheid inziende, zich evenwel om des lievens vredes wille, of uit gemak, of om aangenaam en gezien bij den dwalende le zijn, of zelfs om gewenschlen opgang bij hem te maken, en dus uit voordeel, gunstbejag of mensehenvrees en te ver gedrevene toegevendheid, zich naar zijne dwaling schikt, hem gelijk geeft en in zijne dwaling stijft; dan doet het overwogene ons zien, hoe zij de waarheid op hunne zijde hebben, die zulk eene accommodatie ten stelligste van de hand wijzen. Niets toch van dit alles viel in den heiligen jezus. Hij aarzelde nooit,, waar het noodig was, om het woord der waarheid, al ware het ook als een scherpsnijdend zwaard, in de zielen zijner tegenstanders ic si ooien, om alzoo hun oog voor hunnen zonngen aard te openen en langs dien weg verlossing van dwaling en zonde Lij hen voor te bereiden. Zijne Discipelen moglen dan beangst worden over de verbittering, daardoor bij zijne tegenstanders verwekt, t was Hem genoeg, dat elke plant, die zijn Hcmelsche Vader niet geplant had, moest worden uitgeroeid (5). In dat opzigt wenschlen wij te weten wie zoover was van zich te schikken als Hij, de eenige, die, hoe vol van Goddelijke zachtmoedigheid nogtans het dreigend wee over het slangengebroedsel van zijnen tijd bij herhaling deed hooien (Yi) Cn bever sterven wilde, dan de waarheid verloochenen of een verdrag tusschen haar en den leugen sluiten. och wij hebben het gezien, Hij begaf zich met den dwalende als het ware op den weg des dwalenden, met om er met hem op te blijven, maar omdat Hij hem daar alleen aantreffen, bij de hand vatten, zich aan het ware, dat onder het valschc bij lem vermengd was, aansluiten, en indien hij zich met halsstarrig verzetlede, hem vandaar met zich medenemen en teregtbrengen kon. Het was dus een schikken naar den dwalende, niet naar de dwaling, naar den verkeerde, niet naar de verkeerd- Bil leidt ons lol eene derde gevolgtrekking, hiermede m het naauwste verband staande. Wij bedoeken leze dat wij hier zien dat jezus al leerende, boven alles, menschcn heeft willen opvoeden. Opvoe- '.5) Mallh. XV i 12, 13. (6) JlaUh. XXIII. ding tier inenschhcid is iict doel van elke Goddelijke openbaring. Maar hoe zou met mogelijkheid dat doel worden bereikt, bijaldien niet de vorm, waarin het ware en Goddelijke aan menschen zal worden medegedeeld , berekend ware naar de hun eigene inzigten en behoeften; naar het standpunt waarop zij slaan? Dat gevoelde wel niemand dieper dan Hij, in wien wij de volmaaktste openbaring van God aanschouwen, en die juist daarom het Goddelijke in menschelijken vorm met zich omdroeg, opdat menschen Goddelijk. zouden kunnen worden. Maar in plaats dan ook van een afgerond zamenslel van bepaalde begrippen, gelijkelijk voor allen daar neer te leggen, om zoo, indien mogelijk, zijne Gemeente te stichten, gaf Hij, die zoo gemakkelijk las in het hart van eiken mensch, naauwkeurig acht op de persoonlijkheid der verschillende individuen, die Hem omringden, behandelde zooveel mogelijk ieder naar zijnen eigenen aard, aanleg, vatbaarheid en levensrigting, en bemoeide zich steeds om hem door het eigene glas, waarmede zijn oog gewapend was, de waarheid te doen aanschouwen. Die waarheid was bovenal, dat Hij de Christus, de Zoon van God, de Zaligmaker der menschen was. En waar oog en hart onder de leiding en teregtwijzing van Christus ' erden gevormd, om zoo van zelf en door eigen «arlieidsgcvoel geleid, deze te gevoelen en op te merken, waar men zich zoo uit eigene overtuiging liet leiden lot de gemeenschap met Hem, daar was eene vasle baan gelegd tot alle waarheid en wijsheid, heiligheid en liefde. Eindelijk zien wij ons in de opgemerkte bijzonderheid een voorbeeld ter navolging gegeven. Wie wij zijn mogen, wier laak het is aan de vorming en lercgtwijzing van anderen mede te werken, ouders, onderwijzers, opvoeders, uitbreiders des Christendom! onder vreemde volkeren, voorgangers in de Gemeenten of zulken, door wie deze gevormd worden, allen zien wij in het voorbeeld van jezus ons onze roeping aangewezen, om toch zooveel mogelijk zielkundig in de vorming en opvoeding van anderen to werken en met hunne denkwijze en levensrigting te rade te gaan, hun geen licht, hoe goed en heerlijk ook, zóó aan te brengen, dat het hunne oogen verblindt; maar hun eigen oog voor het ware en goede te openen, door het aan te knoopen aan hetgeen er waars en goeds onder hunne dwaling en verkeerdheid verscholen is, zoodat het hun niet als iets vreemds van buiten wordt aangebragt, maar als iets eigens uit hen wordt uitgelokt en ontwikkeld. Zijn wij bepaaldelijk voorgangers in de Gemeente van Christus, wij hebben dit dan toe te passen op an Hem, die ieder opvoedt naar zijnen eigenen uurd (7). (7) Eu zoo, mogen wij hier nog bijvoegen, lullen wij ook dit mui c11r18tu8 hebben geleerd, dut de wijsgeer zich tot taak heeft gesteld: »Die wuhrhafte "Wlderlegiiirg rauss in die Kraft des Gegners eingehen und sich in den Vmkreis seiner Stiirke stellen: ilm ausserhalb seiner selbst augrcilen und da Recht behalten, wo er nicht ist, lürdert die Saehe nicht." Zie motto -voor liet Leren van Jezus critisch verdedujd tegen IK batiD miewuch «ratos door V. C. be grf.0ve. HET ONDERSCHEID TUSSCHEN DE DOORGAANDE VOORSTELLING VAN GELOOF IN DE SCHRIFTEN DES NIEUWEN VERBONDS EN DE BETEEKENIS VAN DIT WOORD, DIE IN DE STELSELS DER GODGELEERDEN SEDERT DE ALEXANDR1JNSCHE KERKVADERS DE I1EERSCHENDE IS GEWORDEN. DOOR P. HOFSTEDE de GROOT. Overal wordt ons het geloof voorgesteld als het voornaamste bestanddeel van het geestelijk leven in den Christen, ja als deszelfs wortel en stam, waaruit dat gelieele leven zich moet ontwikkelen en 16 allen tijde kracht en sappen verkrijgen. Zoo wordt ons het geloof voorgesteld door den Heer, die dit altijd als bet eerste cn voornaamste in al de zijnen wcnschlc le vinden; 7.00 door de Apostelen, zoo door alle Godgeleerden , in welker schriften geen woord meermalen voorkomt, geene zaak sterker en nadrukkelijker wordt aangeprezen. Een oppervlakkig beschouwer zou uit deze overeenstemming en algemeenheid in het aanprijzen des geloofs ligtelijk het vermoeden kunnen opvatten, dat allen hel ook eens zyn in de voorstelling van de zaak, die zij aanprijzen. Doch een nadenkend kenner van menschelijke zaken zal juist daaruit bevroeden, dat er een zeer groot verschil in die voorstelling wordt aangetroffen. Want hoe algemeener zulk eene zaak wordt gevonden, des te dieper is zij in onze natuur ingeweven; cn hoe dieper zij in onze natuur is ingeweven, des te moeijelijker is het haar . gcheele wezen te doorgronden en in woorden en begrippen voor te stellen. God, godsdienst, liefde zijn ze geene zaken, die bij elk volk. zijn gekend? in elk menschelijk gemoed worden gevoeld? En nogtans, zijn er, ik vraag niet twee volken, maar twee menschen, die geheel dezelfde voorstelling hebben van God? dezelfde wijze van God te diénen? dezelfde beschrijving van liefde zullen goedkeuren? Geldt ditzelfde ook van het geloof, waarover ieder zijne meening zegt en regt heeft te zeggen; dan kan het eene dwaze onderneming schijnen, al die verschillende voorstellingen na le gaan en te overwegendaar toch het einde aller moeite zon kunnen zrjVi' dal, gelijk elk zelfstandig denker in vorige eeuwen' zijne eigene-bepaling van deze zaak had, zoo ook elk van mijne lezers, na alle bepalingen te hebben nagegaan, de hem vroeger eigene voorstelling daarvan bleve behouden. Doch de ondervinding heeft omtrent soortgelijke onderwerpen ook wel eens hel tegendeel geleerd. Juist door do geschiedkundige beschouwing van de verschillende voorstellingen, die men b. v. over de Godheid heeft gekoesterd, is onze lijd aanmerkelijk gevorderd in het vormen van eene meer ware en juiste bepaling van Gods weien. En 7.00 mag men dus ook hopen, dat eene geschiedkundige beschouwing van de verschillende begrippen, over den aard des geloofs in de Christelyke Kerk voorgedragen, althans bij sommige lezers een helderder en juister denkbeeld daarvan zal verwekken. Aan eene heldere en juiste voorstelling van het wezen des geloofs heeft onze tijd dringende behoefte. Meer Evangelisch is bij het beste deel onzer lijd— genoolen de voorstelling van God geworden, meer Evangelisch die des menschen, meer Evangelisch die van den persoon van chkistus, dan deze voorstellingen vóór eene halve eeuw neg algemeen waren; en eene meer Evangelische, daarmede overeenkomende, voorstelling van het geloof, dat is van den band tusschen God en menschen door Christus, is derhalve dringende behoefte (1). Men denke echter niet, dat ik mij durf vermelen deze meer Evangelische voorstelling, in haar gehee- (1) »Trouwenszegt de laatste Schrijver over dit onderwerp, p, van der willigen , Vervolg op de Verh. over het wezen des Christendons (Tiel 1840), bi. 19, »het is er ver van af, dat m'en algemeen, ook onder de Godgeleerden, omtrent den waren aard cn de regte beschrijving dezes geloofs eenstemmig zoude denken. Ja er is wel naauwclijks iets, tot de Christelijke leer behoorende, over hetwelke zoo zeer is getwist, -van lielwelke men zich zulke ingewikkelde en duistere begrippen heeft gevormd, omtrent hetwelke over het algemeen zulke duistere en verwarde denkbeelden, ja zooveel gebrek aan alle denkbeeld hoerscht, als het geloof." len omvang, tc zullen geven. Slechts eene uitleg- en geschiedkundige bijdrage daartoe wensch ik mede tc deelen , opdat wij een weinig verder tot haar mogen naderen. Die bijdrage zal, 't geen mij voorkomt eerst noodig te zijn, zich meest lot de beleekenis van het woord geloof bepalen, en het groote onderscheid lusschen de doorgaande beteekenis daarvan in het Nieuwe Verbond en in de Kerkleer aanwijzen. I. De doorgaande voorttelling van geloof in de Schriften des Nieuwen Verhonds. Om duidelijk le verstaan, wat het geloof in het N. V. zij, wil ik eerst deszelfs wezen op zich zelf nagaan, en dan deszelfs verhouding tol eenige andere gelijksoortige dingen. A. Om het wezen des geloofs op zich zelf le doorzien, moeten wij voor alles daar op letten, wat m het N. V. als het heerschende in het geloovcn voorkome. — Het heerschende, het voornaamste, het meest uitkomende in het gelooven is in het N. V. het vertrouwen, zoodat geloof eene soort van vertrouwen is. Bit is zeer gemakkelijk aan te wijzen. Dikwijls hebben onze Vertalers de Grieksche woorden, die zij doorgaans door geloof en gelooven overbrengen, door trouw, getrouwheid, vertrouwen, toebetrouwen en dergelijke moeten overzetten. En, 't geen nog meer bewijst, ik twijfel of er wel ééne plaats in het N. V. zij, waarin dit niet gevoeglijk zou kunnen gebeuren, zoodat wij hel geheele woord geloof, des noods, in onze Bijbelvertaling zouden kunnen missen. Ik wil het met eenige proeven uit de meest verschillende verbindingen, waarin de woorden niong en niortvsiv (geloof, (jeloooeii) voorkomen, trachten aan te wijten. Zoo dikwijls wij leien, dat jezus, een wonder willende doen, vroeg: »Gelooft gij, dat ik het kan," kunnen wij ook lezen: » Vertrouwt gij, dat ik het kan." Als zijne Apostelen gezegd worden in Hem te gelooven, is dit hetzelfde als op Hem te vertrouwen, als dien, die Hij zeide te^vezen. De woorden marot en nlartvnv in de gelijkenis, Luc. XVI: 11, kunnen niet dooi geloovig en gelooven worden overgebragt, daar de vertaling moet luiden, gelijk zij door de Stalenoverzetters dan ook is gegeven, getrouw en vertrouwen : » Indien gij in den onreglvaardigen Mammon niet getrouw zijt geweest, wie zal u het waarachtige toevertrouwen." Op dezelfde wijze moet men tweemaal niariveiv overbrengen, Joh. II: 23, 24: » loen Hij te Jeruzalem was, vertrouwden velen op zijnen naam . maar jezus zelf vertrouwde zich niet aan hen."' Zoo ook Joh. IX: 18: »De Joden vertrouwden het niet, dat hij blind zou geweest zijn en ziende was geworden." En driemaal in één vers, Joh. X: 38: «Indien gij mij niet vertrouwt, vertrouwt op de werken; opdat gij moogt welen en vertrouwen, dat de Vader in mij is en ik in Hem." Van paulus lezen wij, dat hij na zijne bekcering voor het eerst te Jeruzalem komende, door alle Christenen gevreesd werd, »daar zij het niet vertrouwden, dat hij een leerling zou zijn," Hand. IX: 26. In de rede van paulus op den Areopagus lezen wij, Hand. XVII: 31, dat God, door jezus op te wekken uit den dood, aan allen een pand van trouw heeft gegeven, 'dat Hij de Heiland is; waar ook het woord geloof (ntoTig) wordt gevonden en door de onzen komtTn J °VTbragt d°°r verz^ing. Driemaal komt in één vers bij paulus, Rom. III: 3, ook een woord van dezen wortel voor (2): «Indien sommigen ontrouw zijn geworden, zal hunne ontrouw Gods trouw vernietigen?" Zoo ook Rom. X: 14- »Hoe men iemand om hulp aanroepen, zoo men niet op hem vertrouwt?» Desgelijks Rom. XIV- i 2«Neemt vriendelijk hem aan, die zwak is in' het vertrouwen Deze vertrouwt, alles te mogen eten." En weder aldaar, 23: «Veroordeeld is hij, die onzeker twijfelt bij zijn eten; dewijl het niet uit het vertrouwen gebeurt [dat hij dit mag doen] • want al wat niet uit vol vertrouwen gebeurt, is zonde." Nomeer klemt deze plaats, als wij vers 4 vergelijken dewijl dezelfde gezindheid, die hier in vs. 23 qelooven of vertrouwen heet, daar wordt genoemd weten en verzekerd ztjn. Nog is het eene zeer gewone spreekwijze bij paulus, dat hem of een' ander iets, b- t het ambt der Evangeliebediening, is toever. trouwd, waar ook altijd hetzelfde Grieksehe woord vTn dearget;°lTen'f TenVijI Cindel«k' 0m hie™ede van de woorden af te gaan, de uitdrukkingen, die J gen over ons vertrouwen gebruiken, twijfelen wijfelmoedrg, onzeker zijn, wankelen als het tegen- vergesteide van gelooven gedurig voorkomen (3). 1CD et na dlt a]Jes nog eenigzins twijfelachtig dan 7!1,' , 9 f eCDe S°°rt Tan ^trouwen is, die .« V ,tSlewtVVljfeling We^aan blJ llet letten op ee ing (es N. V., waarin het wezen des geloofs 111 1 a,8emeen duiJelijker, dan ergens elders wordt Jh£rürv'°yr>r«' ^ ^ ™ 0fo5 ?842.V' MaUh' XXI: ^ MarC' XI: 23' 24' Rom■ XIV: S3- 5 voorgesteld, Hebr. XI, waar wij twee beschrijvingen en vele voorbeelden van het ware zaligmakende geloof aantreffen. En beproeven wij nu ook diiar het zoo dikwijls wederkeerende woord geloof met vertrouwen le verwisselen, wij zullen zien, dat dit overal een goeden zin oplevert. Reeds in den aanhef kunnen wij lezen: »Geloof is eene soort van vertrouwen, waardoor men een* vasten grond in zich heeft van de dingen, die men hoopt, eene overtuiging van zaken, die men niet ziet." En voorts vs. 3: «Door dit vertrouwen houden wij voor zeker, dat de wereld door Gods woord is geschapen." Vs. 4: «Door dit vertrouwen heeft abel eene meerdere offerande Gode locgebragt dan kaïn." Vs. 5: >. Door dit vertrouwen is enoch weggenomen." En dan in de tweede beschrijving des geloofs, vs. C: «Zonder dit vertrouwen is het onmogelijk, Gode te behagen; want die lot God komt moet vertrouwen, dat Hij is en een belooner is dergenen, die Hem zoeken." En zoo het gelieele hoofddeel door, 't geen niet noodig is nader aan le wijzen, daar uit al de gegevene proeven wel blijken zal, dat geloof eene soort van vertrouwen zij en vertrouwen het heerschende en meest uitkomende in hel geloof moge heeten (4). (41 In eene noot wil ik hier opmerken, dat deie uitlegging van de beteekenis van ntat«, mort;, niet alleen geheel met het Grieksche taaleigen overeenkomt, gelijk elk weet, da trouw, getrouw, vertrouwen van die woorden de hoofdbeteekem .», maar ook met het Hebreeuwsche > H,Phl1 Yan » 't welk het grondwoord i», door de Grieksche vertalers met overgehragt, volgen. nouiH , Concord. Graecae LXX Interpre turn, op 45 plaatsen, terwijl lij maar eens mowi/êV hebben , waar in het Hebrecuwsch een ander woord «ordt gevonden. En Welk eene soort van vertrouwen het geloof zij zal ons nu moeten bezig houden. Eenigzins kan ons dit reeds duidelijk worden, als wij er op letten, wie net zyn, die gelooven. Dat het doorgaans mensehen zijn, van welker geloof wordt gesproken, behoeft naauwelijks genoemd te worden. Maar van veel belang is het, dat aan Hem, die meer dan mensch is, aan onzen Heer jezus Christus niet alleen geloof wordt toegeschreven, maar ook het volkomenste geloof, daar Hij de overste eidsman en voleindiger op de bane des geloofs f5) wordt geheeten. Van niet minder belang is het, dat ook aan God geloof wordt toegekend; gelijk blijkt uit die plaatsen, waar gezegd wordt, dat aan Israël de Godspraken of aan paulus de Evangeliebedie"1Ug 18 toevertroiewd (6), 't geen natuurlijk door wat beteekcnt „u GESEBIC8 2egt in ^ Linguao nelr. et Chald. >,pr. fvlcivit, susientavit. Kiphal- ful f2' ITT' StUlihS fuÜ; diu datums, perennis 2i'dr:tor,ce'fdus'fideiis'certus *«> ^ i o, nuncio, teste, sacerdote Pronheta Tlrn sorum memore et fbedera eervante. Hiphil Ïwaa'r hZ eigenlijk om te doen is) • 0118 nu '7 I Ottn proprie pro fti-mo liabuit, kenis van .Tlü^v» ,1 , oreaid.it. Als botee- '~T •$!' 7ltaris 0ïergebragt, geeft dezelfde CESENIUS op: )1 1) firmitas, 21 securita „ beter dezen lexin -Sehri/ver aanT ha/en^ \ ** had^ekozTn!' ^ ^ 8°hi)'nen' dat'ik d^e^Tet'TnparljÏig waï aafonze^1 Hee2r' nUdruT^S t ^ V" iS' toegekend ziin « ^ gewonen zin wordt meer ingewikkeld aan (0) Rom. III; s. i c IX . r , Tr „ 1 Tim. I: I,. Tit. r. 3 • 17' GaI' II: 1 The88. II: 4. God of van wege God door christus , omdat zij aan 'de trouw der Israëlieten en van paulus geloofden, heeft plaats gebad5 weshalve dan ook hetzelfde woord gelooven {maztvuv), 't welk van de mensehen wordt gebezigd, hier van Ged en ciikistus wordt gebruikt. , . , Deze opmerking vooreerst niet verder bezigende, willen wij nu nagaan, tcaarop het vertrouwen, waarvan wij spreken, al gevestigd zij. In 't algemeen kan men of op zaken, of op personen vertrouwen. De wandelaar b. v., die eene steilte moet afklimmen, vertrouwt op zijn' stevigen slok, die hem wederhoudt. Doch wij gevoelen ligtelijk, dat voor deze soort van vertrouwen, zoo niet het Grieksche morevnv, althans ons gelooven te edel en geestelijk is geworden. Intusschen wordt in het N. V. dikwijls gesproken van een' geloof, aan een verhaal, aan een tcoord of eene belofte, of aan het Evangehe geschonken ; doch bij naauwkeurigcr inzien merken vv.j alras, dat het eigenlijke geloof of vertrouwen bij uitnemendheid , het zaligmakend geloof, waarom het ons hierboven al te doen is, een geloof is in den persoon, die het woord of de belofte of het Evangelie ™f. Het zij mij vergund, over deze uitstekende en heerschende beleckcnis van geloof luer eerst te spreken en later op de flaauwere en lagere terug te komen. Is geloof in dien uitstekenden zin een geloof in den grond aan personen geschonken: op welke personen dit vertrouwen wordt gevestigd, doet echter voor ons onderzoek minder af. Nu eens zijn het gewone mensehen, dan de Profeten, vooral aouankes de Dooper, dan weder de Apostelen , of ook de valsche Christussen; boven allen zijn het jezus c.,iristus en God, aan of in welke de mensehen gezegd worden Ie gelooven. Wal jezus betreft: deze gelooft zoowel aan de mensehen, of liever aan liet Goddelijke in hen, als aan God. God zelf eindelijk gelooft aan de gehoorzaamheid en voortreffelijkheid zijns Zoons en aan de zegepraal der deugd in de menschheid. — Doch met een woord moet ik nog opmerken, waarop het eigenlijk Christelijk zaligmakend geloof gevestigd zij. Naar jezus eigene verklaring is dit een vertrouwen op zijn persoon. Want waar Hij zegt, dat de Joden niet zullen zalig worden , maar in hunne zonden sterven, geeft Hij als reden daarvan op; dat zij niet vertrouwden, dat Hij is, die Hij is, Gods Zoon, gekomen , om hen le verlossen uit de slavernij der zonde; maar zij hierin bleven zuchten, dewijl zij, op Hem niet vertrouwende, zich niet aan Hem overgaven, om door Hem, den Zoon in het huis des Vaders als kinderen ingeleid te worden (7). Naarmate echter het voorwerp, waarop wij vertrouwen, verschillend is, vindt men ook eene verschillende woordvoeging in het N. V. Zoo lezen wij dikwijls van een gelooven aan een woord, eene belofte, of ook aan mensehen, aan jezus, aan God. Maar wij lezen ook van een gelooven in het Evangelie, in jezus, in God, en, 't geen opmerking verdient, deze laatste woordvoeging vindt men nergens in het N. V. gebezigd van mensehen of menschelijke zaken. Nergens leest men, dat iemand geloofde in de liefde van johannes , of in de prediking van paulus, of in petbus, in jacobus. En deze laatste uitdrukking is dan ook zulk een wanklank in Christelijke ooren, dat wij dadelijk by het hooren gevoe- (7) Joh. VIII: 21, 84, 88, 34—36. len, dat niemand zóó mag spreken. Waarom niemand zoo mag spreken, gevoelen wij ook. Men mag aan menschen vertrouwen schenken; maar ons op hen verlaten, maar ons geheel en al aan hen toevertrouwen , neen, dat mogen wij niet; dat mogen wij alleen aan God en jezcs Christus, en dit wil het zeggen, als wij spreken van gelooven in God, in Christus (8). Nog nader zal ons blijken, welk het wezen des geloofs volgens het N. V. zij, als wij er nu op letten, hoe zich dit vertrouwen tusschen personen openhaart. Het geschiedt altijd door geten en aannemen, en zoo het gewigtige zaken zijn, door weder geven en iceder aannemen. God geeft zijne orakelen, en de Israëlieten nemen ze als orakelen van God aan; en dit heet, dat God hun zijne orakelen toevertrouwt. God geeft aan paulüs de Evangeliebediening, en paulus neemt ze aan; en dit heet, dat God hem het Evangelie toevertrouwt. God geeft ons zijnen Zoon, als onderpand zijner liefde, en wij nemen Hem als zoodanig aan; maar dit groote geschenk maakt onze dankbaarheid gaande en nu geven wij ons zelve weder aan God, om Hem geheel en alleen toe te behooren en Hij neemt ons weder aan als zijne dankbare kinderen. Of willen wij in een voorbeeld (8) Ik acht het niet noodig hier bewijzen voor bij te brengen; want ieder Christen is van dit onderscheid overtuigd. Het werd reeds aangewezen door i. vorstios, de Jlebraismis A. '1., P. II, p. 230-239. Onlangs werd het nog gehandhaafd tegen eene oppervlakkige en verwaterende uitlegging door den naauwkeurigen vviker, 6rammatik des N. T., 4= uitg., bl. 191, die gelooten in iemand omschrijft, »zich geloovend aan iemand aansluiten, zich geloovig een aanhanger van iemand belijden. Ook drukt op dit ondyscheid v, d. willigen, Vervolg, hl. 0, 7. zien, hoe het vertrouwen tusschen personen, 't welk het N. Y. geloof roemt, zich door geven en aannemen openbaart? Slaan wij dan onzen blik op paulus. Deze was een vijand en vervolger van jezus. Maar ziet, op den weg naar Damaskus geeft jezus aan hem een blijk van de zekerheid van zijne opstanding en van zijne groote belangstelling in Hem; dit blijk neemt paulus aan als waar en zeker. Ja jezus geeft zich zeiven in zekeren zin, gelijk eenmaal aan de menschheid, zoo nu weder aan paulus over daar Hij dezen zijnen vijand tot zijnen Apostel aanstelt; en ook dit neemt paulus aan. Maar paulus kan zoo veel niet aannemen zonder weder te geven; hy geeft voor zoo vele liefde het beste, wat bij heeft, zich zeiven, cn jezus neemt hem zeiven aan en verzorgt en bewaart hem, en leidt hem en voedt hem op, gelijk een oudere vriend den jongeren. Dit geven en nemen noemt paulus gelooven, als hij zegt, Gal. II: 20: »Ik leef, doch niet meer ik, maar in mij leeft Christus; inzooverre toch als ik nu in het vleesch leve, leef ik in het geloof des Zoons Gods, die mij heeft lief gehad en zich voor mij heeft overgegeven." Hier wordt geloof nu ook echter in dien sterken zin genomen , waarin het alleen in het Christendom wordt gevonden. Wij kunnen een oogenblik stilstaan, om het dusver gevondene zamen te vatten. Geloof, hebben wij gezien, is in het N. V. een vertrouwen van zedelijke wezens op elkander, waardoor zij aan elkander iets geven en van elkander iets aannemen; terwijl het Christelijk geloof is, als wij aan chhjstus, die zich aan ons heeft overgegeven, ons zelve weder geven; of, daar die in chhistus gelooft, tevens gelooft in God. die Hem gezonden heeft (0), als wij aan God, die ons in Christus het grootste bewijs zijner liefde heeft gegeven, ons zelve weder geven, ons Hem geheel toevertrouwen. Zoo deze voorstelling eenigzins duister mogt blijven, kunnen wij er nog eenig licht over doen opgaan uit een ander levensgebied, dan het godsdienstige, door er op te zien, hoe ditzelfde geloof in de verbindlenis van de menschen onder elkander, in allerlei vormen en betrekkingen wordt aangetroffen. Zelfs verbindlenissen, die omtrent tijdelijke en uiterlijke belangen worden aangegaan, eischen dit geloof of dit vertrouwen. Of kan er koophandel worden gedreven, waar de eene den anderen niet vertrouwt (1), deze aan dien niets durft overgeven, en derhalve het zijne opsluit en bewaart? Maar als wij nu eens zien op verbindtenissen van een eeuwig belang en van een' geestelijken aard! Kan er eene ware -verbindtenis zijn tusschen leeraren en kweekelingcn, wanneer de meester zijn' leerling niet vertrouwt, zich aan hem niet durft geven, dewijl zijn leerling hem niet zal kunnen aannemen? Of wanneer de leerling zijnen opvoeder niet vertrouwt, en twijfelende, of het wel waar en goed en goddelijk is, wat hij van hem verneemt , dat niet durft aannemen? veel min hem zeiven durft aannemen, zich zeiven hem durft teruggeven? Moet het kind zich niet aan zijne ouders, de 'vriend aan zijnen vriend, de bruid aan den jongeling , die haar lief heeft, overgeven en toevertrouwen, zal de regie verbindtenis, die der liefde, welke (9) Joh. X: 38. XII: 44. (1) In den handel heeft men er zelfs het eigene Latijnsehe woord van tjcloovcn \oor , credo; want de koopman spreekt van crediet, crediteren. men wcnscht, tusschen hen plaats vinden? Men vn een' beroemden' sXijve^^) ^7™ "" « niet ,1. Me t''S™'1*" »»•' geloof — *j°ï 0ai::i :v:r::t;rr s:u^:/rerr ^ »i' vol ,cLu° °n ' r h" ™t eene liefde reikt de rrm 5 on[sPr°tene overgave. Vol •ei-trouwen dringt zich j"° " ljors'' ™' •i« tron ,l« levens De !■ ^ "an devolJen raad trP] ■ " g den zoon lief- voi vii 8;ut::;? rr? op züne sterke scUlTw™ T' ^ CX14C'% 7 ^ .?