is toegevoegd aan uw favorieten.

Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, 1820 (Mengelstukken), no 8

Deel: Mengelstukken
01-01-1820 (schatting)

Permanente URL

Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, 1820 (Mengelstukken), no 8
Alternatieve titel: Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, 1820 (Mengelstukken), no 8; Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak
PPN: 83108667X
Deel: Mengelstukken
Uitgever: Gerard van Dijk
Jaar van uitgave: 1820
Aflevering: 8
Publicatiedatum: 01-01-1820 (schatting)
Aantal pagina's: 48
Taal: Nederlands
Publicatietype: Aflevering
Herkomst: Koninklijke Bibliotheek
Signatuur: 697 F 30 R
Toegevoegd in Delpher: 18-11-2014

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 48 pagina's) / 48
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, 1820 (Mengelstukken), no 8

Alternatieve titel

Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak, 1820 (Mengelstukken), no 8

Letterkundig magazijn van wetenschap, kunst en smaak

PPN

83108667X

Deel

Mengelstukken

Uitgever

Gerard van Dijk

Jaar van uitgave

1820

Aflevering

8

Publicatiedatum

01-01-1820 (schatting)

Aantal pagina's

48

Taal

Nederlands

Publicatietype

Aflevering

Herkomst

Koninklijke Bibliotheek

Signatuur

697 F 30 R

Toegevoegd in Delpher

18-11-2014

be en Bariet waren benamingen . die de Waldenzen aan hunne Geestelijken gaven. Barhe is voor het overige , zoo veel als Oncle, en werd niet anders dan omtrent de achtingwaardigtle mannen gebezigd. Vgl. LEGER, I Part. Pag. 205, van zijn aangehaald Werk. arnold van egmond door zijnen zoon gevangen. Men leest in de Stads Rekening van Arnhem van 1464 en 1465 deze vier volgende posten. „ Des vrydage na dertien dach, fo als die Schepe,,-nen lange op den Camer hadden geweest, alfoe fy ghisteren hadden vernamen van onsf Heren gevanckenisfe zamemlick vèrteert xx gelagen ad vj. kr. „ Item des dynsdage p. Pontiani die Burgemeyste. „ ren Jan Mynfchaik ende Steven Ploech gereden tot „ Nymegen, daer die andere hoefft-lieden lolden ko. „ men, fee myn jonge Here fynen Vader had gevan,, gen ende drie lieden dair had te komen bdchréven. „ Des koetsknecht. schietschuit. rijlaarzen , enz. 38J L koetsknecht.. Uit eene Stads Rekening van Arnhem over 1578 is de volgende post getrokken : Eine Italiaanfche Vrouwe, die £als ennige Garni„ jonen, van Harlem vuyt Hollant commende] hier „ halff 'finneloos waer blyven fitten, gegeven om „ Gaedts-wille twe Carolus g. daer fy mede fol verJS trecken. Ende onfern G. H. Statholders Koetz» „ knecht geg: einen Rixdall: ad 34. Str. die fe mid „ nha Brabant voerden. Valet III. g. xiiiL Str." Dus met zijns meesters koets, en wel de vroegfte, welke in Gelderland tot dus verre ontmoet werd. schietschuit. In de VII Rekening gedeons Van der houve, Land Rentmr. Gnl. van Gelderland, vindt men eene Schietfchuit namens koning flips buiten Arnhem geplaatst, om daaruit den vijand in 156^ te befchieten. rijlaarzen. korte laarzen. In 1475 Uit Arnhem „ Jan van Brienen gedeputierd „ te riden in den heer voir Nuys, [had] hi laten „ maken van Jan van Ghent een pair ryleersfen ende een pair korte leerfen. Simul xxi. Str." ode g82 ODE OP DEN BEROEMDEN PRUISSISCHEN HELD ODE OP DEN BEROEMDEN PP UISSISCHEN HELD G. L. FON BLUCHER, PRINS FAN fFAGSTADT. (*) De Spree, met ingezonken oogen. Zag, twijfelend, bij zulk een' hoon, Of ook een droom haar had bedrogen, De taning van der Pruifen kroon. Ze ontdekt de Gallifche adelaren, En dubt of't zilver van haar baren De ftad van fredrik wel omving. Nog bloost ge, fchoon ontelbare ooren Thans Pruifen's wapenroem weêr hooren, Berlijn! om die vernedering. Europa! Iaat uw' lofgalm hooren, En roem den held, wiens ijz'ren vuist 't Verduisterd volkenregt doet hooren, Den dwang in eigen nest vergruist. O blucher ! 'k zie voor uwe fchreden, Hec hoofd omkranst, de zege treden, Wier arm zich aan uw zwaard verbindt. De fchrik van God ftort op de Gallen, Zij deinzen, wijken, vlugten, vallen, Gij komt en ziet en overwint. Wat (*) Deze Ode weid door my in 1814 vervaardigd. Mogt zjj m a]s eene hulde, den grooten man, die haren inhoud uitmaakt, onlangs geftorven zynde, door mil zijner nagedachtenis toegebragt, worde» befebonwd. G« L. VON BLUCHER , PRINS VAN WAGSTADT. 3*3 Wat ge eertijds ook voor lauwerblad'ren, In 't menfchenetend oorlogsveld, Ten kroon mo« voor uw' fchedel gad'ren, Geen palm blir.kt fchooner, ed'le held! Dan dien gij phikt in Frankrijks {treken. Euroop' en eigen land te wreken Op 's dwinglands dollen euvelmoed, Gaf aan uw zwaard, der fcheede onttogen , Den blikfera van Gods alvermogen, Die neérüorc, wat zijn flits ontmoet. „ Europa bukke, in 't ftof vertreden, „ En torsch' de kluisters van den Gal, Tot loon van eigen fpoorloosheden. „ Een oogst van ramp en plagen zal „Mijn hand," fprak God, „doorhem verwekken: „ Zijn benden half eene aard bedekken, Gelijk aan 't gruwzaam ongediert', „Dat, als de fchrik der uchtendlanden, „ Met onverzaadb're leeuwentanden, „ Een eden tot woestijn ontfierc. „ Van 't zoele zuid tot *t kille noorden ,, Bukke alles neder voor een' magt, „ Gehard, door blaken, rooven, moorden, „ Die allen tegenftand belacht. De Gallifche arend laat' zich vinden „ Waar prooijen zijn, hem tot verflinden „ In mijn* verbolgen toorn bereid. „ Europa's toeftand in die dagen, „ Bij de overmaat der zwaarfte plagen, » Zij nacht van enk'ie onzaligheid. „ Doek §84 ODE OP DEN BEROEMDEN PRUISSISCHEN HELD, EN2* „ Doch eenmaal, door het vuur van lijden ,, Ais goud gelouterd en beproefd, | „ Stelle ik een' llmtboom aan die tijden, Wier wee te jongden dag bedroeft. Wanneer de Gai zich durft verheffen Ten god, en waant, dat niets hem treffen „ Of uit zijn hoogheid ftorten zal: „ Wanneer een zee van bloed eu tranen „ Een' doorgang tot mijn' troon zal banen, „ Genaakt op eens zijn fctaimp en val. „ Mijn geest fchept dan een teelt van helderts Hun zwaard, met leeuwenkraclu gevoerd, „ Verdelge op eigen grond en velden „ Dien de aard heeft in mijn' toorn beroerd, „ Dan zie een bluchek 't daglicht gloren, „ Ten dienaar van mijn wraak verkorens „ Hij zal op de overwinningsbaan, ,, Daar vorst en volk, door hem gewroken, „ Hem 't bloed als in de jeugd doen koken, Als lier van de eerfte grootheid ftaan.'' O Dienaar Gods! gij, die mogt wreken' Den hoon van vorst en vaderland, Zoolang de menfchentong zal fpreken Bewaart de'roem, als heilig pand, Uwe onverwelkb're heldendaden. Gefchichtkunst! maal ze op gouden blader*. De Spree ftremt bij uw komst haar' loop 9 Blijft, juichende, op de lauw'ren ftaren, . Die blucher aan 't heelal verklaren Als Mederedder van Euroop'\ G. o ut hu ij 9» ii—C'ti— MENGELSTUKKEN. ïets OVER VERDRAAGZAAMHEID en RËGTZlNNIGHEID| OF EEN woord AAN DEN SCHRIJVER DER RECENSIE van HET GESCHRIFT, GETITELD! EEREZUIL, TER GEDACHTENIS VAN DE DORDSCHE SYNODE, Door Ds. rtf schotsman , Pred. te Leydeii. Welke gevonden wordt in het Amjierdamsch Letter* lievendMaandfchrift, bij a. vink, te Amfterdam* III Deels. 8/le Stuk. Augustus 1819. Bladz. 115—120. Door Té 0. H* c. Dat woorden en werken met elkander niet in te* genfpraak mogen ftaan, zal niet ligt ontkend worden, en echter beftaat die tegenlpraak niet dan al te veelvuldig. ' Een oud fchrijver (*) beklaagde zich reeds, voor bijna twintig eeuwen, dat de wijsgeer en > die de ftrengfte zedeleer predikten, in den toameloosteri wellust leefden: en latere eeuwen dragen maar al te veel getuigenis van gemijterde leeraars der Christelijke nede* riglieid, liefde en zachtmoedigheid , die in al hunne daden ondragelijken hoogmoed, haat en vervolgzucht, ten toon fpreidden: en niets toch is aanliootelijkcr, dan"wanneer 's mentenen handelingen juist die woorden logenftraffen, met welke zij allermeest op de openbare meening pogen invloed- te krijgen. — Welke deugd is wel fchooner dan die dei' verdraagzaamheid, en bij wien vindt men wel grievender onverdraagzaamheid, dan bij ds- (*) cornelius nepos* mbng. i8ao. no. 8. Y 33S iets over verdraagzaamh. en regtzinnighei0. dezulken, in wier gefchriften en gefprekken dat woord allermeest voorkomt? waar minder wezenlijke vcrlich' ting, dan bij zoogenaamde illuminaten? waar minder echte kritiek, dan bij hen, die den naam van oordeel, kondigen, bij uitfluiung, willen fchijnen te bezitten? Waar, eindelijk, meer vervolgzucht, dan bij hen, die aanhoudend tegen vervolgingen, het zij wezenlijke, het zij gewaande, te veld trekken? en waar dan vindt men ook, dikwijls minder van die zoo fchodne, zoo hoog te waarderene liberaliteit, dat