NRC Handelsblad

Door onze redacteur JOOST VAN DER VAART ROTTERDAM, 12 febr. — Het betoog dat drs.' R. den Dunnen, de Rotterdamse wethouder van haven en economische zaken, afgelopen woensdagmiddag hield was duidelijk genoeg. Den Dunnen, die in de tien maanden dat hij wethouder is in razendsnel tempo geconfronteerd wordt met allerlei economische rampen in zijn werkgebied, memoreerde tijdens de hoorzitting over Rijn-Schelde-Verolme in de Tweede Kamer even het volgende: Het rayon Rotterdam van het gewestelijk arbeidsbureau telde eind december vorig jaar 39.000 werklozen, ofwel 18,4 procent van de beroepsbevolking. De werkloosheid in de hele Rijnmond bedroeg op dat tijdstip 16,6 procent. Ter vergelijking: het gemiddelde werkloosheidspercentage van heel Nederland bedroeg eind vorig jaar f4,7 procent. "Massa-ontslagen en bedrijfssluitingen bij RSV-onderdelen in de regio Rotterdam kunnen we er niet nog eens bovenop hebben. Dat zou rampzalig zijn. We praten toch over het trekpaard van de Nederlandse economie? Of moet je zo langzamerhand zeggen: de aftakeling van dat trekpaard?", zo vroeg Den Dunnen zich vertwijfeld af. Onbewogen De economische experts uit de Tweede Kamer hoorden hem onbewogen aan. De ,hele lange dag was al een bonte stoet van RSVbetrokkenen aan hen voorbijgegaan. leder met een eigen pleidooi, ieder met een eigen visie op de problemen bij het noodlijdende concern. Sommigen droegen deeloplossingen aan, anderen zagen ondanks de duistere tijden toch nog toekomstmogelijkheden voor hun specifieke bedrijf. Maar allen pleitten voor minder straffe maatregelen dan die van de minister van economische zaken, drs. G. M, V. van Aardenne. In die zin verschilde het betoog van Den Dunnen dan obk niet wezenlijk van hetgeen anderen eerder die dag hadden gezegd. Toch werd aandachtig naar de wethouder geluisterd. Om de eenvoudige reden dat Rotterdam de belangrijkste stad is in de Rijnmond en omdat deze regio ongeveer tienduizend RSV-arbeidsplaatsen telt. Een niet onaanzienlijk aantal daarvan is in direct gevaar. Voorgenomen afslankingen bij de RSV-onderdelen Rotterdamse Droogdok Maatschappij (RDM) en Wilton Fijenoord (WF) kunnen 1600 tot 2200 banen kosten; reorganisatie bij Verolme Machinefabriek

IJsselmonde (VMIJ) kan 200 banen kosten en sluiting van Verolme Electra in Maassluis 565. Den Dunnen: "Als ik alles bij elkaar tel kom ik op een totaalverlies van 2380 tot 2980 arbeidsplaatsen. Daarbij kun je rustig nog eens zo'n aantal uit de toeleverende bedrijven tellen. Elke baan minder bij een RSV-onderdeel betekent ook een baan minder bij een toeleveraar. Netto-resultaat: 5000 a 6000 banen minder in de Rijnmond". 'Multiplier' De gevolgen hiervan zijn niet in drie woorden aan te geven. Maar economen van de gemeente Rotterdam en het openbaar lichaam Rijnmond zeggen dat die "hoe dan ook groot zullen zijn". Het helemaal of gedeeltelijk sluiten van zogeheten stuwende industrie als RDM of Wilton Fijenoord brengt een effect teweeg dat in vakjargon het 'multiplier-effect' heet, het zich vermenigvuldigen van gebeurtenissen die met zo'n sluiting samenhangen. Gaat een RSV-onderdeel dicht, dan heeft dat niet alleen gevolgen voor het bedrijf zelf maar ook voor de toeleveraars, de afnemers, de dienstverleners, etc. Uiteindelijk heeft het zelfs gevolgen voor het koopgedrag in een regio, want werklozen hebben doorgaans minder te spenderen dan werkenden. Met het schrikbeeld voor ogen van meer dan twintig procent werklozen in de stad Rotterdam en een percentage in de hele Rijnmond dat de twintig door een RSV-catastrofe nadert, ging wet' houder Den Dunnen naar Den Haag. Hij had een plan. In essentie komt dat hierop neer: aan afslanking bij de diverse RSV-bedrijven valt niet te ontkomen. Maar er moet met zorg worden ingekrompen en gereorganiseerd, "met het oog op de toekomst", en niet met de botte bijl. Marktverlies Zo vindt de gemeente Rotterdam het van essentieel belang dat Wilton Fijenoord en de Rotterdamse Droogdok Maatschappij beide een scheepsreparatie-afdeling behouden. Het sluiten van één ervan — de reparatiewerf van de RDM is volgens de huidige plannen van de regering in gevaar — zou een aanzienlijk verlies betekenen van een deel van de markt. W. L. van Schaick, directeur van de afdeling economische zaken van de gemeente Rotterdam, licht dit toe: "Sommige mensen denken dat als een werf dichtgaat,