£ wantrouwen is PPPef LVOrafraa,-s te vinden. Het «uiiaki 0W). erf, ^ s h'J Mniu.s, Expos. in Syml., i„ credendi, cap. j0> 13.' *' ' en J"j *UGUS™^, Dc utilitute schen niet natuurlijk; het vertrouwen is aangeboren liet wantrouwen aangeleerd. Maar gelijk di eene vrucht der zonde is, zoo is bet ook weder een zaad van \ele zonden. Het is bovenal de verhindering der gemeenschap, daar het den mensch leert in zj broederen vijanden te vinden en zich voor hen doo liefdclooze voorzigtigheid te verzekeren Waa' echte ieder in den anderen booze, belangzuchtige bedoelingen vermoedt, daar kan geene hartelijke vriendschap bestaan; slechts wanneer zich hart aan hart overgeeft, wassen zij in liefde ineen. Vertrouwen hee alle gemeenschap geslicht. Vertrouwend slo en zie aan de wijsten en dappersten de ruwe volken d r vroege Oudheid, en volgden hen in den stiij( , trouwen hief de Hertogen der oude Duitschers op schild naar boven. Geloof, vertrouwen liet de sra lieten in Egypte mozes als hun heirvoerder volgen en het wantrouwen, 't welk zij hem tusschen bei e beloonden, moesten zij altijd bard boeten Gdorf, vertrouwen verzamelde de Jongeren om omen Hee en vormde in hen den eersten grondslag der Kerk, die daarop groeide en zich uilbreidd.3 ■ volken aan hunne prediking een ht sch^n ken Wantrouwen daarentegen verwijderde het groots e ÏS der Joden van hunnen Heiland 7S in verharding kwamen en bleven. Geloot, ver trouwen grondde de Protestantsche Kerk; de goe , opene harten, de opregte.vrienden ^ vingen luther en; ïwwgu als ^ wantrouwen, dgiwMn' en «Lucht aan dige '^en'heilzame in het menschelijk leven ontvangbaar. De g en vertrouwende ziet daarin onbevangen hel goede e» verwacht er goeds van; terwijl de'wantrouwige de zwakke zijden scherpzinnig ontdekt, en niets dan slechte gevolgen verwacht." Zoo blijkt het dus, dat hetgeen, waarmede, volgens het N. v., 0nze verbindlenis met ciihistus en met G0d moet aanvangen en bevestigd blijven, heiver^ li*' * °al °°k m 31 °nZe &ewone, menschelijke verbindlenissen volstrekt „oodig is - geloof> Jer_ rouwen. Gelijk ik echter reeds eenigzins heb te kennen gegeven, dit is wel de eigenaardige, de uit- het N V heerschende heteekenis van geloof in • V.; maar niet de eenige. Er zijn enkele plaatsen, waar wij eene andere vinden of ten minste schijnen te vinden. Het geloof is wel altijd een vertrouwen, maar niet altijd een vertrouwen op een Persoon; het is ook op een verhaal of op eene mee- Da" » 1' spraakkundige verbinding anders, „lcl mMt ec„ gdmm ^ ^ S ot ZT'" r°s| """ d" "" God, dut. desgelijks joh xi h jt v"ht0uwen maktiia , » ik heli ,,,/ i,i , i waar het woord van «'■, -ik heb ra/P"i;0„^/iftG•dV8BISTl's','zooveelis - ook joh. viii; 24 xi.42 Zd> g,j dc chbistds zijl." zie 30. xvii: 8, si. XX': ai,- e"! ' xvi' 27' hier ook nog niet toe, hoewel hel gelooven daar in minder edelen zin -voorkomt, dat de Christenen te Jeruzalem dadelijk na paulus bekeering hem met in hunne vriendschap opnamen, dewijl zij hem vreesden, Hand. IX: 26: » niet geloovende, dat hij een Discipel zou zijn;" want ook hier kunnen wij omzetten: „ hem niet vertrouwende, (maar vermoedende), dat hij nog geen Discipel was." Maar ik reken hiertoe hel bekende van jacobus, II: 19: »Gij gelooft, dat God een eenig God is? Gij doet wel; de Duivelen gelooven het ook, en zij sidderen."^ Blijkbaar is de beteekenis van gelooven hier eene eemgzins andere, het is ja, een vertrouwen, dat er een God is, maar een k'oud vertrouwen van het verstand alleen, een voor waar houden, waaraan het hart, waaraan de inwendige mensch geen deel heeft. Ik e ec er ween tweede voorbeeld van deze beteekenis in het N. V. kunnen vinden, hoewel het werkwoord gelooven er meer dan 250 maal in voorkomt. Maar het zelfstandig naamwoord geloof heb ik (behalve bij jacobus in den zamenhang der aangevoerde plaats) eenige malen in hpt N. V- in eenen dergehjken anderen zin meenen aan te treffen, en we oo waar men dit het minste kon vermoeden, bij patjlus. fcenmaal vindt men het bij hem in de beroemde lofprijzing der liefde, 1 Cor. XIII: 2: »Indien ik al Lt geloof had, zoodat ik bergen kon verzetten maar de liefde niet had, ware ik niets." Hier beteeken Geloof ook een theoretisch of verstandelijk vertrouwen, 'l welk vaïlus hier vooronderstelt, dat er zon er liefde zou kunnen lijn. Maar eigenlijk noemt bg l.icr de uitdrukking «n die menschen o»er, ™ meenden, .lat zij op hun geloot kouden roemen, . icnvaarloosdcn «ij de liefde, «a «1 du. .eggen. »Indien ik had, 't geen gij geloof noemt, cn dat nog veel sterker dan gij hel hebt, zoodat ik er bergen mede konde verzetten." Slechts op deze wijze kon hij hier geloof bezigen , in een anderen zin, dari het honderde malen bij hem voorkomt; — hij spreekt zelf niet, in eigenen trant; hij neemt de Corinthische zegswijze over. Doch anders is het gelegen met eene tweede plaats van paulus, 2 Cor. V: 7, waar wij in onze vertaling lezen: »Wij wandelen door geloof, en niet door aanschouwen." Dit is eene plaats, die mijne voorstelling van geloof m het N. V. bij menigeen geheel zou kunnen omver stoolen. Alle uitleggers toch, zoover mij bewust is, vallen lner geloof op in den zin van een hopend verwachten, 't welk eenmaal in genietend aanschouwen zal verwisseld worden. Van dek palm drukt deze opvatting in de aanteekening schoon en bestemd dus uil: »Geloof en aanschouwen slaan tegen elkander over, als zekere verwachting en dadelijk genot. Wij bezitten het wel niet dadelijk, maar zullen het eenmaal zeker bezitten." Maar deze geheele opvatting is onjuist en uit de latere voorstelling van geloof voorlgevloeid, zoowel met den aard van de Gneksche taal, als met het spraakgebruik der Hebreeuwsch-Grieksche Schrijvers strijdig, en aangenomen zonder dat de zamenhang van paulus redenering het eischt. De Grieksche taal duldt niet, dat men het woord uSog, door paulus gebruikl, door aanschouwen vertale; maar alleen, dat men het wedergeve door schijn, uiterlijke gedaante (4). Het spraakgebruik fB' ,PASS'"V Zegt de vierde ui'g»™ van zijn 1Vörtcrluch, "S°; beteekent het «'» oog vallede, aanzien, gestalte, der Hebreeuwsch-Grieksche Schrijvers duldt het evenmin; daar zoowel de Grieksche vertalers vau bet Oude Verbond, als de Schrijvers van het JVieuwe dit woord altijd (5) in dezelfde beteekenis als de echte ligchaamssom, tegen over verstand en ligchaamsiracM; en voorts in 't gemeen, beeld, vorm, schijn, gedaante, soort. Verscheidene plaatsen, waaruit deze beteekenis des woord» ontegenzeggelijk blijkt, haalt wtttehbach, Adnot. in Eunapium, p. 247, uit PLOTARCiros aan. Dezelfde wtttekbacii heeft in de Annotatio in Plat. Phaed., p. 270—272, eene lange noot over het versclnl tusschen diïo, en ISéa, en p. 274-276, over dat tusschen Mot en fioqw, waaruit het meer onzekere gebruik van deze woorden onderling blijkt. Voor ons oogmerk echter is het belangrijk hier de getuigenis aan te halen van iemand, die de Grieksche taal no" "in haren vollen bloei kende, sehec a, welke over de beteekenis van dlSos dus schrijft, Ep. 58: .»Quid sit s'Jog, attendas oportet. — Paulo ante pictoiis imagine utebar. Ille cum reddere Virgillum coloribus vellet, ipsum intuebatur: idca erat Virgilii facies futuri operis eiemplar; ex hac quod artifex traxit et operi'.uo imposuit, elSo; est. Quidinter .it, quaeris? Alterum exemplar est, alterum forma ab exemplari sumta, et open ïmposita; alteram artifex imitatur, alteram facit. Habet aliquam 1'aciem statua; haec est idos [fitJos] ; habet ahquam faciem exemplar ipsum, quod intuens opifex, statuam figuravit, haco idea est. Etiamnum aliam desideras distinctionem ? Idos in opere est; idca extra opus, nee tantum extra opus est, sed ante opus." — Die na dit alles nog mogt twijfelen, vergelijke het grondwoord eX3u>, waarvan de beteekenis blijkbaar is, zien, toezien,namelijk met de oorjen, vanwaar hobehus dikwijls heeft, otp9al/ioïaiv ideiv5 en in het passivum gezien worden, schijnen, dunken (.verg. ook over öiSa va» hengel , Comm. in Ep. Pauli ad Philipp., p. 103, 104): even gelijk het Latijnsche, met het digamma Aeolicum daarvan afgeleide, vidcre, videri. Willen de Grieken ons aanschouwen, bezien, overwegen uitdrukken, dan bezigen zij OeaeSai, 9eiaqéiv, dtojpia, of ook oqav, o^a/xa, umeoSai, ofiq. (51 Bij de Grieksche vertalers wordt met nSo; gewoonlijk wedergegeven of het Hebreeuwsche JlK"lQ. '4 welk teteekent het zien, de aanblik, voorts eene verschijning, en dan het uitzigt, de gedaante; of het Ilebr. ^, 'twclk ^aante, vorm betee- Gr.cken bezigen. Eindelijk de zamenhang van paui.üs redenering Iaat deze opvatting volkomen toe. Hij wijst er de Corinthiërs op, dat het velerlei lijden, dat hij en ook zij om christus wille ondergingen, n'et tw'jfeIraoedig en onzeker moesten maken; want het Evangelie was hun niet gegeven, om hen voorspoedig m het vergankelijke te doen zijn, maar zalig in het onvergankelijke. » Wij hebben dus altijd goeden moed," zegt hij vs. 6, »en weten, dat wij inwonende in het ligehaam, van den Heere uitwonen.' Want wij wandelen,» zoo volgt er nu regt gepast op, » wij wandelen in het zekere, vaste, waarop men vertrouwen kan, wij wandelen in 't geloof, en niet inden bednegelijken schijn, die vergaat." Zoo had hij toch ook weinige verzen vroeger (IV: 18) geschreven: »Wij aanmerken niet de dingen, die men ziet, maar de dingen, die men niet ziet. Want i'ik TV Ir r/iel' "jn "Jddijk ('"S'nte- • » /V 'j dlnSen> die men niet ziet, eeu- my (bestendig, V: 1, 4). Zoo blijkt het, dat deze opva ling eenen ten minste even goeden zin geeft, als de gewone (6); terwijl de gewone opvatting, dat ia",',' ToLll taecuT" d^l ^ ™*- W V .in A r ' de"ztlrden «n komt e'tSo; in het i ï;h ; 3;°0r- 200 ïinden ^ I-uc. III: 2a. IX: 29 V • 2o ' ' ,°"r 0IU° Vertalers ^daante hebben , en 1 Thess V. 23, waar zy het door scMja hebben wedergenen E, l ,ve' scn'Jn' S'toante mogt overgebragt J zijn, deï o^ZgTanl'cot'v1" a"een 8'a cene aiitnrlt»-. ' n'aar na lanS «eken er ook slïït Tfr:j,evn "ï-?den naa,wkeurigen JI. tittmann. Deze schrijft in ijjn boek, Dc paulus hier zou spreken van het geloof, als 't welk eens in aanschouwen zal worden verwisseld, hem ook nog in strijd brengt met belgeen bij 1 Cor. XIII: 13 beeft geschreven, namelijk dat het geloof Synonymie in N. T., L. I. (Ups. 1829), p. 116-118, hot volgende: Sequitur Idtiv, quod al) ofmv ita diflert, nt referatur poüus ad men tem ejns, qui >idet, ut, quum 'of>5y ad objectu.n spcctet illud ad subjectum referri cogitatione debeat. liane pronriam esse vim v. ISeiy, nemo negabit, qui usum .ejus diligentcr observaverit. — Hine etiam tiSof non id, quod videmus, ,ro Soaua, sed rei imaginem, speciem 8. formam, quac menti oflertur denotat. Eodem sensu tïSo; norr^iv ^accipiendum videtur 1 Thess. V: 22, ano nayro; tïSovs ncmiQOÜ ané/tre, quae verba nonnulli' sic interpretantur: ab omni genera improbitatis abstinete. Sed recte Lutherus: meidet allen lösen Schein. Nam dici quidem potuisset illo sensu Znó nayro; iiSovt noyrjatai (Joscph. Ant Jud X, 3. 1. "vid. -wetsten. ad illum locum.) sed dici debebat, ano nayro-, dSovi rov noyr,ooZ. Est autem Mos novKiv forma, species inbonesta, improba, ut. iJos alaXsoy apud Euripidem forma invenusta. Contra 2 Cor. V: 7, verba S.a niarw n^Tzazodutr, oi Sm tïSov; commode quidein quoad sensum cxpressit Lutherus: wir leien im Glaulcn nicht im Schaven. Et dicunt iuterpreles, «So; h. 1. idem esse quod o^y. Sed dubitar. tarnen potest, au non éiSo; propriam suam vim habeat, non solum quod élSo; nunquam pro Zipa dicitur, sed etiam quod alicna videtur a mente Apostoli haec sententia: nos nunc credimus haec tantum, sed nondum videmus s. consequuti sumus. Jubct enim bono animo eos esse et confidere Deo , no Soyn rlfav Toy amaflüva rov nyev/uaro;, quippc qui sciant, se nunc quidem percre abesse a Domino , ideoque cupiant potius fxS^rfiai « rov o«o>TOS, *«V èrfyrfoac Ttqos rov r.mrn'. - Est autem «Jo; rcrum externa forma et species, ut satis constat; itaque & Movs n^natüv est ita vivere, ut ro HSog sit veluti comes vitae, i. c. externa rcrum specie captum vivere. Sed non decet Christianos rebus externis inhiare, aut earuia vana specie tenen, imo altiora eos oportet quaerere , ideoque »a^oüot faXloy }XSm«ac « rov öiouaro; ,oi tYÜwnoa. n^ rov Kvqioy. Quare sententiam loc. hanc esse pnto : vita nostra iminortali illa spe , non harum rerum vana spec.c regitur, quin malimus disccdcrc cx hoe corpore, nt ad Dommum veniamus. n>et zal verwisseld «orden met iets anders, maar blijven: » Nu blijft geloof, hoop, liefde." Eenigzins anders komt het woord geloof nog weder voor in de bekende bepaling, Hebr. XI: 1: » Geloof 's een vaste grond der dingen, die men hoopt, en eene overtuiging van zaken, die men niet ziel.' . ,nen cchlcr bepaling voor de omschrij¬ ving van het geloof opvatten , wij zouden met misschien de helft der plaatsen van het N. V., waar geloof en gelooven voorkomt, verlegen worden. ' Want «laar wordt geloof zeer dikwijls voor een vertrouwen op het tegenwoordige, niet op het gehoopte, op het ztg t bare, met op het onzigtbare voorgesteld. Daar is het ook met uitdrukkelijke woorden: » Omdat gelooven, del God door le! geloof™, rci„is,. miar w.e -eb SeS tjL «T- neieekentMeer kan ons de opmerking hel- " pen, dat liet geloof ectie soort van vertrouwen is. Want trouw, vertrouwen, getrouwheid, en al wat daarmede verwant is, achten wij veel minder m verstand of wil, dan in het hart te wonen. Wat ons echter de woorden des N. V. slechts doen eissen, maken ons de voorbeelden, daarin voorkomende, zeker en duidelijk, namelijk, dat het Cl.nstehjk geloof in den niensch lijnen zetel heeft m het hart; of liever zou ik nog zeggen, in het gemoed. Want onder Aar# verstaat men ons gevoelvermogen, tegenover ken- en begeervermogen gesteld; onder gemoed datzelfde gevoelvermogen, maar als de het eerst in den niensch ontwakende en algemeen-werkzame kracht, welke verstand en wil in zich Muit, wodat er ■verslandsinzigt en vvilsbepaling uit voortvloeyen. . v. wanneer wij ons abraham voorstellen , toen hij «Aa* wilde offeren, moeten wij ons hem denken, a » week, diep bewogen en bevende van hart; en kun nen wij niet zeggen, dat het abrahams hart was, 't welk hem in deze groole daad bestuurde, dat is niet zijn gevoel, tegenover zijn versland en wil. Maar wel kunnen wij zeggen, dat hij vast en onwankelbaar van gemoed dit heldenstuk des geloofs vciiigtle, dat is, dat dit werd verrigt door zijn' inwendigen mensch, waarin trouw aan God het heerschende was, en dus het Godsgevoel, om mij zoo eens uit te drukken, de Godsbewustheid, die wij zeggen, dal in het gemoed woont, het voornaamste was, waaraan verstand en wil gehoorzaamden, waaruit hel verstane sinziet voortvloeide, dat hij izaÜk moest offeren, en ,1e vvilsbepaling, dat hij de hand aan izAaK sloeg. Ja ik geloof, dal wij naar het tegenwoordig spraakgebruik hel xccgSi* des Nieuwen Verbonds en het 27 des Ouden niet door hart, maar door gemoed zouden behooren le vertalen, daar ook in den Bijbel de inwendige mensch aldus genoemd wordt, inzooverre als het gevoel in hem heersehende is, doch niet tegenover en zonder versland en wil, maar zoo, dat "versland en wil in het gevoel zijn besloten. Als wij gemoed'ïn dezen zin nemen, is het builen twijfel rie zetel des geloofs. Of wat wilde oezus in die velen bewerken, die, als zij tot Hem kwamen, om van ligchumelijke kwalen genezen te worden, door Hem werden gevraagd naar hun geloof, en gesterkt en geheiligd in het Hem welgevallige geloof? Een zinnelijk verlangen naar hulp behoefde jezus niet in hen te bewerken; want daardoor gedreven kwamen zij reeds tot Hem. Eene zekere kennis of verstandsovertuiging van leerstukken wilde jezus ook niet aan hen bijbrengen; want Hij slelt hun, als Hij van geloof spreekt, nooit eene belijdenis voor, die zij als waar moesten aannemen, zouden zij geholpen worden. Deugd of wilsbepaling tot opvolging van Gods wet verslond Hij ook niet onder het geloof; want nooit maakt Hij de uitoefening van deze of die pligten tot voorwaarde van genezing. Hij wil, zoo dikwijls Hij geloof zoekt te planten of aan te kweeken, in het gemoed der menschen het vertrouicen opwekken en sterken, dat Hij Gods Zoon is, die kan en wil helpen, en aan wien zij zich dus in alle opzigten volkomen kunnen overgeven. Ik wil slechts de geschiedenis der Kananesche vrouw ten voorbeelde nemen. Op eene harde proef stelde de Heer haar geloof, maar het was daartegen bestand ; uit de kiem des geloofs ontwikkelde zich, juist door den tegenstand, dien jezus haar bood, en uit de hardheid, waarmede Hij haar afwees, in weinige oogenblikken een zoo krachtig geloof, dat de Heer hel bewondc- rende prees. Maai' waarin kweekte de Heer dat geloof aan, in haren wil, in haar verstand, of in haar gemoed? Van daden of deugden of pligten is geene sprake; het verstand der vrouw verlichtte de Heer niet, maar verduisterde Hij eerder, door den schijn aan te nemen, alsof Hij met al fle Joden dacht, dat hel Godsrijk slechts voor de Joden zou zijn. Maar waartoe zou Hij hel verstand der vrouw eer verduisterd, dan verlicht hebben? Om in haar gemoed het vertrouwen te beproeven, en door harde beproeving te oefenen, en door oefening vast en onwrikbaar te maken; — het vertrouwen in haar gemoed, dat God haar genadig en Gods Zoon een menschenvriend was, lot wien zij zich altijd veilig kon wenden en aan wien zij zich gerust kon overgeven. Een voorbeeld wil ik ook bijbrengen uit de handelwijze der Apostelen; niet van dezen of dien Apostel eene op zich zelve slaande handeling, die misschien minder overdacht konde geweest zijn ; maar eene handeling van hen allen te zamen, in plegtige vergadering over het belang der Kerke beraadslagende (3). Tot hen werd het leerstellig verschil gebragt, waarmede het Christendom stond of viel, of de Christenen de Mozaïsche wet nog behoorden te onderhouden dan niet, opdat de Apostelen naar hunne wijsheid en met hun gezag uitspraak moglen doen. Maar ziet, zij doen het niet! Zij gaan om hel leerstellig verschil henen, en doen geene uitspraak, of dit onderhouden der wet afgeschaft zal zijn dan niet; maar bepalen slechts, dat om des vredes wille de Christenen uit de Heidenen als Jodengenoolen zullen beschouwd worden en de verordeningen , voor (3) Hand. XV. deze iu gebruik gekomen, zullen opvolgen. Zij zwijgen over leer en belijdenis; zij zwijgen over deugd en zedelijke pliglsbetrachting; dat is, zij bepalen nieis voor het verstand en den wil, en verordenen slechts eenige uiterlijke inschikkelijkheden, die de Christenen jegens elkander zouden in het oog houden. En waarom? Omdat bij paulus en barnabas verhaleu over de bekeering der Heidenen hel toestemmend woord van petrus was gekomen, » dat God geen onderscheid maakte tusschen Joden cn Heidenen, maar beider gemoederen door het geloof heiligde" (4). Over de verbindteuis tusschen geloof en heiliging zal ik naderhand spreken. Nu is het voldoende op te merken, dat de overtuiging der vergadering, dat door het geloof het gemoed der Christenen werd gereinigd, cene voldoende reden was, om nu niets over de leer voor het versland of over de pligtcu voor den wil voor le schrijven. Uit dit eene cn andere hoop ik, dat genoegzaam zal blijken, dal volgens het N. V. niet de rede, met het verstand bovenal gelooft; gelijk ook niet cene leer, leerstukken of stellingen of eene belijdenis geloofd worden; maar dat hel geloof den gelieelen mensch bezielt, en eigenlijk iu zijn gemoed zelell; dal het Christelijk geloof een vertrouwen is door het gemoed en den geheelen mensch op God en Christus gevestigd. — Korter kan ik nu de volgende bijzonderheden behandelen, onder welke nu voorts de vraag in aanmerking komt, wat het naaste mei het geloof verbonden zij ? ^4) Hand. XV : 9 , rjj niorii xaBaQi'oag rag yMfjóïag. Zoo ook in de klassieke plaats Rom. X: 10, xanSi'a mOTtveicci tig Smtaioavr^v. In het versland is het naasle met geloof verbonden cn gaat aan geloof vooraf kennis van ile zaak, uf van den persoon, waarop wij zullen vertrouwen. Paulus drukt dit krachlig uit in de bekende Woorden, Hom. X: 14: » Hoe zal men in iemand gelooven, van wien men niet gehoord heeft?" Zoo wordt gelooven ook met zien vereenigd. »Kom al van het kruis," roepen de Joden jezus toe (5) , » opdat wij het zien en in u gelooven." Met erkennen. Johahnes schrijft (6): »Wij hebben erkend cn geloofd de liefde, die God voor ons heeft." Mei weten. Jezus zegt (7): «Opdat gij moogl weten cn gelooven , dat de Vader in mij is en ik in den Vader ben." Dit ligt in den aard der zake. Geene vriendschap, geene liefde, zelfs geen crediet in den handel zijn denkbaar, als men den persoon, wien men vriendschap, liefde of ook maar crediet zal schenken , niet kent. Op geene zaak kan als waar worden verlrouwd, welke men niet vooraf heeft leeren kennen. Dit zien wij dan ook in elke geschiedenis des N. V. bevesligd. Niemand geloofde in den Heer jezus ciiristus, dan die Hem had gezien en gehooid, of door anderen van Hein had gehoord, en Hem dus kende, al was die kennis dan ook nog onjuist of onvolkomen. Geloof zonder voorafgaande kennis is dus cene onmogelijkheid. Doch hieruit op te maken, dat kennis een deel des geloofs is, ware geheel verkeerd. Immers er kan kennis zijn , zonder het minsle zaligmakend geloof. Judas kende den Heer, de Ovcrpriestcr en pilatus en vele duizenden kenden den Heer, en geloofden Hem locli niet. Zoo is er dus geen geloof (5) Hare. XV: :!2. (7) Joh. X: 38. (6) 1 Joh. IV: 10. mogelijk zonder kennis; maar wel kennis, verstandelijk inzigt, wetenschap, geleerdheid, zonder geloof (8). Maar ook omgekeerd. Gelijk kennis aan liet geloof voorafgaat, zoo volgt het er ook uit. Ik weet niet, of er duidelijke woorden in het N. V. zijn te vinden, om dit te bevestigen, maar aan voorbeelden, daartoe dienende, ontbreekt het er niet. Judas, de Overpriesters, pilatus en vele duizenden henden den Heer, schreef ik zoo even; maar nu vraag ik, kenden zij Hem, zoo als petrus, johakmes , maria, salome? Wie antwoordt niet met paulus (9), dat niemand van de Oversten der wereld Gods wijsheid in Hem (regl) gekend heeft, want zoo zij haar gekend hadden, zouden zij den Heer der heerlijkheid niet gekruist hebben. En wie is niet geneigd met petrus (1) te zeggen, dat zij dit door onwetendheid gedaan hebben. Maar nu deze onwetendheid, dit gebrek aan regte kennis — waaruit ontstond het anders, dan uit gebrek aan geloof? Jezus werd eenigzins gekend door allen, die Hem eenige oogenblikken of dagen hoorden en zagen, zonder dat er eenitr onderscheid in deze kennis bij de meest onderscheidene personen, bij petrus en judas b. v., behoefde te zijn. Maar nu begon de eene te gelooven, de andere niet, en daaruit ontstond onderscheidene kennis. ( ) Ik verzoek mijne Lezers hier wel onder het oog te houden, at ik hier naar bl. 82, alleen van het Christelijk of zaligmakend geloof spreek. Dat er een geloof bestaat, 't welk niets is dan eene toestemum.g des versland* of een voor waar honden van het verstand, waaraan het hart geen deel heeft, leert ons «oaw,, en heb ■ k boven, bl. /6, n.t hen. aangevoerd. Doch men zal erkennen, .lat hoewel verstandsovertuiging, naar bl. 84, 85, een wezenlijk <.ee >an het geloof ls, zij evenwel alleen dien uitstekenden naam van jcio"/naauwehjk», en zeker niet dien van Christelijk geloof verdient. (9) 1 Cor. II: 8. (j) Ha[ld jn. 1? Petrus geloof opende zijn versland, zoodat hij den Heer hoe langer zoo beter kende; judas ongeloot verduisterde zijn verstand, zoodat hg den Heer hoe langer zoo minder kende. — Zoo ontstaat derhalve geloof uit kennis en werkt het terug op de kennis, waaruit het ontstond. In het gemoed zelf, waarin het geloof zetelt, is het naast met geloof verbonden ootmoed, hoop en liefde; en wel aldus, dat ootmoed het geloof vooruitgaat, hoop cu liefde hetzelve volgen. Ootmoed gaat het Christelijk geloof vooruit, dat is een gevoel van ledigheid en van behoefte aan hulp en aan vervulling. Want zoolang men zich zeiven meent te kunnen helpen, zal men zich niet vol vertrouwen aan een' ander' overgeven. Slechts dan komt men hiertoe, als men zijne afhankelijkheid, hulpeloosheid en behoefte van aansluiting aan iets anders diep beseffende, hetgeen men in zich zeiven mist, in dat andere hoopt aan te treffen. Nu kan dat andere zijn rijkdom en aanzien, wijsheid en bescherming van menschen, genot van weelde en wellust. Dat het echter bij het ware geloof cene aansluiting aan God wordt, dit spruit zoowel voort uit het onvoldoende van al die andere dingen als uit de voorkomende vriendelijkheid van God, die uitlokt tot vertrouwen. Slechts tegen over God kan dit gevoel van behoefte ootmoed heeten. Gewoonlijk is dit gevoel legen over God, deze ootmoed, gepaard met een levendig besef van zondigheid, onwaardigheid en schuldgevoel, met een verbrijzeld en verbroken hart; doch noodzakelijk is dit niet. Het is denkbaar, dat men zoo vroeg de genade Gods leert kennen, dat deze vau jongsaf de overhand in ons gevoel verkrijgt over dat der zonde eu de zonde in ous verstikt, eer 7-Ü regl opgroeit. En wat nog meer zegt: Hij is de volmaakte voorganger op de bane des gcloofs, die tevens zonder eenige zonde en dus ook zonder een veibroken hart was. Maar ook uit zijn voorbeeld leereu wij, dat ootmoed ten naauwste aan geloof is veibonden; want Hij zegt het, en kon het met waarhejd zeggen : » Leert van mij , omdat ik zachtmoedig ben en nederig van harte," en Hij zegt het daartoe" opdat zijne hoorders, ook nederiy van harte moglen worden pn aldus gelooven in Hem. En was het ook niet de hoogmoed der Phariseën, die hen verhinderde zich aan jezüs toe te vertrouwen? Was het niet de ootmoed der Kananesche vrouw, welke haar geloof de vuurproef, waarop jezus dit stelde, deed uithouden? Gelijk ootmoed vóór hel geloof in ons gemoed behoort aanwezig te zijn; zoo pleegt de hoop op hetzelve te volgen. Doch eigenlijk is hoop slechts een onderdeel van geloof, namelijk geloof omtrent de toekomst. Vandaar dat dan ook paulus ergens bijna dezelfde bsschrijving van de hoop geeft, die in den Brief aan de Hebreen van het geloof wordt gevonden, schrijvende: » Door de hoop worden wij zalig; want eene hoop, die gezien wordt [waarvan het voorwerp reeds aanwezig is], is geene hoop; want 't geen men ziet, waarom zou men dat nog hopen ? Maar zoo wij hopen, t geen wij niet zien, verwachten wij het geduldig" (2). Ja, 't geen nog meer zegt, hoop kan zoo gemakkelijk onder geloof worden begrepen, dat de Apostel, die eens (3) zoo pleglig schreef: »Nu blijft geloof, hoop en liefde, deze drie," el- (2) Rom. VII: 24, 25. Verg. Hebr. XI; i. (3) 1 Cor. XIII: 13. ders (4) alleen (jeloof cn liefde opsomt, als het geheele Christelijke leven des gemoeds in zich bevattende; en dit leven eens beschrijft als een geloof door de liefde werkzaam (5). De hoop kan men dus van het geloof scheiden en dan volgt 7.ij op hetzelve; maar men kan de hoop ook beschouwen als een geloof omtrent het toekomstige en dus onder het geloof bevatten. Doch zeer dikwijls volgt in het N. V. of op geloof of op geloof en hoop de liefde. Wij zagen het reeds in de zoo even aangehaalde plaatsen. En kan dit wel anders? Liefde openbaart zich als een streven des gemoeds om zich op het naauwste met hel geliefde voorwerp te vereenigen; en moet zulk streven niet noodwendig ontstaan uit het vertrouwen of het geloof, waardoor men zich aan dien anderen overgeeft? De liefde, waarmede de leeraar zijnen kweekehng voorkomt, worde eerst slechts door opmerkzaamheid beantwoord; als uit deze opmerkzaamheid eenig vertrouwen is ontstaan, moet dit vertrouwen langzamerhand wel overgaan in volkomen vertrouwen , in geheele overgave, in zucht tot volmaakte vereeniging, in liefde. Zoo eischle jezus eerst ook slechts opmerkzaamheid en een beginsel des geloofs; maar was hij naderhand bij zijne vrienden niet meer met hel geloof tevrede. Bij de eerste roeping der Apostelen was het: » Komt en ziet;" of ook: »Volg mij; of zelfs, waar een natiianacl dadelijk eene heerlijke belijdenis aflegde: » Gelooft gij?" (6). En meer was toen ook niet denkbaar. Maar op den laatsten avond zijns levens is het meestal liefde, óén zijn met Hem, (4) B. v. 