is echte edelmoedigheid, dan bij hen, die, bij uitnemendheid, deze zoo aanlokkelijke leus in hunne banieren voeren? — Deze denkbeelden kwamen bij ons op, toen wij onlangs het Amjierdamsch Letterlievend Maandfchrift, III Deels, %{le Stuk, Augustus 1819,'in handen kregen, en aldaar het verflag lazen van het Werk, hetwelk de weleerwaardige Leydfche Hervormde Kerkleeraar n. schotsman, onder den titel: Eerezuil, opgerigt ter gedachtenis van de voor twee honderd jaren te Dordrecht gehoudene Nationale Synode, te Leyden, bij j. van thoir, 1819, heeft uitgegeven. Verre zij het van ons , dat wij godgeleerde twisten aanwakkeren, of oude veeten van ftaatkunde, voor dewelke de Godsdienst Hechts tot een' vrij luchtigen dekmantel gediend heeft, zouden wenfehen te zien herleven. Indien het Werk van den heer schotsman hiertoe aanleiding kon geven, dan zouden wij, voor ons, het doel deszelven afkeuren, maar tegen dit vermoeden pleit bij ons (die toch, 1'choon tegen alle Paufe. lijk gezag, het gezag van achtbare theologanten, gaarne eerbiedigen) hiertegen, zeggen wij, pleit, in onze fchatting, de goedkeuring, welke de weleerwaarde heeren krieger en sluiter aan dit Werk hebben gegeven, die toch zeker te wel bekend zijn met de eifchen, van hetgeen, wat men den geest des tijds noemt, dan dat zij, in hunne refpective kwaliteiten , aan dit Werk eene opdele goedkeuring zouden gegwen hebben , biialdien hetzelve met dien geest des vredes, en der ware Chris, lelijke verdraagzaamheid ftieed, welke zeker de dringendfte eifchen niet alleen van dezen, maar van eiken tijd, uitmaken, want,, dat de goedkeuring van die heeren, aan een Werk, hetwelk hun daartoe ter inzage gegeven wordt, eene bloote formaliteit zou zijn, gelijk foramigen willen, en men dus zou kunnen vooron- IETS OVER VERDRAAGZAAMH. EN REGTZINNIGHEID. 339 derftellen, dat het blijk dier goedkeuring, door de namen dier heeren bekrachtigd, zelfs niet het ftellig be. wijs zou opleveren, dat hun Eerwaarden dit boek gelezen hadden; dit, zeggen wij, is iets, hetwelk bij ons in geene aanmerking kan komen, en men ons kwalijk vergen kan te gelooven. Trouwens, die heeren hebben niemands, en allerminst onze pen noodig, tot hunne verdediging, en het is ons oogmerk ook niet, om hun Eerw. approbatie, of ook zelfs des eerwaarden schotsmans arbeid, te verdedigen; wij laten dit een en ander in zijne waarde, en het is onze roeping niet, deze taak op te vatten; maar, gelijk het omtrent schotsmans Werk verre van bewezen is, dat hetzelve tot verlevendiging van oude gefchillen zou leiden, hetzelfde kan men voorzeker niet zeggen van het ver/lag , hetwelk , in het aangehaald Amjierdamsch Maandfchrift, van dit boek gegeven wordt. Op de felfte wijze, toch, wordt daarin de oude wond opengereten, en, in plaats van genezenden balfem, wordt er niets dan het giftig vocht eener twistzoekende en allerbitterde onverdraagzaamheid in uitgeftort; eener o»verdraagzaamheid, welke, met eigene gevoelens ingenomen, afkeuring uitdrukt, verdenking opwekt en verbanning uitfpreekt, tegen elkéénen, die het waagt, om andere denkbeelden te koesteren, dan die zijn, aan dewelke de fteller van dat verflag, bij uitiluiting, zijne hooge goedkeuring geeft; en waarbij de geloofsleer der Hervormde Kerk in Nederland, eene leer, welke toch door een zoo aanzienlijk gedeelte der bewoners van ons lief vaderland beleden, en hartelijk aangenomen wordt, fchier in gelijken rang met misdadige voornemens , of, op zijn zachtst genomen, met verdwaasde gedachten-beelden, met droomen eener gekrenkte ver» verbeelding, wordt gelijk gefteld. Wij laten de waarheid, of onwaarheid, der oude Dordfche leer, voor dezen oogeublik, ongewaardeerd, maar, dit heeft ons toch de gefchiedenis van ons vaderland geleerd, dat het geene misdadige bedoelingen waren, welke zoo velen in Nederland, van 1619 af, en vroeger, tot op onzen tijd, die leer deden omhelzen, en dit ook leert ons niet alleen de ftaatkundige, maar ook onze letterkundige gefchiedenis, dat het niet alle dwaze menfchen waren, welke die leer, als eene leer van waarheid reeds te voren hadden aangenomen en Y a ge- - II '34° ■ IETS OVER. VERDRAAGZAAMS EN REGTZINNIGHEID. gepredikt. Of was jean caüvin Ccalvinüs) een ..dwaas, die geleerde, die welfprekencie man, wiens Jnfiitutiones Religionjs Christiana meer wijsheid en ware' verlichting bevatten , dan menig verlichter van de*en .•tijd in (laat is te •■begrijpen; wiens zoo algemeen beroemde Opdragt dezer Injiitutiones aan francois I koning van Frankrijk, meer geleerdheid en vvelfprel leendheid ten toon fpreidt, dan gij, heereu verlichtere! immer in ftaat zijt, in uwe van geest en zalving ontbloote drooge zede-preekjes, met alle mogelijke kunstgrepen, in te vlechten. Welnu, de leer van dien calvinus , is die niet, wat de hoofdzaken betreft, dezelfde met die der Dordfche vaderen? En dwaalden zij dus, het was dan toch niet enkel in het gezelfchap van oude wijven of zotten, dat zij doolden; vooronderfteld dat zij doolden, hetwelk niet tot het tegenwoordig onderzoek behoort: waren het dan alle dwazen, die dus na en met hen doolden, waren wall/eus, voetius, coccejus, mannen welker geleerdheid zeldzaam meer geëvenaard wordt, waren mannen van dien ftempel, dwazen? En is het dan of misdaad, of dwaas, heid, om, hetzij in dezelfde gevoelens te liaan, hetzij de waarheid der gevoelens ter fprake te brengen, van letterhelden en godgeleerden, wier roem nimmer zal verduisterd wprden, en wier namen zeker nog genoemd zullen worden, wanneer niemand zich meer herinneren zal, dat gij of wij geleefd hebben? Wij voor ons gelooven niet, dat men, door het fchuwen van onderzoek, verdraagzaamheid en ware Chris. telijke vereeniging kan daarlteUen. Wat zou men toch wel van eenen geneesheer zeggen, die f'chuwde om de kwaal te onderzoeken, tot welker genezing hij geroepen werd? — Wat van den advokaat, die aarzelde, om zich de belangen van den dient te doen kenbaar maken, wiens verdediging hem wordt opgedragen?—■ Onkunde wekt geene verdraagzaamheid; neen, alleen een vrij en onverlet onderzoek bevordert dezelve, seliikzij er tevens de eerfte vrucht van is. Onverjchilligheid is geene liefde; en, wanneer men de vereeniging der Christenen daarin meende te moeten doen beftaan, dat alle partijen hunne geloofsleer opgeven, of voortaan, tèn minfte, als eene nietswaardige bijzaak zouden moeten befchouwen, dan verkiezen wij verre de ronde, openhartige, denk-, fpreek- en handelwijze onzer, dan JETS OVER VERDRAAGZAAMH. EN REGTZINNIGHEID. 34Ï wel wat min befchaafde, maar echter verftaanbare valieren, boven de geveinsde, geplooide, en van allen foliden grond ontbloote methode der indiferentisten van dezen tijd, die onzen Goddelijken Verlosler, o>deshalve, onder de illuminaten rangichikkén ; of zijne ontvangenis van den H. Geest, volgens de leer des Bijbels , als eene mythe aanmerken; en hem als een kind der liefde doen voorkomen. —- Godontëerende gedachten ! (*) En ftonden heden arminius, episcopius en grotius, eens op, wie denkt gij, dat deze geleerde mannen voor hunne geloofsgenooten zouden groetefi ? Zeker niet de zoodanige verlichters, die , Christus uit het Christendom wegredenerende , van jezus, als van eenen in mystieke duisternisfen gehtilden volksleeraar, fpreken, maar wel degelijk hen, die den weg der waarheid en het leven meenen te vinden, in de kennis van den eenigen waarachtigen God, en van jezus Christus, die het waarachtige licht der wereld is, en dien God gezonden heeft; en gezonden heeft, niet omJ>odfche dwalingen door andere dwalingen te doen vervangen, niet om eene bijzondere fchool te (lichten, maar, om aan geheel het menschdom, den weg der zaligheid, en tot het eeuwige leven, te openbaren. Wij voor ons gelooven niet, dat het genoeg zij den naam van christus te noemen, maar dat daar ook bij vereischt wordt, Hem, in waren geloove, aan te netnerr, en enkele Naamchristenen erkennen wij niet voor onze geloofsbroederen. Verdragen, ja dat willen wij elk, zelfs hem, die omtrent de waarheid zulke misfelijke begrippen koestert, als de fchrijver- van dit Verflag, die de waarheid van tijden, plaatfen en om Handigheden, te eenenmale, afhankelijk maakt. Volgaarne om¬ trent menfchen verdraagzaam, kunnen wij alleen omtrent daden, vooral daden, die juist ftrijdig zijn met de verdraagzaamheid, geenszins onverfchillig zijn; want, wanneer men het goede en het kwade gelijk Helt, dan ver,' nietigt men alle beginfelen, en men maakt de grondvesten des Christendoms, zoowel als die der geheele bur- ger- (*) Zie het Mengelwerk