is toegevoegd aan uw favorieten.

Doopsgezinde bijdragen, jrg 5, 1865, 01-01-1865

01-01-1865

Permanente URL

Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden: Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Titel: Doopsgezinde bijdragen, jrg 5, 1865, 01-01-1865
Alternatieve titel: Doopsgezinde bijdragen
PPN: 409078646
Uitgever: Muller, Amsterdam
Jaar van uitgave: 1865
Publicatiedatum: 01-01-1865
Aantal pagina's: 188
Taal: Nederlands
Publicatietype: Aflevering
Herkomst: Universiteitsbibliotheek Amsterdam
Signatuur: UBM: EDK 01 [640-693]
Toegevoegd in Delpher: 21-06-2017

Geen zoekvraag opgegeven
- Ga naar paginanummer (totaal 188 pagina's) / 188
Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.
Permanente URL
Aflevering

Pagina

Gebruiksvoorwaarden

Geen auteursrecht. Er rusten geen rechten meer op dit object.

Titel

Doopsgezinde bijdragen, jrg 5, 1865, 01-01-1865

Alternatieve titel

Doopsgezinde bijdragen

PPN

409078646

Uitgever

Muller, Amsterdam

Jaar van uitgave

1865

Publicatiedatum

01-01-1865

Aantal pagina's

188

Taal

Nederlands

Publicatietype

Aflevering

Herkomst

Universiteitsbibliotheek Amsterdam

Signatuur

UBM: EDK 01 [640-693]