1 Thess. III • ö. I iim. I: 14. (5) Gal. V: 0. W Joh. I: 40,44 , 51. en in Hem mei den Vader en onder elkander, waarover Hij spreekt. En na zijne opstanding ware liet even onmogelijk geweest petrus te vragen: Gelooft gij? als het bij de 7.00 straks vermelde eerste ontmoeting met NATHANAëL onmogelijk had kunnen luiden , Helt gij mij lief? Bij die ontmoeting moest hel zijn : Gelooft gij, gelijk 11a de opstanding: Simon J05ASZ00N, helt gij mij lief?" — Zoo volgt dan liefde op geloof; want geloof is een begin der liefde, en liefde is de volmaking des geloofs. Het geestelijk leven van den Christen bestaat derhalve, inzooverre hel lot zijn gemoed betrekking heeft, (wanneer men hoop onder geloof bevat) in ootmoed, geloof , liefde. Hetzelve alleen ootmoed te heelen, zou zeer onjuist zijn, dewijl ootmoed slechts deszelfs begin uitmaakt, waaruit de voortgang . niet noodzakelijk volgt, daar er ootmoed denkbaar is, die nooit den moed val, om te gelooven ; maar geloof kan men dit leven noemen , inzooverre het geloof den ootmoed vooronderstelt en reeds het beginsel deiliefde is; of ook liefde, inzooverre liefde zonder geloof en ootmoed geene plaats kan grijpen. De drie Apostelen, van welke wij de meeste schriftelijke overblijfselen hebben, stellen ieder één dezer drie zijden van het gemoedsleven des Christens in het licht, petrus den ootmoed en het geloof, als hoop opgevat, paulus het geloof, johanjses de liefde. Letten wij er nu op , wat op het geloof volgt in den wil. Zeer dikwijls wordt het bekeering genoemd, b. v. in de zegswijze: » Gelooft in den Heer jezus of aan het Evangelie en bekeert u; of ook reiniging, heiligmaking, gelijk in het gezegde van petrus, vroeger behandeld, dat God door hel geloof onze harten reinigt (7). Gemakkelijk zien wij, dat de bekeering in dezen zin geen deel van het geloof is; maar deszelfs noodwendig gevolg in den wil. Want die den Heer gelooft en dus ook liefheeft, moet Hem ook welbehagelijk zoeken te zijn, en dus zich bekeeren, omkeeren , afkeeren van den weg der zonde, om op dien der heiligheid en gelijkvormigheid met christus te wandelen. Maar bekeering kan ook in eenen anderen zin worden opgevat. Zi] kan ook in het gemoed en het verstand plaats hebben , ja het geloof zelf kan eene bekeering genoemd worden; want het is eene toekeering tot christus, eene omkeering in zin en streven; doch dit is niet de doorgaande beteekenis, waarin bekeering in het N. V. en ook in de Christelijke Godgeleerdheid wordt opgeval. — Op bekeering in den gewonen zin volgt noodwendig heiligmaking, als een tweede vrucht des geloofs. Want de heiligmaking is het doel onzer verlossing; «zonder heiligmaking zal niemand God zien." Ja, de bekeering is nog niet noodig bij allen; zij is hel slechts bij hen, die op den weg der zonde doolden, en by iemand , die van kindsbeen af met een' hoogcren, hemclschen geest bezield was, kunnen wij ons geene bekeering denken. Maar heiligmaking is bij allen noodig; heili" en steeds heiliger moest ook Gods Zoon vvor- o o den. — Is er overigens iemand, die heiligmaking lot de gevolgen des geloofs in het gemoed wil brengen, in plaats van, gelijk hier geschiedt, tot de gevolgen in den wil: ik zal niet met hem strijden ; want men kan ook van heiligheid van zin en gemoed spreken; (7) Hand. XV: 0. maar ik meen, dat in liet N. V. heiligmaking meest tot den wil wordt gebragt. Als deel of openbaring der heiligmaking, en dus ook als een -gevolg van het geloof, kan men beschouwen de deugd, dat is de behandeling oriï.er mcdemenschen overeenkomstig de voorschriften der zedelijkheid. Doch men weet, dat dit woord in het N. V. naauwelijks, en dan nog niet in dezen zin, voorkomt. De zaak komt er evenwel dikwijls voor; b. v. in de bekende plaats, Joh. III: 35, waar gelooven en ongehoorzaam zijn tegen elkander wordt overgesteld, en het naaste aan onze wijze van spreken grenzend, misschien Tit. III: 8, waar degenen, die aan God gelooven, worden vermaand, goede werken voor te staan. Deze laatste woorden van paulus brengen ons van zelve lol de opmerking, dat paulus zeer dikwijls geloof en werken, werken der wet, wet legen elkander overstek. En ook deze bekende zaak kan dienen , om ons den aard van het geloof te beter te leeren kennen. Eene wet, welke ook, de Mozaïsche en iedere andere , is eene magt van builen aankomende, die den mensch slechls lot daden, overeenkomstig hare geboden, kan drijven. Tegenover die uitwendige magt, die gebod op gebod, regel op regel stapelt, stelt paulus de inwendige magt des geloofs, als die van een nieuw, geestelijk leven. Nieuw was dit leven echler ook niet eens in alle opzigten; want ook de groole mannen des Ouden Yerbonds, een abraham en david vooral en menig Profeet, waren eigenlijk niet door wetsopvolging, maar door geloovige overgave des harlen, door vertrouwelijk aansluiten aan God, Gode welbehagelijk geweest. Dit godsdienstig beginsel merkt het scherpe oog van PAtLCS als het edelsle in do outle bedeeling op, en dit is bet, 't welk in de nieuwe algemeen en lieerschend moet worden (8). Van ééne bijzonderheid moet ik hier nog gewagen , namelijk, wat er op het geloof volgt in onze betrekking tot God. Bij paijlus weder vinden wij dit alleen; maar bij paulvs ook zoo dikwijls, dat ik er niet van mag zwijgen. Hij zegt doorgaans, dat wij uit of door het geloof geregtvaardigd worden door God, of regtoaardig zijn bij God. De zegswijze, »dat God ons regtvaardigt," beteekent bij pallus, dat God, de Koning van het Godsrijk, ons, hoewel wij zondaren zijn, behandelt alsof wij regtvaardig waren, en ons dus den toegang lot dat genaderijk openstelt; doch dit, zegt hij, doet God niet, dan zoo wij geloovcn, zoo wij op Hein vertrouwen; Hij doet het dus om zijne liefde, waarop wij vertrouwen, niet om onze werken. Zoo zegt paui.us van abraham (9), •> dat hem zijn geloof door God werd toegerekend tot regtvaardigheid," dat is, dat zijn vertrouwen op God door God als heiligheid en deugd werd beschouwd, dewijl het de bron was, waaruit heiligheid en deugd van zelve zou voortvloeijen; of zoo als wij van onze vrienden zeggen, dat wij hun goed hart of hun' goeden wil voor ons voldoende achten, indien zij buiten slaat mogtcn zijn, om goede daden te bewyzen, en dat wij ook deze daden, niet (8) Het puntigst heeft FAttcs de verhouding van geloof en tverken uitgedrukt, Eph. II: 8—10, waar hij zegt, dat wij zalig geworden zijn door het geloof, niet uit of om de werken, maar opdat wij v ■nCarig aüyiomc larty, j l&yüy ntorar, Sevziqu 3i » }* 7iiöz€(x)g f?* yibiïoiv. (6) Stkom. ii: 305: ' Ynny^ytrai r]y nCariv r, fuctaia, aofart;; ouaa vnolyi^, 5 zoy tpUov xaï n Ivxo; zoy mra. ■van geloof, (laar het cene zwakke overtuiging is, gelijk de vleijer op den vriend, de wolf op den hond gelijkt." Doch, hetgeen ons zou kunnen verwonderen, vóór deze laatste woorden lezen wij: «Het geloof is voornamer dan de wetenschap, en haar regler" (7). Evenwel is de zin hiervan sleehls deze, dat de wetenschap niets mag aannemen, dan t geen door het geloof als waar is geijkt. — De geest der Alexandrijnsche Kerkvaders verspreidde zich over alle Grieksche Kerkleeraars, en bij hen vinden wij dus het geloof ook doorgaans als eene verstandswerkzaamlieid voorgesteld. Zoo is het eene toestemtning > aan de Goddelijke openbaring gegeven, bij basii.ius , die schrijft (8): »Als wij over God spreken zij het geloof onze gids; het geloof, en niet de bewijsvoering; het geloof, 't welk boven alle redenering de ziel lot instemming overhaalt." — Elders (9): » Geloof is eene onwrikbare toestemming van het gehoorde, met volle overtuiging der waarheid van t geen ons door Gods genade gepredikt is." Vanhier kon dan ook reeds in de Grieksche Kerk de onderscheiding opko- (7) Stboh. II. 3C5: Ku^mirf^or rijs htiarri/tijt ï/ ntanxa\ ïarir OUTij; xoiTi'^ioy. Voorts kan men vergelijken mijne Disp. do Clemente Alex. Philosopho Christiano (Gron. 1826), p. 25 33. Kort en bondig handelt over 7itori; en yrtoaig bij clemens k. r. iugehbacii, Lehrb. der Dogmcngesch., Th. I (Leips. 1840), p. 0', 08. Hit het spraakgebruik der Grieksche Wijsgeeren zoekt eenig licht aan ci.emens en anderen bij te letten ook baïmgarten-crusids, Lehrb. der Cliristl. üogmemjesch. II. (Jena 1832) p. 762. (8) Rasiucs M. in Pt. 115: 1, T. I. p. 371, cd. sabmkb : IJiam rtyltci!)ta n'tv nVt 0eoü Xóyury n Cttriq, xaï fit] unothiïiq- tiüti;, Ij intQ ra; loyatat fitSÓSovi Ttjï yn>XV ovyxcai&ta* Uy.ovaa. (9) Babiliu» M. Orat. do Fide, T. II. p. 224: TUara ïax\ abyxacdfaöit aSiaxQiro; rw axovo&évrwy, tv niqi ahj&tias Tüiy ztjovx&f'viw 0toü men, welke ons in onze jeugd nog werd geleerd, doch alleen uit eene voorstelling des geloofs als verstandswerkzaamheid mogelijk is, namelijk van geschiedkundig geloof, wondergeloof en tijdelijk geloof, welke als nog niet voldoende werden afgekeurd, en tegen het zaligmakend geloof overgesleld (1). Vanhier kon in de Dogmatiek de tegenoverstelling van gelooven en weten worden behandeld, welke gewoonlijk in de Inleiding werd ter sprake gebragt, en van clejieks tot iiegel toe onopgelost is gebleven (2). Gemakkelijk was van deze beteekenis de overgang tot die van leer, van de overtuiging tot hetgeen waarvan men overtuigd is. Katholijk geloof (3) werd eenvoudig voor Kalholijke leer of algemeen aangenomene Kerkleer gebruikt. De leerstellige bepalingen te Nicea tegen ARirs (en later elders tegen andere leeraren) aangenomen, heetten zonder meer het Niceesch geloof; de Apostolische geloofsbelijdenis of die der XII Artikelen vooral heette bij uitnemendheid et geloof. Dit gaat zoo verre, dat theopïiylactus in zijne uitlegging Tan Eph. III: 13, waar i-aulus van eenigheid des geloofs spreekt, er bij aanleekent: »Dat is, in leerstellingen geen verschil, in het leven geene scheuringen hebben." En het is wel hard in onze ooren, maar geheel overeenkomstig met «en geest der oude Kerk, wanneer wij in de Pseudo- (1) Zie de plaatsen hij süicek , Thes. Ecclcs. in v tilanT. II, p. 737. (2) In een beknopt overzigt vindt men de verschillende behandeling van het onderscheid tusschcn gelooven en weten bij hasj., //«Items redivivus, } 5, p. 4 en 5 der vierde uitg. (3) JlCaii; y.aiïoXixrj, fides Catholicii. Alhanasiaansche Belijdenis, ook achler onze liturgische geschriften te vinden, lezen: »Zoo wie wil zalig lijn, dien is voor alle dingen noodig, dat hij het algemeen (Katholijk) geloove houde; hetwelk 7.00 wie niet geheel en ongeschonden bewaart, die zal •/.onder twijfel eeuwig verderven." "Waarop dan eene uiterst fijn gesponnene leer over de Drieëenheid volgt met enkele andere leerstukken, welke leer ten slotte weder genoemd wordt: » Dit is het algemeen geloove." Ik noemde reeds met een woord de hoofdreden, waardoor geloof zulk eene geheel verkeerde beteekenis ontving, de Synoden, vooral de groote algemeene Kerkvergaderingen tegen arius, kestobius , eutyciies , de Monophysiten, Monotheleten, enz. Hier werd over leerstellige punten gestreden, alsof zij het wezen des Christendoms uitmaakten; hier eene Kerkelijke reglzinnigheid vastgesteld over de aan den Vader gelijke of gelijkvormige natuur des Zoons, over zijne meuschelijke en Goddelijke natuur als twee of als een, die verbonden zijn, maar onvermengd en onverward en levens onverdeeld en onafscheidelijk; hier over zijnen éénen wil of lv\ee willen de fijnste bijzonderheden bepaald. Konde dit plaats gehad hebben, indien niet in leerstukken de hoofdzaak des Christendoms ware gesteld? En moest dit gevolg niet op de oorzaak terugwerken, zoodal men nu nog veel meer alleen in de verstandsovertuiging omtrent de leer het wezen des Christendoms plaatste? Gewis, het is geen wonder, dat in Konslantinopel, het brandpunt dier hairkloverijen, ambachtslieden en wisselaars, kleederkoopers en weggeloopene slaven zich lot leeraars in de Dogmatiek opwierpen; dat huisgezinnen werden verdeeld, sleden in onrust gebragt, volkeren gewapend, Keizers in oorlogen gewikkeld over hel dus of anders verslaan van eene leerstelling, wanneer Godgeleerden aldus voorgingen op Kerkvergaderingen, die zij heilig durfden noemen! Zoo is in de Grieksche Kerk het geloof des N. V. van een ootmoedig vertrouwen des gemoeds tot een spitsvondig hairkloven des verstands verbasterd. Bij al dit hairkloven gevoelde men echter spoedig, dat er tot de eeuwige zaligheid nog iels meer noodig was, dan zulk een geloof. Daar nu ook jacobus in zijnen Brief geloof in den populairen zin van verstandsovertuiging had opgevat en er daarom bijgevoegd, dat wij niet door het geloof alleen, maar door geloof en werken bij God regtvaardig zijn, volgden (e meeste Grieksche Kerkleeraren deze voorstelling e11 ze,den zij) dat men door geloof en werken zalig wordt.- Anderen drukten het dus uit, dat de opregtheid des geloofs uit de werken gezien moest worden; eenigen zelfs meer tot paulus naderende, dat het geloof niet anders kon dan zich in werken openbaren; ofschoon hunne bepaling van geloof bij geene mogelijkheid aan daaruit voortkomende werken kon doen denken. Doch dit hier verder te onlwik- den > behoort niet tot het vraagstuk, 't welk ik wilde oplossen (4). Hiermede verlaten wij de oude Grieksche Kerk, om de Latijnsche te beschouwen. Was onderzoeken en onlieden aan de Grieken eigen, besluiten en handelen zien wij als het kenmerkende der Romeinsche (4) Men zie vele plaatsen hij scicer, Thcs. Eccl. 11., p. 738— 740; ook cenige Lij „*SE, Evamj. D.njm., p. 395 der tweede cu meer Westersche volken, die met de laai ook dc inborst der Piomeinen hadden aangenomen. Besluiten en handelen is dus ook, wat wij in de eerste eeuwen der Kerk in Italië en Noord - Afrika, waar de Latijnsche Kerk meest bloeide, veel meer aantreffen, dan onderzoeken en ontleden. Tertullianus en cyfrianus waren aan de oude Staatsmannen van Rome gelijk, geenszins aan de Grieksche Wijsgeeren. Zij handelden over Kerkelijke inrigtingen, twisteden niet over den aard des geloofs. Eerst met augustikus in de IV en V eeuw kwam er een wijsgeerig beginsel in de Kerkleeraren van het Westen, en dus ook eerst bij hem vinden wij een eigendommelijk onderzoek en eene diepere voorstelling van het wezen des geloofs. Doch bij augustihus zijn twee wezenlijk verschillende punten in deze zaak te onderscheiden. Gelijk bij de Grieksche Kerkvaders is ook hem het geloof eene verslandsovertuiging, welke hij als eenc aanneming op gezag en als eene toestemming aan de door God cn de Kerk geopenbaarde _ waarheid overslelt tegen de redenering der "Wijsgeeren en de dwaling der Ketters. Bij hem wordt fides dus ook wel eens leer, en Catholica fides beteekent bij hem algemeene Kerkleer (5). Dit had hy met zijne tydgenooten gemeen; want in de Pelagiaansche twisten komt het telkens voor, dat geloof als het tegenovergestelde wordt genomen zoowel van wijsgeerig (5) Avgi'ST. Adv. Jud. c. 12: Apud Catholicam fidem novcritis tantum veram esse fidem, perpetuam salutem. Si quis ab ea discesserit atque in liaereticorum errores se tradiderit, ut fugitivus 8ervus judicabitur, non ut filius adoptivus. De pecculo orig. c. 28: In causa duorum hominum , quorum per unum Tcnundati sunius sub peccuto, per alterum redimimur a peccatis, propric fides Christiana subai&lit. onderzoek, als van kettersche dwaling (fi). Doch de oppervlakkige Pelagianen mogten zich met die opvatting te vrede stellen, een man van de diepte des nadenkens en des gevoels, gelijk augustinus , kon zich op den duur daar niet bij houden. Ook kon hem de bijvoeging der Grieksche Vaders, dat geloof en werken , of geloof in werken zich openbarende, of zelfs geloof en liefde, of geloof in liefde icerkzaam het middel der zaligheid zou zijn, geenszins vergenoegen. Hij neemt die uitdrukkingen wel eens over (7); maar geloof alleen was bij den Apostel patjlus, zijnen leeraar, de weg, om het heil van CHiusTus le verkrijgen; geloof alleen moest die eere behouden. Doch, ziedaar nu de groole vraag, wat was dan geloof? Deze vraag kon door augustinus niet goed beantwoord worden. Hij was een man van groole geschiedkundige geleerdheid, van diepzinnig nadenken, en van een fijn gevoelend en levendig gemoed; maar het ontbrak hem geheel aan de Grieksche taalkennis en uitlegkundige vaardigheid, die er vereischt werden , om int het N. V. op le maken, wat daarin de eigenlijke beleekenis van geloof zij. Bovendien sloot zijn stelsel de eigene werkzaamheid des menschen geheel uit; hoe zou hij dan zelfs maar hebben kunnen gissen, dat geloof zou beteekenen, die werk- (0) Zoo wordt dikwijls van de Pelagiaansche twisten door tiidgenooten gezegd, dat die zijn praeler fidem quaestiones, of ros (juacsliimis, «cm res haeresis, non fidei. B'. T' De 'Jratia et Mcro arbitr. c. 7: Fides, quae per dileelioiieni operatur, quac fideles Dei separat xh immundis Daemombus; nam et ipsi, sicut dicit Jacobus, credu.it et conlrenjiscunt, sed non bene operantur. zaamheid van het menschelijke gemoed, waardoor wij ous zelve aan God toevertrouwen? En toch zag en voelde hij duidelijk, daL het geloof iels in ons gemoedsleven moest zijn. Wat was het daar.'' Den knoop, dien hij niet kon losmaken, ging hij ten laatste doorhakken. Geloof, zeide hij , was eene genadewerking des heiligen geestes in ons binnenste, waaruit liefde , heiligheid en goede werken voortkwamen (8). Men vrage mij niet, wat dit beteekene. Augustinus verstond het zelf niet. Hij deed, t geen zoo menigeen heeft gedaan; hel koude neologisehc, 't welk hij vroeger aankleefde, omkleedde hij met ecnen mystischen nevel, omdat hy toch iets moest hebben, en niets beters wist te vinden (9). Ik heb over augustikus eenigzins uitvoeriger moeten zijn, dewijl zijn invloed tot op onzo dagen toe (8) Vroeger schreef hij , Explicatie propos, quarundam do Ep. ad Hom c. 60: Quod credimus, nostrum est; quod autem bonum operamu», illius, qui credentibus in se dat spiritum sanctum. Maar later , De praedest. Sanct. c. 3 : Quo praecipue testimon.o (1 Cor. IV: 7) ctiiim ipse convictus sum , cum similitcr errarera , putans fidem , qua in Deuin credimus, non esse donum Dei, sed a nolis esse in nobis, et per illam nos impetrare Dei dona, quibus teraperanter et pie vivamus. Kon cnim fidem putabam Dei gratia praevenin, nisi quia credere non possemns, si non praecederet praeconium \eritatis. Ut autem praedicato Euangelio consentiremus, nostrum esse proprium arbitrabar. c. 20: Plenius sapero coepi in mei episcopatus exordio, quando et initium Cdei donum Dei esse cognovi et asserui. (9) Die, in verband met de gchcelc geestesontwikkeling van aajgi'sracs, de verschillende beteekenissen, waarin hij vroeger en later geloof nam, vvenscht na te gaan, vergelijke daarbij den diepzinnigen keakder , Mig. Gesch. der Chrisll. Religion vnd Kirchc, II B. 1 Abth. 434, 435, II Abth. 75C-787 , UI Abth. 12051215. zoo oneindig groot is geweest. Na hem werd het geloof algemeen opgevat of als ccne verslandsoverluig'ng 5 ge'\jk met de meer koud - wetenschappelijke menschen plaats had , of als werking of wel genade— gifle des heiligen geeslcs, gelijk de meer gemoedelijken veelal stelden. Deze laalslen gaven wel iets goeds, maar iels onbegrijpelijks; de eersten wel iets begrijpelijks, maar iels ledigs; terwijl vele der besle Scholastieke Wijsgeeren eene vereeniging beproefden , die gewoonlijk meer van hun Christelijk gevoel, dan van hunne heldere inzigten in het Christendom een gunstig getuigenis aflegde. Anderen zetleden eenvoudig het tweederlei geloof van augustikus naast elkander , zonder zelfs eenige vereeniging te beproeven. Onder dezen is zelfs de Grieksclie Monnik van de achtste eeuw, die de eersle Dogmatiek heeft geschrev€ii 9 johaknes damascenus. Z^ync woorden 7-yn Ig merkwaardig, om ze hier niet in le lasschen. Hij schrijft (1): »Het geloof is tweederlei. Er is een geloof uit het gehoor; want de heilige schriften hoorende, gelooven wij aan de onderwijzing des heiligen geesles. Dit geloof is eigen aan allen , die onder de wet van ciiristus leven; want die niet naar de overlevering der Kalholijke Kerk gelooft, is een ongeloovige [on-Chrislen]. Maar geloof is ook eene verzekering der gehoopte en eene overtuiging der onzienlijke dingen of eene onwrikbare hoop op hetgeen ons door God is beloofd en op de verhooring onzer gebeden. Het eerste is een werk van ons versland , het tweede eene genadegifte des geesles." (1) Do fidc orthod. IV. 10, p. 263, T. I. eil. j.eqbien. Het kon niet anders, of de Scholastische Godgeleerden moesten liet geloof vooral als eene verstandswerkzaamheid opvallen; onderscheiden zoowel van het aardsche weten als van het heraelsche aanschouwen (2). 'Het gelooven werd hun gewoonlijk de verstandelijke aanneming der Christelijke leer. Maar, dewijl deze weldra zoo uiterst fijn en ingewikkeld werd, dat slechts weinigen haar konden begrijpen, was er aan eene verstandige, begrijpende opvatting der Christelijke leer bij de groole menigle niet meer te denken. De groote menigle moest dus blijven bij het eenvoudig gelooven, terwijl de meer geleerden konden voortgaan, om 'l geen allen geloofden , de Kerkleer, ook te begrijpen. Zoo werd het de zinspreuk der Scholastieken, uit het geloof komt men tot het inzigt, het begrip, de wetenschap (3). Heigeen de menigte en de geleerde klasse had, was dus niet meer hetzelfde. Zij vonden daarom de zeer natuurlijke onderscheiding uit van fides implicita of onontwikkeld, niet begrijpend geloof, en fides explicita, of ontwikkeld, begrijpend geloof, waarvan het eersle, dat der Leeken, met (2) Zoo onderscheidt te b. v. abaelauti , de scherp- en diepzinnige denker. De laagste trap, het gelooven, heet bij hem crederc, de tweede, het weten hier op aarde, intclligere, de derde, het volkomen weten in den hemel of het aanschouwen, cognoscere. Verg. a. heakdeb, Der1 h. Bomhard und zein Zextalter, p. 118—119. (3) Per fidevi ad intellectum, luidt deze spreuk, welke in trein werd gebragt door asseljies , zoo als men zien kan in het begin van zijn Proslogium, De incarn. Vcrbi, cur Deus homo, cn° elders. De Kerkleer of do fides was hun het axioma, vanwaar hunne redeneringen uitgingen. Ajseimcs had evenwel deze zaak niet uitgevonden; oorspronkelijk was het denkbeeld reeds van kvovstikus. Verg. neahder , Allg. Gesch., II B. II Abth. 761 en volgg. een blind vertrouwen de leer der Kerk als waar aannam , zonder haar le kennen; het tweede, dat der Geestelijken, met liet inzigl , dat zij waarheid was, die leer omhelsde. Zoo werd hel geloof vooral eene aanneming der verborgenheden des Christendoms, en werd die geacht het sterkste geloof te bezitten, die de grofste tegenstrijdigheden der Kerkleer zonder hel minste aarzelen als waar aannam. Maar zoo was het dan ook mogelijk, dat een edele thomas van aquino, die gevoelde, dat vorming en opvoeding des menschen het doel des Christendoms was , lot de bewering koude komen, dat het geloof (dat is, het verstandelijk als waar aannemen van de verborgenheden) niet noodzakelijk was tot zaligheid en heiligheid. Dit is zijne redenering: »Tot zaligheid en tot volmaking van iedere zaak is dit voldoende, 't welk ïoor die zaak volgens hare natuur gepast is. Maar de dingen des gelooft gaan den natuurlijken geest des menschen te boven, daar hunne waarheid niet bbjkt. Derhalve schijnt gelooven Ier zaligheid onnoodig (4). En elders (5j: » Het schijnt, dat de hei'ging des harten niet een gevolg van het geloof is: want de heiligheid des harten beslaat vooral in onze O.I ( T' a ""iUS Theolo'Jiae se™«da sccundac, Quaest. 3. art. 3. com. I. p. 8, 9, T. III ed. Antv.: Videt„; quod credere non s.t nccessarium ad salntem. Ad salutem cnim et perfectionem cujuslibet rei ea suffieere videntur, quae conreniunt n'atnraT 7 ^ qUae SUnt Cdei' «eedunt naturalem homm.s rat.onen,, quum non sint apparentia. Er-o credeic non ndetur necessarium ad salutem. (5) Quaest 7. art. S. com. 1: Videtur, quod pnrificatio cor- consistit •*', °] ""k'-' PU'iÜ'3 en'm C°rd'8 PracciPue in ;,fr«tu purifieatiónem. " 'Rle,,eCtU ^ neigingen•, maar het geloof is cctie verslandswerkzaamheid. Dus is geloof geene oorzaak van heiliging des harlen." Kon het anders, of men moest wanen niet meer door gelooven het heil te moeten aannemen , maar door werken de zaligheid te moeten -verdienen? Ook over het gewiglig leerstuk des geloofs ging een helderder licht op, toen het morgenrood der Hervorming over de Kerk aanbrak. De gemoedelijkheid van het Germaansch volkskarakter, waarin zij haren grond had, maakte, dat zij uitging van het beginsel, dal de mensch niet door zijne goede werken de zaligheid verdient , maar haar alleen door ootmoedig geloof aan Gods genade aanneemt. Zoo werd geloof weder voor het middenpunt des Christelijken levens gehouden, en keerde inzooverre de leer van Christus en paitlus volkomen in de Kerk terug. Doch wij moeten hier eene gewigtige opmerking maken. De wezenlijke vooruitgang, dien wij aan de Hervorming te danken hebben, bestaat daarin, dat geloof, en niet werken, voor het middel lot zaligheid werd gehouden. En dit is het gewigtigsle en voornaamste, 't welk zij ooit aan de Christenheid kon schenken. Zij vernietigde daardoor de ijdele en geeslelooze ceremonieëndienst van de heerschende Kerk, wees op Christus, bovenal op den verzoeningsdood van ciiristus, en leerde den mensch zich tot God te verheffen, om in God zijne zaligheid te zoeken. Zij leerde het geloof in Christus beschouwen als de brcn, waaruit goode werken noodwendig in rijken overvloed voortvloeijen, en baande dus" op nieuw den weg tot ware heiligheid en godsdienstige deugd. Maar wees zij aan , dat het geloof alleen dit alles vermogt: zij wees toch niet aan, hoe het geloof dit dede, en wat nu eigenlijk het geloof ware. Gemakkelijk overtuigt men zich hiervan, als men de zeer onbepaalde en wel eens tegenstrijdige beschrijvingen van het wezen des geloofs ziet, die men in hunne schriften aantreft (6). Evenwel is er een aanmerkelijke vooruitgang ook zelfs in deze beschrijvingen niet te miskennen, daar nevens het begrip van verstandsovertuiging ook dat van vertrouwen des harten nu algemeen in het geloof werd opgenomen. Kortheidshalve zal ik nu alleen wijzen op onzen Heidelbergschen Kalechismus, daar deze zeer bepaald en juist uitdrukt, 't geen toen algemeen onder geloof werd verslaan , vr. 21: »Een opregt geloof is niet alleen een zeker weten of kennis, waardoor ik het al voor waarachtig houd , dat ons God in zijn woord geopenbaard heeft; maar ook een zeker vertrouwen, 't welk de heilige geest door het Evangelie in mijn hart werkt, dat niet alleen anderen, maar ook mij, vergeving van zonden, eeuwige geregligheid en zaligheid van God geschonken zij, uit loutere genade, alleen om de verdiensten van chbistus wille." Naderhand heeft men dit nog meer bepaald, en gezegd, dat het geloof beslaat in drie deelen, kennis van , toestemming tn en vertrouwen op de Goddelijke waar- (6) Men zie do belangrijkste dier beschrijvingen bneengebrart i„ si/ ;Commentatie ™ ■»«. nc ,jijïr&z Z^-Tsz7er ** salutari —in de 1842. luid (7). Doch ia de beschrijving van geloof door den Kalechisrnus gegeven, meet men niel alleen op die twee doelen, weten en vertrouwen, hechten, maar ook op het niet alleen anderen, maar ook mij. Immers dit bijvoegsel komt bij alle in de practijk des Christendoms belangstellende Godgeleerden telkens weder (8). En dit kan ons niet verwonderen. Dit bijvoegsel moest tot een tegenwigt dienen tegen 'net flaauwe cn algemeene weten, 't welk rij in de definitie van geloof hadden toegelaten, en 't welk oorzaak kon worden, dal ook het vertrouwen veel te flaauw cn onbepaald werd opgevat. Dit voelden rij, joude on- Evangelisch zijn en zochten zij dus voor te komen door dat ook mij te drukken. Doch wij moeten de beteekenis van geloof niet alleen opmaken uit die plaatsen der Dogmatiek, waar over het geloof bepaaldelijk wordt gehandeld; ook vooral uil die, waar gesproken wordt over de geloofsartikelen en over de schifting tusschen fundamentele (7) J)e2e drie deelen worden misschien het puntigste door quLtedt, Thcol. did. pol., V. IV, p. 283, onderscheiden: »Piima para est, qua de Deo quaedam , secunda, qua Deo ut Deo, tertia, qua in Deum ut Deum credimus: priraam habere possunt Imeretici, secundam tantum orthodoxi, tertiam soli renati. E\cnwcl was de onderscheiding van dit drieërlei credere niet nieuw, p. lombamds had reeds geschreven, Sentent. L. III, Dist. 2.'