van dit Amfterdamseh Maandwerk m het Iets. aan den Heer j. s. s. iu dit en een volgend Muinmer. Y3 343 IETS OVER VERDRAAGZAAMH. EN REGTZINNIGHEID. germaatfchappij, onzeker, onvast, twijfelachtig en wankelbaar,- ja, men geert den naain van verdraagzaamheid aan iets, hetwelk wezenlijk eene hoogst laakbare onvcrfchilligheid is. Op de eerfle vraag f dus , waarmede dit Ver/lag begint: „ Wanneer, namelijk, men'op zal houden de dwaasheden onzer voorvaderen uit hunne graven op „ te delven, en voor het nagedacht ten toon te ftel„ Ien?" ~~ is dit het eenvoudigfte antwoord; dat zulks dan zijn zal, wanneer men zal ophouden te fchrijven, in den geest, waarin dit Verflag gefield is: — niemand toch kan, met meer regt, gezegd worden, dwaasheden op te delven, dan de (teller van dit Ver'Uag; niemand, die de gevoelens der voorvaderen fmadelijker ten toon ftelt dan gij, die, met kracht en geweid, er u op toelegt, om fmadelijk te bejegenen, hen, die van u in gevoelen verfchillen, en dit doet gij met het zoete woord van verdraagzaamheid in den mond, maar niet de bitterheid van eenen ouden wrok in het harte. Mei in ore fel in corde. De gejehiedenis, die leermeesteresfe des levens, die hoodfehapfter der oudheid, dat licht der waarheid, rigt geene fcheidsmuren op, dit is in zich zelf onmogelijk; en, indien het gelijk, zoo volkomen aan uwe zijde'is, wat fchuwt gij dan, dat de gefchiedenis van dat verledene ons het licht der waarheid doe zien, en eene leermeesteresfe zij, om, in ons verder kerkelijk- en maatfchappelijk leven, elkander Christelijk te leeren verdragen? Maar nu, deze vrucht der gefchiedenis, kan nooit uit een eenzijdig onderzoek geboren worden , het moet aan alle partijen even zeer vrij (taan, daadzaken en gevoelens te ontwikkelen, en dit kan geen nadeel doen, wanneer men zich flechts in acht neme, om niet, gelijk in dit Verflag gefchiedt, met woeste drift, met hoon en aanmatiging, te fpreken. Of, is het eene hgte befchuldiging, welke gij tegen onze voorouders, die dan toch ook uwe M-^de-christenen geweest zijn, uitfpreekt, dat zij gewetensdwang geoefend hebben? Is dit nu een middel om de wonden te heelen van uwe fee uze ? Waarlijk, het is geene geringe aantijging, en, indien wij ons in een gefchiedkundig onderzoek wilden inlaien, zou er op deze harde inculpatie nog al vrij wat aan te merken zijn. Maar gij toont ons, op welke manier gij dien fcheidsmuur zoudt afbreken, door welks op- iets over verdraagzaamh. en regtzinnigheïd. 343 oprigting, gij zegt, dat onze vaderen zich den afkeer van alle weidenkenden hebben waardig gemaakt; — zou er in geheel het boek. van schotsman wel eéne zinfnede te lezen zijn, welke van zulk eenen bitteren geest getuigt? — Gij wilt niet, dat men de gefchiedenis onderzoeke; maar is het dan beter, de asch der vaderen te ontrusten, om hen niet alleen van dwaashad\ maar van misdaad, van gewetensdwang, te befchuldigen? Waarlijk, deze is de regte weg niet, om onderlinge liefde en eensgezindheid aan te kweeken. — Het is, en voor twee honderd jaren, en voor twee dui« zend, waarheid, beproefde waarheid , geweest , dat men nimmer, door gewaagde befchuldPngen, maar wel, door een bedaard onpartijdig onderzoek, vrede en vriendfchap dichten kan. Hetgeen, wat eenmaal waarheid is, moet zulks altijd en overal zijn, of het is geene waarheid; uwe betrekkelijke waarheidsher|s veel erger, dan alle befpiegelende dwalingen; zij is eene leer, die alle zedelijkheid aanrandt, welke, indien de waarheid van tijden, plaatfen en omftandigheden af moet hangen, deugd en ondeugd, regt en onregt, even dikwijls zal doen veranderen, als tijdelijke overwegingen, plaatfelijke betrekkingen, of toevallige omftandigheden, eene verderfeliike heerfchappij op die allereerfte, onfchendbare en heilige grondbeginfelen zullen uitoefenen. „Hetgene, wat toen waarheid was, ts nu geem •naarheid meer!" zoo fchrijft gij; welk eene ongerijmdheid! En, in welk eene tegenfpraak met u zeiven vervalt gij hierdoor; want, wanneer het dan toch toen waarheid geweest is, waarover men verfchild heeft, dan is de ijver dergenen, die, voor hetgeen, wat gij zegt dat toen waarheid was , toenmaals zoo hevig blaakte, volftrekt niet te laken; — wij wenschten de Jijst der waarheden van elke eeuw wel eens uit uwe hand te ontvangen; — wij wenschten wel van u te weten, of er ook een tijd zal komen, wanneer Gods heilig Woord, in uwe fchatting, geene waarheid meer zal zijn; en of gij dat woord welligt ook onder de betrekkelijke waarheden rangfchikt? Voorzeker, al waren al de grieven, welke gij der Hervormde kerk aanwrijft, bewezen, dan nog zouden wij, met schots, wan, liever voor dezelve eene Eerezuil oprigten, dan dat wij, niet u, de eerfte, de onmisbare gronden, van 844 ÏETS OVER VERDRAAGZAAMH. EN REGTZINNIGHEID. alles, wat voor het verftand en het hart van den snensch gewigtig is, zouden willen om verre halen en de waarheid, welke eeuwig is, tot eene dienaresfe'van tijden en gelegenheden vernederen! „ Dit zijn geene kunstgrepen, het zijn waarheden; — dus gaat de fchrijver van dit Verflag voort, maar hij zal zich met moeten verwonderen, wanneer wij hem, op grond zijner eigene onderfcheiding, welke bij in het rijk der waarheid maakt, thans, op onze beurt, afvragen: of deze behooren tot hetgene, wat hij de beproefde waarheid noemt, dan, of dezelve tot de betrekkelijke waarheid behooren? en,, of hetgene, wat m Jlugustus^nto.T\md was, welligt ook in December geene waarheid meer is? — Immers, wanneer dc belangujkfte verborgenheden van den Godsdienst, welke W 1619, volgens des fchrijvers leer, waarheid geweest zyn, zulks thans niet meer zijn, dan kan men, zonder onbefcheidenheid, berekenen, dat zijn Verllag Van Augustus, hoogstdenkelijk, in zijne fchatting, met het euide van November, aireede niet meer als waarheid behoeft aangemerkt te worden. Trouwens, het is, hier en daar, niet gemakkelijk den gang van des fchrijvers denkbeelden te volgen; want, Welke toch is de ware zin dezer woorden: „ dit ziin ?, geene kunstgrepen, het zijn waarheden, daadzaken, „ die niet wederiegd kunnen worden — en deze zoekt ■t, men wederom aan te prijzen." Eilieve! waarop ziet dit deze — op waarheden? op daadzaken?—- Of zijn dit woorden die in het water vallen? -—- Al verder lezen wij: „ Men durft eene „ vereeniging der Christelijke gezindheden voor onmo„ gehjt uitgeven." Heeft de heer schotsman zulks zoo ftelhg verklaard? -» Maar gij, die zoo fraai weet te distmgueren, tusfehen beproefde en betrekkelijke waarheid, zoudt gij niet wél gedaan hebben, wanneer gij alhier, tusfehen eene volftrekie en betrekkelijke onmogelijkheid, gedistingueerd had? Volfirekt onmogelijk js die vereeniging geenszins; zij is zulks allerminst in de oogen van Chnstenleeraars, die dezelve als eenmaal Mtwijfelbaar aanftaande befchouwen, op gronden der Goddejijke beloften van onzen Zaligmaker; welke evenveel troost als zekerheid opleveren, en even vastelijk tn onwrikbaar beftaan , en , gewisfelijk ook door schotsman, met blij vooruitzigt, geëerbiedigd worden, als, IETS OVER VERDRAAGZAAMH. EN REGTZINNIGHEID. 34J als, integendeel, de gronden opvast en vergankelijk zijn, welke daarvoor uit eene verdraagzaamheid van die foort, welke in dit Verflag gepredikt wordt, zouden moeten ontleend worden! Gelijk dus die vereeniging, wel verre van volgrekt onmogelijk geacht te worden, ongetwijfeld zekerste achten is, en de blijde hoop van elk regtgeaard Christen uitmaakt, even zeer is het, en waar, en te bejammeren, dal dezelve betrekkelijk onmogelijk te houden is; en dat wel eenvoudig om deze redenen , dat vele flechts Naamchristenen zijn. — Gewis, tusfehen waarlijk Christelijke gezindheden is de vereeniging niet onmogelijk, maar, gelijk er geene gemeenfehap tusfehen licht en duisternis bïftaat, zoo is ook alle vereeniging onmogelijk tusfehen Christenen en Niet-christenen. — Het lijdt geen twijfel, of de vereeniging tusfehen de RemoHftranten der 17de eeuw en de Hervormden der 19de, is zeer mogelijk, en wij gelooven niet, dat er thans nog iemand zoo eigenzinnig zou zijn, die aan uitenboogaard , die aan eenen regenboge, (wij bedoelen den ouden Remonftrantfchen Kerkleeraar van dien naam, met den voor weinige jaren overledenen profeslor) de hand van broederlchap niet volgaarne geven, en hen als Mede-christenen aan het in onderlinge liefde tot en eerbied voor jezus christus vereenigde broederbart zou drukken: — en, voorzeker, wanneer geene andere dan die punten, welke toenmaals beflonden, de verwijdering nog deden voortduren, de vereeniging zou onvoorwaardelijk daargefteld zijn. —— Maar heden of toen, Remonftranten van 1819, of van 1619, hoe hemelsbreed is derzelver verfchil! —• Zoude gij durven ftaande houden , dat alleen onderwerpen van befpiegeling, en gefchiilen over de onnafpeurüjke raadsbefluiten Gods, beden het onderfcheidend kenmerk uitmaken, en tevens het ftruikelblok opleveren, hetwelk eener volkomene vereeniging in den weg ligt? QJet Vervolg en Slat in N°. 