Toegevoegd in Delpher

21-06-2017

. HF. HOOP 8CHKFFER. Iloe veel er ook in de dagen der vaderen toe bijdroeg om de liturgie tot liet laagste peil te doen zinken, er was nogtans ééne rnagt, die haar voor volslagen ondergang bewaarde n. 1. hunne ingenomenheid met het kerkgezang en in 't algemeen met stichtelijke liederen. Van den aanvang af stond het kerkgezang onder ons in hooge eer. De martelaarsboeken wemelen van berigten, hoe die vrome geloofsgetuigen door 't aanheffen van een geestelijk lied in lijden geraakten, hoe zijzelven liederen vervaardigden die eene eeuw en langer bij de Gemeente in aandenken bleven, hoe zij zingende stierven en wederom op hun dood liederen gedicht werden. Al die gezangen, meestal van zeer kleine dichterlijke waarde (ofschoon velen vrij wel de vergelijking met het werk der poëeten van dien tijd kunnen doorstaan), droegen, zoo ze niet uitsluitend historisch waren, een bij uitnemendheid bijbelsch karakter en waren 5* veelal niets anders dan aaneengeschakelde reeksen van berijmde teksten (centones). Hoe zelfs het gebruik der berijmde psalmen daardoor eeriigermate verdrongen werd, blijkt uit de naïve bekentenis van onzen martelaar Reitze Aitzes, den 23®n April 1574 te Leeuwarden ter dood gebragt. " lk sprak eens" — zoo schrijft hij *) — // met » een paap" (d. i. met een Hervormd of Luthersch predikant) n en die lasterde op ons en zeide, dat zij Davids n psalmen zongen en wij liedekens, die menschen gemaakt '/hadden. Eu ik was bedroefd, dat ik zou lijden en het // mogt onregt zijn +) en ik was nog jong van jaren, en i ik bedroefde mij zeer. Ten laatste dacht ik: ik weet // wel beter, dat de liedekens zijn gemaakt uit de Heilige n Schrift en dat het regt is: kon ik daarnaar doen, ik »zou wel zalig worden." Welhaast werden deze liederen bijeenverzameld, achter het martelaarsboek {Offer des IIeer en) gevoegd of in afzonderlijke bundels opgenomen. Maar bovendien liet ook bijna niet een der meest invloedrijke Oudsten of Leeraren na nieuwe liederen te dichten. Zóó b. v. Menno Simous, Dirk Eilips, Joost Ewouts, Jacques Outerman, en vooral ook Hans de Ries, Claes Ganglofs, Leendert Clock, Jan Jacobs, Pieter Jans Twisck. Hadden er enkelen onder deze laatsten' nog liedeboeken uitgegeven geheel door henzelven opgesteld, Twisck en anderen gingen ook aan 't verzamelen. Zoo ontstonden de Schriftuurlycke Liedekens, de Lusthof der zielen, de Lusthof des gemoeds, het Achterhofje *) T. J. van Braght Martelaarsp. II. bl. 686a. +) Ik mogt gedwaald hebben. en vele andere bundels, die niet alleen voor huislijke stichting, maar ook voor kerkgebruik dienden. In enkele gemeenten bleven ze tot het laatst der vorige eeuw, — in zeer enkele tot nog voor twintig, dertig jaar in gebruik. Zeer vreemd steekt bij deze groote ingenomenheid met geestelijke liederen de bepaling af door Harmen Hendriks van Warendorp in zijn testament gemaakt, toen hij aan de Vlaaniscbe Gemeente te Amsterdam het door hem gestichte kerkgebouw naliet (1632), waarbij hij een boete van 4 ponden vlaamsch stelde // te verbeuren telkenmale //als er iets anders dan een psalm Davids door de Ge// meente in gezongen werd." Toch had deze bepaling dit goede gevolg, dat onder de Doopsgezinden te Amsterdam allereerst de wensch naar een betere psalmberijming, dan de tot nu toe gebruikte van Petrus Dathenus, levendig en de invoering eener geheel nieuwe voorbereid werd. Kou het anders zijn in een broederschap, waartoe de uitstekendste dichters behoord hadden of nog behoorden, \ ondel, Antonides, Anslo, Hoogstraten, Oudaen, om van meerderen te zwijgen ? kon het anders in een kring, waar het strenge calvinisme van Dathenus, in de gereformeerde kerk de beste aanbeveling van zijnen bundel, meer tegenstanders dan aanhangers vond? Zou er alzoo voor de Hervormden nog bijna eene eeuw (tot 1773) voorbijgaan, eer onder allerlei tegenkanting de Datheensche berijming werd afgeschaft; niet alzoo bij ons. De grootste der Amsterdamsche gemeenten (die bij 't Lam) voerde reeds den 10en April 1684 eeneu geheel nieuwen psalmbundel in, wél overtuigd (zooals hare Opzieners in een voorrede te kennen gaven) // dat veel godvruchtige inenschen en voor- n name geoefende mannen groote oorzaak hebben gehad n om hartelijk te wenschen en daarnaar te arbeiden, dat de // psalmen tot een beter en netter vorm, zoo in opzigt van // taal en zin als zuivering van zoo veel noodelooze stop// woorden, mogten worden gebragt dan die zijn, die hen dendaags in 't algemeen 'gebruikt worden." De meeste psalmen dezer berijming zijn vervaardigd door Joachim Oudaen Fransz., eenige weinigen door Dirk Rafaelsz. Caraphuysen, een enkele door anderen b. v. Psalm 19 door Galenus Abrahamsz., aan wiens veelvermogenden invloed de gemeente zeker voor een goed deel den bundel te danken had. Bovendien werden achter dit psalmboek bijgevoegd u eenige weinige korte, schriftuurlijke gezangen, // toepasselijk op verscheidene tijden en gelegenheden" n. 1. 12, op de christelijke feesten, doop, avondmaal enz. Dat de gemeente van de Zon noch dit psalmboek, noch deze liederen, van z66 verdachte zijde afkomstig, overnam verwondert ons niet; ze vergenoegde zich tot October 176-2 met het kreupelrijm van Datheen en had geen afzonderlijke liederen. Anders dacht de vereenigde gemeente te Haarlem er over. In de voorrede voor den nieuwen psalmbundel van 1713 betuigen hare Opzieners: j/t heeft ^allang menigen vrome v gejammerd, het rijmwerk van P. Datheen, in alle opzigten # zoo kennelijk tegen andere dichters te kort schietende, n door de gewoonte als door eene wet, de plaats van een „ beter te zien inhouden. Deze opmerkingen hebben onder „ ons ook al lang geleefd. Te verwachten, dat de hoofdkerk „ dezer landen ons, in die te verwisselen, zoude voorgaan, ;/ en wij met haar te volgen onder hare vleugelen kunnen ,/ schuilen, is buiten hoop". Trouwens, dat wachten zou nog meer dan zestig jaren geduurd hebben! Hoe veel goeds nu ook de Amsterdamsche psalmbundel van 1684 mogt hebben, toch gaf Haarlem, vooral onder invloed van Adriaan Spinniker aan een nieuwe berijming de voorkeur, waarin wel vele psalmen uit de bewerking van 1684 overgenomen, maar andere door die van Vondel, Hooft, Westerbaen, Halma, Gargou en Rooleeuw vervangen werden. De voorrede is den ls,en Junij onderteekend; de invoering had den 5den November 1713 plaats. Achter dezen psalmbundel werden de 12 Amsterdamsche liederen gevoegd, nu met één lied vermeerderd, zijnde het zoogenoemde //eigen geschrift v van David" (de suppletoire psalm der Alexandrijnsche vertaling) berijmd door C. van Eeken. Toen in 1729 vele Noordhollandsche gemeenten over de afschaffing der Datheensche psalmen dachten en in twijfel stonden of ze den Haarlemschen bundel dan wel of ze de bekende berijming van Hendrik Gijsen zouden invoeren, waren het vooral M. van Piepenbroek, Adr. Hoefnagel en En. Hovens te Haarlem die voor de verzameling hunner gemeente ijverden en daaraan in de Rijp ingang verschaften. De 13 gelegenheidsliederen werden later (toen de 8de druk in 1 756 verscheen) zoowel te Amsterdam bij 't Lam als te Haarlem met zes vermeerderd. Deze zes komen onder de nommers 6, 7, 12, 15, 16 en 17 voor op de onderstaande lijst, die ik, schoon de verzameling geheel verouderd is, hier nogtans mededeel, omdat enkele dier liederen in latere, nog onder ons gebruikte bundels zijn opgenomen. l)e lijst der 19 is deze: invoering besloot, ondervond al spoedig, hoe onmogelijk het was in dit opzigt n de wederzijdsche belangen en eischen te vereenigen." Er bleef niets anders over, dan de uitgave van den bundel aan dien boekverkooper op te dragen, bij wien de Kleine bundel, de Groote bundel en de Uitgezochte liederen het licht zien, en daardoor te voorkomen, dat deze zich verzetten zou tegen het overnemen van 69 liederen in deze nieuwe verzameling, die aan de verschillende door hem uitgegeven gezangboeken ontleend waren. Da&r evenwel, waar de Commissie het voortreffelijkste uit den Hervormden bundel of uit de Luthersche gezangen bijeen had gezocht, bleef het bezwaar onverminderd bestaan. Een geheele omwerking was noodig, somtijds, ingeval deze liederen vertalingen waren, zelfs een geheel nieuwe overzetting, om de beschuldiging van nadruk te voorkomen. Met onvermoeiden ijver kweet zich de Haarlemsche gecommitteerde Dr. K. Sybrandi van deze taak. Ten einde eenig denkbeeld van haren omvang te geven, volge hier als proeve een vergelijking van de 25 eerste gezangen der nu te Haarlem gebruikte verzameling met den oorspronkelijken bundel der gecombineerde Commissie. Geen bezwaar hadden ft volgt uit het medegedeelde) Gez. 1, 2, 6, 13 19 en 24, allen overgenomen uit een der beide Amsterdamsche bundels of de Uitgezochte liederen-, evenmin Gez. 8, 9, 10, 23 en 25 die geheel nieuw waren; maar des te meer de overigen. Voor Gez. 3 stond oorspronkelijk N*. 8 voor Gez. 4 N0. 26 voor Gez. 11 N°. 7 en voor Gez. 21 N°. 209 der Luthersche gezangen; voor Gez. 5 N\ 95, voor Gez. 7 N\ 96, voor Gez. 12 N°. 2, voor Gez. 20 N°. 7 en voor Gez. 22 N\ 55 der Evangelische gezangen, 't Moge waar zijn dat enkele dier nu geheel omgewerkte liederen nog eenigszins hunne afkomst verraden, toch verschillen de meesten zóó veel van de oorspronkelijken, dat ze tot geheel nieuwe gezangen geworden zijn. Het getal van 16.3 liederen werd tot 149 verminderd, maar een bloemlezing uit 27 psalmen daaraan toegevoegd. De bundel is sedert 1851 te Haarlem en later ook bij enkele andere gemeenten ingevoerd. Intusschen had ook een Commissie uit de Groote Vergadering der Remonstrantsche Broederschap voor haar gezindte een gezangboek bezorgd, waarvan de voorrede op den 20sten Junij 184-8 gedagteekend is en dat, in twee deelen gesplitst, 93 liederen uit den Grooten en den Kleinen bundel en 113 uit de Evangelische geza.ngen bevat. Door verandering van Gez. 61 en 62 van het tweede deel dier verzameling zorgde een Commissie uit den Kerkeraad onzer gemeente te Rotterdam, dat dit gezangboek ook in Doopsgezinde gemeenten kon dienen, en had ze eerlang het genoegen dezen nieuwen bundel, behalve in haar eigen kring, velerwege te zien aangenomen. Uit deze bovenstaande mededeelingen blijkt het, dat bij onze gemeenten tegenwoordig nog in gebruik' zijn: van de psalmen I de Laus-Deo-berijming van 1759 en II de hervormde berijming van 1773; van de gezangen III de Kleine bundel van 1791; IV de Groote bundel van 1796; V de Zwolsche liederen of toevoegsel tot den Kleinen bundel van 1808; VI de Uitgezochte liederen van 1810; VII de Remonstrantsche verzameling, met de verandering door Rotterdam, van 1848; VIII de Haarlemsche kerkgezangen van 1851 en IX de zes Harlinger liederen achter het psalmboek van 1856, terwijl eindelijk X de Evangelische gezangen in enkele onzer gemeenten gebruikt worden. Uit welke berijmingen de psalmbundel der Hervormden ontstaan is, vermeldt de laatste bladzijde van hun psalmboek; naamlijsten van de auteurs der Evangelische gezangen zijn in veler handen; — zoodat ik mij, bij de opgave welke de titel dezer mededeeling belooft, kon bepalen tot de verzamelingen, hierboven aangeduid onder 1, III, IV, V, AI, en VIII. Immers de zes Harlinger liederen, onder IX genoemd, werden reeds besproken. De gebruikte verkortingen hebben weinig verklaring noodig: Ev. G. zijn de Evangelische Gezangen van 1806; G. B. Groote bundel; H. G. Haarlemsche Gezangen van 1804; H. L. Haarlemsche (Lamistische) liederen van 1718 (1684); K. E. Kleine bundel; O. L. G. Oude Luthersche Gezangen vóór 1827 in gebruik; U. L. Uitgezochte liederen; Z. L. Zonsche liederen van 1762; Zw. L. Zwolsche liederen of toevoegsel op den Kleinen bundel, — terwijl een f te kennen geeft, dat er aan het overgenomen lied veel is veranderd, welk teeken ik echter, omdat het schier overal van toepassing geweest zou zijn, bij de Haarlemsche kerkgezangen van 1851 heb weggelaten. A. PSALMBERIJMING VAN 'ï GENOOTSCHAP LAUS DEO SALUS POPULO. 1. L. W. van Merken. 2. Dezelfde. 