de concurrenten de klanten wel opvangen. Dat, met andere woorden, de spoeling dikker wordt en de anderen er wel bij varen. Maar de praktijk is anders. In de scheepsreparatie draait het om de gevarieerdheid aan dokken die je als haven kunt bieden. De acht reparatiewerven hier in de regio hebben allemaal zo hun eigen specialiteit en capaciteit. Als er é«n wegvalt, vult de ander het gat helemaal niet op. De klanten gaan lang niet altijd mee; die blijven in zo'n geval juist eerder weg". Overcapaciteit De hele scheepsreparatie ligt de gemeente Rotterdam zeer na aan het hart. Drieeneenkwart van de acht bedrijven die er zich in de Rijnmond mee bezighouden, behoren tot het RSV-concern. Wilton Fijenoord en de RDM zijn al genoemd; dan is er nog Verolme Botlek, terwijl de overigens zelfstandige scheepswerf Van der Giessen-De Noord voor 24 procent in handen is van RSV. De andere vier werven die mede aan scheepsreparatie doen, zijn: Boele, De Groot en Van Vliet, Niehuis en Van den Berg en het Havenbedrijf

Vlaardingen Oost (HVO). Acht werven, met een (door de gemeente geschatte) overcapaciteit van ongeveer dertig procent. Dat betekent felle concurrentie en ook leegloop. De concurrentie wordt de laatste tijd vooral veroorzaakt doordat de werven bij gebrek aan werk letterlijk en figuurlijk in eikaars vaarwater zitten. De RDM, die schepen tot circa 100.000 ton kan ontvangen, kan bij een slappe markt natuurlijk ook een kleiner schip van — zeg — 40.000 ton pakken. Dat is wel ongeveer de maximummaat van schepen die nog bij Boele in Bolnes kunnen komen. Hoewel het maar een voorbeeld is, kan het in zo'n geval gebeuren dat de RDM door onderbieding de order voor reparatie van de 40.000-tonner krijgt. Boele heeft dan het nakijken. De gemeente zou, mede om de RDM-reparatiewerf te redden, het liefste zien dat de acht werven ieder een veer laten en hun capaciteit op elkaar afstemmen. Dat betekent dat elke werf ongeveer dertig procent (het deel van

de overcapaciteit) moet inleveren. Volgens wethouder Den Dunnen is een "McKinsey-achtig" onderzoek nodig naar de kansen van de reparatiesector in de Rijnmond. Een volgende stap is een gezamenlijke aanpak van de overcapaciteit, maar tot nu toe hebben de werven nog maar "bar weinig liefhebberij getoond om samen rond de tafel te gaan zitten", aldus Den Dunnen. Dat heeft te maken met de gecompliceerde concurrentieverhoudingen in het Rotterdamse havengebied. Van oudsher zelfstandige bedrijven als Boele, Verolme en zelfs de twee werven waar het vooral om gaat, WF en RDM, laten zich niet zo maar rond de tafel brengen om te praten over capaciteitsreductie. "Eerder is het zo dat men nog steeds van het principe 'ieder voor zich, god voor" ons allen' uitgaat. Als de concurrentie het loodje legt is het jammer, maar men zal er geen traan om laten", zegt een bij de RSV-problematiek betrokken ambtenaar. Verwonderlijk is dat niet. Een werfdirectie is nu eenmaal sneller geneigd om te zeggen: dat hoort bij het vak van ondernemen, dan om de helpende hand uit te steken.