9.) Y 5 IETS 34° iets over het inwendig gebruik CTCT————— iets over het inwendig gebruik van het blaauwzuur (JCJDUM PRUSSICUM) in sommige ziekten. (Door V. B.) Onder de nieuwe geneesmiddelen, welke men in de laatfte jaren in de geneeskunde heeft ingevoerd , be. hoort het blaauwzuur in de eerfte plaats genoemd te worden. Wel is waar, men heeft federt lang het lauTterkers- water (aqua laurocerafi) als een inwendig geneesmiddel laten gebruiken, en het werkzame beftanddeel van dit laatfte is het blaauwzuur, doch nimmer heeft men dit zuur zuiver en alléén in fommige ziekten gegeven. Dit ook kon geene plaats hebben, daar men eerst federt kort den aard en de eigenfchappen van dit zuur, alsmede de manier om het zuiver en alleen te verkrijgen, heeft leeren kennen. Voor meer dan honderd jaren ontdekte zekere diesbach, te Berlijn, de kleuroi verwftof, bekend onder den naam van Berlijnschèlaauw, bt (taande uit ijzer en een ander beginfel of zuur, hetwelk uit het dierlijk ligchaam verkregen wordt. Scheele was de eerfte, wien het gelukte dit zuur afzonderlijk, daar te (tellen, en uit tie bovengenoemde verbinding af te fcheiden. Gedurende vele jaren hield men het door hem bekend gemaakte voorfchrift, om dit zuur te verkrijgen, als het beste, totdat de beroemde gay lussac het tegendeel bewees. In het jaar 1815 heeft deze aangetoond, dat het zuur, volgens de manier van scheele verkregen, in het geheel niet zuiver is, en (telde eene andere wijze om het te verkrijgen voor. waardoor een veel fterker zuur, hetwelk tevens een der hevigfte vergiften is, werd verkregen. Hij bevond verder, dat dit laatfte uit eene verbinding van kool- en (tikftof beftaat, welke door waterftof in een zuur wordt veranderd. De eerfte verbinding noemde hij cyanogen, en gaf daarom aan het blaauwzuur den naam van acidum hydrocy unicum y hetwelk geheel zuiver eene VAN HET BLAAUWZUUR IN SOMMIGE ZIEKTEN. 347 eene lucbtvormige vloeiftof is, zamengefteld uk omtrent 4.5 deelen kooiïtof, 51 d. üikftof en 4 d- wa- terWij' hebben zoo even reeds met een enkel woord aangemerkt, dat het zuivere en door gay lussac daargellelde blaauwzuur, een der hevigfte vergitten is, en hieruit kan men gemakkelijk opmaken, dat hetzelve niet tot inwendig gebruik in de geneeskunde kan dienen. Daartoe bezigt men dan ook het zuur volgens de manier van scheele of van vaüquelin verkregen. Volgens het voori'chrifr des laatften (want dat van den eerften nevens de daarin gemaakte verbeteringen van la planche, zijn algemeen bekend) moet men in eene oplosfing van twee oneen blaauw zure kwik Qprtisfias hydrargyri) in zestien oneen water, zoo veel gezwavelde waterftof-lucht brengen, als noodig is om dit zout te ontbinden, en nog eene hoeveelheid van die lucht in het mengfel te behouden. Vervolgens laat men het vocht doorzijgen, om de gezwavelde kwik er van af te zonderen, en men voegt er eene groote hoeveelheid van koolzuur - lood (fubcarbonas plurnbi') bij. Door het vocht te fchudden, wordt de gezwavelde waterftotlucht, die nog in hetzelve mogt aanwezig zijn, weggenomen, en na hetzelve nog eens te hebben laten doorzijgen, heeft men verdund of verflapt blaauwzuur, zoo als men als inwendig geneesmiddel kan gebruiken. Reeds ten tijde van scheele wist men, dat het blaauwzuur zeer nadeelig op het dierlijk ligchaam werkt, en een fterk vergift is, en deze waarheid is daarna door de proeven van coullon, emmert, robert, orfila, macendie en brugnatelli bevestigd. Volgens hunne bevindingen beneemt dit zuur, wanneer het geheel_zuiver is en als eene lucbtvormige vloeiftof wordt ingeademd, aan de warmbloedige dieren de gevoeligheid en het vermogen van de aan hunnen wil ondergefchikte lpieren zameu te trekken, welke werking zoo hevig kan worden, dat men op deze manier honden oogenblikkelijk door hetzelve heeft zien fterven. Intusfchen zijn de geneeskundigen daardoor niet afgefchrikt, om dit zuur, volgens de zoo ftraks opgegevene manier bereid, en met eene groote hoeveelheid water verdund, als een inwendig geneesmiddel te gebruiken. Hiertoe hebben de proefnemingen van magendie vooral aanleiding gegeven, hoewel anderen reeds vroeger hierover had- É 54-8 IETS OVER. HET INWENDIG GEBRUIK hadden gedacht. Hij (namelijk magendie) had bevinden, dat de ademhaling en bloedsomloop, gedurende een' geruimen tijd , ongehinderd voortgingen bij die dieren, welke door het gebruik van dit middel hunne gevoeligheid en het vermogen van hunne fpiervezels zamen te trekken verloren hadden, en deze waarneming bragt hem op het denkbeeld, dat men het blaauwzuur met veel nut zou kunnen gebruiken, bij eene te groote gevoeligheid en prikkelbaarheid , vooral wanneer deze beide ziekelijke eigenfchappen zich in de werktuigen der ademhaling of bloedsomloop vertoonen, zoo , als dikwijls plaats heeft. Hij en anderen hebben dan ook dit middel tegen krampachtigen hoest, aamborftigbeid, kinkhoest, ja zelfs tegen ontfteking der longen, aanbevolen en laten gebruiken, terwijl men nimmer eenige nadeelige uitwerking van dit middel, behoorlijk bereid en verdund, heeft befpeurd. Onder de geneeskundigen van dezen tijd, die zich met het onderzoek naar de uitwerking van dit nieuwe middel hebben onledig gehouden, mag men in de eer. ile plaats noemen den Engelfchen geneesheer a. b. granville, lijfarts van den hertog van Clarence. Deze geeft ons de volgende befchrijving van de uitwerking, welke dit middel op het menfchelijk ligchaam in het algemeen uitoefent : het blaauwzuur bezit een bijzonder narcotiesch vermogen en overtreft zelfs te dezen opzigte het opium. Wanneer men hetzelve aan iemand toedient, wiens krachten of door ziekte of door andere middelen, reeds gedeeltelijk zijn uitgeput, oefent dit zuur deszelfs vermogen in het bijzonder op het zenuwgeftel uit. De prikkelbaarheid van alle deelen des ligchaams vermindert , de fnelle bloedsomloop wordt trager en de aanvallen van koorts nemen af. Is er een drooge hoest aanwezig, als dan volgt er eerst expectoratie en daarna verdwijnt de hoest 'zelf. De Opgewekte gemoedsgefteldheid wordt weldra rustig, de fpraak wordt bedaard, het gelaat wordt kalm, de pijn houdt op, de zieke ontwaart een aangenaam gevoel, de flaap overvalt hem, de ademhaling gaat geregeld voort en de bloedsomloop is minder fnel dan te voren. Somtijds is het narcotiesch vermogen zoo groot, dat de zieken, zoo als zij zeggen, zich zelve flechts half levend gevoelen. De krachten fchijnen geheel en al te zijn uitgeput, de geestvermogens zijn neergedrukt, VAN HET BLAAUWZUUR IN SOMMIGE ZIEKTEN. 349 de lijders hebben een' afkeer om zich te bewegen, te fpreken of öm voedfel te gebruiken; in één woord, het leven fchijnt voor een' tijd te zijn vernietigd. De lijders echter verliezen nimmer hunne bewustheid en gevoelen geene pijn. De warmte van de huid is natuurlijk , terwijl de pols gedurende dien ftaat van fchijndood geregeld en kalm is. In zulk eenen toeftand blijven de zieken niet zelden twaalf ja zelfs vier en twintig uren, en daarna hervat ieder deel des ligchaams deszelfs vorige werking. Voegt men echter bij het gebruik van het blaauwzuur verfterkende en voedende middelen, alsdan worden de levenskrachten door het eerstgenoemde middel Hechts zeer zeldzaam zoo veel onderdrukt. Niet zelden veroorzaakt dit zuur een gevoel van zwaarte in de maag, en in dit geval moet men met deszelfs gebruik ophouden. Duizelingen vol» gen ook fomtijds na het gebruik van het blaauwzuur, doch deze kan men voorkomen of wegnemen, door de hoeveelheid te verminderen of door er prikkelende middelen bij te voegen. Nimmer echter veroorzaakt dit middel hoofdpijn zoo als het opium, of bevingen en hartkloppingen, zoo als het zwart bilzen-kruid of een* droogen mond en beklemde ademhaling zoo als het vingerhoed-kruid ([digitalis purpurea). Zeer natuurlijk zou.men hier kunnen vragen, of dit zuur niet als een al te veel vermogend middel door granville wordt aangeprezen, en of zijne befchrijving van deszelfs krachten niet eenigzins overdreven is ? Immers , wij weten, dat dit geval dikwijls bij de voornaamfte geneeskundigen van alle tijden heeft plaats ge- , had, wanneer zij ons de krachten van