!- D: ii Aliud enim est endera in Deum, aliud credere Deo, aliud credcro Deum. Credere Deo csi , credere vera csse quae loquitur, quod ct mali faciunt; et nos credimus homini, sed non m hominem. Credere Deum est, credere quod ipse sit Deus, quod etiam mali faciunt. Credere in Deum est, credendo amare, crcdendo in eum ire, credendo ci adhaerere et ejus membris incor- porari," (8) Men vergelijke de plaatsen bij rhiem, uit luthkr p. 22, 25, uit melasthon p. 28, uit oecolabpamos p. 31 , 32 , uit calvik p. 33, 35 , enz. cn niet fundamentele artikelen des geloofs, van welke de fundamentele gehouden werden voor dezulke welke men niet zonder verlies der zaligheid mogt verwerpen , en welke in verschillende Prolestantsehe Kerkgenootschappen nog al verschillend , en levens bij allen nog al vrij talrijk waren; ofschoon, consequent gehandeld, er slechts één fundamenteel geloofsartikel kon zijn, dal God ons door jezus van de zonde wil verlossen en door heiligheid zalig maken. De veelheid der geloofsartikelen kon slechts ontspruiten uit do verkeerde meening, dat geloof vooral ook een aannemen des verslands zij. Het voorwerp des geloofs was dus ook ia dat hoofdstuk zeker niet God en Christus, maar het Evangelie, waaronder men verstond de leer des Christendoms, of ook eenvoudig de leer der Kerk; gelijk bij de lloomschen de gezaavoerende Kerk. En dat de Prolestantsehe Godgeleerden inderdaad zoo over het geloof dachten, bleek ook uit hunne vinnige strijd voeringen over de ketterijen, die het eene Genootschap aan het andere toeschreef, en over de regtzinnigheid, dat is repldenkendheid, die men in betzelfde Genootschap gewoonlijk aan uitstekende mannen zoolang ontzeide als de meerderheid der tijdgenooten zich nog niet tot hunne helderder inzigten had verheven. Dat men het geloof vooral in de verstandsoverluiging plaatste leek echter nog het duidelijkst van allen daaruit' ln a,Ie Gezindten, de orthodoxie of zuivere meening, regtzinnigheid voor het voornaamste in den Christen werd geacht en met de uitdrukking zuiverheid in het geloof dikwijls werd verwisseld. Van welke denkwijze de beroemde hollebeek nog )ijna het slagtoffer is geworden, toen hij te Leiden het waagde eene plegtige redevoering te houden, ten betooge dal een Godgeleerde niet waarlijk regtzinnig is, tenzij hij waarlijk vroom zij. Uit deze doorgaande beschouwing des geloofs laat zich dan ook verklaren, dat men in de Protestantsche Kerk als noodig tot zaligheid gewoonlijk voorstelde niet geloof alleen , maar geloof en bekeering; gelijk in de Roomsche geloof en goede werken; waarin men echter ecnen grooten vooruitgang niet mag miskennen, daar bekeering als eene omkeering des inwendigen menschen vry wat naauwer aan geloof grenst, dan de werken, die de Roomschen goed noemen. Ten slotte van deze geschiedkundige opmerkingen gekomen, vind ik mij bijna verlegen, hoe ze in eene korte hoofdsom bijeen te trekken. Misschien is dit wel het eenige , dat men er van zeggen kan: Doorgaans is het Christendom door de Godgeleerden beschouwd als eene Goddelijke leer ter verlichting des verstands en ter besturing des levens, en hield men het geloof voor de aanneming van die leer, zoodal het geloof wel eigenlijk eene verstands- werkzaamheid was; maar die op het leven grooten invloed had. Ik kan niet eindigen zonder hier nog iets bij te voegen over het practisch belang dezer zaak* III. Het groot belang, 't welk de Kerk er bij heeft, om het verschil van de voorstelling des geloofs in het K V. en in de Godgeleerde stelsels naauwkeurig op te merken. Wij behoeven hier het verschil tusschen de twee voorstellingen des geloofs, die wij opgaven, niet breed uit te meten. In het N. V. is het Christenom eene inrigting van God, door zijnen Zoon gegrond, om alle menschen te verlossen van de zonde en met Gods heiligen geest te vervullen, en wordt 11 plan van God ter verlossing en heiliging als mogelijk voorgesteld, dewijl God ons in zijnen Zoon joorkomt met zijne liefde, die zulk een' indruk op s menschen gemoed wel moet maken, dat de mensch opmerkzaam wordt, nadenkt, God gelooft, vertrouwt, zich aan God overgeeft, en dus Hem weder begint lief te ebben , en uit liefde Hem gelijkvormig en heilig wordt. Zoo is volgens het N. V. geloof het keerpunt van zijn inwendig leven, de verandering in zyn gemoed, waardoor hij zich van zich zeiven afwendt, om zich tot God te wenden, en met de zelfszucht de zonde verlaat, om met God der heiligheid toe te e oorcn. In de stelsels der Godgeleerden is de doorgaande voorstelling des Christendoms, dat het eene leer is, gelijk de Wijsbegeerte der Grieken, ot verlichting des verstands, en, gelijk de wetten •er Romeinen, tot besturing des levens dienende; waarvan de eene zijde als Dogmatiek, de andere als Moraal wordt voorgesteld. Nu wordt de Wijsbegeerte (de Dogmatiek) door het verstand of dpor de rede aangenomen, eene Wet (de Moraal) door den wil opgevolgd; en 7.00 werd dus ook bet geloof lot eene tweeslachtige werkzaamheid gemaakt van verslandsovertuiging naar de Dogmatiek cn v.ilsbep&'.ing naai de Moraal. Terwijl de diepere opvatting van deszelfs wezen, die uit het Germaansch karakter van luther ■voortvloeide, op de stelsels der Godgeleerden een veel te geringen invloed uitoefende; ten deele ook, dewijl ltjther zelf zijn gevoel niet duidelijk had kunnen maken en geheel laten doorwerken. Doch dit is het verschil, (wij willen het niet onopgemerkt laten) lusschen de voorstelling des Tt, V. en die der stelsels der Godgeleerden. Het leven is gewoonlijk beter geweest, dan de leer, en als wij die groote mannen lien, origenes , chrysostomus , AUGUST1NUS , THOMAS van aquino, BERNnARD VAK Clairvaux, de Hervormers, en de edelen van ome dagen, en hun leven vragen, wat Christelijk gelooi bij hen zij, wij verkrijgen een geheel ander antwoord. Welk een verschil tusschen luthers woorden over geloof en luthers daden van geloof! Maar dit niet alleen; somtijds hebben deze geloofshelden hun eigenlijk gevoel omtrent hetgeen geloof is ook allergelukkigst weten uit te drukken, namelijk dan, wanneer zij, niet ziende op heerschende, overgeleverde bepalingen, hun hart vrij uitspraken. Zoo hebben, om slechts enkele voorbeelden aan te halen, de Kerkvaders zeer goed het onderscheid gevoeld tusschen gelooven aan iemand en gelooven in God, en uitdrukkelijk ontkend, dat men in menschen, zelfs in de Apostelen of de Kerk mogt. gelooven (9). Ook (9) Verg. smcïR, Thes. Ecclet. T. II. p- 7231 '24, Tinden wij Lij hen enkele plaatsen, die te kennen geven, dat zij zich eenigzins bewust waren, welk het waarachtige wezen des geloofs zij. Doeh heldere bewustheid daarvan vinden wij toch niet bij Grieken of Romeinen; wij ontmoeten haar eerst bij de dieper voelende Germanen, en wel bij de Mystieken. Een staupitz, uiteer's vaderlijke vriend, die hem op den Evangelischen weg geleidde, schrijft er b. v. over: »Geen mensch kan van zijne zonde vrij worden, dan alleen in het geloof aan christus. Buiten hem is geene biecht, geen berouw, geen menschenwerk; men moet in christus gelooven of in zonden sterven. Daarom is het veel noodiger zich in het geloof, dan in een gebedeboek te oefenen. Het geloof aan Christus feilt nooit, verkrijgt genade bij God, vernieuwt den geheelen mensch. — Het geloof in christus laat geen mensch bij en in zich zeiven blijven, trekt ons tot zich en houdt niet op, totdat het ons met God vereenigt. En dit is en heet geloof4, namelijk christus in ons wonende" (1). Ook luther zelf, hoeveel verwarde uitdrukkingen hij dikwijls over het geloof hebbe, spreekt niet zelden geheel Evangelisch over hetzelve. B. v. als hij zegt: >, Het geloof is, als men het echte, waarachtige geloof meent, een zeker vertrouwen en een sterk en vast toeverzigt des harten, waarmede men christus aangrijpt, zoodat het geloof niet anders hebbe, waarop het gerigt zij en waaraan het zich houde, dan christus alleen; ja dat het niet alleen op christus gerigt zij, maar dat het ook (1) Stmjpitz , Vom Ghristl. Glauben, hoofdst. 6 en 10: bij iiasb Evang. Dogm. p. 405. a). christus bevatte en in zich sluite." — » De Sophisten mecncn, dat wij om eene kleinigheid vechten, als zg hooren, dat wij over hel geloof leeren. Want zij verstaan en weten niet, dat het geloof eene verandering en vernieuwing is der geheele natuur; zoodat oogen, ooren en het hart zelve geheel en al anders hooren, zien en voelen, als andere lieden. Want het geloof is een levendig en geweldig ding; het is niet eene slaperige en luije gedachte, zweeft en drijft ook niet boven op het hart, maar is als water door vuur verwarmd en verhit; dat blijft wel water, doch .het is niet meer koud, maar warm (2), en is dus wel een ander water; zoo maakt het geloof, 't welk een werk des heiligen geestes is, een ander hart, gemoed en zin, en maakt dus waarlijk een' nieuwen mensch" (3). Doch mogen wij hier en daar bij luther zulke uitboezemingen over het geloof vinden, de wetenschappelijke doorvoering van geloof, in den zin van onzen Heer en de Apostelen , vinden wij niet bij hem, maar meer bij zijnen geleerderen vriend melanthon. Bij dezen is het geloof doorgaans een vertrouwen, zoodat hij de leer van luther wezenlijk heeft verbeterd, hoewel men die verbetering dusverre niet algemeen heeft aangenomen (4). Uit de Zvvitsersche Hervormers wil ik slechts een paar plaatsen aanhalen van oecolampadius en calvyn. De eerste noemt het geloof ergens »het vertrouwen op God en (2) liet is stoom, zouden wij nu zeggen. (3) Lutheb's Werkc, uitg. van WAicn, VIII. 1817, I. 1141. (4) Ik ben deze opmorking over meiantiion verschuldigd aan HH1BH, Comm. p. 27 (46), die lich teregt op den geheelep geest van beiahthon's Loei theol. beroept. op Jezus Christus, zijnen Gezant, door welk geloof men gereed is, het woord Gods te hooren, en wel met zulk eene begeerte, dat men eerder de geheele wereld begeert te verlaten, dan dit geloof in Christus" (5). Calvyh spreekt er zoo schoon en duidelijk over, als misschien sedert den tijd der Apostelen nooit gedaan is: »Wij achten, dat wij door het geloof in het bezit van al die goederen worden gesteld, dewijl dit het eenige middel is, waardoor wij gemeenschap met Christus oefenen, zoodat Hij in ons woont, zoodat wij in Hem, als in den boom des levens, worden ingeënt, zoodat wij leden zijns ligchaams zijn, zoodat wij in Hem leven en Hij in ons, en wij Hem en al zijne goederen bezitten" (6). Ook over den Heidelbergschen Katechismus moet ik hier weder spreken. Gelijk wij zagen, geeft die eene zeer onhoudbare bepaling van geloof in de vraag, waarin hij eene bepaling daarvan moet geven; ja daar geeft hij niet eens eene bepaling van geloof; daar noemt hij (vr. 21) twee deelen van hetzelve op, een zeker weten en een zeker vertrouwen, zonder dat eenigzins blijkt, welke de hoogere eenheid zij, die deze twee deelen in zich besluit. Maar deze zelfde Katechismus geeft eene bepaling, en wel eene volkomen goede, met het N. V. geheel instemmende, waar de Opsteller, zonder aan schoolsche bepalingen te denken, zijn eigen gevoel volgt. Daar beet het, vr. 64: »Het is onmogelijk, dat zoo wie christus door een waar- (5) In de Duputatiun zu Bern van 1528, in zwiKGLl's Wcrke, uitg. van schuier en sciiultuess, II. 1. p. 79, 80. (6) Conf. fidei anni 1563, Opp, T. VIII. p. 03. ac'iitig geloof ingeplant is, niet zou voortbrengen vruchten der dankbaarheid." Ingeplant zijn in Christus, den waren wijnstok, één zijn met Hem, dewijl wij ons aan Hem hebben overgegeven, zietdaar de beste beschrijving, die er van geloot mogelijk is (7). Wetenschappelijk is in onze Kerk, zoover ik weet, deze ware zin van geloof alleen ontwikkeld door den grooten, misschien grootsten, Godgeleerde onzer Nederlandsche Hervormde Kerk, camp. vitringa , die (en dit is iets bijzonders!) in zijn stelsel van Christelijke leer (8) er aldus over schrijft: »Geloof heet in bijzonderen zin, naar den stijl der Schrift, die handeling des merischen (9), waardoor hij bij het voorstellen van het genadeverbond, waarin den ellendigen mensch onder redelyke voorwaarden het heil in Christus jezus wordt aangeboden, na alles wel begrepen en in zich opgenomen te hebben, dit met een zuiver hart en vurige begeerte om behouden te worden, toestemt, dit groote hem genadig aangebodene heil met dankbaarheid aanneemt, en zich aan de wetten en voorwaarden des genadeverbonds gewillig en genadig onderwerpt." Levendiger nog is het geloof op dezelfde of soortgelijke wijze beschreven door de Mystieken, b. v. door -weigel (1): »Een gewel- (7) Men kan er ook mede vergelijken vr. 80, waar de geloovigen zeggen, »dat wij door den heiligen geest in ciibistus worden ingelijfd:'' Doch het woord geloof wordt in dat antwoord niet genoemd. (8) Doctrina Christ. rclig. Cap. 14, § 6. (9) Eene handeling des menschen heeft men sints augustihus zelden in het gelooven willen erkennen. (1) Weigei, Postill. D. III. M. 15; bij hasb, Evang. Dogm. p. 420. g). dige dwaling is het bij de valsche Christenen, dat zij eenen anderen de wet laten volbrengen, lijden, sterven, en zich zonder bckecring willen behelpen met de toerekening daarvan. Maar niets van buiten aangebragt helpt u; spring hoog of laag, het leven van Christus in u moet het u doen, Christus , die in u woont, niet buiten u blijft. En het ware geloof , 't welk is hel leven van ceristus in ons, brengt met zich het mede gedoopt worden, mede lijden, mede gekruist worden, mede sterven, mede begraven worden, mede opstaan. De wezenlijke vereeniging moet het doen, dat wij Hem geestelijk en lijfelijk in ons hebben. Waar blijft gij nu met uwe toerekening?" Ik zal niet meer aanhalen; verheugd, dat ik ten minste enkele schoone plaatsen konde vinden. Hoe blijde wij echter mogen zijn, dat, 't geen ontbreekt in de stelsels, aanwezig is in het leven en soms ook is uitgedrukt in woorden, het is van het grootste belang, dat wij ter harte nemen, hoezeer de stelsels in de voorstelling van geloof doorgaans van het N. V. afwijken; en wel om deze reden, dewijl dit het waarachtig Christendom misvormt tot groote schade voor de menschheid. De stelselleer over geloof misvormt het Christendom. Zij maakt van eene kracht Gods tot zaligheid eene verzameling van leerstukken en zedevoorschriften, en doet de vraag ontstaan, wat dit Christendom toch eigenlyk vooruit hebbe boven de Platonische Wijsbegeerte? eene vraag, uit de doorgaande stelselleer naauwelijks bevredigend te beantwoorden. Aldus de eigenaardigheid des Christendoms wegnemende, doet het ons verlegen worden met de vraag, waarom jezus geloof moge geëischt hebben, en tot de ongegronde gissing vervallen, dat het is, dewijl Hy ons verstand geweld aandoet en wy ons moeten laten ge tangen nemen onder het geloof en ons laten opdringen , wat tegen onze rede strijdig is. Zoo verkrijgt het Christendom een hetzelve vreemd en onwaardig voorkomen, waardoor menigeen, die hetzelve, ware het hem in deszelfs eigene gedaante vertoond, bigde zou hebben aangenomen, van hetzelve vervreemd blijft. Zoo ontstaat er verwarring in het gemoed van menig vromen Christen, die meent in het aannemen van sommige leerstukken te moeten berusten, ofschoon hij het Christendom veel hooger zou waarderen, zoo hij hier of daarover durfde stellen , 't geen het N. V. hem schijnt te leeren, maar de verborgenheden uit het Christendom ook schijnt op te heffen; terwijl juist die verborgenheden de* geloofs hem als het essentiele en karakteristieke des Christendoms zijn voorgesteld. Wel is het ook hier een groote troost, dat het leven de leer verbetert en in het gemoed van elk waarachtig Christen het geloof als overgave aan God aanwezig is, hoewel het aldus moge ontbreken in de stelsels. Doch het leven kan door de slechte leer worden belemmerd, door de goede worden verbeterd en voortgeholpen. Het waarachtig geloof zal in veel meer gemoederen beginnen te leven, en daar, waar het leeft, veel worden aangewakkerd, zoo eerst in de leer der Godgeleerden die diepe en rijke voorstelling des N. V. eene plaats heeft verkregen. Misschien is er geen leerstuk, waarin het sterker uitkomt, hoeveel behoefte er is aan voortgaande ontwikkeling van al den rijkdom, in het N. V. opge- sloten , dan het leerstuk des geloofs, dewijl het nog nimmer in al den omvang, al de zuiverheid en al de kracht is voorgesteld , waarin het bij jezus en de Apostelen voorkomt. De Hervormers hebben een' aanvang gemaakt met de kracht des geloofs wetenschappelijk te ontwikkelen. Dat onze tijdgenooten het werk opvatten, waar het aan hunne hand ontglipt is! Wij hebben hulpmiddelen aan hen en aan al onze voorgangers onbekend. Er is een nieuw tijdvak voor de ontwikkeling des Christelijken levens aangebroken, waaruit ook de wetenschap nut kan trekken, om weldadig op dat leven terug te werken. Onder al wat daartoe kan medewerken wil ik slechts één ding opnoemen, en hiermede zal ik eindigen, het voorregt, ons door Gods genade geschonken , dat wij in den persoon van Christus de openbaring van God zien. Dan moet ook het geloof zijn een vertrouwen op den persoon van ciiristus, eene overgave van ons aan Hem, en door Hem aan God. zachtmoedig en ontfermend jegens allen, zonder aanneming des persoons, en deze zijne genegenheid was teeder en onbaatzuchtig, voorkomend en opofferend, onbepaald en getrouw tot in den dood. Gewis, ook het toonbeeld der hoogste liefde is in christus' persoonlijk op aarde 'verschenen! Hetgeen nu echter bij deze beschouwing van des Heilands geestelijke heerlijkheid allermeest onze aandacht ^eidient, is de volmaakte overeenstemming zijner heiligheid en liefde. Geenszins waren het bij Hem twee eigenschappen, waarvan, om zoo te sprei ken, de eene rustte, terwijl de andere werkzaam was, of die op eenigerlei wijze met elkanderen in tegenspraak geraakten. O neen, jezus was en betoonde zich doorgaans heilig en liefderijk tegelijk. Wanneer Hij de zonde bestrafte en met een oog van verontwaardiging zijne tegenstanders aanzag, dan blonk mi datzelfde oog tevens een traan van droefheid over de hardheid hunner harten. Hij weende over dezelfde stad, over welke Hij het wee uitsprak. Hij deed wél degene , die Hij bestrafte, en zegende met dezelfde hand, die Hij soms dreigende ophief. En zoo ook wederkeerig: zij, die Hij op het teederst beminde, werden doorgaans het meeste en het strengste door Hem berispt en vermaand. Verre was Hij van hunne gebreken te verbloemen of hunne dwaze wenschen en aardschgezinde verwachtingen te voldoen, of in 't minste iets toe te geven, waar het hunne zedelijke vorming 7.011 schaden. Zijne teederheid was dikwerf hoogst ernstig, zijne liefde niet zelden hard. Kortom, dat Hij de menschheid van zonde wilde verlossen ten koste van alles, me», opoffering van zich zeiven, hierin zien wij eene proeve der hoogste liefde, gelijk wij daarin, dat dc betooning zijner liefde juist deze strekking had, eene proeve aanschouwen der alleruilstekendste heiligheid. — Voor de hand ligt nu het besluit, dat hetgeen wij in jezus, als verschijnsel in de wereld, aanschouwd hebben, desgelijks in den Schepper der wereld moet plaats grijpen, en dat ditzelfde nu, nadat wij tin jezus aanschouwd hebben, gemakkelijk bij onze voorstelling van het Opperwezen een voorwerp kan worden van helder inzigt en levendig geloof. Ook, al mogten wij den Heiland niet hooger schatten, dan als medemensch en Godsgezant, dan zou hel evenwel nog in den aard der zake liggen, dat het heerlijke, hetwelk in de natuur van Christus ten toon gespreid is, deszelfs glans alleen kan ontleend hebben van de heerlijkheid desgenen, die Hem gezonden had; maar nu , nu wij ons op goede gronden overtuigd houden, dat er eene veel inniger, geheel eenige betrekking tusschen God en jezus plaats grijpt, nu zeggen wij het met des te vaster verzekerdheid : Uit den Zoon kennen wij den Vader; in Hem zien wij den Vader. Hij heeft ons den Eenige Waarachtige klaar en aanschouwelijk geopenbaard. Het verhevene toppunt •van geestelijke volkomenheid, waarop wij Hem zien staan, verheft onzen geest tot het begrip der oneindige volmaaktheid des Eeuwigen. Maar ook de overeenstemming in zijne deugden waarborgt en vertoont ons de harmonie, die er beslaat in het Goddelijk wezen, zoodat wij in de heilige liefde van Hem, den Zoon, onzen broeder, een' helderen en onbedriegelyken spiegel bezitten van de heilige liefde des hemelschcn Vaders. Lellen wij nu voorts op de andere zijde van Gods openbaring in Christus. Gelijk namelijk de geschiedenis in het algemeen, als verkondigster der Voorzienigheid, een heerlijk tafereel ophangt van de gezindheden en bedoelingen des Allerhoogsten, zoo biedt zij inzonderheid, waar zij de groote werken Gods in Christus voor onze oogen stelt, de treffendste schilderij aan van vaderlijke gezindheden en heilige bedoelingen, beide in derzelvcr hoogste volkomenheid en innigste overeenstemming. Den Vader aanschouwen wij in de daadzaak dat God al/.oo lief de wereld Had, dat Hij zijnen Zoon niet spaarde. Een Vader alleen kon hel schuldige kroost nog met zoo leedere belangstelling gadeslaan. Vaderlijk welbehagen moest het zijn, 'l welk besluiten kon, den. eersten stap te doen tot verzoening der afgewekene wereld en haar den beslen en geliefdsten Zoon te geven, ofschoon het zich liet vooruitzien , dat zij ook dezen niet ontzien maar kruisigen zou. Eii dat God nu ook boven dit alles aan haar, die dezen ijselijksten moord gepleegd en zich zelve van het laatste redmiddel beroofd had, den Zaligmaker nog weder uil de dooden teruggaf _ dit Ieidl zeker wel tol het hoogste begrip van onbepaalde en onuitputtelijke Vaderliefde , dat wij ons ooit kunnen vormen. Maar wie ziet in datzelfde Evangelie niet evenzeer de bedoelingen van eenen volmaakt Heilige en Regtvaardige? Wat toch anders wilde God, dan de heiligmaking, en wat anders beoogde Hij, dan de leiugkeering des zondaars tot de gemeenschap zijns heiligen geesles? Straalt dit niet ten klaarste Voorwaar! de vaste verzekering, dat dit leven alleen kon uilgaan van de kennis des eemgen waarachti(jen Gods en van Jezvs Christus, dien Hij gejonden heeft, deed den Heiland zoo vurig voor de zijnen smeeken : Heilige Vader, bewaar ze in uwen naam ! BEOORDEELIJVGEIV EN BERIGTEN. Verslag van hel werk : Verdediging des Christendoms; of betoog van deszelfs waarheid en goddelijkheid; in brieven, voor beschaafde lezers. — Eene bekroonde prijsverhandeling door c. h. stiksi. Uit het Hoogduitsch vertaald door j. bakker en v. feenstra. — Gron. bij J. B. Wolters 1838. Eerste gedeelte. ï erdediging des Christendoms: dat woord wil mij hoe langer zoo minder bevallen. Het is mij bijna, alsof men sprake van eene verdediging van het zonnelicht. Voor den ziende behoeft dit geene verdediging: hij verheugt er zich in en dankt den Gever er voor; voor den blinde kan die verdediging niet balen: open hem de oogen en hij aanbidt! Maar — de zon schijnt voor allen, die zich in onze schepping bevinden: christus daarentegen, de zon des geestes, ja Hij gaf zijn licht wel, opdat het schijnen zoude voor de gansche aarde; maar Hij is toch niet gelijk aan de zon, die daar glanst en over alles haar licht verspreidt voor aller oog. Elk moet tot Hem worden henengevoerd, menschen moeten elkander Hem leeren kennen en zijn licht ontdekken. Geschiedde dat steeds op de regte wijze, en trachtte men daarbij ook elkander langs den regten weg het oog des geestes-te openen, zoodat dit voor het licht •vatbaar wierd, er ware niels meer noodig. Maar daaraan ontbreekt het, helaas! zoo veel. Hoe velen worden er gevonden, die wanen, dat zij Christus en het Christendom zien; maar wier oog in waarheid op geheel iets anders gerigt is, niet zelden op eene carricatuur, welke menschen hun in plaats van het ware wezen voorhouden. Dit bevalt hun nu niet, zij zijn daarvan afkeerig, bespotten, bestrijden het; en te regt. Hoeveel zulke afkeerigen en spotters mogen er wel geweest zijn van Koning radboud tot voltaire! — Anderen zijn gelijk aan de geboeiden in het hol van plato. Zij hebben nooit iets anders gezien dan schaduwen, houden deze daarom voor het wezen der zaken, en zijn voor erkentenis der waarheid onvatbaar. — Of (spreken wij hier met het Evangelisch woord!) het licht schijnt in de duisternis , en de duisternis heeft hetzelve niet begrepen, omdat hare werken boos zijn. Nog eens: er is, naar mijn oordeel, lot de regte schatting van het Christendom niets anders noodig, dan eene regte kennis van hetzelve en een gemoed, vatbaar voor de waarheid. Eene zoogenaamde verdediging van hetzelve kan in den grond wel niet anders zijn dan eene duidelijke voorstelling der reine Christelijke waarheid en eene poging (of hoe zal ik het noemen?), om het geestesoog voor die waarheid te openen. Maar kan het dan toch niet teregt eene verdediging heeten? Trachten wij elkander over dat woord wel te verstaan! Bij verdedigen denkt men doorgaans ook aan behouden of verliezen. Zulk eene verdediging kan by het objectieve Christendom geene vuldige werkzaamheden des uilwendigen levens eenigzins is verduisterd geworden. Ja, het schijnt mij toe, schrijft de vriend aan zijnen vriend, dat gij niet geheel vrij zijt van het euvel van vele anders goede en scherpziende menschen onzes tijds, die in het bonte gewemel en hel drukke gewoel des dagelijkschen levens het ééne noodige voorbijzien, en alleen van uitwendige vormen en verbeteringen hun heil verwachten, in plaats van te scheppen uit de bron des eeuwigen en inwendigen levens. — Op het stoffelijke is de heerschende geest van onzen tijd gengt. De heilige vlam der godsdienst moge nog in veler harten gloeijen, en op den stillen huiselijken haard gevoed worden: zij stijgt niet meer van het altaar der menschheid ten hemel, is niet, gelijk in vroegere eeuwen, het bezielend en bewegend beginsel van het volkeren-leven. Laauwheid en onverschilligheid omtrent kerkelijke en godsdienstige belangen