Daarbij komt nog dat de vele miljoenen steun die het RSV-concern in het verleden heeft gekregen, scheve ogen bij de concurrentie heeft veroorzaakt. Onderbieding G. J. Boele, directeur van Boele's scheepswerven en machinefabrieken, zegt grote last te hebben gehad van door het rijk gesteunde concurrenten. "Zij kunnen vaak tegen lagere prijzen op potentiële orders inschrijven dan wij", aldus Boele. Deze zogenoemde onderbieding kwam wat Boele betreft in het recente verleden vooral van de kant van scheepswerf De Schelde in Vlissingen (een RSVonderdeel) en van de ADM in Amsterdam. Van Wilton 'Fijenoord en de RDM heeft Boele, een werf die zelf nauwelijks een beroep op de staatskas hoefde te doen, minder last. "Maar", zegt directeur Boele, "ze zijn toch ook een beetje concurrent geworden omdat de markt momenteel zo slecht is. Iedereen pakt wat hij pakken kan". Als WF/RDM afgeslankt worden of mogelijk deels hun (reparatie)poort moeten sluiten, betekent dat volgens hem waarschijnlijk

meer werk voor de andere werven. Geen herstel Boele, die altijd heeft gewaarschuwd tegen de concurrentievervalsing die zijns inziens verbonden is met het verlenen van individuele steun aan noodlijdende bedrijven, is niet al te optimistisch over de toekomst van de scheepsreparatie. "Op korte termijn zie ik geen herstel en op de lange termijn zie ik alleen maar verandering", zegt hij, hieraan toevoegend: "Op die verandering moet je als scheepsbouwer natuurlijk inspelen". Verder meent hij dat zijn werf en ook een scheepsreparateur als Niehuis en Van den Berg, die momenteel moet reorganiseren om het hoofd boven water te houden, "natuurlijk helemaal geen vuist kunnen maken vergeleken bij RSV-werven of de ADM. "Als je weet wat er met RSV en de ADM is geschoven, als je weet hoe politiek gevoelig het ligt, als je dat allemaal weet, dan weet je ook dat werven die niet of nauwelijks aan de weg timmeren geen vuist kunnen maken op een moment dat zoiets nodig is". Medewerking Ir. D. van den Berg, directeur van de reparatiewerf Niehuis en Van den Berg is net als Boele weinig optimistisch over de toekomst van de reparatiesector. Zijn werf is bezig met een personeelsinkrimping van dertig procent. "De vooruitzichten zijn somber", aldus Van den Berg. Hij wil overigens best zijn medewerking verlenen aan een onderzoek van de gemeente naar de reparatiescctor in de Rijnmond. Van den Berg beaamt echter dat het niet gemakkelijk zal zijn om de acht reparatiewerven rond de tafel te krijgen om te praten over capaciteitsvermindering. "Dat zal heel wat voeten in de aarde hebben, ja". Een scheepswerf die ook nauwgezet de huidige perikelen rond RSV volgt is Van der Giessen-De Noord. Niet zozeer vanwege de concurrentie, want die is er nauwelijks tussen dit bedrijf en WF/ RDM. Maar wel vanwege het feit dat RSV een belang van 24 procent in Van der Giessen heeft. Dit aandelenpakket betekent volgens werfdirecteur D. van Dort "niet zo heel veel voor ons, maar toch genoeg om de ontwikkeling goed te volgen". Hij ziet geen gevaar voor de continuïteit van de onderneming, mocht RSV ontmanteld worden. Wat in dat geval met het aandelenpakket van RSV in Van der Giessen gebeurt, kan Van Dort niet zeggen.

