Nieuwe tijdschriften in Delpher op 26 september 2023

In de 19e eeuw verschenen er verschillende bladen met de titel De Amsterdammer. En dus werd één ervan in 1925 omgedoopt tot De Groene Amsterdammer, naar de groene inkt op de voorpagina. De Groene groeide uit tot één van de bekendste opiniebladen van Nederland. Het blad was niet verbonden aan een politieke beweging, maar de redactie nam wel vaak een progressief-liberaal standpunt in. De toon was intellectueel en in de ogen van sommigen ook radicaal. Zo was er in de begindagen veel aandacht voor de arbeidersbeweging en schreef men - als één van de eersten - kritisch over het Nederlandse kolonialisme. In de jaren twintig nam het blad stelling tegen zowel het fascisme als het communisme. Vanaf de jaren dertig verdween de kritiek op het communisme en de Sovjet-Unie langzaam uit de kolommen. In de jaren daarna veranderde De Groene nog regelmatig van koers. Je kunt nu in Delpher de jaargangen 1925 tot en met 1960 lezen.  

Vrij Nederland werd tijdens de Tweede Wereldoorlog als verzetskrant opgericht. Na de bevrijding ging het verder als links georiënteerd weekblad. Met lange politieke beschouwingen wilde de redactie lezers opvoeden tot kritische burgers. Dat sloeg niet aan en een faillissement kon net op tijd voorkomen worden. In 1955 werd socialist en verzetsheld Mathieu Smedts hoofdredacteur. Het blad wilde ‘de troost zijn der verdrukten en de verdrukker van degenen die geen troost nodig hebben’, schreef hij bij zijn aantreden. Smedts bleek een vernieuwer en onder zijn leiding werden onder anderen Hugo Brandt Corstius, Joop van Tijn en Renate Rubinstein binnengehaald. In de jaren zeventig en tachtig beleefde VN gouden jaren onder het hoofdredacteurschap van Rinus Ferdinandusse. De edities uit de oorlogsjaren waren al langer in Delpher te vinden, maar vanaf vandaag zijn ook de jaargangen 1946 tot en met 1994 beschikbaar (de jaargangen vanaf 1970 zijn alleen toegankelijk in de KB).

Weekblad Libelle richtte zich vanaf het eerste nummer, dat in 1934 verscheen, specifiek op vrouwelijke lezers. En met succes. Omdat vrouwen in die tijd meestal de huishoudportemonnee beheerden, waren ook adverteerders enthousiast. De populariteit van Libelle is te verklaren door de soepelheid waarmee de redactie met haar tijd meeging. De hoofdonderwerpen bleven decennialang ongeveer hetzelfde - mode, eten, opvoeding, huishouden, gezondheid, vervolgverhalen - maar de toon werd steeds subtiel aangepast aan de heersende tijdgeest. Libelle was niet conservatief, niet progressief, maar vooral praktisch en redelijk - en daarmee aansprekend voor een grote groep vrouwen in Nederland. Vanaf 1970 ging Libelle meer aandacht besteden aan maatschappelijke vraagstukken, zoals vrouwenemancipatie. Het blad geeft zo een prachtig tijdsbeeld. De jaargangen 1936 tot en met 1960 kun je nu in Delpher bekijken.

In 1938 verscheen een nieuw damesblad op de markt: Margriet. Om zich van de veelgelezen Libelle te onderscheiden, kwam het tijdschrift al snel met de rubriek 'Margriet weet raad’. Lezeressen konden ‘met al hun moeilijkheden’ naar Margriet schrijven. Het regende brieven! Eind jaren zestig sloeg Margriet een nieuwe weg in door steeds vaker aandacht te vragen voor taboedoorbrekende onderwerpen als (homo)seksualiteit, abortus, de overgang en de positie van werkende vrouwen. Vaak waren die artikelen gebaseerd op eigen enquêtes van Margriet, zoals ‘God in Nederland’ uit 1966, waarin de geloofsbeleving van Nederlandse vrouwen werd onderzocht. Andere onderzoeken die stof deden opwaaien, waren ‘De seksenquête’ (1969, herhaald in 1993 en 2009) en ‘De werkende vrouw’ (1972). De jaargangen 1938 tot en met 1950 waren al in Delpher te vinden. Je kunt nu bijlezen tot en met 1974 (de laatste vier jaargangen zijn alleen toegankelijk in de KB). 