beheerscht onzen tijd. Die wordt vooral gevonden bij hen, die zich onder de verlichten en beschaafden tellen. Godsdienst en Christendom zijn in hun oog eene zaak van den gemeenen hoop, een weldadige leiband voor het onmondige menschdom, te arm om de hoogere behoeften te stillen, om den dorst naar waarheid te bevredigen. — Eene andere denkwijze erkent de behoefte aan godsdienst, maar kent alleen de godsdienst des harten als de eenige ware en volkomene; het objectieve is haar louter menschenwerk. Het Christendom neemt zij aan voorzooverre het dat algemeene bevat, waarover de ontwikkelde rede van alle tijden en volken het eens is, maar juist met het eigendommelijke en bijzondere des Chrislendoms kan zij zich niet vereenigen, en houdt het veeleer voor schadelijk dan voordeelig. De vriend, aan welken geschreven wordt, heil «ver lot deze laatstgenoemde denkwijze. Het is geen wonder, dat in onzen tijd die denkwijze zeer veel veld wint. De onderzoekings-geest, die schatten van kennis heeft opgedolven, staat deze denkwijze ook toe op het gebied van het oneindige, en overschrijdt zeer ligt de teedere grenslijn. Men verwart de wezenlijke gronden der godsdienst en de inenschelijke stelsels en stutten; de dochter des hemels is treurig misvormd door menschelijke lappen, waarmede men haar optooide, en wezen cn kleed niet onderscheidende, is men vijandig tegen de godsdienst. Maar den waarheidlievende treft toch dikwerf door de menschelijke verduistering henen een straal van heerlijk licht. De mensch, die zijnen adel niet geheel heeft uitgeschud, maar wiens gevoel voor het ware, schoone en goede is opgewekt, gevoelt ook bestendig onrust, onvoldaanheid, vurige hegeerte naar licht cn zielenvredc; hij ondervindt aldus het trekken des Vaders, dat hem tot den Zoon wil leiden. Dat is de briefschrijver ook van zynen vriend gebleken; hy wenseht dezen daarom in het heiligdom der godsdienst in te leiden, hem schriftelijk zijne gronden voor de waarheid en goddelijkheid des Christendom mede te deelen. Eigenlijke bewijsgronden, die door sluitredenen het verstand tot de toestemming der waarheid brengen , zullen dit echter niet zoozeer zijn; evenmin uitwendige getuigenissen voor de waarheid van zekere daadzaken. Hel Christendom is immers niet zoo zeer eene zaak van het versland, als wel van het harl; het moet ondervonden worden, ten einde verslaan en gewaardeerd te worden, en tot diegene, die builen zijn, kan men doorgaans niet beter zeggen dan: Kom en zie :— zie de schoonheid en heerlijkheid cn gij lult beminnen. — Inlusschen /uilen: de straks genoemde gronden geenszins gering gcaclit worden: ook van deze zijde kan het Christendom den toets doorstaan; het bevredigt ook den navorschenden geest; en het is in onzen tijd van verstands-ontwikkeling dringende behoefte, dat ook het versland regtvaardige, wat het hart gelooft. De bezielende kracht van het Christendom verwekt geloof; wijsbegeerte en geschiedenis regtvaardigen dit geloof van achteren, of banen van voren den weg daartoe. Dit is de hoofdinhoud van den eersten brief, waarbij wij ons wat lang hebben opgehouden, en om des Schrijvers doel nog beter te doen uitkomen, en oin de gewigtige zaken, die daarin vervat zijn. De tweede brief handelt: O oer de schriften des i\. / . als eeniye ware kenbroti des Christendomst over de echtheid en onvervalschtheid der oorkonden van het N. V. Lij den vriend is door het voorgaande schrijven een dringend verlangen opgewekt, om al aanstonds in het midden van den tempel des Christendoms te worden binnengeleid, om zich door eigene aanschouwing van deszelfs heerlijkheid te overtuigen. Maar — waar is die tempel? Waar bestaat het Christendom? Is het de bestaande Kerk van dit of dat genootschap? Is het het bewnstzign van het heiligdom des gemoeds? Komt men tot de Christelijke waarheid door verlichting en bevindingen door den heiligen geest? Elk dezer meeningen heeft zijne voorstanders. Anderen houden de heilige Schrift voor de eenige bron en rigleres in zaken van geloof. Wat is hier waarheid? Het Christendom is eene geschiedkundige daadzaak , van een bepaald punt aangevangen: zijne ware gedaante moet dus het eerst *te vinden zijn in die gedenkschriften, welke deszelfs oorsprong en eerste leven blootleggen. Dat zijn de schriften des IV. V. "Wel is waar, het Christendom bestond ook reeds vóór dat de codex dier schriften aanwezig was, en het is ook niet in zijne oorspronkelijke eenvoudigheid, als een doode vorm, staande gebleven: het heeft zich in de Christelijke gemeenschap ontwikkeld, en die ontwikkeling, ware zij zuiver, zoude eigenlijk het Christendom zijn. Maar of zij zuiver uil hare bronnen is voortgevloeid, dat moet immers door het onderzoek dier bronnen blijken; het moet onderzocht worden, of hel beslaande gebouw waarlijk op de regie grondslagen rust en gebouwd is. (Meesterlik voorgesteld!) Maar zijn die grondslagen wel in de Schriften des N. ï. ? Geven die getrouw en naar waarheid den oorsprong en de bronnen des Chrislendoms? Zóó leidt de Schrijver door eenen zeer gelukkigen greep zgn onderzoek in aangaande de echtheid en geloofwaardigheid van de schriften des N. V. Hij geeft nu de uitwendige bewijzen = getuigenissen der Oudheid en de inwendige de naauwkeurige overeenkomst met den godsdiensligen, zedelijken en burgerlijken toestand der toenmalige wereld. Dit onderzoek treedt niet in bijzonderheden, maar is toch in het algemeen helder en krachtig. De onvervalschtheid der H. S. blijkt uit de menigvuldige handschriften, en laat zich verklaren en uit de wederkeerige ijverzucht der kerkelijke partijen , en vooral uit den eerbied van alle Chrislenen voor de heilige Schriften. Zoo hebben wy dan voor het Christendom den vasten grondslag des geschrevenen woords. Derde Brief. Maar zijn nu de Schrijvers der Evangelische geschiedenis 'geloofwaardig? Dat menigvul- IS, naar onze zienswijze, liet Christendom. Maar, ofschoon in voorstelling en woorden verschillende, brengen de geest en het geloof in christus ons met den hooggeschatten Schrijver veelal tot dezelfde uitkomsten. En wij bevelen elk de aandachtige beschouwing van des Schrijvers systeem dringend aan. Het is ons wel niet eene zoodanige aanwijzing van liet heil, 'l welk de zon des geestes aanbrengt, die elk in die zon het grootste geschenk zal doen aanschouwen; wij twijfelen wel, of vele ongeloovigen door de lezing van dit werk geloovig zullen worden; maar elk, die reeds het Christendom hoogschat, zal hier gewisselijk veel vinden, dat zijn hart en verstand weldadig aandoet. Hierna voert de Schrijver ons op een ander terrein. Eerst maakt hij eene uitweiding, als tot overgang. Hij stelt het zóó voor, alsof de vriend, aan vvien de Brieven geschreven worden, door het tol hiertoe beschouwde schrijven voor het Christendom is gewonnen. Maar hij oppert eene bedenking. »Het idéé Tan het Christendom is gegeven; maar in welke verhouding staat nu het werkelijke, geschiedkundioe Christendom tot dit idéé? Het Christendom is in verschillende vormen in het leven getreden, vooral in Katholicismus en Prolestantismus: welke van die beide is het meest gelijkende beeld des waren Christendoms." Hier wordt de Schrijver nu Apologeet van zijn genootschap; eigenlijk, dunkt mij, een hors d'oeuvre in zijn werk. Stellen wij ons hem in korte trekken als zoodanig voor naar den Zesdtn Brief. Hij neemt niet het Protestantisme en Katholicisme op het papier, waar het laatste dikwerf geïdealiseerd het leven is, zoo komt het ons niet ongepast voor hier, tooi gelicht door en naar aanleiding van het werk van gemelden Hoogleeraar, eenige blikken in haar leven, vooral in haar rijk inwendig leven te slaan. Amalia , Vorstin van Gallitzin, geboren Gravin van Schraettau, aanschouwde in Berlijn ten jare 1748 het eerste levenslicht. Haar vader de Pruissische Generaal-Veldmaarschalk , Graaf van schmettau , behoorde tot de Protestantsche belijdenis, hare moeder was Katholijk. Als meisje van vier jaren werd zij naar Breslau gezonden, om op eene kostschool Katholijk onderrigt te ontvangen. Dit onderrigt duurde omslreefcs negen jaren en viel hoogst gebrekkig uit, zoodat zij, ook bij den besten aanleg, zeer onwetend , zelfs in het lezen en schrijven ongeoefend, dit gesticht verliet en in haar dertiende jaar uit deze geslotene kostschool als uit de lucht gevallen zich weer in de veel bezochte ouderlijke woning zag overgebragt. Thans geheel ongeschikt voor de groote wereld, in welke hare bestemming was te verkeeren, werd zij op eene andere school gebragt, welke onder de leiding stond van zekeren phemosval , een Franschman, ijverig aanhanger van het Atheïsmus eu kweekeling van den beruchten de la mettrie. Hier werd zij niet in het lezen en schrijven, waaraan zij behoefte had, maar in het dansen, Fransch spreken en in de Mythologie onderwezen. Hoe kon het anders, of onder de leiding van zulk eenen meester moest dc rookende vlaswiek van haar geloof meer en meer worden uitgebluscht? Daarna zich weder in de moederlijke woning (haar vader was reeds overleden) verplaatst ziende, miste zij ook nu nog die gemakkelijkheid , waarmede anderen van haren stand en hare gaven zich in de hoogere kringen der zamenleving te huis vinden en tevens de gave om dat effect te maken, die aandacht te wekken, welke zij in hare gezellinnen benijdde. Dit gebrek wilde zij trachten te boven te komen door lectuur, en daar het haar ontbrak aan iemand, die haar in eene gepaste keus van boeken de noodige besturing gaf, liet zij zich van eenen boekhandelaar van tyd tot lyd voor eenen geringen prijs (zij had slechts over de winst, die het kaartspel haar opleverde, te beschikken) eene menigte vreemdsoortige werken toezenden. Met derzelver lezing en de beoefening der muzijk, in vereeniging met eene vriendin, hield zij zich bezig en gevoelde zich daarbij aanvankelyk gelukkig. Van de godsdienstige indrukken en denkbeelden, van hare eerste school medegenomen, was haar bijna niets overgebleven dan — de vrees voor de hel en den duivel. De onrust, daardoor in haar binnenste te weeg gebragt, kon door het Christendom bij haar niet worden weggenomen, omdat zij hetzelve niet kende en dus ook niet waardeerde. De vormen, waarin zij het aanschouwde, waren kerkgaan en mis lezen. Doch het eenvormige en ziellooze daarvan kon eenen geest van eenen zoo voortreffelijke aanleg als de hare, niet bevredigen. Zij verveelde zich daaronder bij uitstek. En evenwel had zij behoefte aan rust en aan iets hoogers, dan hetgeen haar in den tijd, waarin zij leefde, die zich door ongeloof en zedeloosheid vooral in de hoogere kringen onderscheidde, omringde. Die rust, dat hoogere zocht zij nu op den weg van eigen nadenken. Door de kracht van haar denkvermogen zocht zij zich met een hoogcr wezen te bevrienden, terwijl zij zich zelve een zamenstel vormde van goed en kwaad, geluk en ongeluk, zedelijke waarde en onwaarde in het menschelijk leven. Tot de zedelijke schoonheden van den wil behoorden haar vooral vastberadenheid, edelmoedigheid, reglschapenheid, onbaatzuchtigheid en opofferingen voor het welzgn derzulken, die onze liefde waardig zijn. Zy vormde zich zelve een ideaal en met hetzelve trad zg , als meisje van 16 jaren, de groote wereld in. Op eene reis, welke zg ten jare 1768, in betrekking als hofdame, ten geleide der Prinses, gemalin van den Prins fekdinand , naar de baden van Aken en Spa maakte, geraakte zij daar in kennis met den Vorst dimitbi van gallitzin , toen juist uit Parijs naar Rusland op reis en bestemd tot gezant aan het hof van 's Gravenhage. Deze gaf aldaar schitterende soupés, bals, enz. en vroeg weldra hare hand ten huwelijk. Zij nam dat aanbod aan, vooral omdat deze Vorst den roem had van hooge geestbeschaving en geleerdheid. Hij zou haar dus in hare verdere opvoeding en ontwikkeling van veel dienst kunnen zijn. Wat toch, meende zij, was er niet te verwachten van eencn gemaal, die in eene bgzondere vriendschapsbetrekking stond met eenen voltaire en diderot, namen, in den toenmaligen tijd zoo hoog gevierd. Het huwelijk werd gesloten; maar hare geestelijke behoefte niet, gelijk zij zich had voorgegesteld, bevredigd. Haar echtgenoot was wel geleerd , maar geleerdheid alleen is nog weinig geschikt om de behoeften van den geheelen geestelijken mcnsch te voldoen. Daarenboven was nu haar leven als gemalin eens Gezants een maalstroom van verstrooiingen. Later in de omhelzing des Christendoms hare rust gevonden hebbende, schreef zg daarvan : » Ik bragt uil dezen eeuwigen kring van spelen en bezoeken en schouwburgen en dansen en nietigheden altijd des avonds slechts een vermeerderd, vruchteloos haken naar iets beters, hetvvelk ik evenwel niet kende en hetwelk ik niemand durfde toevertrouwen , meê naar huis; zelden sliep ik zonder tranen in. Het was my als die tooneelspelers, die op het tooneel anderen verlustigen, terwijl zij zelve bittere tranen vergieten." Deze smartelijke toestand bleef nog een tijdlang voortduren door de lokstemmen der eerzucht, daar zij, wegens haren opgeruimden luim en de ongemeene levendigheid, waarmede zij de gezelschappen wist te onderhouden , bovenmate gezocht werd. Eindelijk echter kwam het moedig besluit bij haar op, zich aan deze kringen te ontwringen. Zij wilde geheel moeder zijn voor de kinderen, met welke reeds haar echt gezegend was , en zich aan de wetenschap wijden , om gehrel dit doel te kunnen bereiken. De vraag was slechts of voor haar, nu in haar vijfentwintigste jaar, de vereischle wetenschap nog bereikbaar ware en of haar Gemaal daaraan zijne goedkeuring zou geven. Tot het eerste werd zij bemoedigd en van haren Vorslelijken echtgenoot bekwam zij de vereischte toestemming. Terwijl deze voortging de groolcre gezelschappen te bezoeken, gevoelde zij zich aanvankelijk gelukkig te midden van hare sludieën en geliefde kinderen. Om het lagchend oordeel der wereld bekreunde zij zich niet. Aanzienlijke geleerden, die zij wist te waarderen, zochten haren omgang als eenc eer; zelfs de Vorstin van Oranje, grootmoeder van omen tegenwoordigen Koning, was zelve groot en edel genoeg, om deze schande op prijs te kunnen schatten. Zij behield zich, als bewijs van de voortduring harer ■vriendschap, voor, haar van lijd lot tijd te mogen bezoeken. Er bestond tusschen deze beide edele zielen eene vriendschap, die tot aan haar levenseinde is voortgezet. Buiten de zorg voor hare kinderen waren God eu hare ziel nu de gedurige voorwerpen harer beschouwingen en navorschingen. Op dit standpunt van haar streven geraakte zij in kennis met onzen fraks hemsterhuis , zoon van den beroemden Philoloog tiberius hemsterhuis , en tusschen beide was weldra het verbond cener duurzame vriendschap gesloten. Hemsterhuis nam een werkzaam aandeel aan hare vorming, haar inleidende in zyne lievelinge-studie: Grieksche literatuur en in het bijzonder in de Platonische "Wijsbegeerte, welke de hehoeften van haren geest zoo boven alle verwachting bevredigde, dal zij , om het geluk van haar leven in vollere mate te genieten, haren gemaal om verlof verzocht, hetwelk haar ook werd toegestaan, om buiten het stadsgewoel, doch in de nabijheid van den Haag, op het land te mogen leven. Zoo werd zij door hemsterhuis , hoewel van zijne zijde onbewust en niet bedoeld, op den weg gebragt, op welken onderscheidene groole mannen, b. v. justijn de Martelaar, augustinus en marsilius ficisus , door de Voorzienigheid tot het Christendom zijn geleid geworden. De Vorstin huurde voor zich en hare beide kinderen eenige kamers tusschen den Haag en Scheveningen, en aan deze hare verblijfplaats werd de naam gegeven van Niet 'thuis, daarmede aanduidende, dat zij geene bezoeken ontving, uitgenomen die van ltare vrienden. Met hemsterhuis hield zij tweemalen in de week briefwisseling en zij werd ook tweemalen door hem bezocht. Hier woonde zij Tan hel jaar 1773 of 74 tot 1779, toen zij het besluit opvatte, om hare verblijfplaats bij den Haag met een ander oord te verwisselen. Het bekoorlijk Zwitserland lokte haar uit. Deszelfs verhevene schoonheden wenschte zij als zoo vele middelen aan haar doel, de opvoeding harer kinderen, dienstbaar te maken. Te gemakkelijker kon dit geschieden , daar Vorst dimitri van gallitzin in dc nabijheid van Genève een landgoed bezat. Haar voornemen vond dan ook bijval bij haren gemaal; doch het werd niet uitgevoerd. De nieuwe schoolhervorming, door den Minister fukstenberg in Munster daargesleld, was Ier harer kennis gekomen en wekte in haar het verlangen op, om dezen man nader le leeren kennen en zich door onmiddellijken omgang met hem duidelijk te maken, wat in de schoolverordening slechts in het algemeen was uitgesproken. Dit gaf aanleiding, dat eerst haar vertrek naar Zwitserland werd uitgesteld, dat zij Munster bezocht en daarna zich niet ter woon aldaar vestigde, waar weldra furstenberg's raad , ondersteuning en innige vriendschap haar zeer welkom waren geworden. Zijn Christendom evenwel hield zij hem ten goede; zij beschouwde het nog als een uitvloeisel van opvoeding cn vooroordeel, en kon er zich bij voortduring niet mede vereenigen. De rnenschen, met welke zij in aanraking kwam, bragten haar, zonder het juist te bedoelen, op het denkbeeld, dat niemand in waarheid het Christendom geloofde dan de groote volkshoop. Het scheen haar toch onmogelijk, aan deszelfs bedreigingen en beloften te gelooven en evenwel zoo tegen hetzelve te handelen, als zy meest allen handelen zag. Daarentegen was het haar een aangenaam gevoel, dat zij haren God niet om loon, zonder vrees of hoop, diende en Hem liefhad. Zij verzocht dan ook aan furstenbebg , om geene moeite te nemen van haar te willen bekeeren. «Omstreeks dezen tijd echter bemerkte ik," schrijft zij, »dat het met mijne deugd en mijn zamenstel van gelukzaligheid niet rigtig moest zijn, naardien het mij scheen, dat ik , in plaats van beter te worden, verergerde." Dit gevoel en eene ernstige krankheid, haar in het voorjaar van 1"783 overvallen, gaven haar aanleiding om hel Christendom nader te onderzoeken. Hierbij kwam nog eene byzondere aanleiding tol dat onderzoek. Zij had de geheele opvoeding harer kinderen op zich genomen. Nu was de lijd gekomen , dat deze rijp waren voor het onderrigt in de godsdienst. Doch nu bevond zij zich in verlegenheid, hoe in dit opzigt van haren pligt zich te kwijten; dezelve in haar ongeloof op te leiden, liet haar haar geweten niet toe, maar even zoo weinig meende zij, zonder zelve te gelooven, hare kinderen den weg des geloofs te mogen aanwijzen. Dit deed haar het besluit opvallen, om aan hare kinderen de Godsdienst historisch vroor te dragen en de keus van een bijzonder systema aan hun geweten over te laten ; bij het onderrigt zelf meende zij dan haren kinderen haar ongeloof zorgvuldig te moeten verbergen. Om dit plan ten uitvoer te brengen, begon zij met al den ernst harer ziel zich aan de studie des Bijbels te wijden. Hoewel zij in den geest des ongeloofs deze studie had aangevangen, werd zij nogtans innig geroerd door het Evangelie der liefde, hetwelk op de fijnste snaren van haar hart de schoonste klanken Ie weeg bragt. Inzonderheid nam zij zicli voor tien roerenden raad van Christus op te volgen: »Zoo iemand doen wil den wil desgenen, die mij gezonden lieeft, die zal van deze leer bekennen, of zij uit God is dan of ik uit mij zeiven spreke" (Joh. VII: 17). Zij nam dus het besluit te handelen, alsof zij werkelijk aan Christus geloofde. »Ik begon dan," zegt zij , » al aanstonds mijne grondstellingen en handelingen met zijne leer te vergelijken; en hoeveel vond ik te veranderen, wat ik te voren naauwelijks als eene verkeerdheid had opgemerkt; want zoo levendig mijn gevoel voor al het goede en schoone is, zoo, en misschien nog levendiger, viel mij elke vlek in mijnen naaste in het oog; en dit behield ik dan niet voor mij zelve; maar bleef zelden in gebreke miinen scherpen blik aan mijne vrienden mede te deelen en hen tot splinterzoeken te vervoeren; ik nam mij derhalve terstond voor, ofn mijne opmerkingen daarover niet meer zonder noodzakelijkheid mede te deelen. Ik schaamde mij, bij vergelijking van mijne bekrompene liefde met de algemeene, groote, edele en toch bijzondere liefde van Christus: Het is niet genoeg, dat gij lief helt die u weldoen; dat doen ook de tollenaren; ook uwe vijanden moet gij zegenen en liefhebben enz.; hoe diep gevoelde ik nu mijn bitter opbruischen tegen mijne kinderen en vrienden, wanneer zij niet aan die volkomenheid beantwoordden, die ik van hen vorderde en met geweld in hen vinden wilde, zonder zelf hun daarin voor te gaan; ook viel mij van tijd tot tijd de tegenstelling van mijn gedrag met de roerende eenvoudigheid van Christus in het oog, welke zich doorgaande in furstekberg liet opmerken. Wel had ik vroeger reeds gebeden, doch slechts zelden; nu begon ik bij 3 842. 12 herhaling le bidden en werd zoo dikwijls verhoord, dat ik aan de kracht des gebeds niet meer twijfelde. Verschillende twijfelingen omtrent bel Christendom losten zich voor en na op. Nog ontdekte ik, na mijne zware krankheid, dat mijne wijze van lief le hebben weinig aan de roerende liefde van ciiristus beantwoordde, wyl ik mij van tijd lol tijd gewend had de liefde meer als doel, namelijk als de hoogste gelukzaligheid van mijn hart, hetwelk aan haar behoefte had, meer als genot, dan wel als middel tot hoogere volkomenheid te beschouwen. Den trotsch (vroeger toch waren trotschheid, eergierigheid en ijdelheid door beroemde mannen, die haar vleiden met hare grootheid, verhevenheid, genie enz. ongemerkt in haar opgewekt) den trotsch, zegt zij, had ik reeds volkomen, voor zooveel in mij was, afgelegd en met denzelven alle ijdele studie, die niet verbetering van mijne kinderen ten doel had. Nu hield ik ook op, zooveel hel aan mij lag, de liefde als doel le beschouwen; ik berekende minder, wat ik ontving, dan wat ik gaf, en werd slceds rustiger." Na een gezet onderzoek der Christelijke waarheid en eene naauwkcurige beproeving van haar geweien, was zij langzamerhand en na verloop van drie en en een half jaar geheel met de omhelzing des Christendoms gereed geworden. Wij willen hier hare geschiedenis niet voortzetten, maar hun, die er prijs op slellen om de practische zijde des Chrislendoms of het Christelijke leven in den mensch diep en helder le zien opgevat en voorgesteld, eenige proeven daarvan uil de aanteekeningen der Vorstin, in haar dagboek voorkomende, hier mededeelen. Van het gebed der liefde zegt zij: „Het vereenigd gebed der liefde is de bron der liefde, de bron van eeuwig leven en onuitsprekelijke vreugde. Geen gebed der liefde om liefde kan vruchteloos tot de liefde zijn opgezonden." »De üefde," zegt zij, »is alles in allen, is onbesc^elijk gelijk God! De Godheid en de liefde zijn »Handel alsof gij liefhebt, en ik verzeker u gij zult liefhebben." »Bid voor hem, dien gij voor uwen vijand houdt of wien gr, benijdt; hebt gij gelegenheid om zijn vertrouwen bij de menschen te krenken, maak daarvan geen gebruik; bevorder veeleer zijn vertrouwen, wanneer gij kunt; dan zult gij weldra ondervinden, dat ■njandshefde natuurlijk en dat het ligt 0f voor hel minst mogelijk is, dien nijd te onderdrukken en in gunst te doen veranderen; offer, ook zonder lust en neiging daartoe, een groot genoegen en gemak in stilte op, om anderen iets aangenaams te veroorzaken; zoo zult gij weldra gevoelen (niet slechts welen) dat, wie zijn eigen genot voorbijziet om voor anderen te zorgen, juist daardoor het zekerst voor zich zorgt of, met andere woorden: wie zijn leven liefheeft zal bet verliezen, wie het haat zal het bewaren." »Het leven is het licht der menschen. Beproef het daarom, en gij zult ervaren, dat, hetgeen jezus gesproken heeft, Goddelijk is." «Beproeven en ervaren (in dezen zin) is hierleven. ' »Op het leven volgt dus het licht; het licht gaat het leven niet vooraf, zoo als de Schoolsche Wijsbegeerte, die alles gaarne uit duidelijke begrippen wil aileiden, leerl. Neen! anders ware ook liet geloof niet zoo noodwendig en abraham door hetzelve niet geregtvaardigd geworden." »Neen! en nogmaals waarlijk neen! De gezindheid, d. i. de levendige erkentenis, wordt uit de handeling geboren, en niet omgekeerd. Zeg niet in uw hart bij het lezen of den aanblik van verhevene gezindheden en eenen daaruit voorlspruilenden, u onnavolgbaar schijnenden wandel. » Ach! dal kan ik niet; want zoo ben ik niet gezind!" — Laat u niets te zwaar of te hoog dunken, wat God u laat zien; want dat gij het ziet (dat edele en hooge), zij u ten waarborg, dat gij het ook met God kunt; maar wacht niet op de gezindheid om het uit te oefenen; beproef slechts te handelen, hoe weinig beduidend u uwe handeling zonder de gezindheid in den beginne ook moge schijnen, ja al rnogt gij u zeiven ook voorkomen als een aap in vergelijking van een mensch, bid en geloof slechls gewis; zoo zeker als Christus waarheid spreekt en alle ervaring het bevestigt, de gezindheid zal volgen, wanneer gij volhardt in het doen." Over de verdeeling van gelukzaligheid in lijdelijke en eeuwige laat zij aldus zich hooren: » De geliefkoosde Schoolsche verdeeling van gelukzaligheid in tijdelijke en eeuwige heeft mij nooit willen bevallen; zij geeft mijnes bedunkens aanleiding tot de groolst-e dwaling, alsof men hier ongelukkig, in louter pijnlijke gewaarwordingen, moet leven , wanneer men zal mogen hopen om daar zalig te worden. Maar er kan ten aanzien van zaligheid geene afdeeling in hier, waar ze dan in het geheel met beslaat, en daar, waar ze dan op eens zal aanvan- gen , plaats hebben. Zaligheid is eene lange, steeds verlengd wordende kelen van voortdurende toestanden der ziel, waarvan het bewustzijn hier door de zinnelykheid en door de beperking, welke deze aan de ziel geeft, meer of minder afgebroken wordt. — Wie daar eeuwig zalig worden wil, moet noodwendig aanvangen zich hier in den tijd reeds zalig te gevoelen. — De mensch, die handelt om de eeuwige zaligheid eens als belooning te ontvangen, die zich kastijdt en kwelt, zal zoover niet komen, als diegene, die deze zaligheid hier op den weg der heiliging door gehoorzaamheid en liefde zoekt." — Streef hier zalig te zijn, wanneer gij eeuwig zalig worden wilt." Hij , hij wien de kiem der zaligheid hier entspruit. die zal ook ervaren, welk onderscheid er in ligt: utt liefde, of slechts in de plaats van liefde, zich (het vleesch) te dooden en zich op allerlei wijze te kastijden. Ik ben overtuigd, dat gebrek aan helder inzigt van dit onderscheid de anders zoo nuttige (natuurlijk wel begrepene) kruisigingen des vleesches uil de mode hebben gebragt. Menschen, die ze uitoefenen in de plaats van liefde, worden trolsch daarop. De mensch, die ze uit liefde beoefent, beschouwt ze als iets kleins, onbelangrijks, wat verre beneden alle deugden van den Christen, als ootmoed, gehoorzaamheid en geduld staat. Hij oefent ze niet uit als plaalsbekleeders, maar als eene werkzaamheid zijner liefde, die den drang ge\oelt om zich naar buiten te openbaren. Wie heeft ooit lief gehad en kent, ik mag wel zeggen, die kinderlijke onrust van het harte