Een heel ander verhaal is volgens hem de vraag wat er gebeurt met de opdrachten die Van der Giessen-de Noord heeft geplaatst bij het RSV-concern. De Schelde bouwt bijvoorbeeld drie grote motoren die bestemd zijn voor schepen van de rederij Nedlloyd, die op hun beurt weer bij Van der Giessen worden gebouwd. Van Dort heeft goede hoop dat De Schelde de motoren op tijd kan leveren. "Maar als dat door die rompslomp van dit moment niet het geval is, zitten wij met de gebakken peren".' Uit gesprekken met andere scheepsreparateurs blijkt dat ook zij de gang van zaken rond het RSV-concern met argusogen volgen. Eén woord keert tijdens die gesprekken steeds weer terug: overcapaciteit. Electra Iets soortgelijks als bij de scheepsreparateurs speelt bij de bedrijven die in dezelfde branche werkzaam zijn als Verolme Electra in Maassluis. Deze onderneming, die het vooral van elektrotechnische installatie op schepen moet hebben, is één van de vier RSV-bedrijven die op de nominatie staan te worden gesloten. Mmaar inmiddels zijn allerlei acties op touw gezet om te proberen al of niet met overheidssteun Verolme Electra toch nog overeind te houden. Concurrenten van Verolme Electra zijn onder andere Croon en Co, Van Rietschoten en Houwens en in mindere mate GTI en De Hoop Groenpol. Deze bedrijven opereren in precies dezelfde markt, een markt die net als de scheepsreparatie gekenmerkt wordt door overcapaciteit. Een frappant voorbeeld: Voor Verolme Electra (een RSV-onderdeel) zijn de werven Wilton Fijenoord en RDM (ook RSV) belangrijke klanten. Toch moet Electra het vaak afleggen tegen een bedrijf als Rietschoten en Houwens, dat de twee werven ook tot zijn "voorname clientèle" rekent. Hoewel niemand het direct wil zeggen — uit angst voor klantenverlies — is één ding duidelijk. Verolme Electra is men liever kwijt dan rijk. "Elke gulden die de overheid in zo'n bedrijf stopt kost ergens anders banen", heet het. Een zegsman van een elektrotechnisch installatiebedrijf (hij wil niet met name worden genoemd; "We moeten nog heel wat zaken doen met RSV") zegt omonwonden: "Het is toch duidelijk genoeg. Er is overcapaciteit op deze markt, iedereen vecht voor opdrachten. Dan kun je geen concurrentievervalsing door overheidssteun gebruiken".

Eén van de laatste orders: werk aan de Chemtrans Antares (Foto NRC Handelsblad Leo van Velzen)

Door KEES VAN DER HOEVEN ROTTERDAM, 12 feb. — "Bouw aan je toekomst bij Wilton Fyenoord", is de lokkende tekst op de informatiefolder van de bedrijfsschool van de RSV-werf. Daarboven een fris jongenshoofd met een wervende blik. In de werkplaatsen van de opleiding wordt nog vrolijk aan gymnastiek gedaan, ijverig gelast, gedraaid en op andere wijze 'mater.iaal bewerkt. Alsof de sombere wolk die ook boven Wilton Fyenoord hangt geen schaduw over hen verspreidt, zijn de leerlingen nog tamelijk optimistisch over hun toe- x komstperspectieven. Johan van Willigen leert voor draaier en gelooft dat het wel zal "loslopen". "Waar haal je zulke vakmensen vandaan zoals die hier worden opgeleid", oppert hij. Leerling lasser Koos de Vette keert zich even af van de snijbrander en zegt berustend: "Je kan er toch niets aan veranderen. Als het hier niet kan, ga ik ergens anders werken." Anders staan de gezichten bij de ondernemingsraden van de RSV-werven Wilton Fyenoord en de Rotterdamsche droogdokmaatschappij (RDM). "We hebben een hardstikke modern bedrijf en een opleiding met een goudrandje. Het is stom en a-sociaal om dit bedrijf af te slanken. Ze draaien de klok honderd jaar terug en dan zakken we in een bodemloze put met giftige baggerspecie", roept de secretaris van de ondernemingsraad van Wilton Fyenoord, J. Eijkenboom emotioneel uit. Geen perspectief Zijn groepsdirectie van de werven en de beide ondernemingsraden het er over eens dat de door het- kabinet ten dode opgeschreven reparatie-afdeling (RDM) en marinebouw (Wilton Fyenoord) dienen voort te bestaan — al is er tussen directie en personeelsvertegenwoordigingen verschil van mening over eventuele "afslanking" van de afdelingen — voor de offshore van RDM ziet groeps-directeur ir. B. Sluis in tegenstelling tot de OR geen toekomstperspectief. "Daar is geen geld meer in te verdienen, wegens de wereldwijde concurrentie." De vraag op dit terrein zou volgens Sluis even kunnen terugkeren bij een overspannen markt, maar zou direct