3. L. Pater. 4. Dezelfde. 5. B. de Bosch. 6. van Merken. 7. van Winter. 8. Hartsen. 9. H. Asschenberg. 10. Roullaud. 11. Pater. 12. de Bosch. 13. van Merken. 14. van Winter. 15. van Merken. 16. Hartsen. 17. Asschenberg. 18. Roullaud. 19. Pater. 20. de Bosch. 21. van Winter. 22. van Merken. 23. Dezelfde. 24. Dezelfde. 25. Hartsen. 26. Asschenberg. 27. de Bosch en v. Winter. 28. Pater. 29. de Bosch. 30. Hartsen. 31. van Merken. 32. Dezelfde. 33. Pater. 34. Asschenberg. 36. Roullaud. 36. Pater. 37. de Bosch. 38. van Merken. 39. Dezelfde. 40. Hartsen. 41. Asschenberg. 42. van Merken. 43. Dezelfde. 44. Roullaud. 45. van Winter. 46. Roullaud. 47. van Winter. 48. Hartsen. 49. Asschenberg. 50. Roullaud. 51. van Merken. 52. Pater. 53. de Bosch. 54. Hartsen. 55. Hartsen. 56. Asschenberg. 6 57. Koullaud. 91. Dezelfde. 58. Pater. 92. van Winter, 59. de Bosch. 93. Dezelfde. 60. van Merken. 94. Hartsen. 61. Koullaud. 95. Asschenberg, 62. Hartsen. 96. Roullaud. 63. van Merken. 97. Pater. 64. Koullaud. 98. Meyer. 65. van Winter. 99. Pater. 66. Dezelfde. 100. Asschenberg. 67. Dezelfde. 101. Dezelfde. 68. Dezelfde. 102. van Merken. 69. van Merken. 103. Pater. 70. Asschenberg. 104. van Merken. 71. van Merken. 105. Koullaud. 72. Koullaud. 106. Pater. 73. van Merken. 107. van Merken. 74. Pater. 108. Dezelfde. 75. P. Meyer. 109. Koullaud. 76. van Winter. 110. van Winter. 77. van Merken. 111. Dezelfde. 78. Hartsen. 112. Asschenberg. 79. van Merken. 113. Koullaud. 80. van Winter. 114. Meyer. 81. van Merken. 115. Dezelfde. 82. Pater. 116. van Winter. 83. de Bosch. 117. Dezelfde. 84. van Winter. 118. Dezelfde. 85. van Merken. 119. Dezelfde. 86. Hartsen. 120. Hartsen. 87. van Merken. 121. van Merken. 88. Roullaud. 122. Asschenberg. 89. van Merken. 123. Roullaud. 90. Dezelfde. 124. Pater. 125. Meyer. 138. Asschenberg. 126. van Winter. 139. Koullaud. 127. Hartsen. 140. Pater. 128. Asschenberg. 141. Mever. 129. Koullaud. 142. van Winter. 130. van Merken. 143. van Merken. 131. Pater. 144, Hartsen. 132. van Merken. 145. van Merken. 133. de Bosch. 146. Dezelfde. 134. van Winter. 147. Koullaud. 135. Hartsen. 148. Pater. 136. van Winter. 149. de Bosch. 137. van Merken. 150. van Winter. ve tien geboden Asschenberg. Lofzang van Zacharias . . . v. Merken. Lofzang van Maria . . . . v. Merken, Hartsen en Pater. Lofzang van Simeon . . . . v. Merken, Pater en v. Winter. Twaalf artikelen des geloofs . de Bosch. Gebed des Heeren .... Roullaud. B. CHRISTELIJKE GEZANGEN, TEN GEBRUIKE BIJ 'T LAM (KLEINE BUNDEL). 1. Asschenberg. n. Dezelfde. 2. Dezelfde. 12. Dezelfde. 3. P. J. Uylenbroek. 13. Dezelfde. 4. de Bosch. 14. Dezelfde. 5. Uylenbroek. 15. Dezelfde. 6. Roullaud. 16. Dezelfde. 7. Uylenbroek. 17. Dezelfde. 8. Dezelfde. 18. Dezelfde. 9. de Bosch. 19. Uylenbroek. 10. Dezelfde. 20. de Bosch. tl. Dezelfde, 45. Uylenbroek. 22. Dezelfde. 46. Dezelfde. 23. Asschenberg. 47. Asschenberg. 24. Uylenbroek. 48. Dezelfde. 25. Dezelfde. 49. Roullaud. 26. Roullaud, 50. Uylenbroek. 27. de Bosch. 51. Dezelfde. 28. Asschenberg. 52. Douwes. 29. Dezelfde. 53. Roullaud. 30. de Bosch. 54. Asschenberg, 31. Roullaud. 55. Roullaud. 32. Asschenberg. 56. Asschenberg. 33. Jan Lugt Dirksz. 57. Douwes. 34. Roullaud. 58. Oosterdijk. 35. de Bosch. 59- Uylenbroek. 36. Uylenbroek. 60. Lugt. 37. de Boseh. 61. Dezelfde. 38. Dezelfde. 62. Roullaud. 39. Dezelfde. 63. Uylenbroek. 40. Oosterdijk. 64. Lugt. 41. Lugt. 65. Dezelfde. 42. Dezelfde. 66. Dezelfde. 43. Roullaud. 67. Dezelfde. 44. Oosterdijk. 68. Oosterdijk. C. CHRISTELIJKE GEZANGEN, TEN GEBRUIKE BEK GEMEENTE VAN DE ZON (GROOTE BUNDEL). 1. de Bosch (K. B. 38) (Z. L.) 6. M. C. van Hall (veranderd 2. M. P. Elter, geb. Woesthoven. door M. Nieuwenhuyzen.) 3. A. Pokke Simonsz. 7. G. Brender a Brandis. 4. J. J. Vereul. 8. A. H. van Gelder. 5. A. Vereul. 9, D. ten Cate. (Z. L.) 93. Dezelfde. 94. Dezelfde. 95. Dezelfde. 96. A. v. d. Berg, naar Gellert. 97. Ass. Doyer. 98. A. van deri Berg, naar Gellert. 99. R. Feith. 10Ö. Dezelfde. 101. Onbekend, naar TIerines. E. UITGEZOCHTE LIEDEREN. 1. J. Lugt Dirksz. (K. B. 33.) 21. O. L. G. 56, naar Ger- 2. Onbekend. (H. L. 2 ) hardt. Yergl. van Alphen. 3. Walsche cantiques. 22. Uylenbroek. (K. B. 51.) 4. van Hall en Niemvenhuy- 23. van Alphen. (Ev. G. 126.) zen. (G. B. 6.) 24. van de Kasteele. (Ev. G.46.) 5. de Bosch. (K. B. 35.)* 25. J. van Geeluw. 6. Uylenbroek. (K. B. 36.) 26. Roullaud. (KI. B. 53.) 7. van der Loo. 27. Onbekend. (H. L. 4 ver- 8. ten Cate. (G. B. 10.) beterd door A. Loosjes.) 9. Walsche cantiques. 28. Feith. (Ev. G. 141.) 10. R. Feith. (Ev. Gez. 160.) 29. v. Alphen. (Ev. Gez. 13S.) * 11. de Bosch. (K. B. 38, G. 30. van de Velde, geb. Helmeke. B. 1.) (G. B. 33.) 12. J. de Kruyff, naar Gellert. 31. van Alphen. (Ev. G. 146.) (Vgl. O. L. G. 55, Ev. 32. J. Vertaan. (H. L. 6.) G. 118.) 33. Kasteleyn. (G. B. 37.) 13. J. Oudaen. (H. L. 13.) 34. de Bosch. (G. B. 40.)* 14. O. L G. 54. Ygl. van 35. Feith. Alphen, Liederen. 36. A. van den Berg. 15. van Gelder. (Gr. B. 28). 37. van Gelder. (G. B. 59.) 16. H. van Alphen. 3S. A. Rutgers. 17. Dezelfde. 39. van Alphen. 18. Dezelfde. 40. Uylenbroek. (K. B. 59.) 19. Uylenbroek. (K. B. 46.) 41. Lugt. (K. B. 60.) 20. van Alphen. 42. de Bosch. (G. B. 44.) 43. Lugt. (k. 15. 01.) 7O. Jordens. ((i. ü. 86.) 44. Onbekend. (H. L. 10, verb. 74. A. Vereul. (G. B. 82.) door J. M. Kemper.) 75. Elter, geb. Wcesthoven. 45. Roullaud. (K. B. 62.) (G. B. 88.) * 46. R. Rooleeuw. (H. L. 16.) 76. ü. R. Camphuysen. (Ps. 47. Lugt. (K. B. 64.) 36 berijmd.) 48. van Hall. (G. B. 47.) 77. Lublink de Jonge. 49. van den Berg. (Ev. G. 104.) 78. van den Berg. (Ev. G. 13.) 50. van Alphen. (Ev. 'tG. 103.) 79. W. Bilderdijk. (Ev. G. 8.) 51. J. J. Vereul. (G. B. 51.)* 80. van Alphen. 52. A, Spinniker. (H. L. 15.) 81. Kasteleyn. (G. B. 74.)* 53. Lugt. (K. B. 65.) 82. Feith. (Ev. G. 14.) 54. Dezelfde. (K. B. 66.) 83. Uylenbroek. (K. B. 3.) 55. E. Rooleeuw. (H. L. 17.) 84. Kasteleyn. (G. B. 76.) 56. Lugt. (K. B. 67.) 85. J. C. Boot. (Ev. G. 168.) 57. Brender a Brandis. (G. B. 86. J. J. Vereul. (G. B. 156.) 55.) 87. Feith. (Ev. G. 31.) 58. Oosterdijk. (K. B. 68.) 88. J. J. Verenl. (G. B. 157.) 59. Jordens. (G. B. 58.)* 89. Kasteleyn. (G. B. 115.) 60. Feith. (Ev. G. 110.) 90. Feith. (Ev. G. 66.) 61. Dezelfde. (Ev. G. lil.) 91. Feith. (Ev. G. 89.)* 62. Kasteleyn. (Gr. B. 61.) 92. de Bosch. (G. B. 109.) * 63. O. L G. 134, vgl. van 93. Kasteleyn. (G. B. 97.) Alphen. 94. Feilh. (Ev. G. 48.) 64. van den Berg. (Ev.G. 177.) 95. Lodensteyn. (Ev. G. 43.) 65. Feith. 96. van de Kasteele. (Ev. G. 66. de Bosch. (G. B. 72.)* 45.) 67. Feith. (Ev. G. 179.) 97. Dezelfde. (Ev. G. 46.)* 68. A. Rutgers. (Ev. G. 100.) 98. van Alphen. (Ev. G. 51). 69. Walsche cantiques. 99. W. van de Velde. (G. B. 70 .Jo. Eus. Voet. * 99.) 71. van Gelder. (G. B. 78.) 100. van de Kasteele. (Ev. G. 72. Nieuwenhuyzen. (G, B. 46.) * 81.) 101. van Alphen. 102. van iler Loo. 130. van Lier. (Ev. G. 28.) 103. J. J. Vereul. (G. B. 104.) 181. Kasteleyn. (G. B. 138.) * 104. van Alphen. 132. de Beer Poortugael. (G. 105. van Gelder. (G. B. 111.) B. 141.) 106. van Alphen. 133. Jordens. (G. B. 137.) 107. Lublink de Jonge. 134. M. Siegenbeek naar Gel- 108. O. L. G. 113, vgl. van lert. Alphen. 135. van de Velde, geb. Helmoke. 109. van de Kasteele, naar (G. B. 147.) Gellert. (Ev. G. 60.) 136. v. d. Berg naar Gellert. 110. A. Deken. (H. G. 98.) 137. Lublink de Jonge. 111. O. L. G. 112, vgl. van 138. de Bosch. (KI. B. 20.) Alphen. 139. A. Deken. (H. G. 92.) 112. O. L. G. 111, vgl. van 140. Dezelfde. (H. G. 39.) Alphen. 141. Dezelfde. (H. G. 86.) 113. de Bosch. (K. B. 74.) 142. van Alphen. 114. Dezelfde. (K. B. 11.) 143. Rutgers. (Ev. G. 30.) 115. van Alphen. 144. v. d. Berg. (Ev. G. 67.) 116. van de Velde en echtg. 145. Camphuysen. (Ps. 145 be- (G. B. 121.) rijmd.) 117. Uit drie berijmingen. 146. den Beer Poortugael. (G. 118. de Bosch. (K. B. 18.) B. 158.) 119. Feith. (Ev. G. 84.) 147. Elter, geb. Woesthoven. 120. van den Berg, naar Cra- (G. B. 2.) mer. 148. W. de Roo. (Ev. G. 182.) 121. Uylenbroek. (K. B. 5.) 149. O. L. G. 103. Vgl. van 122. van Gelder. (G. B. 154 ) Alphen. 123. de Bosch. (K. B. 10.) 150. O. L. G. 101. Vlg. van 124. J. Luyken. Alphen. 125. Feith. 151. de Bosch. (K. B. 60.) 126. Bouilaud. (K. B. 6.) 152. v. Alphen. (Ev. G. 189.) 127. van Alphen. (Ev. G. 20.) 153. van der Loo. 128. v. Gelder. (G. B. 153.) * 154. van den Berg naar Gel- 129. van Alphen. (Ev. G. 27.) lert. 155. O. L. G. 104. Vgl. van 160. v. Alphen n. Joh. Rist. Alphen. 161. O. L. G. 110. Ygl. van 156. O. L. G. 105 naar Al- Alphen. binus, vgl. v. Alphen. 162. Elter, geb. Woesthoven. 157. van Alphen. (G. B. 164.)* 158. Feith. (Ev. G. 191.) 163. O. L. G. 108. Vlg. van 159. van tier Loo. Alphen. F. CHRISTELIJKE KERKGEZANGEN (TE HAARLEM INGEVOERD 1851.) 1. van Gelder. (G. Ti. 59.) 22. Dezelfde. 2. Kastelevn. (G. B. 123.) 23. Dezelfde, naar Zimmerman. 3. K. Sybrandi. 24. Kasteleyn. (G. B. 89.) 4. Dezelfde. 25. Sybrandi. 5. Dezelfde. 26. W. v. d. Velde. (G. B. 91.) 6. van Alphen. (U. L. 39.) 27. Deken. (H. G. 18.) 7. K. Sybrandi. 28. Uylenbroek. (K. B. 5.) 8. W. van Walré. 29. Sybrandi. 9. Dezelfde. 30. Uylenbroek. (K. B. 3.) 10. K. Sybrandi. 31. Sybrandi, naar de Walsche 11. Dezelfde. Cantique 84. 12. Dezelfde. 32. Kasteleyn. (G. B. 76.) 13. van Gelder. (G. B. 111.) 33. Roullaud. (K. B, 6.) 14. van Alphen. (U. L. 80.) 34. van der Loo. (U. L. 102.) 15. Lublink de Jonge. (U. 35. van Alphen. (H G. 25 ) L. 77.) 36. Sybrandi. 16. Jordcns. (G. B. 77.) 37. ten Cate. (G. B. 10.) 17. Jordens. (G. B. 86.) 38. Uylenbroek. (K. B. 46.) 18. Kasteleyn. (G. B. 74.) 39. Feith. (U. L. 125.) 19. Nieuwenhuyzen. (G.B. 81.) 40. R. Rooleeu. (H.G.45.) 20. Sybrandi, naar Kramer. 41. Lodensteyn. 21. Dezelfde. 42. W, v. d." Velde. (G. B. 99.) 43. Sybrandi, naar Erdmann 07. Sybrandi, naar Wurtern- Neumeister. bergsch Gezangb. 44. Dezelfde. 68. Dezelfde. 45. Jordens. (G. B. 96.) 69. Dezelfde. 46. J. J. Vereul. (G.B. 104.) 70. Dezelfde. 47. van Alplien. (U. L. 104.) 71. van Walré. 48. van de Velde, geb. Helm- 72. Sybrandi, naar J. G. Schö- cke. (G. B. 107.) ner. 49. P. Beets. Altonasche Lie- 73. den Beer Poortugael. (G. deren, N°. 19. B. 158.) 50. Sybrandi, naar de Wal- 74. van de Velde en echtg. sche Cantique 110. (G. B. 121.) 51. P. Moens. (H. G. 56.) 75. Sybrandi, naar Gellert. 52. Uylenbroek. (K. B. 19.) 76. Dezelfde. 53. J. J. Vereul. (G. B. 122.) 77. Nieuwenhuyzen. (G. B. 62.) 54. van Alphen. (H. G. 67.) 78. Jordens. (G. B. 119.) 55. Lodensteyn, verb. door Sy- 79. de Bosch. (K. B. 16.) brandi. 80. Sybrandi. 56. Sybrandi, naar Neumark. 81. Dezelfde, naar 't Hoogd. 57. Sybrandi, naar Walsche 82. Dezelfde, naar Kramer. Cantique 106. 83. Onbekend. (Zw. L. 87.) 58. A. van den Berg, naar 84. Sybrandi. Sturm. (H. G. 48.) 85. Dezelfde. 59. Sybrandi. 86. v. Alphen. (U. L. 156.) 60. van Alphen. (U. L. 127.) 87. Feith. (Zw. L. 100.) 61. Jordens. (G. B. 130.) 88. Sybrandi, naar Newton. 62. Sybrandi. 89. van den Berg, naar Gel- 63. Dezelfde, naar Walsche lert. (H. G. 105. U. L. Cantique 126. 154.) 64. de Bosch. (K. B. 20.) 90. Sybrandi. 65. v. d. Velde, geb. Helmcke. 91. Elter, geb. Woesthoven. (G. (G. B. 147.) B. 164.) 66. van den Berg, naar La- 92 Lodensteyn. (U. L. 95.) vater. (H. G. 82.) 93. Lugt. (K. B. 60.) 94. de Bosch. (G. B. 44.) 95 .Lugt. (K. B. 61.) 96. Sybrandi. 97. Dezelfde. 98. Uylenbroek. (K. B. 63.) 99. de Bosch. (G. B. 48.) 100. Roullaiid. (K. B. 62.) 101. Lugt. (K. B. 64.) 102. de Bosch. (G. B. 49.) 103. Sybrandi. 104. van Hall. (G. B. 47.) 105. Lugt. (K. B. 66.) 106. Dezelfde. (K. B. 67.) 107. Oosterdijk. (K. B. 68.) 108. Jordens. (G. B. 58.) 109. Brender a Brandis. (G. B. 55.) 110. ten Cate. (G. B. 11.) 111. Sybrandi, n. Krummacher. 112. van der Loo. (U. L. 7.) 113. Uylenbroek. (K. B. 36.) 114. A. Vereul. (G. B. 5.) 115. Lugt. (K. B. 33.) 116. Sybrandi. 117. Dezelfde, naar Lentz. 118. van Gelder. (G. B. 28.) 119. Sybrandi. 