niet, die altijd meer wil geven, gehoorzamen , dienen, zich zeiven verloochenen en iels opofferen voor tien geliefde, terwijl elke dezer handelingen, om zoo te spreken, hem zijne eigene liefde dubbel te genieten "geeft in zich en in anderen." Diepe waarheid ligt er ook opgesloten in hetgeen zy van het naauw verband tusschen afhankelijkheid en liefde beweert. Zij laat zich daarover aldus uit: »"Wie afhankelijkheid in het algemeen als een kwaad beschouwt, die heeft nooit lief gehad. — Het gevoel van afhankelijkheid van iets beters dan wij, hetwelk door ons als zoodanig erkend wordt, is gewis een blij genot der liefde; ik roep elk lol getuige, die waarlijk heeft lief gehad; en wie dit getuigenis niet geven kan, heeft nog nooit waarlijk lief gehnd. — Wie derhalve in de afhankelijkheid van God niet zijne hoogste vreugde gevoelt, heeft God nog nooit waarlijk lief gehad. — Wie echter in deze afhankelykheid van Hem ziyne vreugde vindt, heeft Hem lief, al meent of gevoelt hij het ook zelf niet, dat hij Hem lief heeft. — NB. Uit liefde voor God kan de mensch zich zelfs over zijne afhankelijkheid van slechtere menschen verblijden." Het zij ons vergund hier nog bij te voegen, hoe zij de gedaanteverwisseling van de rups in den vlinder voorstelt als een treffend beeld der in den mensch zich ontwikkelende liefde. «Het tijdpunt," zegt zij, » waarop in den mensch ware liefde geboren wordt (zulk eene namelijk gelijk ik bedoel), is voor de ziel, wat de in schynbaren dood van het rups-popje begravene, nog onvoltooide vlinder op dat tijdpunt is, waarop de zon hetzelve al meer en meer met hare koesterende lentestralen be- schijnt en door hare warmte den wasdom der aethcrische vleugels bevordert. Het onding daarin, half rups, hall vlinder, door de weldadige warmte tot leven gewekt, begint nu eerst regt te lijden, daar de zich ontwikkelende vleugels hetzelve in eene onwillekeurige beweging brengen, waardoor het een onbepaald verdriet van deszelfs rupsen - natuur begint te gevoelen. Deze beweging doet aan hetzelve den weerstand van hel omhulsel ervaren; nu streeft en beweegt het zich nog sterker naar die zijde henen, vanwaar het, hoewel nog donker, het weldadig bezielende wezen der zon waarneemt; het smacht sterk naar vereeniging, het spant zich met steeds verhoogde krachten in, tot het doorbreekt, eerst met den kop; dan zich verblijdt en verbaasd is over de vereeniging met het heerlijk wezen, waardoor bet zich zoo bijzonder gevoelde aangetrokken; maar ook in het genot dezer vreugde nieuw verlangen en nieuwe kracht schept, om naar hooger genot te streven, zonder nog te weten, welke vreugde het nog verbeidt; nog eene sterke inspanning van krachten, ei> ziet! het wringt zich los, geheel los; de werkzaamste organen van zijn genot, de werktuigen namelijk van zijn nieuw wezen, breiden zich uit, dragen het zwevend omhoog in deszelfs nieuw element, naar de geuren van kruiden en bloemen. Nu is de vlinder voltooid. Zij vliegt daarhenen en laat haar rupse - omkleedsel op de aarde, waar het werd voorlgebragt, achter, zonder er zelfs naar om te zien." Het een en ander uit de eigene aanteekeningen der Vorstin amalia hier medegedeeld, doet ons zien, boe zij de liefde aanmerkte als het wezen van het Christelijk leven. Haar leven was een sprekend af- druksel van deze hare wijze van zien en gevoelen. Hare liefde voor God en den Zaligmaker gevoelde zich bestendig gedrongen om zich in verborgene weldadigheid en uitgebreide liefde voor de menschen te openbaren. Aan ligchamelijk en ziele-lijden had zij rijkelijk haar aandeel; maar ook daaronder betoonde zij zich een beeld van Christus. Zij gevoelde de hooge waardij des lydens voor de opvoeding van den inwendigen mensch en betuigde daarom ook dankende: »lk prijs u, Hemelsche Vader! meer nog voor het lijden, hetwelk Gij mij hebt toegezonden, dan voor de onnoembaar vele vreugde! Ach, zeker valt het ligt, U te danken in de ure mijner bevrijding (van een' smartelijken toestand); maar Gij , die de nieren beproeft, Gij weet dat ik ook, gedurende de uren van mijn hevigst lijden , U opregt voor dat lijden dankte." Zoo verklaarde zij bij eene andere gelegenheid, met betrekking tot deze weldadige kracht des lijdens: » Ik weet van God niets te bidden , dan dat Hij mij datgene geve (het moge zoet zijn of zuur), wat mijne vereeniging met Hem bevorderen kan. — lk wil niet verlost zijn (uit mijn lijden), ook geen oogenblik eerder dan God het wil. Hij is de liefde en kan het slechts willen, omdat het mij nader met Hem vereenigt, en dat wil ik." , Deze gezindheden bleven haar ook in de beide laatste jaren van haar leven (1805 en 1806) en te» einde toe bezielen. Haar lijden, hetwelk zich in dit tijdperk zeer vermeerderde door hevige ligchaamspijnen, stil en gelaten, ja, zooveel mogelijk, met opgeruimden zin te dragen, bleef steeds haar wensch en werk. Zrj voelde zich daartoe gedrongen en ge- sterkt door het betameude en zalige van geheele ouderwerping aan God en kon het met hare liefde niet overeenbrengen, om anderen, die zij reeds genoeg met haar lijden bezwaard achtte, met geklag lastig le -vallen. Ten aanzien van beleedigingen, die zij te verdragen had, hield zij zich aan de stelling, ergens in haar dagboek gevonden: »Eene trotsche Wijsbegeerte leert ons, dat wij ons boven de beleedigingen zullen verheffen; jezus Christus wil, dat wij ons aan de beleediging zullen onderwerpen." Tot aan haar jongsten snik bleef het hare leus, gaarne en van ganscher harte lijden, zoo lang God het wil. En in zulk eene naauwe vereeniging met God en den Zaligmaker scheidde zij den 27 April ]806, weinige jaren na den dood van haren Gemaal, in het 58sle jaar hares ouderdoms, uit het leven, in de blijde hope eener zalige onsterfelijkheid. Op haar grafzerk leest gij haren eeretitel: moeder der armen en bedrukten , terwijl hare hooge ingenomenheid met Christus op dezelve wordt aangeduid door de taal van den Apostel paulus : »Ik houde alles voor schade bij de uitnemendheid der kennis van jezus Christus ; ik reken het voor iets verachtelijks, om maar Christus te gewinnen. (Phil. III: 8.) J. S. S. EENIGE KORTE OPMER.KINGEN. 1) Over- het leerstuk der voldoening. Wij 7.ijn nu en dan, ook openlijk (1), verzocht ons te verklaren over het leerstuk der voldoening. Wij meenden dal reeds dikwijls gedaan te hebben; maar willen, wanneer lijd en gelegenheid bet medebrengen, dit ook nog wel op nieuw doen. Voorshands zullen wij, nu hier nog een paar bladzijden ruimte ■voor korte opmerkingen over is, reeds het eene en andere er over in het midden brengen. Wat de zaak betreft, komt eigenlijk alles hierop neer, of God ons om Christus wille onze zonden vergeeft (dewijl Christus aan Gods strafeischende geregligheid heeft voldaan), dan of God uit genade ons vergeeft, door Christus ons die genade verzekert en door Christus ons geheel vernieuwt en heiligt. Wat nu die eerste voorstelling betreft, door anselmus in de elfde eeuw ontwikkeld, daartegen zeggen wij met den Evangelischen egehng (2): »Dat God door het lijden en sterven van jezus Christus zou bewogen zijn geworden, om ons weêr gunst te bewijzen en de schuld te vergeven, strijdt (X) B. v. door o. van des velde, Ontmoetingen cn opmerkingen op het gebied van Godsdienst en Christendom, bl. 19, en door a. engels, Geloofsroem, III Stuk, Eerste Naschrift. Beide Stukjes zijn in de laatste weken te Groningen uitgekomen. (2) Weg der Zaligheid, D. II. bl. 181, 182. niet alleen tegen de natuur van God, maar ook tegen de uitdrukkelijke gezegden van den Apostel, die ons leert, niet dat God verzoend is geworden met ons, maar veelmeer, dat Hij zelf door Christus de wereld met zich verzoend heeft; de liefde Gods jegens cene goddelooze wereld, waardoor Hij reeds in het Paradys den van Hem afgeweken mensch opzocht en met zijne hulpe vertroostte, is de bron en grondslag onzer verzoening en ' bevrediging met Hem." Ditzelfde is ook uit paflus vroeger in dit Tijdschrift opzettelijk ontwikkeld (3); en dit krijgt nog te meer klem, wanneer mede wordt opgemerkt, gelijk ook reeds is geschied (4), dat God eigenlijk niet de oorzaak is van jezus dood, maar de zonde der menschen, welke zijne heiligheid niet konden dragen en Hem daarom hebben gekruist; 't welk God wel heeft toegelaten, maar niet, dewijl anders niet aan Gods regtvaardigheid kon. worden voldaan, maar dewijl anders de menschen niet tot bewustheid hunner zonde zouden komen. Overigens heeft het in ons Tijdschrift ook niet ontbroken aan menige ontwikkeling van den waren aard der verzoening door jezus aangebragt, terwijl daarover eens ook eene opzetlelyke Verhandeling is geplaatst (5). Doch wy willen over geene woorden strijden. Hoewel het woord voldoening nergens in hel N. V. voorkomt en in den Anselmiaanschen zin on-Evangelisch en ongerijmd is, kan men het evenwel zeer goed in eenen Evangelischen en redelijken zin opvallen. Want jezus heeft voldaan (doch niet alleen (3) Jaarg. 1839. III. 558-590. (4) Jaarg. 1840. I. 103-159. (5) Jaarg. 1841. II. 314—334. door zijn sterven, maar) door zijne liefdevolle komst op aarde, zijn heilig leven, zijn zich opofferend sterven en zijne heerlijke opstanding aan hetgeen God •van Hem verlangde; Hij heefL door dat alles voldaan aan Gods liefde, die der menschen behoudenis wilde, aan Gods wijsheid, die deze behoudenis door jeztjs wilde bewerken, aan Gods heiligheid (Rom. III: 25, 26 rcgtvaardigheid genoemd, gelijk dikwijls ook elders in het N. V. regtvaardig ons heilig beteekent), die deze behoudenis niet konde willen zonder de betooning van zijnen afkeer van de zonde en zonder de heiliging der menschen. Ook heeft jezus voldaan aan 's menschen behoefte; aan zijne behoefte aan wijsheid, door licht en waarheid op aarde te brengen, aan zijne behoefte aan regtvaardigmaking, door hem de vrees voor God te benemen, aan tijne behoefte aan heiligmaking, door geest en hart en leven des menschen te vernieuwen, en door dit alles aan zijne behoefte aan volkomene verlossing uit dwaling , uit vreeze voor God, uit zonde. In dezen zin willen wij ook wel van voldoening spreken. 2) Over de Zondagsviering. Wij hebben over de moeijelijkheid der vraag, inhoeverre de Zondag in Christelijke landen behoore gevierd te worden, ons reeds eenmaal in dit lijdschrift (1) uitgelaten. Zonder hierover nu te willen uitweiden, deelen wij cenige opmerkingen mede over eene reden, waarom, vooral bij de ontzcLlende vooilgangen van nijverheid en materialismus, de naauw- (1) Jaargang 1830. IV. gezette viering van tien eersten dag der weke 7.eer wenschelijk is. Dr. julics van Hamburg, die door zijne menschlievende bemoeijingen voor de gevangenen zeer bekend is, zegt in het onlangs door hem uitgegevene werk, NordAmerika s sittliche Zvstünde, waarin niemand een' te streng Melhodislischen geest zal vinden, dal men, in Amerika zijnde, den daar heerschenden ijver om den Zondag geheel van de andere dagen af te zonderen, niet zal wraken. "Want bij de zoo bewegelijke en werkzame levenswijze, die daar l' huis hoort, maar meest den uilerlijken, malerieëlen welstand bevordert, waardoor geheel New-York b. v. zes dagen lang eene aanhoudende markt gelijkt, waarop alle natieën der wereld zamen handel drijven; — bij deze levenswijze, zegt julius, zou de mensch daar geheel in de stoffelijke wereld verzinken , zoo de strengere Zondagsviering niet eene verheffing tot het geestelijke mogelijk maakte en uitlokte. Jduus woorden herinneren ons de voorstelling van krummaciier in zijn Festhiiclilein, waarin hij den mensch de werkdagen dóór een' onderdaan der aarde noemt, maar op den Zondag een' vorst der aarde, die dan zijne hooge menschelijke waarde, zijne Goddelijke natuur gevoelt, aan den dag legt en bevordert. — Maar daaruit zou dan volgen, dat alleen voor de lagere standen de Zondagsviering eene wenschelijke zaak ware. Zou zij het niet voor de hoogere zijn ? In het belangrijk boek, The Life of fV. fVilberforce, vindt men de volgende aanteekening van dezen even edelen, als verlichten vriend van God en menschen, bij gelegenheid, dat de Britsche Minister Lord londonderry (voorheen Lord castxebeagh) , in 1822 zich zelf had om het leven gebragt: »Dc arme Loril londonderry zweeft mij den geheclen tijd voor oogen. Nooit heeft mij een slag meer getroffen. Hij was ook waarlijk de laatsle mensch, van wien ik zulk eene daad voor mogelijk zou gehouden hebben. Hij was zoo bedaard en kalm, zoo geheel meester van zijne aandoeningen. Gewis is hij waanzinnig geworden; waarschijnlijk ten gevolge van onophoudelijke inspanning. Ik ben zeer geneigd te gelooven, dat het het gevolg is van het niet vieren des Zondags, 't welk zoo geschikt is, den geest van de Slaatkunde en de onophoudelijke wederkeering derzelfde gedachten af te trekken, verkeerde zienswijzen over wereldsche belangen legen te werken en deze laatsten in hunne wezenlijk kleine waarde te doen uitkomen. De Couranten pralen van onafgebrokene bezigheden, zonder te bedenken, dat de bestendige terugkeeririg van eenen wekelijkschen rustdag, welken de liefdevolle Schepper heeft verordend, onze geestvermogens voor de schadelijke gevolgen van zulk eene onafgebrokene inspanning bewaren zoude." 3) Over het lidden. Wordt tot onderhoud van 't ligchamelijk leven vereischt, dat ons bloed gedurige gemeenschap met de lucht onderhoude, tot voeding van het geestelijk leven wordt gevorderd, dat onze ziel voortdurend gemeenschap hebbe met God. Wat de ademhaling is voor dat eene, is het gebed voor dit andere leven; ook heeft men het gebed de ademhaling der ziel genoemd. Dc mensch, die niet genoegzaam bidt, is ziek van ziel; de mensch, die in 't geheel niet bidt, is geestelijk dood: het gebed is de voorwaarde van het leven naar God. Om te doen gevoelen, dat dit Jcvcn aan een' van zulken, die het niet bezaten, gegeven was (aan saumjs van Tarse, die, hoewei zeer geoefend van versland en kloek naar 't ligchaam, noglans het leven des geestes niet kende), bepaalde zich dan ook de Heer tot het zeggen: Zie, hij hidt, Hand. IX: 11; gelijk wij van iemand, aan wiens leven wij wanhoopten , bij het ontdekken van gunstiger teekenen, zouden zeggen: Zie, hij ademt. Die overeenkomst maakt den raad van een' Apostel begrijpelijk: Volhardt in den (jehede, Coloss. IV: 2, en die andere nog meer omvattende vermaning: Bidt zonder ophouden, 1 Thess. V: 17. Gij moogt u toch daarover niet verwonderen, dat de H. paulus zooveel voor de gezondheid der ziele vordert, tenzij u eerst gelukt zij om te bewijzen, dat het voor de welvaart van 't ligchaam genoeg zij, slechts enkele malen adem te halen, bij tusschenpoozen of van tijd tot tijd. De ondervinding heeft geleerd, dat zonder ophouden niet te veel is, noch voor de ademhaling, noch voor het gebed. 4) Over populariteit. Het is niet moeijelijk over wetenschappelijke onderwerpen te spreken in den vorm van bespiegeling maar zeer moeijelijk dit eenvoudig en aanschouwelijk te doen. Tot het laatste behoort eene bijzonder groole heerschappij over de gedachten zoowel als over de taal, en de rijkste kennis van de mensehen, om steeds die uitdrukkingen te kiezen, die zij Terstaan , en waarbij zij zich iets kunnen denken. Ieder die het beproefde, zal ook ondervonden hebben, dat . v. de populaire voordragt van godgeleerde waarheden veel moeijelijker is, dan dc wetenschappelijke, en zooveel te meer daarom , dewijl by de eeislgenoemde veel bezwaarlijker misverstand te vermijden is, omdat de beteekenis der woorden 7.00 naauwkeurig niet bepaald is. De goddelijke volkomenheid van de gesprekken des Heeren bestaat juist daarin, dat Hij over de hoogste waarheden aanschouwelijk gesproken heeft, ofschoon hel Hem gemakkelijk 7.ou gevallen zijn, er in den bespiegelenden en wetenschappelijken vorm over te spreken; Hem toch, die de wereld geschapen heeft, kon het niet moeijelijk vallen een leerstelsel over hare verhoudingen te maken. (theremin, Abendst. III. 137, 138.) 5) Over het onvergankelijke des Christendoms. ©en 14 Augustus 1248 werden de grondslagen van den Kculschen Dom gelegd. Omtrent denzelfden tijd werd door mohamed abu aluhïiar een aanvang gemaakt met het bouwen van de Alhambra, die in 1348 voltooid werd. Het koor van den Dom te Keulen werd in 1322 voltooid en ingewijd*, het ge— heele overige gedeelte van het gebouw bleef onvoltooid ; desniettemin wordt er nog tot op dezen dag aangebouwd, terwijl het Alhambra daar slaat als ruïne. Zoo moet iedere reeds voltooide schepping van andere Godsdiensten ondergaan ; heigeen het Christendom echter te voorschijn brengt, ook zelfs het niet voltooide, heeft leven in zich, blijft staande en wordt voortgezet. (Dezelfde, III. 146, 147.) INHOUD. VERHANDELINGEN en GEDACHTEN. j* s°niüs swaagman , Aanwijzing van deze bijzonderheid in jezcs leerwijze, dat Hij tegenwerpingen wederlegt door geheel in te gaan in den geest zijner tegenstanders en het ongerijmde hunner tegenwerpingen uit hun standpunt aan te wijzen bl 7 p. hofstede de groot, Het onderscheid tusschen de doorgaande voorstelling van geloof in de schriften des Nieuwen Verhonds en de beteekenis van dit woord, die tn de stelsels der Godgeleerden sedert de Alexandrijnsclie Kerkvaders de heer- schende is geworden 60 a. rutgers van der loeff , God, de heilige Vader. Gedachte over Joh. XVII: 11b » 12e. BEOORDEELINGEN en BERIGTEN. Verslag van het werk: Verdediging des Christendom*; of betoog van des zelfs waarheid en goddelijkheid; in brieven, voor beschaafde lezers. _ Eene bekroonde prijsverhandeling door c. h. stirh. Uit het Hoogduitsch vertaald door 1. bakker en v. feenstra. — Gron. bij Wolters 1838- Eerste gedeelte . » 143. mikken tn het leven der Vorstin amalxa vait «allitziit , geborene Gravin vak «a™*" 168. eenige korte opmerkingen. 1) Over hel leerstuk der voldoening . ■ bl. 186. 2) Over de Zondagsviering " !qn' 3) Over het bidden " ' 4) Over populariteit _ 5") Over het onvergankelijke des Chris- i . . . .» 182. tendoms WAARHEI® ra LIEFDE, EEN GODGELEERD t m ® 31 ® QL i 1.n* VOOR BESCHAAFDE CHRISTENEN. ONDER MEDEWERKING VAN EEN GODGELEERD GEZELSCHAP, TOT ZINSPREUK HEBBENDE: ^Poarc/tJ da tf^aa/r/iad; UITGEGEVEN DOOR J. F. van OORDT, J. W. z., P. HOFSTEDE de GROOT, L. G. PAREAU, J. SONIUS SWAAGMAN, A. RUTGERS van der LOEFF. JAARGANG 1842. I STUK. Ie GRONINGEN, bij J- OOMKENS, Ilock- cn Steendrukker. VERHANDELINGEN EN GEDACHTEN. en ontvangen 7 Neen! Ilij moest ingaan in den minnelijken en aarilschgezinden geest zijner tijdgenoolen, het woord Koningrijk moest behouden blijven, al moest de toekomst dan ook loeren, wat jbzus zoo > , ' 'dikwijls reeds aanduidde , dat dit rijk niet van builen af kon gegrondvest worden, dat het in den mensch zijnen zetel moest hebben, van 's menschen binnenste uit zich zou ontwikkelen en dal het reglvaardigheid, vrede en blijdschap zou zijn door den heiligen geest. Daarom trad dan ook jezüs op met de prediking: »Bekeert u, want het Koningrijk der hemelen is nabij gekomen" (2); daarom begaf Hij zich naar alle steden en vlekken, leerende in de Synagogen en predikende de blijde boodschap des Koningrijks (3). Zoo sloot Hij zich aan de volksverwachtingen en verlangens naar de verschijning van het Godsrijk en tevens aan de prediking des Doopers aan (4). Maar zoo deed Hij tevens gevoelen de noodwendigheid van de bekeering als de eerste voorwaarde, om aan dal rijk, hetwelk Hij opzettelyk een hemelsch rijk noemde, deel te kunnen nemen, terwijl Hij daarin tevens een geschikt punt van aansluiting mededeelde voor zijne hoogere en geestelijke opvatting van het Godsrijk. Duidelijk komt dit ook uit in het gesprek van jezus met nicodemus (5). Schoon ons dat in de woorden, waarmede hij jezus aanspreekt, niet is medegedeeld, zoo verwachtte hij toch eene ophanden zyndfe, uiterlijke verschijning van het Messiasrijk in deszelfs aardschc heerlijkheid. De leekenen, die hij (2) Maüli. IV: 17. (3) Mutth. IX : 35. Mare. I: l-l. 15. Luc. VIII: 1. (4) Mattli. III: 2. (5) Joh. III: 1—15. 7.ou ilat rijk dan zien cn er zijn ingegaan, vóór hij het zelf nog wist. Hadden wij alleen aan te wijzen, hoe iezus in zijne leer steeds de denkwijze, de verwachtingen en in één woord de levensrigting van hen, die Hem omringden , op het oog hield, dan zou het hier misschien de plaats zijn om ook van zijne Bergrede (0) te gewagen en te doen opmerken, hoe jezus zich daarin bemoeit, om aan de aardsche verwachtingen vau het Messiasrijk eene geestelijke rigting te geven, de scharen ongemerkt van de Wet naar het Evangelie te leiden, en dan wel zoo, dat hunne hoogachting voor de Wet daarbij geen aansloot leed, maar zij alleen gevoelden, dat een inwendig geheiligde zin cn niet de uitwendige vorregtcn, waarop de Jood zich verhief, vatbaar maakte voor het deelgenootschap aan het Godsrijk. Doch, behalve dat dit reeds is opgemerkt (7), treffen wij hier ook geene reglslreeksche tegenwerpingen van tegenstanders aan. Wg wenden thans den blik naar het land der Gergesenen. Jezus treft daar ecnen bezetene aan. Woedende hartstochten en driften, die in den ongelukkige woelen, doen hem in het denkbeeld verkeeren , dat eene geheele schare van booze geesten van zijn binnenste bezit heeft genomen. De ongelukkige verkeert in de toomelooste razernij. Nogtans erkent hij jezus, die daar tot hem nadert, vuor den Zoon van God. Hij zal door jezus geholpen worden. Maar hoe? door hem zijne denkbeelden te ontstrijden ? Neen! terwijl jezus lot hem nadert, zegt Hij al nar<- (6) Malth. V, VI, VII. (7) Zie dit Tijdschrift 1837} IV. LI. 725. Hierop kwamen tot jezüs dc Discipelen van johahnes, zeggende: »Waarom vasten wij en de Discipelen veelmaal, cu uwe Discipelen vasten niet. Die vraag was door de Phariseën ingegeven. Wat zou jezus zeggen? Zou Hij antwoorden: » De Phariseën en gij staat nog op liet standpunt van gehechtheid aan wettische vormen; ik daarentegen wil by de mijnen vrijheid van de Wet; ik wil geen vasten, wanneer het niet zamenhangt met ons hart cn ons lot, of niet een natuurlijk uitvloeisel is van inwendige droefenis of noodwendige ontbering; waartoe zal het vasten , als een willekeurig en van buiten gegeven gebod, toch dienen? Eenen nieuwen geest in mijne volgelingen aan te kweeken, is slechts mijn doel , en deze is geschikt om zich zeiven gepaste vormen te kiezen, waarin hij zich openbare?" Op zulk eene wijze had «zus naar zijnen geest kunnen spreken. Maar dit zou geenen ingang in den geest van zijne tegenstanders gevonden hebben, dit niet hebben gestrekt of kunnen strekken, om hen van hunne dwaling te genezen. Een gepasle vorm diende gekozen, om de zaak by hen ingang le doen vinden. Maar hoe duidelijk zien wij ook den Meester in die keuze? »De bruiloftsgasten," zegt jezus , »kunnen immers niet treuren, zoolang de bruidegom bij ben is? Doch er zullen dagen komen, waarin de bruidegom van hen weggenomen zijn zal, cn dan mogen zij vasten. Daar viel zeker weinig legen te zeggen. Op eene bruiloft le treuren moest ieder voor ongerijmdheid houden. En wie dan ook, de johak nes -jongeren konden gewisselijk niet in hel minst het bruiloftsbeeld ongepast vinden, daar hun meester zelf jezus den bruidegom en zich zeiven des bruidegoms vriend had genoemd (3), zoodat zij de dagen der omwandeling met den Heer der heerlijkheid wel voor heugelijke, lang gewenschte bruiloftsdagen moesten houden. En zoo moesten zij evenzeer beamen, wat de Mecsler zcide van een nieuwen lap op een oud kleed en nieuwen wijn in oude lederen zakken; en indien zij het beeld begrepen, zouden zij toch volkomen onder hetzelve aangeduid \inden, hoe jezus over het vasten en dergelijke willekeurige instellingen dacht, en hoe Hij ze als ondoelmatig beschouwde voor dat vrije godsdienstige leven, hetwelk Hij in zijne Jongeren wilde aankwecken en ontwikkelen (4). Thans ontmoeten wij daar jezus in den kring dier Jongeren op het oogenblik, dat Hij hen uitzendt en hun den last geeft, dat zij den weg der Heidenen niet zouden inslaan, noch eenige stad der Samaritanen binnentreden, maar veelmeer gaan zouden lot de verlorene schapen van het huis Israëls, predikende, dat het Koningrijk Gods nabij was gekomen. Waarom, vraagt misschien menig vriend des Christeudoms bij het vernemen van dezen last, wees jezus zulk eencn beperkteu kring van werkzaamheid aan zijne Gezanten aan? En menig bestrijder van hetzelve heeft zijn antwoord gereed en beweert, dat hieruit blijkt, hoe ver het er af is, dat jezus een verlossingsplan zou gekoesterd hebben, hetwelk het geheele menschdom omvatte, of, bijaldien zich dit al naderhand bij Hem mogt hebben ontwikkeld, het voor het minst zijn oorspronkelijk ontwerp niet is geweest. Bij dieper nadenken evenwel en met den (3) Joh. III: 29. (4) Matth. IX: 14—17. Mare. II: 18—22. Luc. V: 33—30, blik op iezus doorgaande handelwijze, bewondert de Christen ook hierin de wijsheid van zijnen Heer. De Apostelen ontvingen last om het Evangelie te prediken. Aan wie? O, dat sprak volgens hunne denkwijze van zelf. Hel Joodsohe parlicularismus wilde het alleen aan de zonen en dochteren van abraham verkondigd hebben. Maar waartoe het er dan met zooveel nadruk bijgevoegd, dat zij slechts aan deze, en niet aan Heidenen en Samaritanen moeien prediken? Juist omdat jezus te rade ging met den geest zijner Jongeren en wel wist, dat zij er riog niet aan dachten, om ook aan de Heidenen en Samaritanen het Evangelie Ie verkondigen; Hij wil er hen opmerkzaam op maken en hen in het tegenwoordig verbod een toekomstig gebod geven. Door dit nadrukkelijk verbod loch moest hel hun voorkomen, alsof jezus vooronderstelde, dat zij zich zoo maar aanstonds ook naar de Heidenen en Samaritanen zouden begeven, en dat de Meester hun daarom onder het oog wilde brengen , niet dat dit nimmer geschieden moest, maar dat nn de tijd daarvoor nog niet rijp was, en zij dus voor het tegenwoordige veel liever gaan zouden tot de verlorene schapen van het huis Israëls (5). De Dooper wordt in zijne gevangenis ongeduldig. Het schijnt, dat de donkere kerker hem voor een oogenblik mei een somber floers van twijfelingen heeft omgeven. In allen gevalle ligt het in zijnen geest, om te willen haasten en aanschouwen. Hij wil dus regtstreeksche en afdoende verklaring van jezus zijde en zendt daarom zgne Jongeren lot jezus met de vraag: » Z,ijt Gij degene, die komen moet, of ver- (6) Matth. X: 5—7. wachten wij eenen anderen?" En het antwoord van Jezus was: »Boodschapt johaniïes 't geen gij hoort en ziet: blinden worden ziende en kreupelen wanxlelen; melaatschen worden gereinigd en dooven hooren; dooden worden opgewekt en den armen wordt het Evangelie verkondigd." Ziet daar een antwoord, juist berekend om bij johanhes en de zijnen allen twijfel op te lossen. Johahnes behoefte aan aanschouwing "werd hierdoor bevredigd: en sprak reeds een jesaja van eenen dag, in welken zg, die doof waren, hooren zouden, en in welken de oogen der blinden zonder verdonkering zouden zien, kreupelen zouden opspringen, gelijk een hert, de tong des stommen zou juichen, lydenden vreugde op vreugde zouden smaken in den Heer en nooddruftigen zouden juichen in den Heilige Israëls (6); hoe overtuigend