voor de werf weer verloren gaan als de piek weer voorbij is. W. Nattekaas, lid van de ondernemingsraad van RDM denkt daar anders over. Hij gelooft dat er slechts een periode van twee jaar moet worden overbrugd tot in 1985 de markt weer gaat aantrekken. Zijn geloof baseert hij op de gegevens die intensieve marketing hebben opgeleverd. Na dat jaar, zo verwacht hij, zullen Esso, Shell en de NAM weer nieuwe boorlocaties gaan exploreren en daarvoor zullen nieuwe boorplatforms nodig zijn. Nog wat geheimzinnig doet hij over een project dat bij RDM wordt ontwikkeld en dat volgens hem een "revolutie betekent op het gebied van de offshore subsea-constructies". Hij wil alleen kwijt dat het gaat om een platform dat op een "revolutionair" goedkope fundatie staat, met even schokkend weinig onderhoud. Het gaat in feite om een platform dat met één poot op de zeebodem staat, maar net zo stabiel, ja mogelijk nog stabieler is dan een booreiland op drie of vier poten. De nieuwe constructie heeft vaste voet op zeebodems die honderd tot tweehonderdvijftig meter diep zijn. Zelfs bij dalende OPEC-olieprijzen zijn deze offshore investeringen (vooral bedoeld vopr het Noorse en Engelse plat) nog gerechtvaardigd. Nattekaas gelooft in het project, want als het slaagt voorziet hij een domino-effect van orders voor RDM, waardoor de offshore weer een volledig wwinstgevende poot van RDM kan worden. Probleempje Een probleempje: de bewindvoerders van RSV moeten er ook iets in zien, zodat de komende verliesgevende twee jaar kunnen worden overbrugd. Directeur Sluis heeft sterke twijfels. Hoe kun je een dergelijke constructie met octrooien beschermen. De markt wordt door anderen snel overgenomen. Nattekaas ziet in het aanbod van de Rotterdamse wethouder Den Dunnen om grond van RDM voor 25 miljoen te kopen een mogelijkheid om de te verwachte verliezen van de offshore afdeling (voor dit jaar tien miljoen) te kunnen dekken om zo de periode tot 1985 te overbruggen. Directeur Sluis reageert gereserveerd op de

plannen van het inventieve lid van de ondernemingsraad. Hij beschouwt het aanbod van Den Dunen als een "openingszet": "Ik ga niet via de krant met hem onderhandelen. Ik zeg alleen: nu kost de grond ons niets, maar wel als we na verkoop moeten huren." Als Sluis een optelsom maakt

van het verlies aan arbeidsplaatsen die volgens de plannen van minister van Ardenne moeten verdwijnen bij RDM (1400) en volgens zijn voorstel (750) — waarbij hij ervan uitgaat dat de afdeling reparatie blijft bestaan en "zware apparaten" wordt uitgebreid — merkt hij op dat RDM

voor 650 man "in handen is van l;oca!e en regionale overheden". De 25 miljoen van Den Dunnen zullen hiervoor niet toereikend zijn. Als groepsdirecteur Sluis een dergelijke berekening maakt voor Wilton-Fyenoord komt hij uit op een spectaculair kleiner verlies

van arbeidsplaatsen. Stelt minister Van Ardenne zich op het standpunt dat de WF-marinewerf moet verdwijnen (1000 arbeidsplaatsen) en de reparatiewerf (1800 arbeidsplaatsen) een beperkte capaciteitsreductie moet ondergaan, waardoor 200 arbeidsplaatsen moeten verdwijnen, (totaal