120. J. de Kruyff, naar Gel- lert. (U. L. 12.) 121. van Walré. 122. Dezelfde. 123. Sybrandi, naar Hermes. 124. Dezelfde, naar 'tHd.van Bonaventuraas Latijn. 125. Koullaud. (K. B. 49.) 126. Dezelfde. (K. B. 43.) 127. van Gelder. (G. B. 27.) 128. van Walré. 129. Jordens. (G. B. 30.) 130. Sybrandi. 131. Dezelfde, naar Walsche Cantique 20. 132. Dezelfde, naar Walsche Cantique 22. 133. Dezelfde. 134. Dezelfde, naar Gellert. 135. v. d. Velde, geb. Helm- cke. (G. B. 33.) 136. Nieuwenhuyzen. (G. B. 34.) 137. Sybrandi, naar Walsche Cantique 25. 138. P. Beets. Altonasclie Lie¬ deren, No. 13. 139. van Gelder. (G. B. 36.) 140. Sybrandi. 141. Dezelfde, naar Garve. 142. Dezelfde. 143. Dezelfde, naar Walsche Cantique 29. 144. Dezelfde. 145. Dezelfde. 146. Elter, geb. Woesthoven. (G. B. 2.) 147. J. J- Vereul. (G. B. 4.) 148. Sybrandi. 149. Dezelfde. Psalmen. 150. I Herv. berijming. 151. VIII Laus Deo. 152. IX dezelfde. 153. XIX Hervormde. 154. XXV Herv. en Laus Deo. 155. XXXII Camphuysen. 156. XLII Hervormde. 157. LI Laus Deo en Herv. 158. LXVII Hervormde. 159. LXVIII dezelfde. 160. LXXI1I Camphuysen. 161. LXXXIV Hervormde. 162. XG Laus Deo en Herv. 163. XCI Herv. en Laus Deo. 164. XCII Hervormde. 165. XCV Luthersche, 166. XCVI dezelfde. 167. C Herv. en Laus Deo. 168. CIII Hervormde. 169. CXIX dezelfde. 170. CXXVII Camphuysen. 171. CXXX Hervormde. 172. CXXXI Oudaen. 173. CXXXIX Hervormde. 174. CXLV dezelfde. 175. CXLVI de-elfde. 176. CL Laus Deo. DOOPSGEZINDEN IN GALLICIË. DOOR J. O. UK HOOP SCHEPFER. In de zitting cler Keizerlijke Academie van Wetenschappen te Weenen (philosóphisch-historische classe) werd den Xlden Dec. 1861, een verhandeling van J. "Vinc. Goehlert voorgelezen, die in 1862 in de Berigten dier instelling, Dl. 28 afd. 3 bl. 596 en verv. werd afgedrukt. In deze verhandeling deelt hij eenige bijzonderheden over de Mennonieten in Gallicië mede, die ik hier vertaald en met eenige bekorting laat volgen. Toen de vrijzinnige regering van Jozef II in haar Kolonistenpatent van 17 Sept. 1781 eene algemeene uitnoodiging tot kolonisatie naar Gallicië deed, ontstond er onder de West-Duitschers een groote opgewektheid om er gehoor aan te geven. Bij dit patent werd aan de kolonisten, zoowel vrijheid van godsdienstoefening, tienjarige vrijdom van belasting en zesjarige vrijdom van vroondiensten, als ontheffing van dienstpligtigheid voor henzelven en hunne oudste zonen gewaarborgd. Aan de landbouwers bood men, naar gelang zij meer of minder vee zich uit eigen middelen konden aanschaffen, een meerdere of mindere uitgestrektheid akkergrond in eeuwigdurende erfpacht met het daartoe benoodigde zaaikoren (50 tot J 00 mud) kosteloos aan en stelde eene geheel voltooide boerenwoning met stal en landbouwgereedschap tot hunne beschikking. geheei onbemiddeld waren, kregen ook het noodiee vee voor niet. Voor de handwerkslieden, wien terstond het burger- en gilderegt werd toegekend, waren de huizen nog niet gebouwd, maar hun werd een tuingrond van 1600 vierk. roeden met het vereischte timmerhout kosteloos aangeboden, het overige bouwmateriaal tegen voorschot (in zes jaar af te lossen) verstrekt en 50 flor. voor 't aanschaffen van gereedschappen enz. gegeven. Toen velen, vooral in Westelijk Duitschland, waar men destijds voor overbevolking beducht was, zich op deze uitnoodiging als kolonisten hadden aangegeven, droeg de regering liet regelen dezer zaak verder op aan vier rijkscommissarissen, Graaf Metternich, gevolmagtigd Minister aan de Keurvorstelijke hoven te Trier, Mainz en Keulen, von Röthlein, resident te Frankfort aan den Main, von Blank, hofraad en landvoogd van Hohenberg te Rottenburg en Gonst. Böckh, regeringsraad, die de getuigschriften der kolonisten omtrent hunne bezittingen, hun landbouwkennis of kunstvaardigheid en hun goed gedrag naauvveurig onderzoeken en hun de vereischte paspoorten verstrekken moesten. Meestal ging de reis over Weenen, waar destijds de kanselanjraad Graaf Eottenhan het oppertoezigt over de kolonisatie naar Gallicië had en waar hun bij wijze "van reispenning een handgeld gegeven werd, terwijl men hun de bijzondere plaats hunner bestemming bekend maakte. In 1784 meldden zich eenige Mennonieten uit de Rhijnpalts bij den resident te Frankfort aan, om zich in Gallicië te vestigen. Ontstond er eerst twijfel of zij wel, wegens hunne geloofsbelijdenis, voor de kolonisatie in aanmerking konden komen, hunne bekende bedrevenheid in den landbouw deed den keizer welhaast (29 Maart 1784) een voor hen gunstig besluit nemen. Zoowel aan hen als aan hunne later uit de Rhijnstreek overgekomene geloofsgenooten (te zamen 21 huisgezinnen) werd de noodige grond in de heerlijkheid Szczerczec afgestaan. De nieuwe koloniën ontvingen den naam van Szczerczec Wola en Nieuw-Szczerczec of bij -de bewoners zeiven van Einsiedel en Rosenberg. Te Nizankowice legden bovendien 6 gezinnen van Mennonieten, met zekeren Johan Zürcher aan 't hoofd, die niet minder in den landbouw dan in het weven eene buitengewone bekwaamheid bezat, een kolonie aan, welke zij naar het graafschap van waar ze afkomstig waren, Ealkenstein noemden. Aan al deze doopsgezinde kolonisten werd vrijheid van godsdienstoefening en vrijstelling van krijgsdienst verzekerd bij een staatsbesluit der hofkanselarij den 30ste" Junij 1789 aan het bestuur van Gallicië bekend gemaakt, waarbij bepaald werd: 1°. dat zij, daar hunne secte niet openlijk maar alléén door hunne opneming onder de kolonisten stilzwijgend is toegelaten, als Lutherschen beschouwd zullen worden, zonder nogtans van hen te eischen, dat zij zich bij eene der getolereerde geloofsbelijdenissen aansluiten; 2°. dat er geen bezwaar is hun de stichting eener 7 komsten verbonden, de opbrengsten van G maal 13G0 roeden tuin- bouw- en weiland. Reeds in 't volgende jaar werden ze echter met vrije woning, een toelage van 150 florijnen jaarlijks en 5 vim brandhout aan Ds. van der Smisspn afgestaan, die ten gevolge der reeds vermelde moeijelijkheden al deze inkomsten in den nazomer van 1859 verloor en naar Einsiedel verhuizen moest. Tot heden toe maken deze beide filiaalgemeenten met Einsiedel ééne gemeente uit, die thans voor hare drie vergaderplaatsen twee oudsten en vier leeraren (allen ongestudeerd) heeft. Te Einsiedel zijn gevestigd de oudste Ileinrich Brubacher en de leeraar Johann Klein; te Ilorozanna de oudste Daniël Rupp en, die echter zich thans naar Navara metterwoon heeft begeven, de leeraar Johann Muller; te Rosenberg de leeraar Jacob Muller en te Neuhof de leeraar Daniël Brubacher. Korten tijd, slechts twee jaren, van 1860 tot 1862 bestond er nog eene derde filiaalgemeente, die echter nu onafhankelijk van de groote gemeente geheel op zichzelve staat. Zij heeft haren oorsprong meerendeels te danken aan den reeds genoemden Peter Kintzi, die als grondeigenaar van Kierniga 't voor zich en de zijnen, gelijk voor de zeven of acht in de nabijheid gevestigde Doopsgezinde familiën, wat al te bezwaarlijk vond om in de hoofdgemeente geregeld ter kerk te gaan en daarom in zijn eigen huis een zaal tot kerk deed inrigten, die op 7 Oct. 1860 door den oudste Rupp ingewijd werd, toen de leeraar van der Smissen er voor 't eerst met een preek over Efez. II : 19—22 optrad. Deze nieuwe inrigting voldeed zoozeer aan de behoeften der Doopsgezinden van Kierni^a en Slafczana, dat zij ruim twee jaren later, met goedvinden der lioofdgemeente, zich tot eene afzonderlijke, op zicbzelve staande gemeente vereenigden en Ds. van der Smissen van Einsiedel tot hunnen leeraar beriepen, wien zij tegelijkertijd tot oudste aanstelden. Zijne inkomsten bestaan er uit 175 florijnen en de opbrengst van twee Juk (d.i. 2720 roeden) bouw- en tuingrond, met vrije woning. Hij werd döor Ds. Neufeld van Ibersheim bevestigd den 16dcn November 1862, die daarbij tot tekst had Joh. XXI : 15—19, terwijl hij zelf met eene rede over Jes. LX1V : 8 de bediening in zijn nieuwe gemeente aanvaardde. Waarschijnlijk wonen in dezen kring de meestgegoede en tevens de meestontwikkelde leden; voor 't overige zijn er onder de Gallicische Doopsgezinden niet vele vermogenden, maar evenmin ook behoeftigen. De meesten vinden in het drijven van eenig handwerk of in den landbouw op kleine schaal een voldoend onderhoud. De inrigting der openbare godsdienstoefening verschilt niet veel van 't geen bij ons gebruikelijk is. Alleen volgt het voorgebed na de inleiding der preek, inplaats van daaraan vooraf te gaan en wordt het nagezang, dat altijd uit twee of meer verzen bestaat, in dier voege verdeeld dat, eer de gemeente het laatste vers aanheft, de leeraar de vereischte afkondigingen doet en den zegen uitspreekt. Een middengezang is niet in gebruik. De Dantziger liederen werden in 't voorjaar van 1857 ingevoerd, nadat men zich vroeger beholpen had met een bundel oude gereformeerde gezangen uit de Palts. De doop wordt aan de aankomelingen, die vooraf katechetisch onderwijs bij de oudsten of de leeraars ontvangen hebben, te Einsiedel en Ie Horozanna op Palmzondag, te Neuhof op Hemelvaartsdag bediend. Tweemaal 'sjaars viert de gemeente te Einsiedel en Horozanna avondmaal, op Goeden Vrijdag en op Zondag na S. Michael (29 Sept.); eenmaal 'sjaars te Neuhof op den tweeden Pinksterdag. De huwelijken worden doorgaans op Zondag onmiddellijk na de gewone godsdienstoefening gesloten, waarna een opzettelijke trouwpreek volgt. Bij begrafenissen wordt het lijk onder gezang van het sterfhuis naar het kerkhof gedragen, waar de leeraar een gebed uitspreekt, om vervolgens door de naastbestaanden en vrienden weder onder het aanheffen van een lied begeleid naar de kerk te gaan, waar hij vervolgens een lijkpreek houdt. Alleen bij kleine kinderen blijft deze preek achterwege. Wanneer een oudste, een leeraar of diaken gekozen moet worden, maakt de gemeente met meerderheid van stemmen een tweetal op, waaruit bij loting de keuze geschiedt. Kerkelijke tucht wordt alleen nog toegepast op degenen, die zich schuldig maken aan de zonden 1 Kor. V: 11 genoemd; vroeger werd ze ten aanzien der kleeding niet minder streng gehandhaafd, maar sedert het vertrek der broeders naar Wolhynië in 1797, die meestal tot de Amische of Ammanische Doopsgezinden behoorden, is daarin groote verandering gekomen. Wat derhalve Goehlert daaromtrent mededeelt behoort tot een reeds lang vervlogen tijd. Tegenwoordig onderscheiden zich de Gallicische Doopsgezinden volstrekt niet door eenige van het gewoon gebruik afwijkende kleeding, schoon ze nog altijd aan 't eenvoudigste gewaad de voorkeur geven. Eer ik ten slotte de volledige naamlijst mededeel van al de oudsten en leeraren, die sedert de vestiging der ge- De Benefciaalboehen toch berigten, dat reeds in 1544 (niet eerst in 1547) te Pingjum vicaris was Pyter Melles of Pieter Melisz,, wiens vicary 56 goudguldens vrij geld opbragt, waarbij eenige jaarlijksche pachten kwamen, die echter zóó slecht betaald werden, dat het geheele bedrag niet meer dan 60 goudguldens beliep. Zijn voorganger Menno zal er wel niet meer van genoten hebben en derhalve de opgave van van Heusseu, dat zijn inkomen tot 100 goudguldens klom, zeer overdreven zijn. Maar het inkomen van den vicaris te Witmarsum in 1544 bedroeg nog veel minder: niet meer dan 40 goudguldens. Indien derhalve Menno, gelijk hij beweert, // uyt lust des gewins //en begeerte eenes grooteren naems," naar Witmarsum verhuisde, dan kan het niet anders, of hij moet er als pastoor zijn heengegaan, gelijk dan ook de vonnissen en placcaten hem later als //onlancx pastoir to Witmarsum" aanduiden. Inderdaad deze promotie tot pastoor bezorgde hem niet alleen //een grooteren naem," maar tevens een aanmerkelijk gewin. Zijn inkomen steeg er door van 60 tot nagenoeg 100 goudguldens. Tot verdere aanvulling of verbetering van het vroeger medegedeelde diene nog het volgende, uit de BeneficiaalboeJcen ontleend: vooreerst, ten aanzien van Pingjum, dat de pastoor er veel land in eigen gebruik had en daarom het