moest dan dit antwoord van den Heer bovenal voor den laatsten Profeet des Ouden Verbonds en tevens voor allen zijn, die met hem de uitspraken des Ouden \'erbonds als het kunstglas bezigden, om daarmede den Christus des Nieuwen te onderkennen (7). Jammer dat dit Oude Verbond, 't welk bovendien slechts voorbereiding was voor het Nieuwe en betere, daarenboven nog door velen zoo misduid en geesteloos opgevat wierd, zoodat men, in plaats van door hetzelve zich lot christus te laten leiden, het aanwendde, om Hem te bestrijden en te lasteren. Wy zien dat in onderscheidene proeven om jezus van Sabbalschennis te beschuldigen, maar zien ook in de wederlegging van zulke beschuldigingen de onder- (6) Jesaja XXIX: 18, 19. XXXV: 5, 6. (7) fflatth. XI : 2—6. Luc. VII: 18—23. havige bijzonderheid in de leerwijze van jezus dikwijls uitkomen. Jezus gaat b. v. op eenen Sabbat door het gezaaide ; zijne Discipelen honger hebbende, beginnen aren te plukken en te eten. Zelfs daaraan ergerde zich de Phariseeuwscbe beuzelgeest, omdat plukken werken was en werken inliep legen de voorgeschrevene Sabbalsrust. Hoe gaarne wilde jezds zulk eenen bekrompenen in eenen vrijen geest herscheppen. Maar hoe dit aan te vangen? Door vooreerst maar aan zijne Discipelen toe te staan, wal Ilij wist, dat zijne tegenstanders hun betwisten zouden. Maar hoe het dan le verdedigen? Eenvoudig door le beweren, dat Hij en zijne Discipelen zich verre boven zulk eene bekrompenheid verheven achleden? Maar dat kon den schijn hebben, alsof zij zich opzettelijk legen de geboden des Ouden Verbonds wilden aankanten, en dit kon zijne tegenstanders wel verbitteren, maar niet verbeteren. Jezus beroept zich daarom op het voorbeeld en gezag van david , die ook uit honger zelfs in het huis Gods van de loonbvooden gegelen had. En er was nog een ander beroep. De Priesters verrigleden op eiken Sabbat eenen zwaren arbeid door het slagten en offeren der dieren, en nogtans waren zij naar de wet onschuldig. Dat moest hen overtuigen, hoe zij het weldadig gebod van mozes niet in eenen drukkenden last moglen verkeeren, door onvoorwaardelijk elke werkzaamheid voor verboden le achlen. Zij zelve moesten bet nu zien en gevoelen, dat hunne beschuldiging niet in den geest des Weigevers lag. En na aldus den aanval op zijne Discipelen, die Priesters in het geestelijk Godsrijk, le hebben afgeweerd, kon iezus verder gaan en zeggen: »Meer dan tempeldienst is hier GOD, DE HEILIGE VADER. GEDACHTE OVER JOH. XVII: ilb. door A. RUTGERS van der LOEFF, J>rcdikant te Noordbrock. ïn het plcgtigc gebed, waarmede jezus kort vóór zijne intrede in Gethsemane zijne diep ontroerde Jongeren Gode opdroeg, is ons eene bron ontsloten van kennis des Ecnigen "Waarachtigen en zijns Eeniggeborenen Zoons en mitsdien eene bron des eeuwigen levens, die wel niet ligt zal worden uitgeput. Het verwondert ons niet, dat een joüakhes , die het hoorde uitspreken, dit gebed geheel heeft opgeteekend en wij twijfelen niet, of bij aulks wel woordelijk gedaan hebbe; trouwens, elke zinsnede moest hem diep in de ziel dringen, ieder woord hem onvergetelijk zijn. En wat is het, waardoor deze verhevene uitboezeming des Zaligmakers ook nu nog schier op alle lezers zulk eenen onbeschrijfelijken indruk maakt.'' Is 't de vorm, de inhoud, de toon:' — Ja ook die; maar toch vooral de geest, die er in heerscht. Alles ademt hier de teederste liefde en de heiligste ernst. Deed de eerste den Triend voor zijne vrienden vurig smeeken, dat ze in het goede en zalige, 't welk zij aanvankelijk ontvingen hadden, mogten bewaard worden en bestendig toenemen; de laatste gedoogde niet, te verzwijgen de schuld van den zoon des verderfs, die Hem verried , noch te verbloemen de verkeerdheid der ocgeloovige wereld, die Hem verwierp. Bewoog liefde Hem, om zelfs voor die wereld te bidden , dat ook zij nog eens komen mogt tot het geloof aan de waarheid, dat de Vader Hem gezonden had; heiligheid drong tevens tot de verzuchting, dat zijne geloovigen in de waarheid ook mogten geheiligd worden ! — Maar kon dan nu de Zoon, die zoo vol was van genade en waarheid, dengenen, van wien Hij was uitgegaan en voor wien Hij thans zijn gemoed uitstortte, zich wel anders vertegenwoordigen dan als een Wezen, overvloeijende van liefde en heiligheid? En moest Hij er niet door zijn eigen bewustzijn van zelf toe geleid worden, om die twee beginselen, waardoor Hij zelf gelijktijdig en gelijkelijk in die ure zich bezield en gedreven gevoelde, ook in zijne aanspraak tot God te laten ineenvloeijen? Dit doet flij door den Allerhoogste te noemen Heilige Vader, en hetgeen hierbij onze bijzondere aandacht trekt is dit, dat de Heiland dezen naam, dien wij vroeger uit zijn' mond niet hoorden, bezigt in oogenblikken, waarin Hij blijkbaar geheel vervuld is met de gedachte aan het icerk dat de Vader Hem ter voleindiging gegeven had, en hiervan uitdrukkelijk zegt: Ik heb Uicen naam geopenbaard den menschen, die Gij mij uit de wereld gegeven hebt.' Ik heb uwen naam bekend gemaakt en zal dien bekend maken. (Vs. 0, 26.) Laat ons hierover eens op7.ettelijk nadenken. De bestanddeelen der benaming Heilige Vader laten zich gemakkelijk onderscheiden en verklaren. Wanneer jezus God Vader noemt, doet Hij dit kennelijk in een' hoogeren en algemeeneren zin, dan zijne tijdgeiiooten. Het was Hem niet zoo zeer, gelijk bij de Heidenen, de uitdrukking van den hoogen rang, welken de Godheid onder de Sterfelijken en Onsterfelijken bekleedt, als wel van de gezindheid , welke zij koestert jegens alle hare geestelijke schepselen. En de Joden van die dagen, — nu ja, die spraken nog wel van Gods vaderlijke gezindheden als daar zijn: barmhartigheid, genade, goedertierenheid en ontferming; maar over 't geheel waren deze gevoelens, naar hunne voorstelling, meer bijkomend en betrekkelijk in God of slechts bij wijze van vergelijking op Hem toepasselijk. Jezus daarentegen kenmerkt den Allerhoogste doorgaans en geheel als Vader niet alleen voor degene, die Hem vreesden , maar evenzeer voor onregtvaardigen, over welke Hij zich ontfermt niet zoozeer gelijk een Vader, maar omdat Hij Kader is. Immers geen beeld wilde jezus schilderen met dit woord; maar op de meest eigenlijke wijze ons het wezen der Godheid verklaren. Maar zoo heeft dan ook het eigenaardige van dit wezen geene verdere verklaring noodig. Wij althans, Vaders en Moeders! zoovelen wij in waarheid dezen naam verdienen, — wij weten, waardoor de gezindheid , die wij als ouders koesteren , zich voornamelijk onderscheidt. Terwijl anderen onze kinderen misschien niet ongaarne mogen lijden, hun gunst, barmhartigheid en genade zelfs beloonen, blaakt er in ons binnenste een reiner en leederder gevoel — liefde, liefde, die boven elk ander gevoel van wel- willendheid verheven is, daar zij gee„e perken heeft en nimmermeer vergaat. Zij doet ons geheel in en voor ons kroost leven en in deszeifs waarachtig geluk onze e,ge„e zaligheid stellen; ja zij doet ons bestendig jagen naar gemeenschap met 0nze kinderen voorzooverre een iegelijk hunner hiervoor vatbaar is,' en ook daar, waar zij dien band ligtzinnig en bi herhaling verscheuren, zal z.j ons steeds doen wenschen en , al ware het met verloochening en opoffering van ons zelve, doen streven naar hereeniging en verzoening. Zulk eene liefde nu hield JEZUs voor den grondtrek van het wezen des Allerhoogsten en daarom en met opzigt daartoe noemde Hij Hem Vader. Maar de He.land spreekt Hem evenzeer aan den heth3e ™ kort daarop (vs. 25) als den regtvaardige. Deze woorden drukken hier een ver want zoo „iet hetzelfde begrip uit, in >t aWmmi aandmdende Gods hooge geestelijke heerlijkheid, in bijzonder de gez.ndheid, welke Hij omtrent het gees e ij goede en kwade koestert. Gelijk Hij lust welbehagen leef, in al teg,, SCJ„ ! " c" "J™ «' ™ «s'ne yreugde tót in het aank wecken en bevorderen daarvan, I00 Hij af- -cerig van IieLgcen met de eeuwige regelen ,an waarbe.d en deugd strijdig iS; ljjM rem rijn, om dit te aanachouvven, tracht Hii het ™t magt en „ijfcid ui, „ r„e;jen. Gecn J dat „cm „„ J(> iijiienj om r. " Zr'"9 l°°"' °n' huone » „ j, „„rUd_ (Vcr? n 1842. Liefde en heiligheid echter, die beide, zoo als wij nu gezien hebben, evenzeer in God aanwezig zijn, zijn ook ten allernaauwste in Hein verbonden. Dit is het vooral, hetgeen door jezus in zyne aanspraak Heilige Vader krachtig en duidelijk wordt uilgesproken en ook voornamelijk onze aandacht lot zich trekt. Al aanstonds vermoeden wij, dat onze Heer op veel hooger standpunt stond dan de voorstanders dier twee voorstellingen van God, die te allen tijde onder de rnenschen en ook in de Christelijke Gemeente geheerscht hebben, waarvan de eene de heiligheid ten koste van de liefde en de andere de liefde ten koste van de heiligheid verheft, indiervoege, dat beide wel eens met elkander in strijd schijnen te geraken en niet anders dan door de bemiddeling der Goddelijke wijsheid onderling bevredigd kunnen worden. En inderdaad, juist daardoor, dat 3ez.rs zich het Opperwezen voorstelde als enkel licht, als den alleen goede, den allervolmaahtsten geest, was zijn standpunt van dien aard, dat Hij nimmer tot een der genoemde eenzijdige rigtingen vervallen kon. Het begrip van volmaaktheid in alles sluit immers allen strijd, elke botsing in krachten, Beginselen en gezindheden, ten eenemale uit. Het hoogste geestelijk schoone vooronderstelt tevens de zuiverste harmonie. Is de heiligheid in God volkomen, dan kan liefde alleen derzelvcr betooning leiden, en is de liefde in God volmaakt, dan moet het eene heilige liefde zijn. Maar, zegt men, wie kan den Allerhoogste tot de volmaaktheid toe vinden? Wie opklimmen tot dat verhevene standpunt, waarop jezus stond? Ook al mogt men uit het begrip van oneindige volkomenheid in het afgetrokkene besluiten tot de overeenstemming der Goddelijke deugden, vvien nogtans zal de eenheid van liefde en heiligheid in God ooit een voorwerp kunnen worden van helder inzigt en levendig geloof? — Wij moeten- antwoorden: niemand; niemand, kent den Vader, dan de Zoon; maar wijdurven er ook bijvoegen: en dien liet de Zoon zal icillen openharen. (Matlh. II: 27). En nu, ziet! de Zoon, die met het klaarste bewustzijn en de innigste overtuiging God aansprak als heilige Vader eu ons dezen heerlijken naam leerde noemen, heeft ons denzelven ook geopenbaard. Dit te doen beschouwde Ilij zelf als het doel zijner zending, als het werk, dat Hij voleindigen moest op aarde; wij hebben derhalve slechts de vraag te beantwoorden: hoe is God door christds bekend Geworden als een heilige Vader? met andere woorden: hoe zien wij in Christus eene openbaring van het onafscheidelijke verband lusschen de Goddelijke heiligheid en liefde? Wij willen trachten dit in eenign bijzonderheden aan te wijzen. De groote Opvoeder des menschdoms opende van den beginne af twee wegen, die ons leiden kunnen tot de heerlijke kennis van zijn wezen en zijne Gezindheden. De natuur en de geschiedenis. Ook°in de Christelijke Openbaring kunnen en moeten wij die twee wél onderscheiden. Predikt de eerste ons in 't algemeen de voortreffelijkheid van God, uit wien alle dingen zijn, in het bijzonder leeren wij Hem kennen uit de beschouwing der allervolkomenste natuur, die van Jezus Chris- tus. In dezen Zoon, den eerstgeborene, liet hoofd der geheelc schepping, had God zijn wezen volkomen uitgedrukt, in Hem zijnen geest, ja de volheid deiGodheid uitgestort. En toen Hij in het vleesch geopenbaard werd , was Hij natuurlijk voor de menschen , die Hem aanschouwden, liet getrouwe afschijnsel der Goddelijke heerlijkheid. Bij dezen menschgewordenen Zoon des Allerhoogsten nu, vertoonden zich heiligheid en liefde, beide in derzelver hoogste ontwikkeling , maar ook beide in de schoonste overeenstemming. Of wie kan zich een hooger trap van heiligheid voorstellen, dan waarop jezus stond? Niet alleen, dat het getuigenis zijner tijdgenooten: Hij was heilig , onschuldig, onbesmet en afgescheiden van de zondaren, door de ervaring zijns levens werd bevestigd; niet alleen, dat op zijne vraag: Wie overtuigt mij van zonde? zelfs zijne bitterste vijanden zwijgen moesten, dewijl niemand ooit bespeurd had, dat Hij zonde deed, noch dat er bedrog in zijn mond was geweest; maar dit vooral moeten wij niet uit het oog verliezen, dat de Heer .altijd en allerwege den diepsten afkeer van zonde liet blijken. Waar Hij ie bij anderen, hetzij vrienden of vijanden, ontdekte, daar liet Hij nimmer na te vermanen, te waarschuwen, te dreigen zelfs, en paarde hiermede de bestendige, ijverig-werkzame zucht, om het goede, dat Hij zelf beoefende, overal aan te kweeken en te bevorderen. En wal zullen wij van zijne liefde zeggen? Wie kan hare grenzen opsporen; wie hare male uitspreken? Van jezus heeft de menschheid eigenlijk eerst geleerd, wat waarachtige liefde zij. Hij was minzaam en meedoogend, welwillend en weldadig, door in de zending en overgifle van eenen heiligen Verlosser, van wien, door zijne intrede in de menschheid, een nieuw heilig leven in haar moest overgaan ; wiens dood de sterkste veroordeeling en de meest afschrikkende tentoonstelling was van den aard en het verderf der zonde; en wiens verhooging desgelijks de kracht en de strekking had, om bekeering op aarde te geven en de wereld regtvaardig ie oordeelen ?. . . Gewis! nevens de hoogste liefde heeft God ook de verhevenste heiligheid geopenbaard in hetgeen Hij door Christus gewrocht heeft. En deze beide — dit moeten wij hier vooral weder opmerken — zijn niet geopenbaard als twee onderling gescheidene of uiteenloopende gezindheden, maar als te zauien onafscheidelijk verbonden lot de hoogstmogelijke éénheid. Zelfs laat zich het punt aanwijzen, waarin ze zamenvloeijen. Zóó heilig toch is de Allerhoogste, dat Hij, om de wereld te heiligen, zijnen Zoon zelfs niet spaarde, en zóó lief had Hij de wereld, dat Hij, ter bereiking van dit heilige oogmerk, dien Zoon geheel voor haar opofferde. Zoo beantwoordt dan het wezen Gods aan zijnen naam, Heilige Vader. Wij erkennen en gelooven dit nu niet meer op gezag alleen, niet blindelings, maar omdat wij 't aanschouwen in de volmaaktste natuur en de hoogste geschiedenis, de natuur van jezus chhistus en de geschiedenis van de herschepping der wereld door Hem. Van groot belang is het deze waarheid op te merken en al dieper in te denken; want hetgeen wij van elders niet erlangen kunnen, noch door de be- schouwing onzer eigene onvolkomene natuur, noch door afgetrokkene bespiegeling, dat verkrijgen wij hier een helder inzigt namelijk in de volmaaktheid des Oneindigen en een levendig besef van de zuivere harmonie, die er in zijn wezen heerscht. Dit inzigt te verbreiden en dit besef te verlevendigen in de harten der menschen is roeping en pligt voor allen, die waarlijk aan de volmaking der Gemeente wenschen te arbeiden. Zoo zal het stevigste bolwerk opgeworpen worden tegen de botsingen en scheuringen , die haar uiterlijk ontsieren en innerlijk yerdeelen; want deze hebben meest alle haren grond in de beide straks genoemde eenzijdige voorstellingen van het Opperwezen en dus haren laatsten grond in gebrek aan kennis of in miskenning van den Eern^e Waarachtige en van Christus, dien Hij gezonden heeft. Mogt men toch eindelijk leeren wandelen in het icht waartoe men geroepen is! _ De openbaring ,an ^od' zo° aIs Hij is, niet van eenen heilige, die armhartig en genadig zijn kan, evenmin van eenen liefderijken Vader, die soms zich heilig en rean jezus Gode mogelijk ware; onbijbelsch, dat de geregl'gheid Cods moest bevredigd worden; maar even nbijbelsch de voorstelling, dat God geene verzoening zou noodig gehad hebben en aan den dood van jezvs uit godde ,jke w.llekeur zulk eene hooge waarde zoude g echt hebben. Het verband tusschen jezus dood en de verg.ffems van zonden wordt in de II S niet opgegeven; de uitdrukkingen zijn ontleend vai, de flcnheorie, zoo diep in 's menschen gemoed geplant. Men zoude jezus offerdood eene verhevene accomi tnodatie der Godheid „aar de menschelijke behoefte kunnen noemen (11), eene daadzaak, om ons de m:qU vergiffenis te doen vertrouwen, om die van Gods zijde te waarborgen. Door het geloof verkrijgt de mensch deel aan die heilgoederen, door chkJus ervvorven: want het geloof is die werkzaamheid en met het"1!, 1 geest> «aardoor hij "eedt het ' gC "" S^ehjke in gemeenschap treedt, het is eene verheffing van den geheclen in vvendigen mensch, vooral van gemoed en'wil, tot de beTrTkin. ^oV °m,glbare ^ ^ ^ met van den ,CnRISTDS' de geheele werkzaamheid mcnsch' waardoor hij zich cikistus heilgoederen toee.gent.) De werking (vrucht) des geloofs is e reytvaardiging, welke daarin bestaat, dat God '.™f"°,t r,?k cc"° bc"i-ikin»" I842! 9 TPStvaard'g nare e„ ,lc„ „i| God volkomen vervuld hadde. Die regtvaardiging door het geloof is geen willekeur van God: want het geloof werkt in den mensch zulk eene verandering, omkeering, dal hij er valbaar, geschikt voor is, om door God als een regtvaardige te worden aangemerkt. Uil het geloof (en de regtvaardiging tevens, meenen wij) vloeit de heiliging des levens, daar het met ciiiustus vereenigt en de liefde wekt en tot werkend beginsel maakt. Met hetgeen ciiristus leerend , handelend, lijdend en stervend lot heil der menschheid gedaan heelt, (waarvan de Schrijver intusschen naauwelijks melding maakt; ja , de levende Christus ontbreekt te zeer in lijn geschrift!) en met het loeëigenend geloof is intusschen het verlossingswerk nog niet voltooid. Er behoort nog toe de eigenaardige leer (!) van de mededeeling des heiligen geestes, waardoor de geloovigen met God en Christus en onder elkander verboni.en worden, hel opwekkend, werkzaam, verlichtend, verwarmend, bezielend, heiligend en zaligend beginsel des ganseben Christelijken levens. Er behoort ook nog toe de leer van de Christelijke Kerk = de gemeenschap van hen, die op aarde door het geloof aan God in Christus met elkander verbonden zijn, een deel dus van hel Godsrijk. In die gemeenschap alleen kan het doel der verlossing en zaliging des mcnschdoms bereikt worden. Zoo spreekt stirm. En zoo even was het, alsof het leven in Christus, builen den geest en de Kerk, reeds bestond. Die leer des geestes en der Kerke komt er dusdoende bijna als overtollig lapwerk achteraan. Men komt door de voorstelling van stirm niet tot het bewustzijn, dat door den geest en in de kerkelijke gemeenschap alleen het geloof kan ontstaan en het Christelijk leven worden mtgeoefend. J Nu geeft de Schrijver, zoo als hij het noemt, eene schets der Christelijke Ze,heieer. Uit hel geloof als wortel , wast het geheele Christelijke leven op. ' Het geloof eigent zich Christus toe, streeft naar gelijkvormigheid met Hem en daardoor met God. In Hem sTeld ' „T Cn deUgden aanscho»^lijk voorgeteld. De beweeggrond des geheelen Christelijken levens „ de liefde tot God, christus, den naaste- «* ontstaat door de liefde van God (en chhistus).' Het eigenaardige der Christelijke deugd bestaat in teliSke i ET( • Van °rnVaarde en onmagl- De Ch riste gke deugd „ van wege haar onbereikbaar doel altijd een voorwerp der hope, cn het nooit voleinigd leidt tot een aanhoudend strijden en streven dS Sr111"5, diCnSlbaar ^ gemakkelijk afgeleid, hoe de ChristelfjkT goest'Tich openbaart in bijzondere pligten en deugden. het Ch M-rft, 0DS dC Schr«Ver '!cn inhou•* veree- Jd. Elks toestand na den dood ontwikkelt zich lev C 1 'Cmï' We'ke reCC,S purende het aardscbe en door de zedelijke rigling des gemoeds gelegd »■ De wederkomst van christus is nu eens ziine geestelijke wederkomst, dan de openbaring zijner goddelijke magt in het straffen zijner vijanden, dan zyne laatste werkzaanheid aan het einde der weield. Volstrekte eeuwigheid der straffen is gecne leer des Chrislendoms. Ten slotte spreekt stiksi nog over het leerstuk der Drieënigheid; practisch: de Vader, het Goddelijk wezen, heeft de volheid van zyn bestaan en leven aan de menschclijke persoonlijkheid van jezus christus medegedeeld cn daardoor zich met de menschelijke natuur in gemeenschap gesteld en haar verlost, en de Godheid werkt daartoe voortdurend door middel van het van den Vader en den Zoon uitgaande Goddelijke levensbeginsel, of van den heiligen geest; — theoretisch: het in zich zelf bcslolene en op zich zelf rustende wezen der Godheid (de Vader), het zich naar buiten mededeelende en openbarende (de Zoon), de vcreeniging of de band tusschen beide (de geest). Zoo voltooit stirm het gebouw van Christelijk geloof cn leven naar zijne beschouwingswijze. Wij meenden die te moeten doen kennen, dewyl men anders immers niet zoude weten, welke zaak hij verdedigt, en ook zijne wijze van verdediging niet kon begrijpen, of nog liever, dewijl, onzes inziens, dc regie voorstelling van het Christendom daarom de beste Apologie is. Helder en krachtvol ontwikkelt de Schrijver het Christendom naar zijne zienswijze; wie in die zienswijze deelt, zal er zeker veel voldoening in vinden. Wij hadden gewenscht, dat hij, in plaats van eene leer, voornamelijk naar paulus, te geven, ons in christus, en aan de hand van christus in de natuur en de geschiedenis, de openbaring Gods en der menschcn en der betrekking tusschen God en mcnschen hadde voorgesteld. Dit en het eerste tol een dor systeem van geloofs- willekeur gemaakt is (een hoogst belangrijke wenk!), tot maatstaf zijner beoordeeling-, maar de geschiedkundige ontwikkeling en de beginselen der beide Kerken. Zij zijn beide lijdelijke vormen van het Christendom, in de hoofdzaken één, maar met een zeer gewigtig verschil in bijzonderheden. Het denkbeeld cener Katholijke, dat is, algemeene Kerk, is een echt Christelijk idéé: één geloof, ééu doop, één Heer. Maar die eenheid werd weldra afsluiting, beperking, vernietiging der vrijheid van elks individuele overtuiging, hierarchie. Er kwam •verbaslering in de Kerk door inmenging van Joodsche en Heidensche dwalingen, die zelfs in het leerstelsel werden opgenomen. Vooral verbasterde de Kerk door de leer van 's menschen -volstrekte onbekwaamheid ten goede, zonder Gods genade in cimibtüs , op te geven, en daarvoor in de plaats te stellen, dat de mensch niet zoo diep gevallen is, maar slechts een bovennatuurlijk genade-geschenk verloren heeft, en dat de genade meer werkzaam is, om zijne natuurlijke vermogens te versterken en te ontwikkelen , dan om een nieuw leven in hem op te wekken. Deze meer gunstige beschouwing van den mensch doordringt het gansche systeem en is oorzaak van grove dwalingen: te kort doen aan de verdiensten des Verlossers, onfeilbaarheid van menschen, hooge schatting van uitwendige werken, aflaten. Maar ook die -verbasterde vorm was geschikt, noodzakelijk voor ruwe lijden en volkeren. Een betere geest, een geest, die steeds in stilte had voorlgeweikt, verbrak ter zijner tijd dien verbasterden vorm, uitgaande van het diep besef van '« menschen zondigheid, en verzellede zich, protes- teerde tegen de ingeslopene dwalingen. Het Protestantisme wierp het slavenjuk der hierarchie af, stelde de H. Schrift tot eenigen icgel van geloof en wandel , het geloof in jezus Christus als eenigen grond van regtvaardigmaking, vernieuwing van den ganschen mensch als volstrekte voorwaarde ter zaligheid. Dit zijn des Schrijvers hoofdtrekken. Veel gewigligs , door hem hier aangevoerd, moeien wij onvermeld laten; maar kunnen toch niet ontkennen , dat onzes erachtens het verkeerde in het Protestantisme , zoo als het zich in het leven vertoont, te zeer verzwegen of vergoelijkt wordt. Na deze uitweiding, die hem als 't ware tol overgang dient, keert de Schrijver tot zijn onderwerp terug. Hij beschouwt den invloed des Christendoms op het menschdom , plaatst het naast wijsgeerige stel&els en andere godsdienststelsels, en komt zóó tot het besluit, dat het Christendom vaststaat, als eene eeuwige heilsinrigling, op zijnen Stichter. Gaarne geven wij later van zijn werk verder verslag. Wij ineenen, dat het voorgestelde genoegzaam doet zien, dat naar ons oordeel, niemand, die in onze gezegende Godsdienst belang slelt, van stihm's werk onkundig mag blijven, en dat het in geene theologische bibliotheek mag ontbreken. J. J. SWIERS. Blikken in het leven der Vorstin akalia van gallitzin, geborene Gravin van schmettau. Het vindt geene tegenspraak, dat men niet rijk of aanzienlijk behoeft te zijn , om op te wassen in Christelijke •volkomenheid. Maar het is even zeker, dat het Christendom zoowel voor rijken en aanzienlijken, als voor behoeftigen en geringeren is bestemd, en 7.00 dwaas hel zijn zou voor den aanzienlijke, te willen miskennen, dat hg met den geringe gelijk staat voor God, zoo onbillijk en onwaar zou het van de zijde van geringere standen gedacht zyn, dat in de huizen en harten van de grooten der aarde de Christelijke waarheid en het Christelijke leven niet wil gedyen. De onschuld en reinheid ' van zeden, de helderheid van denkwijze ten aanzien van het godsdienstige in hutten aan te treffen, moge zich poëtisch en romantisch fraai laten beschrijven, onze .ondervinding heeft ons ook bij zeer verblijdende opmerkingen te vaak vruchteloos naar de verwezenlijking van zulke idealen laten zoeken. En zoo hebben wij ook bij bedroevende opmerkingen in hoogerc standen, in deze evenwel Christenen aangetroffen, dien eerenaam volkomen waardig, en zich onderscheidende door uitnemende Christelijke beschaving van hart en geest, bestraald en ontgloeid door het warme licht, hetwelk uitgaat van den Heer der Gemeente. Hetzelfde, dat wij hier van hoogere en lagere standen zeiden, laat zich ook overbrengen op meer en min verlichte afdeelingen der Christelijke Kerk; want even dwaas als hel zijn zou, b. v. alleen in de Roomsch-Katholijke Kerk innig en hartelijk Christelijk leven te willen zien, even verkeerd zou het zijn, het daar te willen miskennen, om het alleen in de Evangelische Christenheid op te merken. De geschiedenis der Kerk leert ons, dat er in alle genootschappen zijn, wier leven Christus is, en ook, wier leven de wereld is, en blijven de RoomschKatholijken in hunne onderwerping aan menschen en hun zoeken van uiterlijke goede werken onchristelijke beginselen in hunne Kerk aankweeken, er zijn evenwel in die Kerk niet weinigen, die bewust of onbewust deze beginselen verlaten en voor den Paus Christus aanhangen, voor uiterlijke werken het leven des gemoeds zoeken. Ook onder de vrouwen in hoogeren stand en in de Roomsch -Katholijke Kerk treffen wij zulke sieraden der Christelyke Gemeente aan en tot deze mag met regt ook gebragt worden de voortreffelijke Vorstin ahalia van GALLiTziN. De Hoogleeraar katekkamp heeft ons Gedenkwaardigheden uit haar leven te boek gesteld (1). En daar hij ons haar niet heeft doen kennen van hare geleerde of wetenschappelijke zijde, maar ons doet opmerken, hoe zij van hare jeugd af naar waarheid streefde en eindelijk bevrevond bij Hem, die de weg, dc waarheid en (1) Denkwurdigkeiten au.s dem Lel,en der Fürstinn Amalia von Galhtzm, gehornen Grafinn von Schmctlau, von IK theodok katekkaïp , Domkapitular und l'rofcssor an der Tlicotoyisch.cn Faculteit ju Munster t Munster 1828.