Omdat ze vonden dat de pers te weinig en onjuist over het 'vrouwenvraagstuk’ schreef, richtten Wilhelmina Drucker en Dora Haver in 1893 Evolutie op. In dat ‘blad voor de vrouw’ stonden alleen artikelen die als doel hadden ‘maatschappelijke toestanden te verbeteren, en vooral die waaronder vrouwen gebukt gaan’. Er werd in die tijd meer geschreven over vrouwenemancipatie - ook in verschillende nieuw aan Delpher toegevoegde bladen - maar nergens zo uitgesproken als in Evolutie. Drucker en Haver, allebei actief in Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht en de Vrije Vrouwenvereeniging, spraken kritisch over onder andere het huwelijk en de positie van vrouwen op de arbeidsmarkt. Hun toon was voor die tijd zo radicaal, dat velen, ook binnen de vrouwenbeweging, het blad als onbeschaafd beschouwden. Evolutie bleef bestaan tot Drucker stierf. Het laatste nummer werd in februari 1926 aan haar opgedragen.

De Ploeger was het maandblad van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht. Die werd opgericht door een aantal ontevreden oud-leden van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht die een gematigder koers wilden varen. Het blad verscheen voor het eerst in november 1907 en was bedoeld om de diverse afdelingen op de hoogte te houden van de activiteiten. Het tijdschrift stond vol met beschouwingen over het vrouwenkiesrecht; over het belang ervan, maar ook over de bijkomende plichten. Daarnaast was er veel aandacht voor vrouwenarbeid, inspirerende vrouwen en - zeker na de Eerste Wereldoorlog - de vredesbeweging. Nadat het vrouwenkiesrecht in 1919 ingevoerd werd, fuseerde de Bond met de Vereeniging tot Verbetering van den Maatschappelijken en den Rechtstoestand der vrouw in Nederland. De Ploeger hield daarmee op te bestaan. 

Zouden de bestaande ‘mannenpartijen’ wel voor hun belangen opkomen als ze eenmaal kiesrecht hadden? Daar werd door sommige feministes aan getwijfeld. En dus ontstond in 1919 de eerste politieke vrouwenpartij: de Algemeene Nederlandsche Vrouwen-Organisatie (ANVO). In het partijprogramma stond de wettelijke gelijkstelling van mannen en vrouwen centraal. Verder nam de partij bewust geen stelling in, zodat veel vrouwen zich aangesproken zouden voelen. Dat lukte in eerste instantie; een jaar na haar oprichting had de partij al 15 afdelingen. Nadat de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen van 1921 op een drama uitliepen, ontstonden allerlei interne conflicten. In een laatste poging kiezers voor zich te winnen bracht de partij in deze periode een eigen blad uit. Uiteindelijk ging de ANVO in 1924 samen met de Democratische Partij van Jan Ernst Heeres, die wel bekendstond als 'de meest feministische man van Nederland'.

Prostitutie werd lang gezien als een noodzakelijk kwaad. Waar moesten ongehuwde jongemannen anders heen? Eind 19e eeuw ontstond er meer weerstand tegen dat idee. Verschillende organisaties gingen zich inzetten voor het afschaffen van prostitutie. Eén daarvan was de Nederlandschen Vrouwenbond ter Verhooging van het Zedelijk Bewustzijn, die bestond van 1884 tot 1948. De Vrouwenbond zag prostitutie niet alleen als moreel onjuist, maar ook als een vorm van vrouwenonderdrukking. Deze protestantse vereniging geloofde dat 'waar twee menschen zondigen beider schuld even groot is, en het eene groote onrechtvaardigheid is dat de vrouw hier alleen voor zou boeten.’ Men gaf voorlichting, organiseerde bijeenkomsten en probeerde vrouwen actief uit de handen van kwaadwillende lieden te houden. Vanaf 1901 bracht de Vrouwenbond verslag uit in haar eigen Orgaan dat nu in Delpher te lezen is.