juiste cijfer zijner inkomsten niet wel kon opgegeven worden; dat de eene praebende 60, de andere 43£ goudguldens jaarlijks afwierp; dat er in 1544 pastoor was (sedert 1538) Harman Gerritsz., in 1547 door Olfert Gerritsz. vervangen, die er reeds in 1544 de beste, van de beide praebenden had; en eindelijk dat de andere prae- bende in 1544 toekwam aan Johaxines Ravensteyn, die in 1547 tot opvolger had Douwe Lolles, terwijl de bovengenoemde Pieter Melisz. zoowel in 1544 als in 1547 er 't vicariaat bekleedde. Vervolgens, ten aanzien van Witmarsum, dat het inkomen van den praebendarius met dat van den vicaris gelijkstond en dat in 1543 aldaar pastoor was Robyn Scheltezoon of Scheltema, tweede opvolger van Menno (na Aesgo); vicaris Jelle Sybes of Sybrandsz, opvolger van Sytze Hania; praebendarius Sythio. Maar deze bijzonderheden verplaatsen ons reeds in een tijd, toen Menno sedert lang uit dien omtrek vertrokken was. Hij toch leefde als vicaris te Pingjum van 1516 tot 153 L en als pastoor te Witmarsum van 1531 tot Januarij 1536. Doch juist gedurende dien tijd had een voorval plaats, dat, mij door mijn vriend den Leeuwarder archivaris medegedeeld, overtuigend aantoont, hoezeer de allernaaste kring, waarin zich Menno als geestelijke bewoog, met ketterij besmet was. Was het reeds den 8sten Mei 1521 noodig geoordeeld in Friesland het keizerlijk edict tegen //de voortkruiping ,/ van de sekte der Lutheranen" af te kondigen *), de maatregel baatte niet veel. Van jaar tot jaar werden de geschriften van Luther en zijn geloofsverwanten in grooter getale verspreid, zóó zelfs dat de Stadhouder den 22sten December 1526 +) bij streng placcaat ieder, die zulke boeken bezat, gelastte ze f/ in der Canselryen te Leeuwarden „ te leueren, om voir den huyse aldair tot puluer gebrandt *) Schwartzenbergh, Gr. Plakkaatb. I, bl. 415. t) Aid. bl. 5li ,i te worden." Waarschijnlijk droeg Tjaard van Aylva, destijds grietman van Wonseradeel, onder wiens gebied Pingjam en Witmarsum behoorden, die bovendien zelf te Witmarsum zijn verblijf hield, er kennis van, dat de pastoor en de vicaris zijner woonplaats in 't bezit waren van zoodanige boeken en eischte hij ze op. Dat echter deze eisch te vergeefs was blijkt uit fol. 74 van de u 9e Reen ckeninck Johans Rattaller van den Rentmeesterschappe//Generael van Oestvrieslant, van 1 Oct. 1527 tot 30 ,/Sept. 1528." Daar toch komt de merkwaardige uitgaaf voor aan den procureur-generaal van 't Hof van Friesland //Cornelis Camerhouwer de sotnme van vier pondt 16 scheli, lingen van 40 groten vlaems tpondt, ende dat voor syne //vacatiën van drie dagen tot 32 Sch. fls., ende dat ter ,/cause van een Reyse, by hem gedaen te Witmarsum, al// dair hy de kisten van den pastoir en de vicarius upge//slagen heeft ende daer uuytgehaelt de boecken van Mer/, tinus Luyter ende anderen zyner adherenten; dit all bree// der blyckende by der voorn, ordonnantie, die men hier // ouerleuert, dairomme hier IIII L. XVI Sch " Geestelijken derhalve, die verboden kettersche boeken lazen en achterwege hielden, woonden in de onmiddellijke nabijheid van Menno, terwijl hij te Pingjum verblijf hield, en gingen zeer waarschijnlijk met hem om. Waarlijk, toen in 1531 Menno de pastorie te Witmarsum betrokwas de ketterij er niets vreemds en waren in datzelfde huis de boeken van Luther, Bucer en Bullinger, die hij er raadpleegde *), reeds *) Zie folio-uitg. zijner werken, bl. 2566. lang vóór hem gelezen! Men herinnert zich dat Menno tot dit onderzoek aanleiding vond in den dood van onzen oudsten Frieschen martelaar, den kleêremaker Sieke Frericxz., den 2Qsten Maart 15gl te Leeuwarden onthalsd, 't Zij mij vergund uit een voor mij liggende copij van 'smans vonnis hier nog bij te voegen, dat hij bekend had »om* trent X1III daghen voer kersmisse lestleden (1530) toe " -^bden herdoopt te zyn, seggende daertoe *), indven hy " nyet anders dan in zyn jonckheyt gedoopt oft oiek nu 1/ onlanex als voirs. is nyet herdoopt en vvaere, dat hy "hem noch soude laeten herdoopen, myt meer andere eru reuren." De bijzonderheid dat hij te Einden en niet hier te lande gedoopt was, is van groot belang voor de vraag naar den oorsprong der Doopsgezinden en ontneemt alweder een bewijs aan de voorstanders der meening, dat vóór het optreden van Melchior Hofman te Emden en van zijn leerling Jan Yolkertsz. Trypmaker te Amsterdam reeds hier te lande Doopsgezinde leeraars zouden geweest zijn. Doch ik keer tot Menno terug: laat het zijn, om een vergissing te herstellen, die ik beging, toen ik schreef, dat Menno in 't late najaar van 1543 voor altijd ons vaderland verliet. Uit een vonnis van 't Hof van Friesland op 1 Jumj 1549 uitgesproken, waarbij Claes Janszoon alias Brongers tot den dood met het zwaard wordt veroordeeld, blijkt dat Menno niet lang vóór dien tijd, derhalve na zijn togt naar Emden en Goch in 1547 en vóór zijn verblijf te Wismar in 1554, een reis door Friesland deed. *) Bovendien. 8 Lieve zusters iu Christus Jezus veel genade en vrede zij u met vriendelijke groete. Hartelijk geliefda zusters in den Heer, die mijn ziel in waarheid lief heeft! Daar onze Lieve Heer, de barmhartige God, u tot weduwen heeft gesteld, zoo is miju vaderlijke en getrouwe vermaning aan u, als aan mijn lieve kinderen, dat gij toch alzoo moogt wandelen als het aan de heilige weduwen betaamt en even als de vrome profetes Anna met vasten en bidden bij dag en bij nacht den Heer moogt dienen in Zijnen heiligen tempel d. i.in Zijne sijne genade weder opwecken, u een vrymoedig en vrolijk gemoed maken, want gij hem in zijn lidmaten ontfangt, liefde en dienst bewijst, als de h. schrift leert. Mijn lieve kinderen, verstaet mij recht, ick spreke van de nooddruftige heyligen, niet verder (1), die selfs genoeg hebben, en behoeven dese uwe handreijkinge en dienste niet. De rechte Christenen behooren oock malkanderen met onnutte kosten niet te bezwaren. Trouwe suster, wandelt kloeckelijk, vreest uwen God van herten, kruyst u vleesch met syne lusten, wederstaet den vijand en alle sijne bekoringe. Hout u in alle dingen vromelijk, veroorsaeckt niemand tot eenige ongeschiktheyd, onvoorsichtelijk. Nemet waer uwen arbeyt, huys en kinderen vlytelijk: schouwt alle onkuysheyd (!), .onnut geklap, prael en ijdelheyd sorgvuldelijk, en set u met alder ernst voor, dat gij niet door des vleesch geweld so seer gedreven word, dat gij der weduwen gelijk wordet, die dat eerste geloof verlooren hebt, afgekeert en den dnyvel navolgen, so Paulus seyt, daer voor de barmhertige Vader u eeuwig behoede ende beware. Dese mijne korte groete uyt rechte vaderlijcke trouwe aen u geschreven, ontfangt met liefde, en denkt het vlijteliik na. Het groeten u de heylige die by my zijn. Groetet alle vrome vrienden. Bidt voor mij, de eeuwige saligmakende kracht en de vrucht des rooden bloeds Christi zy met mijne uytverkoren seer beminde suster in eeuwigheyt, amen. Menno Symons, uwen broeder, die u ïuiiult en liefheeft, den 18 May. lil NOG IETS OVER DE DOOPSGEZINDEN IN RUSLAND. DOOR a». c o o ii. Ware het werk van A. Petzhóldt *) niet eerst iu het vorige jaar verschenen, en ik vroeger ontheven geweest van eene zenuwachtige ongesteldheid, die mij alle niet volstrekt noodige inspanning verbood, ik zou de vervulling van mijne, in het tweede N°. dezer Bijdragen gedane belofte, om ook over den toestand onzer geloofsbroeders in het Russische rijk iets mede te deelen, niet zoo lang hebben verschoven. Intusschen scheen het nu wel, alsof het hier van uitstel afstel zou worden. En zoo kon het mij dan ook niet bevreemden, dat de geëerde inzender van het in dit N°. voorkomende opstel over de Doopsgezinden in Rusland mij voorleden jaar schreef, of ik nog voornemens was, om het beloofde h Vervolg" te leveren, want dat hij anders wel *) Reise im westl. und siidl. europ. Russland im. Jab.re 1855. Leipzig b. H. Fries 1864. genegen was, daarin eenigzins te voorzien door het inzenden van een uittreksel uit het toen pas in 't licht gegeven geschrift van Petzholdt. Ik antwoordde, dat ik juist door dit geschrift weer nieuwen lust gekregen had, om mijne taak af te werken. Dit behoefde hem evenwel natuurlijk niet terug te houden, om tot opening eener ringsvergadering van doopsgezinde broeders het een en ander uit het meergemelde werk voor te dragen. En dit gaf in dien kring zooveel genoegen, dat hij ook door mijnen daar aanwezigen geachten Mederedacteur werd uitgenoodigd, om het in onze Bijdragen te plaatsen. Ofschoon het voor den druk niet bestemd was, liet de Schrijver zich tot inwilliging van dit verzoek overhalen, toen het ook door mij aangedrongen werd. Want hoe zou ik niet gereedelijk de hulp van eenen medebroeder aannemen en het mij, als het maar strekte tot bereiking van mijn oogmerk, om de lezers van dit jaarboekje met die achtenswaardige geloofsgenooten in het buitenland nader bekend te maken, niet gaarne getroosten, dat mij zulk een aangenaam gedeelte .mijner taak uit de handen genomen werd ? Er bleef dan toch nog wel iets na te sprokkelen, te meer daar Petzholdt's berigten niet zoozeer de Russische Doopsgezinden in 't algemeen, als wel meer bepaald die aan de Molotschna betreffen en, hoewel in 1864 in druk verschenen, niet jonger zijn dan het jaar 1855, toen hij zijne hoogst interessante reis in Rusland volbragt. Ik eindigde mijn vorig opstel met de vermelding van eene inspectiereis, in 1861 door twee daartoe uit West- Pruisen afgevaardigde Doopsgezinden en een' derden gedeputeerde van de broeders aan de Molotschna naar de Krim ondernomen, om te onderzoeken, of zich de gesteldheid van den grond daar genoegzaam aanbeval voor eene kolonisatie, waartoe men het vorige jaar door de Russische regering officieel was uitgenoodigd. Laat mi} hier den draad weder aanknoopen, en door nog iets meer van die reis mede te deelen, een aanvang maken met in de eerste plaats over de uitwendige gesteldheid der Doopsgezinden in Rusland het een en ander in het midden te brengen. Nadat de inspectiereis met den in N°. 2 reeds medegedeelden uitslag, was volbragt, bleef de verslaggever met zijnen Pruisischen reisgenoot nog eenigen tijd in de Molotschna-kolonie, die hem ook door vroegere inwoning dierbaar was, verwijlen. Het was voor hem, zoo verhaalt hij, dubbel belangwekkend, om die kolonie in haren tegenwoordigen, zoo bloeijenden, toestand van naderbij te beschouwen. En hoe was er sedert het begin der hier aangelegde volkplanting, ja ook sinds de 21 jaren na zijn vertrek uit die streken alles verbazend veranderd! De van nature woeste en naakte steppe werd in een liefelijk oord herschapen, waarin tal van dorpen met knappe woonhuizen en schuren in regelmatige orde zijn gebouwd, omringd van schoone tuinen, en elk dorp is weder van grootere boschplantages omkranst, waarvan het geboomte, al naar den vroegeren of lateren aanleg van het dorp, hier meer, daar minder digt en hoog opgeschoten is. Tusschen de dorpen in strekken zich de goedbebouwde velden en akkers uit, die, waar onze blik zich henenwendde, overal den rijksten zegen van God ons te aanschouwen gaven, zoodat men, gedachtig aan de 9 groote moeite en bezwaren die de eerste kolonisten hier hadden door te worstelen, wel het woord bewaarheid ziet: //in het zweet van uw aanschijn zult gij uw brood eten" maar ook aan den anderen kant de uitspraak des Heilands vervuld vindt: //uw hemelsche Yader weet wat gij behoeft." Waarlijk het gezigt dezer geheele kolonie brengt den weldadigsten indruk teweeg. Elk dier dorpen heeft het voorkomen van een lusthof, en terwijl velen daarvan met een net en flink kerkgebouw prijken, wordt er niet één aangetroffen, waar niet het voor de school afgezonderde huis boven de andere als een der fraaiste uitsteekt. Hier — zoo besluit de verslaggever — en wij voegen ook dit bij ons uittreksel, opdat de schijn van eene welligt wat te schoon gekleurde schildering verdwijne — hier kon de aarde eeu paradijs worden, als de giftige plant der zoude ook hier maar