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

hg Ilem, die ]„er genade bewees, en haar, die hier • genado ontving, zoo treffend geregtvaardigd ziet moet hi, z,ch zeiven voorkomen als door eenen schok van zijne hoogte ter neergeslort en nlagteloos worslcende onder de puinhoopen van het ingeslorte gebouw

ISJpjT k» w V

Dezelfde klagle over de gemeenschap, die JEZUS mei

door I °pu ' h°°ren Wij °P eenen a'"Iorcn tijd doo. veie Phanseën tegen JEzus ingebragt, op het

oogenhhk , dat wij tollenaren, die zondaren waren

tot Hem genaderd zien, niet om Hem te verzoeken'

maar om betere menschen door Hem te worden, „ecs-

ehjk heil Lij Hem te zoeken. Men beklaagt zich

dal jezus hen ontvangt en met hen eet. Zullen wil

ook doen opmerken, hoe JEZUs zijne genaderijke han-

dclvvijze met deze, wier gemoed zich voor'iets bë-

héid T n^de Pb11"6' tCSen0Ver dC k0Ude ,ief(,e,oos-

heul van de Phanseen verdedigt door zijn beroep

op hunne blijdschap over een wedergevonden schaan .f ncn„,„g? Wij „me„ «,cchls

nieTs 'ff T S^ede YerdedlSinS zijn gedrag

iets afdingt op hunne regtvaardigheid; Hij neem^

haar aan hoe ongenoegzaam ze ook zijn mo^e om

tot dat hooger, inwendig leven op te voeren, hetwelk

God Christus schenken wil. Hij laat den vlder

• SellJkenis van den verdwaalden zoon geene de

minste verwijt,ngen doen aan den liefdeloos broede

^i:zzdcn"^

heb nooit uwe geboden overtreden;''" geeft aan^e'n

(3) Luc. VII: 36—50.

Permanente URL

Opties voor uitsnede