een nieuw geneesmiddel befchreven, waarmede zij vooringenomen waren. Maar al bezit het blaauwzuur Hechts de helft der krachten, welke granville aan hetzelve toefchrijft, dan nog verdient het de aandacht der geneeskundigen van dezen tijd, daar vele fchrijvers reeds getuigen, dat zij hetzelve met een goed gevolg tegen meer dan eene ziekte hebben laten gebruiken, en hierom laten wij hier een kort verflag volgen van hetgeen, wat granville heeft ondervonden. Het blaauwzuur, — dus zegt hij, — werkt zeer wel. dadig op iedere foort van hoest, en vooral zoo dezelve van een' krampachtigen aard' is. In de longtering maakt het den pols minder fnel, vermindert het den hoest, 350 iets over. het inwendig gebruik hoest, terwijl het opgeven van flijm of etter gemakkc lijker, de brandende hitte der huid minder, de roode kleur der wangen bleeker wordt en hfefl nacht-zweet ophoudt. Zelfs dan, wanneer de dood een einde maakt aan deze ellendige ziekte, is het blaauwzuur nog het beste middel, hetwelk het lijden in de laatfte oogenblikken des levens verzacht, in de meeste foor. ten van asihma bewijst dit middel goede dienden, en in het bijzonder wanneer deze ziekte van eenen krampachtigen aard is, terwijl men mag vooronderftellen, dat hetzelve in andere ongefteldheden, b. v., maagkramp , aangezigtspijn, enz. met een gewenscht gevolg kan gebezïgd worden. ln den kinkhoest, zoowel bij kinderen, als volwasfene menfchen, is deszelfs weldadige uitwerking boven al gebleken, en deze anders zoo langdurige ziekte duurde niet langer dan 8 a jo dagen, wanneer het blaauwzuur reeds van den aanvang van den hoest werd gebruikt. Ook tegen de gevolgen der longornfteking kan het blaauwzuur worden aangewend. Niet zelden blijft er bij iommige lijders, nadat zij van deze ziekte genezen zijn, een buitengewone aanleg tot dezelve over. Zoodat onichuldige oorzaken op nieuws eene geringe ontfteking doen onvltaan, welke telkens met de gewone verfchijnfels terug komt, en eindelijk eene verettering (Juppuratie) der longen ten gevolge heeft. Bij zulke lijders worden de krachten allengskens zoo veel verminderd, dat men de aderlatingen niet meer in het werk kan Hellen om de ontfteking te weren, en in dit geval bewijst het blaauwzuur uitftekende dienden. Zeer fchielijk wordt de pols minder fnel, vermindert het hoesten, houdt de affcheiding des etters op, en keert de verkwikkende flaap weêr. Blijft men aanhouden met het gebruik van dit middel, alsdan wordt de toeftand der longen daardoor zoo veel verbeterd, dat de ziekte aldus geheel overwonnen wordt. Een ander ongemak, waar'egen het blaauwzuur met een goed gevolg kan gebruikt worden, is de pijn en valfche weeën, "welke' de miskramen zoo dikwijls vergezellen, en zelfs heeft men bevonden, dat de bloed* ftorting, welke te voren niet kon geftild worden, na het gebruik van dit middel ophield. Zoo dikwijls de heer granville dit middel gebruikte , heeft hij nimmer eenige nadeelige uitwerking van hetzelve ondervonden, doch getuigt tevens, dat men daar- van het blaauwzuur in sommige ziekten. 351 daarmede omzigtiger dan met eenig ander geneesmiddel moet te werk gaan. Het eerfte vereischte is, dat het zuur met eene genoegzame hoeveelheid water verdund zij, zoo als reeds hier boven gezegd is. Vervolgens is het van het grootlte belang, dat dit middel niet worde voorgeschreven met andere middelen, welke hetzelve kunnen ontbinden. Plantaardige zelfftandigheden doen dit zuur niet aan, en men kan het daarom gerust voegen bij aftrekfels en afkookfels van planten, bij ftropen, enz. Dit zuur ontbindt de meeste zouten, welke men in de geneeskunde gebruikt, en in het bijzonder die van het fpiesglas en vaa de foda, welke derhalve nimmer bij hetzelve kunnen gevoegd worden. Met de loogzoutende aarde verbindt zich ook dit zuur; doch de verwantfchap tusfehen het laatfte en de eerfte is gering. Met het vlug-loogzout maakt dit zuur een bijzonder zout, hetwelk men, volgens het gevoelen van fommigen, zou kunnen gebruiken, wanneer men iemand eene groote hoeveelheid blaauwzuur wilde toedienen. Nimmer moet men dit zuur met een uit zwavel zamengefteld middel voorfchrijven, omdat er alsdan eene fcheikundige ontbinding plaats heeft, terwijl men het daarentegen veilig met andere verlterkende middelen, koorts-bast, enz verbinden kan. De hoeveelheid blaauwzuur, welke men dagelijks kan laten gebruiken, moet natuutlijk zeer klein zijn , en verfchilt naar gelang van den ouderdom, gefteldheid, enz. der lijders. Granville voegde gewoonlijk van 4 tot 6 druppels bij eenig ander vocht en liet hetzelve dagelijks gebruiken, met er van tijd tot tijd eenen lepel van te doen nemen. Even gunftig, als granville, denkt de beroemde Engelfche geneeskundige a. t. thomson , over de werking van dit middel, hetwelk hij federt het jaar J817 in zeer onderfcheidene gevallen heeft gebruikt. Deze is van gevoelen, dat het blaauwzuur, in de maag opgenomen, door middel der zenuwen deszelfs werking op het vaatgeftel uitoefent, daar het de gevoeligheid der eerlte vermindert of wel geheel vernietigt, wanneer het in eene groote hoeveelheid wordt gegeven. Nimmer zag hij , dat eene prikkelende of opwekkende werking de laatstgenoemde voorafging, en hij noemt dit eene kenmerkende eigenfehap van dit zuur, waardoor het van alle andere mrcoikfchc middelen ver- 352 over de binnendeelen van den aardbol* Verfchilt. Ook hij liet dit zuur in verfchiilende foorten van aanhoudenden hoest gebruiken * doch gaf hetzelve in eene veel grootere hoeveelheid dan granville. Hij begon met aan een volwasfen mensch om de twee of drie uren a a 3 druppels in eenen fpijslepel vocht te geven, en gaf aldus eenmaal 24 druppels van hetzelve op eenen dag, en 6 druppels aan een jong kind Intusichen fchijnt ons deze gift toe te groot te zijn, en wij zouden liever het voorfchrift van granville volgen. Zulks heeft ook cerutti bij zijne proefnemingen met dit zuur in bet oog gehouden, en zag daarvan de beste uitwerking bij verfchiilende ongefteldheden der longen. Hem echter bleef het onbegrijpelijk, waarom dit middel dan eens 200 uitftekend voldeed, dan wedei niets goeds of zelfs fchadelijke uitwerkingen te weeg bragt. Alleen de tijd en verdere proefnemingen zullen dit raadfel oplosfen en ons de werking "van een middel doen kennen, hetwelk wij aan al onze kunstgenooten aanbevelen. over de binnendeelen van den aardbol, {Doof chladni.-) De aarde is van binnen hol ; zij bevat daar ver,, verfcheidene bewoonbare fferen; zij heeft aan „ elk' van hare palen eene tusfehen ia en 16 graden ,, groote opening; en ik verklaar mij willig, daar henen „ te reizen , zoo mij honderd perfonen van moed ver,, gezellen." Zoo vreemd luidt de in Amerikaanfche, en vervolgers in verfcheidene Europefche Tijdfchriften geplaatste verklaring van kapitein symes, te St. Louis aan den Misfuri. En evenwel heeft dezelve de opmerkzaamheid van het algemeen meer getrokken, dan men zou verwacht hebben. Men heeft mij ook reeds zoo dikwijls gevraagd, wat ik er van dacht, dat ik er het een en ander door middel van de drukpers op meen te mogen antwoorden. Iets waarfchijnlijks is, naar het mij voorkomt, in deze denkbeelden vereenigd met zeer veel onwaarfchijn» Ijjk-i \ over de binnendeelen van den aardbol. 353 lijkheid, of wel volltrekte onmogelijkheid. Vooral laat het zich niet denken, dat er bij de aar^polen openingen zouden zijn , die den toegang naar binnen geven* Wie toch begrijpt niet, dat zulke openingen, al hadden zij ooit beftaan, uit hoofde van het waterpas der vloeiftofïen niet konden voortduren, en weldra tot op eene zekere diepte met water gevuld moesten worden ? Dat evenwel de aarde geen digt ligcbaam, maar van binnen hol is, fchijnt op ruim zoo goede gronden beweerd, dan tegengefproken te worden, en van verfcheidene natuurkundigen, die zulks gegist hebben, verdient vooral frankltn gelezen te worden. (Euro■pean Magazine Aug. 1793, Bladz. 