niet bleef wortelen en de vruchten van oneenigheid en verdeeldheid voortbragt. Doch waar vinden wij hier beneden den vollen vrede, waar eene geheel gelouterde gemeente? Het is hier helaas als overal, — tusschen het goede graan schoot ook het onkruid op. Niet minder gunstig is het getuigenis aangaande de welvaart der aan de Molotschna wonende Mennonieten door H. Dijkema, in zijn reeds aangehaald werk (Rusland geschetst zooals het is, naar eigen aanschouwing) afgelegd. Deze koloniedorpen —- dus schrijft hij — hebben een bekoorlijk voorkomen. Uitgestrekte plantaadjen van velerlei vruchtboomen, bovenal moerbeziënboomen, omzoomen den vruchtbaren oever der rivier. Wij dronken hier voortreffelijk bier van het gepriviligeerde fabrikaat. De ingezetenen van deze dorpen zijn over het algemeen bemiddeld, en som- op nieuw bemerkt hebben, hoe groot bij deze onze broeders de sympathie is met Menno's persoon niet alleen, maar ook met zijne schriften en gevoelens. Dezelfde geest, dien de Mennonitische Blatter ademen, de geest van gehechtheid aan het oude orthodoxe systeem, waarbij men wel eenigzins kennis neemt van meer vrijzinnige denkbeelden zonder die evenwel in zich op te nemen; maar ook dezelfde innig gemoedelijke en echt vrome zin, die in het genoemde maandblad heerscht, komt ons overal tegen, waar wij stemmen vernemen uit het midden onzer Russische broeders. Toch schijnt daarin thans eenige verandering te komen. Althans er gingen reeds meermalen in genoemd tijdschrift meer of min luide en gemotiveerde klagten op, dat men aan de Molotschna en elders begint af te wijken van de voorvaderlijke begrippen en zeden. Bedriegen wij ons niet, dan vormt zich ook daar meer en meer eene partij des behouds en eene daar tegenover staande, die op wijziging, verandering, ja afschaffing van het overgeleverde aandringt, zonder dat wij er evenwel iets moeten zoeken, wat met onze n Gegensatze" van modernen en antimodernen gelijk zoude staan. Maar men ziet daar gebeuren, wat ook bij de Doopsgezinden in ons vaderland plaats had. Bij het toenemen der welvaart en beschaving, beginnen ook daar de oude meer eenvoudige zeden en gewoonten in verval te komen, en door de meerdere toenadering en verkeering met hen, die buiten zijn, neemt niet alleen de z. g. buitentrouw onder hen toe, maar ook het navolgen van anderen in eene vrijere en wereldsche leefwijze *). De onder *) Zie b. t. de Menn. BI. 1856, S. 56. 1863, S. 52—55 en 1856, S 38. hen nog altijd bestaande kerkelijke tucht, die buiten de gemeente huwenden en aan een onzedelijk leven zich schuldig makenden, na vruchtelooze vermaning, van de gemeente uitsluit, zal vermoedelijk dan ook niet meer met die gestrengheid als vroeger worden toegepast, maar blijft evenwel nog het hare toebrengen, om onder hen die betrekkelijke zuiverheid van wandel te bewaren, waardoor zij zich ook nog, volgens menige getuigenis van vriend en vijand, boven alle andere bewoners van het Russische rijk, hoogst loffelijk onderscheiden *). Welk een treffelijke geest onder hen heerscht, kwam vooral duidelijk uit bij gelegenheid der belegering van Sebastopol. Verbood hen ook hunne godsdienstige denkwijze de wapens op te vatten, toch droegen zij al wat in hun vermogen was bij, om de regering van het land, waaraan zij zooveel goeds verschuldigd zijn, te ondersteunen, en beijverden zij zich vooral om de jammeren des oorlogs te verzachten. Uiterst vereerend was het getuigenis, dat zij deswegens van hooger hand ontvingen in een officieëlen brief uit Petersburg dd. 15 December 1854: //Bij de //Duitsche kolonisten" — dus heet het in dien brief // hebben zich Duitsche zin en zedelijkheid, maar vooral m trouwe verkleefdheid aan den Keizer op echt Duitsche 'S ) Petzholdt verhaalt ergens, dat een Russisch kantonregter, (oen de Heer van Haxthausen hem bij diens bezoek van de MennonietenKoloniën vroeg, of hij over hen tevreden was? het antwoord gaf, dat hij nooit eene klagt over hen gehoord had, dat er, zoover zijne 'herinnering reikte, nooit eenige politiestraf op hen toe te passen was geweest, dat zij met hunne naburen in de beste verstandhouding leefden en deze, waar zij konden, ondersteunden. wijze geopenbaard. Van den aanvang des oorlogs af toonden de Duitsche kolonisten in Zuid-Rusland, dat zij bij de andere onderdanen des rijks in het brengen van offers niet wilden achterstaan. Reeds in Januarij van dit jaar hebben zij vrijwillig, behalve aanzienlijken voorraad van levensmiddelen, door kostelooze transporten en andere voor het vervoer en onderhoud der troepen noodzakelijke dienstbetooningen, geldsommen gestort, die niet minder dan 25,000 Zilver-Roebels beloopen. Hiertoe hebben de Mennonieten aan de Molotschna en die in den kreits van Chortitz alleen voor hun hoofd 13,500 Z. R. bijgedragen. Een van hen, Cornies, wiens naam ook in Duitschland met roem bekend is, heeft bovendien 1000 Z. R. tot het bouwen van een brug voor den overtogt der troepen uit eigen middelen geschonken. Doch daarbij lieten zij het niet blijven. Terwijl andere kolonies pluksel, windselen en kompressen leverden — de broedergemeente te Sarepta alleen een voorraad, die 400 pond beliep — boden de Mennonieten van de Molotschna, wederom uit vrije beweging, aan, om vele duizend zieken en geblesseerden bij zich aan huis te ontvangen, ze op hun eigene wagens af te halen en tot aan hunne volle herstelling te verplegen. Dat deden zij uit dankbaarheid voor de gastvrije ontvangst, die hunne voorvaderen hier eens vonden. Zij brengen der Russische regering niet in rekening, welke belangrijke voordeelen zij den lande verschaffen, daar zij door hun vlijt en volha rding woeste steppen in productive weiden en akkers herschiepen. Maar de wakkerheid en braafheid, die hunne vaderen bij hunne overv komst medebragten, leeft bij hunne nazaten voort, en zal // ook bij de volgende geslachten in stand blijven, zoolang // het Christendom hun dierbaar is." Bij de krooning van keizer Alexander II te Moskou in 1856, werden ook de Doopsgezinden in Zuid-Rusland vereerd met eene uitnoodiging om zich bij die plegtigheid te laten vertegenwoordigen. Een zekere David Friesen, // Gebietsvorsteher" te Halbstadt, een der kolonie-dorpen aan de Molotschna, die aan het hoofd dier deputatie stond, gaf na volbragte zending een verslag er van, waaraan wij het volgende ontleenen. Den 13den Augustus werden wij, gezamenlijke vertegenwoordigers van den Boeren- en Kolonistenstand aan // den Minister van 's Rijks domeinen, Graaf Kisselew voor»gesteld. Z. E. had de goedheid met elk onzer in 't bij//zonder in gesprek te treden en ons vooral naar den graan//oogst te vragen. Bij deze gelegenheid behaagde het Z. E. // onder anderen ook mij dank te zeggen voor onze be//moeijingen gedurende den oorlogstijd, inzonderheid voor //de aan de gewonden en zieken bewezen diensten. De // Keizer — zoo drukte Z. E. zich uit — wist geen woor// den te vinden, om zijne erkentelijkheid voor onze be// reidvaardigheid en medewerking in dien oorlog naar waarde //te betuigen. Daags na de krooning, den 27ate" Augus// tus, hadden wij het geluk, om in de audiëntiezaal van // het keizerlijk paleis aan den Keizer en geheel het hof n te worden voorgesteld. Nadat Z M. van den ons vooraf// gaanden Russischen Golowas (opperschout) brood en zout // eerbiedig had aangenomen, en eerst tot allen het woord // had gerigt, wendde hij zich tot de Duitsche opperschou// ten, die den kolonistenstand van Saratow. Odessa en de n Molotschna vertegenwoordigden. Ook de Keizerin ver// waardigde zich ons toe te spreken, en ons in hartelijke // bewoordingen te danken voor de diensten, die wij het // vaderland hadden bewezen. Ik antwoordde daarop, dat // wij slechts gedaan hadden wat wij schuldig waren en be//tuigde uit aller naam mijn1 hartelijken dank voor de be// schermiug en gunst, die wij steeds, ook weder van liet // regerende keizerlijke huis, hadden mogen genieten. Z. M. //deed ons vervolgens nog eenige vragen, b. v. hoe ver wij // van Sympheropol af woonden, hoevele kranken en hoe // lang wij ze bij ons gehuisvest hadden, en sprak toen met //krachtige maar diep ontroerde stem: //'/Breng uit mijnen // // naam dank aan al uwe medebroeders!"" Die dank werd achtervolgens door de Keizerin-moeder, de Grootvorstin Helena Powlona en den Grootvorst K011stantijn met dezelfde hartelijkheid herhaald. Den 4don September ontvingen gezamenlijke opperschouten eene medaille met het portret van den keizer. Den 1 lden dier maand werden alle onze afgevaardigden in het paleis op een vorstelijk maal vergast, waarbij het magtige opperhoofd van den staat zelf met een glas champagne een dronk op hen instelde, en daarbij zijne beste wenschen uitsprak voor het welzijn zijner trouwe onderdanen. Bij gelegenheid van het aan den aftredenden Minister, Graaf Kisselew, gegeven bezoek reikte deze hun eene circulaire over, waarin hij, gewagende van liet nederleggen der betrekking, die hij 20 jaar lang vervuld had, ook deze woorden had laten invloeijen: Ik dank alle landslieden voor het van hen genoten volle vertrouwen en voor de krachtige medewerking, die ik van hen ondervond, door hunne naauwgezette pligtsvervulling, arbeidzaamheid, vredelievendheid en de door hen betoonde bereidwilligheid, om, bij de oproeping van mijn' hoogen gebieder in de jaren van nood, ieder offer te brengen. In geheel dit verhaal van Friesen zoowel als in het vóór de krooning door al de Mennonieten van Zuid-Rusland aan de voeten des nieuwen alleenheerschers nedergelegde huldigingsadres *), treft ons een toon van diepe onderdanigheid en eerbied, die velen misschien kruipend zullen noemen; maar hij zal niemand stuiten, die bedenkt, hoe het hier lieden betreft, die in hun nederigen stand geheel hunne geringheid tegenover zulk een magtigen Monarch gevoelen. Vergeten wij het ook niet, dat wij het hier met Mennoniten van den ouden stempel te doen hebben, die nog kinderlijk gelooven aan het woord des Apostels, dat alle inagten van God zijn. Maar zelfs hij, die het verst verwijderd is, om in Koning of Keizer een door Gods genade aangestelden persoon te zien, moet het met welgevallen aanschouwen, hoe deze wakkere onderdanen met de hartelijkste liefde en dankbaarheid voor hun' wettigen souverein zijn vervuld, en met wat innigheid zij hem bij de aanvaarding zijner gewigtige taak de beste zegeningen des Allerhoogsten toewenschen, den Keizer gevende wat des Keizers en Gode wat Godes is. Waarlijk, hoeveel gebrekkigs deze onze geloofsbroeders nog aankleeft, hoeveel zij ook in wetenschappelijke en vooral godgeleerde ontwikkeling ten achteren zijn, ieder die een open oog heeft voor het goede, dat anderen, ondanks eene bekrompene denkwijze, onder- *) Zie 31. BI. 1857, S. 5. scheidt, zal gewis niet uit de hoogte op hen nederzien, maar huu zijn opregte hoogachting en genegenheid schenken. Mogt de echt vrome en tevens praktische geest, die onze geloofsbroeders daar kenmerkt, en in mannen als Johann Cornies zoo heerlijk uitblinkt, alle Doopsgezinden in en buiten ons vaderland meer en meer doordringen, en ieder het den genoemden edelen man, die niet alleen op zijne geloofsgenooten, maar ook op de hem omringende Tartaren den grootsten en weldadigsten invloed oefende, kunnen nazeggen: //mijn streven is niet zoo zeer, v om voor mijn tijdelijk bedrijf te leven, maar om voor al // mijne medemenschen nuttig te zijn." N A A M L IJ S T DER DOOPSGEZINDE GEMEENTEN EN LEERAREN IN NEDERLAND. FRIESLAND. Akhrum. J. Visscher 1855. Baard. B. ten Bruggencate 1863. Balie. I). S. Gorter 1834. 1854. BerliJcum. S. H. van der Goot 1825. 1839. Blija. Zie Holwerd. Bolsward. A. W. Huidekoper 1861. 1863. n Rustend leeraar W. van Hulst 1831. Emer. gew. 1858. Dantumawoude. P. W. Peenstra 1854. Doklcum. (Vereenigde Doopsgezinde en Remonstrantsche Gemeente) M. W. Scheltema Ez 1851. 1865. » Eustend leeraar H Hussem 1827. Emer. gew. 1865. Dragten en Ureterp. G. ten Cate 1851. 