In 1899 verscheen Arm Friesland. De meeste arbeiders leefden destijds in armoede, maar in de Friese veengebieden was de situatie opvallend troosteloos. Er was veel werkloosheid en sociale onrust. De redactie richtte zich in het proefnummer tot de Friese ‘stiefkinderen onzer maatschappij, door slechte armenzorg ter nauwernood in ’t leven gehouden.’ Het antwoord op al die ellende gaf het blad ook: de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), waar de oprichters van Arm Friesland niet toevallig aan verbonden waren. Het ging om de bekende partijleden Gerrit Willem Melchers en Pieter Jelles Troelstra (die laatste zou in 1918 de socialistische revolutie uitroepen). Met het blad hoopten zij meer Friese arbeiders voor de SDAP te winnen, zodat die zich zouden afkeren van de anarchistische beweging van de in Friesland zeer geliefde Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Arm Friesland geeft zo een interessant inkijkje in de strijd binnen de 19e-eeuwse arbeidersbeweging.

Louis Maximiliaan Hermans was medewerker van het door Domela Nieuwenhuis opgerichte, socialistische blad Recht voor allen  (dat al langer in Delpher beschikbaar is). In 1892 kwam hij met zijn eigen tijdschrift: De Roode Duivel. Daarin koos hij voor een even radicale, maar meer humoristische toon. Onder het motto ‘Tegen troon, tegen beurs, tegen altaar’ dreef het blad de spot met de monarchie, het kapitalisme, religie én gematigder socialisten, zoals die van de eerder genoemde SDAP. De Roode Duivel zocht bewust de grenzen op. Zo verzon Hermans het gerucht dat koning Willem III niet de echte vader van de toen minderjarige koningin Wilhelmina was. Uiteindelijk belandde hij zelfs in de gevangenis voor majesteitsschennis. Met de jaren werd Hermans echter milder en in 1897 hield De Roode Duivel op te bestaan. Een jaar later sloot hij zich aan bij de SDAP die hij in De Roode Duivel nog zo fel bestreden had. 

Arbeiders die graag zongen verenigden zich aan het einde van de 19e eeuw in De Stem des Volks en soortgelijke socialistische zangkoren. De Stem des Volks had lokale afdelingen in allerlei steden en maakte deel uit van de Bond van Arbeiders Zangverenigingen in Nederland. De Bond was verbonden aan de SDAP en wilde 'naast het dienen der kunst, den koorzang dienstbaar maken aan de moderne arbeidersbeweging'. In haar eigen blad, ook De stem des Volks geheten, lees je hoe men dit van 1920 tot en met 1969 aanpakte. Zo zong het koor op partijbijeenkomsten, zorgde het voor muzikale ondersteuning bij demonstraties en was het veelvuldig te horen tijdens radio-uitzendingen van de VARA. Dan klonken socialistische strijdliederen als Morgenrood, De Socialistenmars en natuurlijk de Nederlandstalige versie van De Internationale. In sommige steden is De Stem des Volks nog steeds te horen. 

In de 19e eeuw ontstonden in gegoede kringen allerlei initiatieven om arbeiders ‘op te voeden’. Als reactie werd in 1924 het Nederlands Instituut voor Arbeidersontwikkeling (IVAO) opgericht door de SDAP en het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV). Men wilde de ‘intellectueele scholing en gemeenschapsopvoeding’ van de arbeidersklasse in eigen hand houden. Daarom organiseerde de IVAO allerlei activiteiten voor arbeiders, zoals feesten, lezingen, filmavonden en toneelstukken. Ook gaf het instituut leestips en organiseerde het cursussen om ‘de socialistische moraal te doen zegevieren’. In de begindagen gingen die cursussen, bedoeld voor leidinggevenden uit de beweging, over de ideeën achter het socialisme. Later kwamen meer praktische thema’s als werklozenzorg en invaliditeitsuitkering aan bod. In het blad De Toorts lazen geïnteresseerden meer over het socialistische gedachtegoed en de aankomende activiteiten van de IVAO.