137.) Het. dunkt dezen natuuronderzoeker hoogstvvaarfchiinlijk, dat zich bij de vorming van de aarde, zoowel als van alle wereldbollen, de digtfte deelen het meest naar binnen, en de minder digte meer bij het buitenfte van die bollen geplaatst hebben. Daar wij nu' de zoogenaamde wet van Mariotte, volgens welke de digtheid van de lucht en van de veerkrachtige vloeiftoffen, in het algemeen, toeneemt in evenredigheid van derzelver meerdere zamendrukking, daar wij, zeg ik, deze wet algemeen» of ten minfte zoo ver, als zich onze kennis van het digter en ijler worden der ligchamen uttftrekt, geldend vinden, zoo is ook de meest zamengeperste lucht (hoewel wij dezelve in dezen ftaat niet kennen) het digtfte van alles, wat zich voor het binnenfte van de aarde laat denken. Het beftaan nu van zulk eene lucht, als de kern des aardbols , vooronderfteld zijnde, zouden op dezelve alle metaal- en aardachtige deelen, en al het water moeten rusten, en deze ligchamen flechts zoo veel als den bolder of de féhil van den aardkloot uitmaken , die niet veel meer dan tien Duitfche mijlen dik zou kunnen zijn , zoo er geen uiterfte van zamenperfing der lucht beftaat, terwijl anders die dikte iets meer bedragen zou. Maar ik houde toch dit laatfte voor het waarickijnlijkfte, ais best over een te brengen met de ioorteiijke zwaarte ,der aarde in het algemeen, die nu door maskelyne , playfair en hutton omtrent 41, volgens cavEndish. ongeveer £§, en volgens laplace, zoo ik het mij wel herinner, ten naaste bij 7 gerekend wordt, maar die anders veel aanmerkelijker zijn moest, De voorondeiftelling van zulk eene luchtkera wordt door lichtenberg op de boven meng. 1820. no. 8. Z aan- 354 0VER DE BINNENDEELEN VAN DEN AARDBOL. aangehaalde plaats gefcMkt geoordeeld tot verklaring van verfcheidene natuurverfclnjnfels, als b. v,, aardbevingen, fommige nevels, de veranderingen- die ons de barometer aanwijst, enz. Ook in het IX Deel van zijne Mengelingen fpreekt hij er van, meenende dat de weêrsgelteldheid grootendeels afhangt van chemifche werkingen in het kogelfegment, dat de kern der aarde omfluit. In het New Montkly Magazine van Februarij 1816, vindt men een opltel van cormouls, die niet a'leen poogt te bewijzen, dat de aarde hol is, en dat derzelver fchors niet meer dan 300 Engelfche mijlen dikte kan hebben, maar zich ook geene andere inrigting, .dan deze, weet voor te (tellen, waaruit verfcheidene omkeeringen op de oppervlakte van de aarde, als b, v, , het ontftaan van het kanaal, tusfehen Dover en Caiais, kunnen verklaard worden. Men kan er zeker haast niet aan twijfelen, of er heeft in het binnenfte van .onze aarde eene van het oosten uitgaande en langzame beweging plaats, van een zeker iets, waardoor de periodieke veranderingen in de afwijking en helling van de magneetnaald bewerkt worden. Volgens sTEiNHausER is het eene kleine planeet, die in ongeveer .400 jaren rondloopt. De zeer langzame beweging van zulk eene binnenplaneet zou waarfcbtinlijk weinig overeenkomst hebben met den loop van kleine hemelbollen om grootere, volgens de zamenwerking van de middelpuntvliedende kracht en van de aantrekkingskracht; en de verbazende tegenft'and van eene zoo digte middel ftof, als men zich eene in de hern der aarde zamengeperfte. lucht voordellen moet, zou ons, dunkt mij, veeleer grond geven, om de door. steinhïüser gegiste beweging voor eene langzame voortfehuivmg te houtien, veroorzaakt welligt door de aantrekking van de maan en van de zon, of misfehien wel overeenkomende met de beweging van eene in een rond vat begrepene vloeiltof, wanneer men dat vat ronddraait. Mea vergunne mij nu nog eenige (tappen verder te gaan, en de tot hiertoe medegedeelde gedachten van anderen te v rmeerderen met eenige vruchten mijner eigene verbeeldingskracht, die men, zoo ik hoop, als wettige gevolgtrekking uit die gedachten zal aanmerken, en dus niet onder de aegri fomnia rangfehikken. Is onze aarde wezenlijk zulk een mee zeer zamengedrukte lucht over DE binnendeelen VAN DEN AARDBÓLi 355 lucht opgevulde kogel, als franklin , Lichtenberg er! anderen gegist hebben, dan moet er ook wezenlijk eenige waarheid zijn in de anders boertige befchrijving. die ons de Deenfche tooneeldichter Holberg van de Öw&r? aardfche Reis -van klaas klim gegeven heeft. Daar er namelijk bij eene fterke zamendrukking der lucht warm' te losgemaakt wordt, en daar zeer verwarmde ligchamen ook licht geven, zoo kan het niet anders, of dè zoo verbazend geperfte lucht moet in haar midden, waar zij van alle zijden den fterkften druk lijdt, e.ené lichtende en verwarmende masfa, eene foort van. ccritraalzon vormen, die, bijaldien de zamenperiing flechts tot een bepaald uiterfte kan voortgezet worden, eveti zoo groot moet zijn, als het gedeelte der lucht, dat geene verdere zamenperfing toelaat. De zeer langzaam bewegende planeet, welker beftaan uit de veranderingen jn de declinatie en in de inclinatie van den magneet fchijnt te kunnen afgeleid worden, moest dan niet, ge* lijk men al voorgeflagen heeft, Phto of Proferplna % maar Nazar genoemd worden, dewijl holberg heni dezen naam gegeven heeft, en hem ook, als den eerften, die zulk een denkbeeld gevormd heeft, het regt dezer benoeming ^oekwam. Daar wij al verder allerwegen op de oppervlakte onzer aarde, waar maar iets leven kali^ Ook eenig aan zijne betrekkingen beantwoordend levëri Vinden, en daar dit eene algemeene inrigting in de natuur fchiint, zoo is het ook in het geheel niet bnwaarfchijnlijk, dat insgelijks de binnenvlakte en de binnenplaneet van de aarde hunne bewoners hebben, hoes wel juist niet van zulk eenen aard, als de door holberg befcbrevene. In plaats van het hemelsch uitfpanfel, waar langs zich de wereldbollen voor onS fchijnen te bewegen, zien de bewoners der binnenvlakte van onze aarde de ccntraalzon in het zenith$ en verder in bet rond de geheele door die zon verlichte binnenzijde van den aardbol, hetwelk al een' zeer fchoon panorama moet zijn. Van zwaarte kunnen zij onmogelijk zulk een denkbeeld hebben, als wij} maar wel van iets, dat tegen de zwaarte overitaai 5 zij moeten namelijk, omtrent gelijk de Cartefiaahfehè duiveltjes in het water, door de hen Omringende digtere middelftof naar buiten gedrukt worden. Wat bij ons zwaar is, moet van hen voor ligt gehouden Worden» dewijl het verder in de zamerigepakte lueht indririZ z göii 356 over de voortteling der pijn- en denneboomen. gen kan; en hetgeen, wat wij als ligt aanmerken, is bij hen zwaar, omdat het door de digtere lucht meer buitenwaarts geperst wordt, en omdat alle voorwerpen eene neiging moeten hebben, tot eene zoo groote verwijdering 'van het middelpunt, als derzei ver digtheid vordert.' Het gevolg hiervan is, dat er bergen en dalen, rivieren en roeren kunnen zijn, gelijk op de buitenkorst der aarde ; maar watermeren kannen er alleen plaats vinden in de diepfte dalen; op de hoogfte heuvels, d. i verder binnenwaarts, kunnen er geene ziin, dan van kwikzilver, en terwijl bij ons de wolken gevormd worden uit zeer ijle dampen, kunnen ze daar Hechts deels uit kwikzilver, deels uit goud- en platina korrels beftaan, die er dus,, zoo ze er eenige waardij hebben, niet uit den grond gegraven, maar uit de nooge gewesten eener zoo veel digtere atmosfeer geviscbt moeten worden. Veifchrikkelijk moet in eene zoo aigte lucht de werking van het geluid zijn, en zoo. er ontploffingen plaats hebben , meer of min gelijk aan iterke uitbarliingen door onderaardsch vuur, dan moeten dezelve welhaast door de geheele binnenruimte Kunnen gehoord worden. Overigens durf ik niet beweren , dat alles inderdaad zoo is, maar alleen, dat alies hoogstwaarfcidjuliik zoo zijn moet, indien de denkbeelden van franklin en lichtenberg gegrond zijn. over de Voortteling der pijn- en denneboomen. (Door sprengel.) Men heeft doorgaans beweerd, dat zich de pijn- en denneboomen alleen door hun zaad laten voorttelen , dat derzelver takken volftrekt niet in ftaat zijn nieuwe ftammen voort te brengen, en dat de wasdom van wilde pijnboomen door uitdunning, en inzonderheid door eene uitneming van derzelver top en middelde fcheuten derwijze gdtuit wordt, dat men zelfs zulk «ene behandeling njet dikwijls herhalen kan, of d« \ OVER DE VOORTTELING DER PIJM-EN DENNEBOOMEN. 