1858. Franeker. M. E. van Delden 1848. GorredijJc en Lippenhuizen. H. Cremer 1855. 1857. Grouw. C. Corver 1859. 1863. N.B. Het eerste jaartal duidt het begin van de predikdienst des leeraars aan; het laatste den tijd, waarop hij in zijne tegenwoordige gemeente de dienst heeft aanvaard HOLLAND. (ZÜID) Leiden. 0. Sepp 1848. 1854. Ouddorp op Goedereede. T. Schiere 1863. Botterdam. J. Craandijk 1859. 1862. // Eustend leeraar J. P. Muller. 1854. Emer.gew. 1861. OVERIJSSEL. Almelo. C. Cardinaal Jr . 1832. 1838. Blokzijl. P. Bonk 1840. Borne. B. Caperus 1861. 1863. Deventer. H. ten Cate Hoedemaker 1847. 1856. // Rustend leeraar J. H. Halbertsma. Phil. Theor. Mag. Litt. Hum. T)r. 1812. Emer. gew. . . . 1856. Enschede. F. van der Ploeg 1829. 1844. Giethoorn. (Zuidzijde). A. van Gulik 1863. » Rustende leeraren H. W. Dam en A. W. Dam. // (Noordzijde). G. S. Bos. Hengelo. A. Ballot 1860. 1864. Kampen. J. Sijbrandi 1844. 1851. Steenwijk. A. J. Bijl 1860. 1862. u Rust. leeraar K. Hovens Greve. 1814. Em. gew. 1862. Zwartsluis. A. Snellen 1861. Zwolle. A. Vis 1860. 1863. . i, Rustend leeraar L. ten Cate Coster. 1833. Emer. geworden 1858. UTRECHT. Utrecht. J Hartog 1852. 1861. // Rusten-! leeraar J. Visscher. 1824. Emer.gew. 1861. ZEELAND. Aardenburg. H. Brocse 1846. 1853. Ooes. Wordt bij voorkomende gelegenheden bediend door de leeraren van Middelburg. Middelburg. A. M. Cramer 1829. 1832. n K. R. Pekelharing 1849. Vlissingen. Wordt bediend door de leeraren vau Middelburg. BUITENLANDSCHE GEMEENTEN. Crefeld. L. Weijdmann 1815. 1836. Ernbden. L. F. Goteling Vinnis 1852. 1855. Emmerik. P. W. van Zutphen 1836. 1850. Erederxkstad. F. van der Smissen. Ooch. De dienst wordt door den leeraar van Kleef waargenomen. Hamburg en Altona. B. C. Roosen 1845. Kleef. A. C. Leendertz 1850. Leer. J. Leendertz 1832, 1837. Norden. J. Pol 1839. 1847. KERKNIEUWS. Met een hoogst verblijdend berigt van algemeen belang inag ditmaal het Kerknieuws aanvangen. Te Amsterdam is onder het bestuur der Heeren J. v. Eeg'nen, J. G. de Hoop Scheffer, H. Rahusen, J. Eock en H. van Beeck Vollenhoven, in 1865 een Fonds gevestigd tot verhooging van Doopsgezinde Leeraarstractementen. Eene circulaire, d d. 25 April 1865, bragt velen Gemeenten en Leeraren het heugelijk vooruitzigt, dat in dringende behoeften op de gulste wijze zou kunnen worden voorzien. Bestuurders van genoemd Eonds verdeelen onze Gemeenten in drie klassen. De derde, bestaande uit 16 Gemeenten met 23 Leeraren, sluit zij van hare bemoeijingen uit. Het zijn die Gemeenten, welke/meer dan f 1400 met of meer dan f 1850 zonder pastory als tractement geven. De Bestuurders meeneu toch te mogen stellen, dat gemis eener pastory den Leeraar op J van zijn tractement te staan komt. Dit mede bij de twee andere klassen in het oog houdende, rekenen zij tot de eerste allen, waar de jaarwedde beneden f 1000 is of bij gemis van- vrije woning, na aftrek van ï, beneden dat cijfer daalt; tot de tweede, waar ze van f 1000 tot f 1400 met pastory of van f 1350 tot f 1850 zonder pastory bedraagt. Gemeenten van de eerste klasse behoeven zich slechts tot eene bijdrage van ƒ 25 'sjaars te verbinden, en het fonds verstrekt zooveel, dat het tractement tot f 1Ü00 stijgt. — Gemeenten van de tweede klasse kunnen hare jaarwedden met f 100 of f 200 verhoogen, zoo zij slechts voor de ééne helft instaan ; alsdan kunnen zij uit het fonds op de wederhelft rekenen. Welk eene verbetering de vestiging van dit fonds in de uitwendige omstandigheden van onze Leeraren veroorzaakt, kan duidelijk blijken uit de navolgende opgave, door eene welwillende hand ons verstrekt. GEMEENTEN, DIE MET BEHULP VAN 'T NIEUWE FONDS HARE JAARWEDDEN VERHOOGD HEBBEN, TOT 1°. OCTOBER 1865. A. Gemeenten met pastory. Van ƒ 700 tot ƒ 1000; Berlicuin. Van ƒ 750 tot ƒ 1000: Terhorne. Van f 800 tot f 1000 : Bovenknijpe, Graftdijk (Oost- en West-), Hallum, Holluin op Ameland, den Hom (Aduard), Woordeind van Graft, Noordhorn, Oudobildtzijl, StadsKanaal, Stavoren, Tjallebird, Winterswijk. Van ƒ 850 tot f 1000: Hoorn op Texel, den lip, Noordzijpe, Ternaard, Wieringen, Wormer en Jisp, IJlst. Van ƒ 900 tot ƒ 1000: Balk, Broek op Langedijk, Enkhuizen, Franeker, Gorredijk, Kampen, Leermens, Medemblik, Mensingeweer, Middelie, Middelslum, Oldeboorn, N. H., Ouddorp, Warrega, Workum, Woudsend, Zuidzijpe, Zwartsluis. Van f 940 tot f 1200 : Purmerend. Van f 950 tot ƒ 1000: Hindeloopen en Molkwerum, Irn- sum, Surhuisterveen. Van ƒ 1000 tot ƒ 1200: Baard, Dragten, Monnikendam, O. en N. Niedorp, Steenwijk, VVitmarsum. Van ƒ 1000 tot ƒ 1300: Dantumawoude, Knollendam. Van ƒ 1100 tot ƒ 1300: IJtens. Van f 1200 tot ƒ 1400: Oldeboorn O. H., terwijl Hoorn, dat vroeger f 1350 zonder pastory gaf, nu f 1300 geeft met pastory. B. Gemeenten zonder pastory. \ an f 850 tot f 1000: Arnhem. Van ƒ 1000 tot ƒ 1250: Cleve. Van ƒ 1100 tot ƒ 1275: Zutphen. Van ƒ 1300 tot ƒ 1550: Nijmegen. Van f 1600 tot ƒ 1800: Middelburg en Vlissingon Voorts wordt nog verhooging voorbereid te Almelo, Borne, Emden, Heerenveen, Mnkkum, Terschelling, Uithuizen en Wormerveer op het N. Bovendien zijn kort na het rondzenden der circulaire, doch zonder hulp der Commissie, verhoogd: Beemster van ƒ 950 tot ƒ 1000; Westzaan (Zuid) van ƒ 1200 tot/1400; de Rijp van ƒ1400 tot ƒ1600Met dankzegging voor de ijverige zorg en bemoeijingen der Commissie ontvangen zeker velen dit berigt. Van geheel anderen aard is onze andere algemeene mededeeling. Zooveel mogelijk trachten wij onzen lezers te doen zien, welk verschil er bij de onzen heerseht in het gebruik van Psalm en Gezangbundels. Wij konden daarvan het volgende te weten komen *): FRIESLAND. Akkrum : Psalmen, Gr. Bundel. Baard: Psalmen, Gr. Bundel. Balk : Psalmen, Uitgez. Liederen. Berlikum: Psalmen, Gr. Bundel. Bolsward: Psalmen, Gr. Bundel. Dantumawoude: Psalmen, L. D. f), Gr. en KI. Bundel. Dokkum (Vereen. Gem.): Psalmen, L. D., Eerste en Tweede Bundel §). Dragten en Ureterp: Psalmen Gr. en KL Bundel. Eraneker: Psalmen, Gr. Bundel. *) Wij hebben ons met een » onbekend'' moeten vergenoegen, als wij op onze beleefde regtstreeksche uitnoodiging aan de kerkeraden geen antwoord ontvingen. t) Wij hebben ons bij deze opgaven van de meest gebruikelijke namen, waaronder Leeraars en Gemeenten de gezangbundels kennen, bediend. L. I). achfer de Psalmen beteekent de berijming van het Kunstlievend Genootschap Laus Deo Zonder bijvoegsel wordt de Psalmberijming bij de Hervormden in gebruik bedoeld. §i Met den naam: " Eerste en Tweede Bundel'' wijzen wij de door de Kemonstrantsche Broederschap aangenomen Bloemlezingen uit Gr. en KI. Bundel en Evang. Gezangen aan. Behalve in de Vereenigde Doopsgezinde Gemeente te Dokkum, is bij de overige Gemeenten in den Tweeden Bundel een zoogenaamd l'erbeterhlaadje tot vervanging van de gezangen op den kinderdoop in gebruik. Dit Verbeterblaadje is van Rotterdamsche afkomst. Pieterzijl: Gr. Bundel. Sappemeer en Hoogezand: Psalmen, Gr. Bundel. Stads-Kanaal: Psalmen, Evang. Gezangen. Uithuizen: Psalmen, Gr. Bundel. Veendam en Wildervank: Psalmen, Gr. Bundel. Zijldijk: Psalmen, Gr. Bundel. NOORD-HOLLAND. Aalsmeer op den Zijd weg" Psalmen, Uitgez. Liederen. Aalsmeer op den Uiterweg: Oude Verm.: Uitgez. Liederen. Aalsmeer op den Uiterweg: Nieuwe Verm.: Psalmen, Uitg. Liederen. Alkmaar: Haarlemsche Bundel. Amsterdam: Psalmen, L. D„ Gr. en KI. Bundel. Barsingerhorn, Kolhorn in Wieringerwaard: Psalmen, Evang. Gezangen. De Beemster: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Beverwijk: Psalmen, Uitgez. Liederen. Broek op Langedijk: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Edam: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Enkhuizen: Psalmen, Gr. Bundel. Noordeind van Graft: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Oost- en Westgraftdijk : Psalmen, Haarlemsche Liederen. Haarlem: Haarlemsche Bundel. den Helder en Huisduinen: Haarlemsche Bundel. Hoorn: Psalmen, Uitgez. Liederen. den lip: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Knollendam, c. a.: Psalmen, Uitgez. Liederen. Koog en Zaandijk: Psalmen, L. D, Uitgez. Liederen. Krommenie: Psalmen, Uitgez. Liederen. Medemblik: Psalmen, Evang. Gezangen. Middelie en Axwijk : Psalmen, Gr. Bundel. -Monnikendam : Psalmen, L. D., Eerste en Tweede Bundel. Oude en Nieuwe Niedorp: Psalmen. Purmerend : Psalmen, Uitgez. Liederen. de Rijp : Onbekend. Twisk en Abbekerk: Psalmen, Gr. Bundel. \V estzaan op het Noord: Psalmen, Uitgez. Liederen. Westzaan op het Zuid: Psalmen, Ui'tgez. Liederen. Wormer en Jisp : Psalmen, Gr. Bundel. • Wormerveer op het Noord: Psalmen, Uitgez. Liederen. Wormerveer op het Zuid : Psalmen, Uitgez. Liederen. Zaandam, Oostzijde: Psalmen, Uitgez. Liederen. Zaandam, Westzijde: Psalmen, Uitgez. Liederen. Noord Zijpe of Oude Sluis: Psalmen, Evang. Gezangen. Zuid-Zijpe: Psalmen, Evang. Gezangen. Terschelling : Psalmen, Gr. Bundel. Burg, Waal en Oosterend op Texel: Psalmen, Uitgez. Liederen. den Hoorn op Texel: Psalmen, Uitgez. Liederen. Wieringen: Psalmen, Uitgez. Liederen. ZUID-HOLLAND. Leiden: Psalmen, Uitgez. Liederen. Ouddorp op Goedereede : Psalmen, Gr. Bundel. Rotterdam: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. OVERIJSSEL. Almelo: Psalmen, L. U., Uitgez, Liederen. Blokzijl : Psalmen, Gr. Bundel. Borne : Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Deventer: Haarlemsche Liederen. Enschede: Oude Haarlemsche Liederen. Giethoorn (Zuidzijde): Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Giethoorn (Noordzijde): Onbekend. Hengelo: Psalmen, Kleine Bundel. Kampen : Psalmen, Evang. Gezangen. Steenwijk: Psalmen, Uitgez. Liederen. Zwartsluis: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Zwolle: Psalmen, KL Bundel, met een eigen toevoegsel van ■i'i Gez. — Evang. Gezangen. UTRECHT. Utrecht: Psalmen, .L. D., Gr. en KI. Bundel. Nieuwe Bundel *). ZEELAND. Aardenburg: Psalmen, Evang. Gezangen. Goes: Psalmen, Evang. Gezangen. Middelburg: Psalmen, Uitgez. Liederen. Vlissingen: Psalmen, Evang. Gezangen. *) Dit is de Bloemlezing nit de Evangelische Gezangen van de Remonstranten, das de Tweede Bundel, met het zoogenaamd Verbeterblaadje. verkozen, die zich echter genoopt voelde te bedanken. Na eenige onaangenaamheden, tot welke de zamenstelliug der Gemeente als van zelve aanleiding gaf, is het beroepingswerk hervat en de keuze gevallen op Ds. M. W. Schel tema Ez, Predikant bij de Remonstrantsch-Gereformeerde Gemeente te Zwammerdam, c. a. Deze heeft de op hem uitgebragte beroeping aangenomen en zijn' arbeid begonnen op 15 October 1865 met eene toespraak naar Coloss. I: 28: Denwelken wij verkondigen, vermanende een iegelijk menscli en leerende een iegelijk mensch in alle wijsheid, opdat wij zouden een iegelijk mensch volmaakt stellen in Christus Jezus. Nog valt van deze Gemeente te berigten, dat zij in dit jaar is toegetreden tot en opgenomen in den Doopsgezinden Bing van Dantumawoude. DRAGTEN en URETERP. De Leeraar dezer Gemeente mogt de vernieuwde en verfraaide pastory betrekken, die grootendeels uit de fondsen der Gemeente is tot stand ge- O «-1 komen. GORREDIJK en LIPPENHUIZEN. Na eerst voor de op hem uitgebragte beroeping naar Westzaan te hebben bedankt, heeft echter onze leeraar H. Cremer zich laten bewegen om op zijn besluit terug te komen, en zal alzoo de Gemeente door zijn vertrek in 't voorjaar van 1866 vacant worden. GROUW. Onze Leeraar C. Corver heeft eene herhaalde beroeping naar Groningen aangenomen en zal ons na den winter van 1865 op 1866 verlaten. HEERENVEEN. Ds. R. J. Keestra, die de Gemeente sedert J821 bedient, is voornemens zijn ambt neder te leggen, zoodra de noodige schikkingen hiertoe gemaakt zullen zijn. HINDELOOPEN en MOLKWERUM. D«. H. van Calrar nam 25 Junij 1865 afscheid van de Gemeente te Molkwerum , predikende over Filippensen 1:27. Alleenlijk wandelt waardiglijk het Evangelie van Christus, enz.; den zondag daarop, 2 Julij, van die te Hindeloopen, met de woorden van Paulus, Ephezen Y: 1 en 2": Zijt dan navolgers Gods