verlies van 1200), Sluis meent dat het opheffen van totaal 300 arbeidsplaatsen voldoende is: 200 weg bij reparatie en 100 bij de marinewerf. Voor de capaciteitsreductie bij de reparatiewerf is, volgens hem, geen reden: in het vorig jaar is de capaciteit geheel aan de man gebracht en als dit jaar met hetzelfde werkaanbod met dezelfde prijzen wordt gewerkt kan de werf winstgevend draaien. Een inkrimping van het personeelsbestand met 200 man is wel nodig gezien de overbezetting. Winst-verlies Bij RDM ligt de zaak anders. Werd het jaar 1981 afgesloten met zeven miljoen winst, het volgend jaar duikelden de resultaten voor de reparatie naar een verlies van 11 miljoen. Dit jaar wordt weer op een winst van twee miljoen gulden gerekend. OR-lid Nattekaas gelooft in de kansen voor de reparatiewerf van de RDM. In de afgelopen wintermaanden — doorgaans "een slappe tijd" — was de werf voor 70 a 80 procent bezet. "Je mag welliswaar niet helemaal zo rekenen, maar het zou kunnen betekenen dat je in de rest van het jaar het aanbod boven de capaciteit zou uitreiken," merkt hij op. "Stel dat de reparatiewerf bij ons sluit, dan is er in het Waterweggebied nog maar één dok over dat schepen van honderdduizend ton kan hebben: bij Wilton Fyenoord." Hij ondersteunt dan ook van harte het pleidooi van wethouder Den Dunnen een onderzoek uit te voeren naar de noodzakelijke reparatiecapaciteit in de Rijnmond, een idee dat, zegt Nattekaas, de OR de wethouder heeft ingefluisterd. Hij wijst er met klem op dat teloor gegane reparatie-faciliteiten bij RDM niet automatisch meer orders voor andere werven opleveren. De banden tussen werven en reders zijn meestal traditionele, de plaats waar het werk wordt uitgevoerd is vaak van minder belang. Het opheffen van de reparatiewerf van RDM brengt tevens een enorm verlies aan technische kennis met zich mee. Zo wordt thans een grote "reparatiestraat" voor hydraulische luiken ontwikkeld die zijn weerga niet kent en waarmee orders kunnen worden aangetrokken. Het herstel van luiken is een gecompliceerd karwei. Met de nieuwe "luikenstraat"

kan dit snel en "professioneel" worden geklaard. Nieuw geschat Veel argumenten tegen inkrimpings- en sluitingsplannen van economische zaken hebben directie en ondernemingsraden al in stelling gebracht op de hoorzittingen voor de Vaste Kamercommissies voor economische zaken en sociale zaken, maar onverminderd gaan zij door nieuw geschut in stelling te brengen om het "onheil" te keren. vZij wijzen vooral op de verwevenheid van de verschillende afdelingen van de beide werven. Het sluiten van de reparatiewerf bij RDM heeft consequenties voor de marinewerf van het bedrijf. Het opheffen van de marinebouw bij Wilton-Fyenoord, maakt de reparatie-afdeling zeer kwetsbaar. Directeur Sluis: "Als het met dit onderdeel slecht gaat dan is de verleiding zeer groot om die ook maar te sluiten". De offshore en de afdeling zware apparaten hebben raakvlakken. De kennis en vaardigheden op onderwatergebied die de RDM heeft, mogen volgens Sluis niet verloren gaan als de offshore wordt opgeheven. De machinefabriek van RDM kan grote en ingewikkelde onderdelen van zeer zwaar plaatmateriaal (tot dertig centimeter dik) walsen en lassen. Hiervoor zou een eigen deelmarkt moeten gevonden worden. Bij het praten over verleden, heden en levenskansen van de werfonderdelen kan niemand het kernachtiger uitdrukken dan Orsecretaris Eijkenboom: "De werknemers hebben bovenalles recht op een goede leiding". "Wilton Fyenoord zou zelfstandig normaal kunnen functioneren en niemand nodig hebben." Doelend op het fiasco van RSV met het kolengraafproject in de Verenigde Staten waarvoor 260 miljoen aan de werf is onttrokken, meent hij dat alle middelen moeten worden aangewend om dat kapitaal terug te krijgen. "De leiding van Wilton Fyenoord was met handen en voeten gebonden aan de Raad van bestuur van RSV en die weer aan de voorzitter Stikker. Ik zie hem als een alchemist, die probeert goud te maken. Het kolengraafproject was alchemistengoud. Stikker had als chemicus toch moeten weten dat je geen goud kunt maken".

Kolengraafmaehines; technisch veelbelovend, maar financieel een ramp. (Foto's NRC-Handelsblad Leo van Velzen)