357 boomen gaan geheel verloren. Intusfchen heefr de Opper-boschhoeder van hagen, (in Hartigs Forst' iind Jqgd-ArcUy för Preusfen) verfcheidene voorhiel, den bijgebragt van de zijfcheuten van pijn- en denne* boomeri, in welke men het vermogen van voortplanting had zien werken, en er waren ons buitendien re ds verfcheidene gevallen van zulk eene voorttelingswijze bekend, die wij evenwel voor niets anders dan voor uitzonderingen op den algemeenen regel hebben kunnen houden. In het bosch-diftrikc van Ilfenburg ziin voorbeelden van pünboomen. die zich, na het verlies van hunne toppen , meer of min herlteld hebben , door eene menigte ziifcheuten 'toplijnig omhoog te werken; en een zonderling, door den opperjagermeester von sierstorpf befchreven verfchijnfel, aan eenen ongevallenen pijnboom , in het tot den Bloksberg beboorende boschdiftrikt van Wernigerode, geeft zelfs aanleiding om te gisfen, dat pijnboomtakken, zoo de omitan ligheden hiertoe gun!tig zijn, wel wortel kunnen fchieten. Uit het worteleinde namelijk van den aldaar omgellagenen piinboom fchiet een nieuwe, loodregte, en ongeveer voeten hooge ftam op, die aanvankelijk of al» tak voorhanden geweest is, of onmiddellijk uit den wortel opgeflagen is. Ik heb een foortgelijk geval voor eenige jaren bij Desfau gezien, waar de takken van eenen denneboom, die op een hoog oprijzend (tuk van den grond rustende waren, in dezen grond wortel gemaakt» en eenen nieuwen dam van 3 tot 4 voeten hoogte verwekt hsdden. Men' zou zich deze natuurlijke (lekken kunnen te nutte maken tot eene verdere kunstmatige irekking, gelijk er dan ook van dit middel, tot vermenigvuldiging vaivhet naaldhout, reeds gehandeld wordt ftl het Werk van duroi, dat getiteld is, Wilde Baumzucht' Volgens eene reeds in het jaar 1798, door den hovenier scheidlin bekend gemaakte ervaring,, laat zich de weymouthspijn gemakkelijk en fchielijk vooitplanten, door enting van deszelfs takken op (lammen van den gemeenen wilden pijnboom (piniis fylvestris, kiefer) Eveneens heeft men reeds vrij lang den ceder? van den Libanon met vrucht op (lammen van den wit-, ten of eigenlijken denneboom geënt. Ia, mille* verzekert ons reeds in zijn Tuinmans Woordenboek, dat de enten van de Aziatifche ceders op den gewonen lariks wel vatten willen. De lariks, hoewel mede rot n » Ai" $§S over. de voortteling der pijn" en denneboomen, de familie van het naaldhout behoorenden ban evenwel eene veel aan merkelijker befchadi'ging doörftaan, en heeft tevens een fterker vermogen van voortteling, dan de' overige foorten van pijnboomen. Er zijn ons dikwijls; lorkenboomen voorgekomen, die nieuw lot in de plaats yan uirgeuomene takken fchoten, en zij zijn ook over het geheel gefchikter voor het noordelijk klimaat, dan andere naaldbladboomen. Men vindt in het Bernfctie jariksbosfchen tot op eene hoogte van 6000 voeten boven de oppervlakte der zee, terwijl de den (rJssttanne), niet hooger dan 5000 en de beuk en de eik nrat boven de 3000 voeten opgroeijen. In Siberië wasfen de lariksboomen tot bij de IJszee, terwijl de gewone pijnboom (fichte) reeds bij Irkutzk ophoudt In' Europa heeft zich wel de lariks veel minder noord-/ Waarts op verfpreid, en in Lapland vindt men dien zelfs in het geheel niet, zoodat hij naauwelijks den zestigften gtaad van de noorderbreedte bereikt; maar daarentegen komt de roode of pek pijnboom '(rotfyannè) , die zelts in Noorwegen niet gevonden wordt, op de ILaplaiidfche Alpen voor tot op de hoogten van bijna 30C0 voeten, terwijl de eigenlijke pijnboom (fichte) de zelfde Alpen even zoo hoog verfiert, en zich tot boven jo°- N. B. uitftrekt, De zirbelpijnboom (pinus qembra), die in het zuiden van Europa te huis behacrt, groeit in Zmtferland tot op 6300 voeten boven de oppervlakte der zee, en wordt zelfs aangetroffen bij de Sneeuwgrenzen van den Grim/ei. De heer kallmeijer , een der beambten van het WeniÏDgeroder woudbeftuur, heeft in het bovengemeld T-ijdfchnft, eene belangrijke onderzoeking medegedeeld' ©vcr_ net zoogenaamde wegfchüiven (fchieben) of de affpnngers (abfprünge) in hosfc'hen van' pijnboomen. fiieu had wel voor lang opgemerkt, die menigte van jonge loten en uit!oopfels_, welke men omtrent het herfstfaizoen en in den winter in die boslchen en in rnindere^ plamfoenen van pijnboomen verlirooid vindt, vooral in jaren, waarin men aan dit geboomte weinig vrucht gezet ziet. Ik had dit ook zelfs federt 28 jaren-' dikwijls gezien, en weldra opgemerkt, hoe de kruisbekken, zoo dikwijls zij hunnen bijzonderen ftnaak aan pijn- en denneknoppen niet voldoen kunnen, hunne ïoevlugt nemen tot de jonge uitfpruitfels, en, na het ^tpikken der mannelijke bloeifems,, de uitfpruitfels zel« drie parabelen van f. a«r kri mmacher., 3?3 altijd voor de ziel, en dikwijls hoorde hij in derr droom den klank zijner Item, ea zag zijne vertoornde gebaren. Toen dacht hij in zijn hart, ik wil rust, hebben van deze beelden , en een vriendelijk woord uit den mond van den profeet hooren, en hij verbood den Moloch kinderen te offeren. ~ Daarop zond hij tot den profeet, en fprak tot hem. , fpreek , ahia !" Toen zag de man van Silo den koning ernitig aan, en fprak: ,, denkt gij iets vervrclijkends van mij te hooren ? " Salomo antwoordde: „ heb ik niet cie Molochs-offeranden verboden?" Toen deed de profeet zijnen mond open en iprau: „ Menfchenkind! meent gij door fchranderheid den Heiligen te verzoenen; en door het nalaten van het ergfte uw hart te bevredigen? Koning! gij ipot met u. zeiven, en de waarheid is in u niet. Zelfs lchoon gij de hoogten van Moloch en Kamos en Astaroth verbraakt , en van u wegdeedt alles wat den afgoden behoort en aanhangt, — zoo Haat gij evenwel, nog op den breeden weg der dwaasheid, en zyt nog niet weergekeerd op het pad, dat tot wijsheid leidt. — Zie, gij hebt alle jehova's zegeningen voor u in vloek veranderd, en'zijne weldaden in verderf- Hij gat u ae fchatten der aarde, cn gij offert dezelve aan uwe lusten. Uw roem klonk tot aan de einden der aarde, doch in uw hart woont de fchande, De volken gehoorzamen u, en de magtigen vernederen zich voor u, doch de vrede is uit uw binnenfte geweuen, en de tweedragt woedt in uwe beenderen." Toen kwam ,de geest van jehova over den proleet ahia van Silo, en hij nam zijnen mantel, en vertcheurde denzelven en fprak: „Ziel jehova zal u lijden toezenden, en uwe kroon tot eenen last voor uw hootct maken , uw ftam zal bederven en verfcheurd worden, even als deze mantel. Siom paleizen zullen,zijn als een hutje in den wijngaard, en als een nachthutje iu den komkommerhof. Welaan , keer weder op uwen weg, en wandel opregt voor het aangezigt van jr- I!°AlV de koning deze woorden hoorde, werd hij toornig in zijn hart, en fprak: „ Gij onbefchaamde! ik wil, dat gij mijn land verlaat, en uit IsraeJs grenzen gebannen zijt! " ~ ^ ^ ^ I DRIE PARABELEN VAN F. A. KRUMMACMER. $7$ tijding ter ooren des konings : „Zie, h ,d , Bf£ mieter, verheft zich tegen u; en hem hangt vek aan; en re^n ftaat tegen u op met wel voCTVJg en ruiteren, en ook uw knecht jerobeam s uw wederpar ij, en heft de hand tegen u oP; en h lag is vol klanten tegen uw' zoon rehab^am, de met ophoudt kwaad te doen , en het volk roept, wat deel hebben wij aan david , of erve aan den zoon van 32Toen de koning deze woorden hoorde, werd hij zeer bekommerd in zijn hart, en dacht, ik za' Jehova verzoenen, en bragt eene groote offerande, den Htere ter verzoening Doch hn zond vooraf naar ahia, dat hii bij het offer zou zijn, en jehova aanbidden- ,Ka toen het offer ontbrandde, fprak salomo tot den Godsman: „wees mijne voorfpraak bij den Heere, dat hij het' genadiglijk aanzie, en het onheil van mij W Toen kwam de geest des Heeren over ahia , en bij deed zijnen mond open en fprak : „ hebt gij mg Saarom laten roepen, opdat .k ■de djenja uwer zonden en uws bedrogs zou wezen? Nu u het on geluk ter harte gaat, wilt gij jehova met het vette der runderen omkoopen en .k ™e^b.be°f zün! Menichcnktnd! het bedrog, dat gy hulde biedt, neeft uw hart in zijn net gevangen. Gij waant dat Hii die aarde en hemel vervult, een bloeddorftig God is gelnk Moloch, en een flaaf «ft» lusten als salomo ? Laat mij terug keeren naar de woestijn l Zoo fprak de profeet en keerde zich om. Doch de koning ftond verbrijzeld en ging in ziine binnenkamer, en deed rouwkleederen aan, en weende den ganlchen Aze den sanfchen nacht. Doch de Engel des Heeren kwam tot den profeet en fprak: „ Maak u op naar salomo' De waarheid heeft zijn hart geopend, gelijk de ploeg de aarde opent, en zijne oogen vloenen over van tranen, gelijk de dauw van den hemel dru.pt. Welaan, werp het zaad ir^de voren l «JgREGT VAT* NIEÜWXÉRK. VUURPIJLEN. yfr „ Des Saterd, post Anthonii Jan iGaertsf ende Jan van Dyem gefant tot den cleynen Heden van Velu„ wen, dat fy hyer lolden komen, om te boren wat fi ons burgemeyfters hadden tot Nymegen gedaen, & daer fy gefcreven waeren van rnyuen jongen here, Ji foe by iynen Vader gevangen had. tot Grave op '& „ Slot des Wonsdags-nacht ha dartien dach, doe die. donderdach aenquam. „ Item des donrédage post Epiph. als die tydinge £ tegen den avont quam, avermits enen brieff van den; „ Hat van Nymegen, dat onsf Jongen here fynen Va- der van: den Gfave gevuirt ende cïaï Slot ten Grave„ ingenamen , ende myns olden here huys-gefyn» i? deels gevangen ende gefekert had, ende doe wart „ ter ftont in den avont die Scepen-clock geluyt. GEREGT VAN NIEUWKERK. In het Registrum de actis caufarum Vclue Judicialibus, co

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

VAN HET BLAAUWZUUR IN SOMMIGE ZIEKTEN. 347

eene lucbtvormige vloeiftof is, zamengefteld uk omtrent 4.5 deelen kooiïtof, 51 d. üikftof en 4 d- wa-

terWij' hebben zoo even reeds met een enkel woord aangemerkt, dat het zuivere en door gay lussac daargellelde blaauwzuur, een der hevigfte vergitten is, en hieruit kan men gemakkelijk opmaken, dat hetzelve niet tot inwendig gebruik in de geneeskunde kan dienen. Daartoe bezigt men dan ook het zuur volgens de manier van scheele of van vaüquelin verkregen. Volgens het voori'chrifr des laatften (want dat van den eerften nevens de daarin gemaakte verbeteringen van la planche, zijn algemeen bekend) moet men in eene oplosfing van twee oneen blaauw zure kwik Qprtisfias hydrargyri) in zestien oneen water, zoo veel gezwavelde waterftof-lucht brengen, als noodig is om dit zout te ontbinden, en nog eene hoeveelheid van die lucht in het mengfel te behouden. Vervolgens laat men het vocht doorzijgen, om de gezwavelde kwik er van af te zonderen, en men voegt er eene groote hoeveelheid van koolzuur - lood (fubcarbonas plurnbi') bij. Door het vocht te fchudden, wordt de gezwavelde waterftotlucht, die nog in hetzelve mogt aanwezig zijn, weggenomen, en na hetzelve nog eens te hebben laten doorzijgen, heeft men verdund of verflapt blaauwzuur, zoo als men als inwendig geneesmiddel kan gebruiken.

Reeds ten tijde van scheele wist men, dat het blaauwzuur zeer nadeelig op het dierlijk ligchaam werkt, en een fterk vergift is, en deze waarheid is daarna door de proeven van coullon, emmert, robert, orfila, macendie en brugnatelli bevestigd. Volgens hunne bevindingen beneemt dit zuur, wanneer het geheel_zuiver is en als eene lucbtvormige vloeiftof wordt ingeademd, aan de warmbloedige dieren de gevoeligheid en het vermogen van de aan hunnen wil ondergefchikte lpieren zameu te trekken, welke werking zoo hevig kan worden, dat men op deze manier honden oogenblikkelijk door hetzelve heeft zien fterven. Intusfchen zijn de geneeskundigen daardoor niet afgefchrikt, om dit zuur, volgens de zoo ftraks opgegevene manier bereid, en met eene groote hoeveelheid water verdund, als een inwendig geneesmiddel te gebruiken. Hiertoe hebben de proefnemingen van magendie vooral aanleiding gegeven, hoewel anderen reeds vroeger hierover

had-

Permanente URL

Opties voor uitsnede