als geliefde kinderen; en wandelt in de liefde. De aangewende pogingen om de vacature te vervullen, zijn met geen gunstigen uitslag bekroond. KROM WAL. Kerk en pastorij dezer niet vele leden tellende Gemeente zijn uit eigene bijdragen overgeplaatst naar het gelegener YTENS, welken naam de Gemeente voortaan zal dragen. SUR HUISTERVEEN. Den 6 Nov. 1864 zag deze gemeente de vacature vervuld door den proponent bij de A. D. S. D. Pekelharing, Na aan ons te zijn voorgesteld door D\ G. ten Cate van Dragten met den tekst Hebreën XIII : 17. (Zijt uwen Voorgangeren gehoorzaam en zijt hun onderdanig. W ant zij waken voor uwe zielen als die rekenschap geven zullen: opdat zij dat doen mogen met vreugde en niet al zuchtende, want dat is niet nuttig'), begon hij zijn werk met te prediken over Handelingen XXVIII : 30, 31: En Paulus bleef twee geheele jaren in 11 zijne eigene gehuurde woning en ontving allen, die tot hein kwamen, predikende het koningrijk Gods en leerende van den Heer Jezus Christus met alle vrijmoedigheid, onverhinderd. TERIIOR \E. De dag vau 24 September 1865 was voor ons een blijde dag. Nadat eene week te voren liet oude kerkgebouw voor 't laatst de gemeente vereenigde onder de prediking van haren hooggeschatten Leeraar Ds. P. Overbeek, over 1 Joh. II: 8", Het is de laatste ure, opende toen het uieuwe voor 't eerst zijne deuren om haar te ontvangen. Heer! ik heb lief de woninq van uw huis, en de plaats des tabernakels uwer eer (Psalm XXVI : 8) was de jubeltoon, waarmeê Ds. Overbeek ons door zijne leerrede verwelkomde. In 't nieuwe kerkgebouw mogen de gemeenteleden als levende steenen gebouwd worden tot een geestelijk huis! TJALLEBIRD. Op den 9dcn Julij 1865 overleed te Ilillegom onze geachte Leeraar Willem Cornelis van Staren Sints *1857 bediende hij onze Gemeente met hartelijken ijver en trouw. In zijne plaats is beroepen de proponent bij de A. D. S. J. H. Uiterwijk, die zijne bediening aanvaardde 5 Nov. 1865, na door Ds. A. Vis van Zwolle aan de Gemeente te zijn voorgesteld. Deze koos tot tekst: Joh. XVII: 18. Gelijkerwijs gij mij gezonden hebt in de wereld, alzoo heb ik hen ook in de wereld gezonden; Ds. Uiterwijk : Nehemia II: 20a. God van den hemel, die zal het ons doen gelukken, en wij, zijne knechten, zullen ons opmaken en bouwen. VEENWOUDEN. Op 15 Junij 1865 is de eerste steen gelegd tot een nieuw kerkgebouw en nieuwe pastorij voor onze Gemeente aan den Grindweg naar Dokkum, op korten afstand van het station van den Staatsspoorweg. De pastorij kan welligt spoedig betrokken, de kerk zal ten volgenden jare voor ,'t eerst worden gebruikt. Intusschen aanvaardde reeds 27 Aug. 1865 D'. H. van Calcar, van Hindeloopen en Molkwerum tot ons overgekomen, zijne bediening, predikende over Matth. V : 48: Weest dan gijlieden volmaakt, gelijk uw Vader, die in de Hemelen is, volmaakt is. AMELAND. Te Hollum behoeft de Gemeente eene nieuwe kerk. Reeds spant zij hare krachten in om dit doel te bereiken, van eenige zustergemeenten zijn verblijdende berigten ontvangen, terwijl die van de overige met hoopvolle verwachting worden tegemoet gezien. GELDERLAND. WINTERSWIJK. De Leeraar dezer Gemeente, H. G. Coster, die haar sedert 1836 bediende, was genoodzaakt wegens ligchamelijke zwakte rust te nemen; alzoo is zijne plaats vacant. GRONINGEN. GRONINGEN. De herhaalde beroeping, op Ds. Oorver van Grouw uitgebragt den 20 Aug. 1865, is door dezen aangenomen. Medio Maart hoopt de Gemeente dien ten gevolge hare tweede Leeraarsplaats vervuld te zien. 11* MIDWOLDE, BEERTA en DE MEEDEN, Den 13 Aug. 1865 herdacht D?. J. F. Boersema zijne vijftigjarige ambtsbediening, van welke 39 jaren aan de dienst dezer Gemeente waren gewijd. De woorden Ps. 103 vs. 1 en 2 : Loof den Heere, mijne ziel, enz. gaven hem de stof voor zijne feestrede. NOORD-HOLLAND. AALSMEER. Oudsten, Leeraren en Diakenen der drie Doopsgezinde Gemeenten alhier hebben voor eenigen tijd met eenparigheid van stemmen besioten, om al de leden der drie Gemeenten tot eene gemeenschappelijke avondmaalsviering uit te noodigen, ten einde daardoor den geest der broederlijke liefde, die hen verbindt, te openbaren en aan te kweeken. Die noodiging aan al de Leden in hunne woningen gebragt door eene Commissie, bestaande uit éénen Oudste of Leeraar van elke Gemeente, is door verre het grootste gedeelte der leden met welwillendheid ontvangen, en Zondag 22 October 1865 met bereidvaardigheid opgevolgd. BROEK op LANGEDIJK. De langdurige vacature, iu welke wijlen Ds. Taconis zooveeel mogelijk heeft voorzien, is nu vervuld, daar Ds. D. Lodeesen, vroeger Leeraar te Knollendam c. a., 1 Oct. 1865 zich aan ons verbond met te prediken over de woorden uit 1 Cor. VIII : l: De liefde sticht. NOORDEIND VAN GRAÏT. Onze Leeraar J. de Vries verliet ons den 218ten Mei 1865, predikende over gedacht onze waardige Leeraar H. W. v. d. Ploeg onder vele blijken van liefde, hoogachting en genegenheid zijne vijfentwintigjarige evangeliebediening in ons midden. De woorden Coloss, I : 284: Opdat wij zouden een iegelijk mensch volmaakt stellen in Jezus Christus gaven hein de stofife zijner feestrede. — Nog mag uit deze Gemeente berigt worden, dat hare kerk van een orgel is voorzien, 't welk 18 Junij 1865 voor 't eerst is bespeeld. OUDE en NIEUWE NIEDORP. Onze Gemeente verloor door den dood den man, die sints 1841 hare belangen had behartigd. Haar Leeraar Inne Taconis overleed in April 1865. In zijne plaats trad den 29sten October 1865 zijn opvolger K S. v. d. Meulen, beroepen van Terschelling, predikende over Rom I : 16a: Ik schaam mij des Evangeliums van Christus niet. PURMEREND. 't Mogt ons gebeuren, den 11 Dec. 1864, in ons kerkgebouw voor 't eerst een keurig orgel te gebruiken. Onze Leeraar sprak toen naar de gelegenheid des tijds over Colossensen III : 16é: Leert en vermaant elkander met Psalmen en lofzangen en geestelijke liederen, zingende den Heer met aangenaamheid in uw hart. WESTZAAN OP HET ZUID. Ds. Ballot predikte hier zijn afscheid 20 Nov. 1864. Hij had tot tekst gekozen : Rom. XV : 13: Be God nu der hoop vervulle ulieden met alle blijdschap en vrede in het gelooven, opdat gij overvloedig moogt zijn in de hoop, door de kracht des H. G.! Het beroep door ons uitgebragt op Ds, Cremer van Goiv 11. Beschrijving der Gemeenten. S. Hoekstra, Bz. J. van Eeghen. J. G. de Hoop Scheffer. Adres: S. Hoekstra, Bz. III. Tot het Verdag. S. Hoekstra, Bz. J. G. de Hoop Scheffer. J. van Eeghen. Adres: J. G. de Hoop Scheffer. IV. Proponenten- Verhandelingen. S. Hoekstra. Bz. J. van Eeghen. Adres: S. Hoekstra, Bz. V, Tot de Proponenten. S. Hoekstra, Bz. J. G. de Hoop Scheffer. A. Loosjes. Adres: J. G. de Hoop Scheffer. KWEEKSCHOOL. OUD-HOOGLEERAAR. S. Muller, Phil. Theor. Mag. Litt. Hum. et Theol. Dr. HOOGLEERAREN. S. Hoekstra, Bz., Theol. Dr. en J. G. de Hoop Scheffer. STUDENTEN. S. Cramer. C. Leendertz. J. P. van der Vegte. C. J. Bakker. H. G. Dornseiffen. S. Kutsch Lojenga. H. D. Tjeenk Willink. G. Cool. F. B. K ruseman. J. F. Bakker. Sj. Wartena. P. S. Bakels. G. Vrijer. E. M. Mulder. J. Schippers Jr. K. R. Taconis. P. Wijngaarden. N. F. Bianchi. J. H. Boeke. H. Boetje. I. J. Ie C. de Bussij. W. van Douwen. A, G. van Gilse. P. van der Goot. H. Koekebakker. J. W. van der Linden. C. C. Mauve. M. E. Mulder. W. C. Schiff. J. Sepp. Wij mogen onze berigten, helaas, niet besluiten zonder eene hoogst treurige mededeeling. De Heer Jan van Eeghen, wiens naam hierboven zoo vele maleu voorkomt, en die gewoon was nooit zijn naam alleen, maar met zijn naam zijn hart te geven, is plotseling aan den avond van '25 Nov. 1865 de eeuwige rust ingegaan. Helder van hoofd, ernstig van geest, ruim en warm van gemoed heeft hij ijverig onder ons en voor ons gearbeid, en wat hij voor ons was, dat was hij voor zijn gezin, voor de stad zijner inwoning, voor de maatschappij. Hij was een sieraad onzer kerkgemeenschap en zijne nagedachtenis zal bij velen in zegening blijven. I Bij den Uitgever "dezes is-verschenen : AL DE BOEKEN DES NIEUWEN VERBONDS, uit liet Grieksch op nieuw vertaald, en met opschriften, gelijkluidende plaatsen en eenige aanteekeningen voorzien. Door G. Vissering, Doopsgezind Predikant te Wormer en ■Jisjp. Tweede, verbeterde en met vele aanteekeningen vermeerderde druk f 3,25. Hetzelfde werk in. heel linnen band n 3,65. Alle beoordeelingen van deze uitmuntende vertaling roemen om het zeerst hare getrouwheid en duidelijkheid. Het groot vertier van dit werk is de ineest voldoende hevestiginsr der eenparige uitspraken ten gunste van deze uitgave. UEDBUKT JH.l W. J. BE BGEVEB lUt'iBEKi 1. Toen mijns levens morgenzon (Psalm 151). 2. Hoe komt ons 't godlijk licht bestralen. 3. Waak op, waak op, o Christenschaar. 4. Hoe groot de vruchten zijn. 5. Wie vaart daar heen, zoo snel omhoog. 6. Wie zit in glorierijken stand. 7. o Jezus grootste Heer gekroonde Zoon. 8. o Christen wilt gij zeker gaan. 9. Als Jezus uit het graf zeeghaftig was verrezen. 10- o God! maak hen, die hier uw naam. 11. Dat God een geest is leert ons 't woord. 12. Naar binnen ziel! de tijd, de zaak en God. 18. Wie kan het tafereel van Christus kruis. 14. Hoe zal zich nu de ziel en 't nederig gemoed. 15. o Jezus! o waar rukt de liefde. 16. o Jezus! waarde Heer! 17. 't Hart door uwe liefde ontsteken. 18. o Middelaar! o Jezus! 'sVaders Zoon! 19. Indien de hoop en 't vurige verlangen. Het lste lied is .van Corn. van Eeken; het 6de van J. Verlaan; het 7de van J. Breedenburg; het 12de van P. van Vlooten; het 13de 14de 18de en 19de van J. Oudaen; het 15de van Adr. Spinniker; het 16de en 17de van R. Rooleeuw. Toen in Dec. 1759 het kunstgenootschap Laus Beo salus populo een voortreffelijke berijming der psalmen voltooid en uitgegeven had, was de Amsterdamsche gemeente van de Zon de eerste, die haar voor kerkgebruik invoerde. Geen wonder! nog altijd zong ze op Datheenschen trant en zuchtte sedert lang naar verbetering. Maar ze deed meer. Bij de 75. Fokke Simonsz. 76. Kasteleyn (naar Gellert.) 77. Jordens. 78. van Gelder. 79. A. Vereul. 80. Fokke Simonsz. 81. Nieuwenhuyzen. 82. A. Vereul. 83. Dezelfde. 84. van Hall. 85. v. d. Velde, geb. Helmeke 86. Jordens. 87. den Beer Poortugael. 88. Elter, geb. Woesthoven. 89. Kasteleyn. 90. Elter, geb. Woesthoven. 91. W. van de Velde. 92. J. J. VeTeul. •93. de Bosch. 94. J. J. Vereul. 95. Elter, geb. Woesthoven. 96. Jordens 97. Kasteleijn. 98. J. J. Vereul. 99. W. van de Velde. 100. van Gelder. 101. Elter, geb. Woesthoven. 102. Jordens. 103. Kasteleyn. 104. J. J. Vereul. 105. Jordens. 106. Dezelfde. 107. v. d. Velde,geb.Helmeke, 103. den Beer Poortugael. 109. de Bosch. 110. Elter, geb. Woesthoven. 111. van Gelder. 112. Jordens. 113. W. van de Velde. 114. van Gelder. 115. Kasteleyn. 116. Dezelfde. 117. Elter, geb. Woesthoven. 118. Dezelfde. 119. Jordens. 120. Elter, geb. Woesthoven. 121. van de Velde, geb. Helmeke en echtgenoot. 122. J. J. Vereul. 123. Kasteleyn. 124. Elter, geb. Woesthoven. 125. Kasteleyn. 126. Jordens. 127. de Bosch. 128. Kasteleyn. 129. Jordens. 130. Dezelfde. 131. de Bosch. 132. van Hall. 133. v. d. Velde, geb. Helmeke. 134. de Bosch. 135. Jordens. 136. Elter, geb. Woesthoven. 137. Jordens. 138. Kasteleyn. 139. J. J. Vereul. 140. Jordens. 141. den Beer Poortugael. 142. Elter, geb. Woesthoven. 143. Kasteleyn. 144. v. d.Velde, geb. Helmeke. 145. W. van de Velde. 14(i. Dezelfde. 147. v. d.Velde, geb. Helmeke. 148. van Gelder. 149. Dezelfde. 150. Elter, geb. Woesthoven. 151. Fokke Simonsz. 152. d. B. Poortugael en van Gelder. 153. van Gelder. 154. v. d. Velde, geb. Helmeke. 155. J. J. Vereul. 156. Dezelfde. 157. Dezelfde. 158. den Beer Poortugael. 159. Elter, geb. Woesthoven. 160. d. Beer Poortugael en v. Gelder. 161. W. van de Velde. 162. J. J. Vereul, 163. Kasteleyn. 164. Elter, geb. Woesthoven. 165. J. J. Vereul. D. ZWOLSCHE GEZANGEN. (DE 68 EEKSTEN ZIJN DIE VAN DEN KLEINEN BUNDEL.) 69. Ass. Doyer. 81. 70. Assehenberg. (K. B. 1.) 82. 71. Dezelfde. (K. B. 2 ) 72. Onbekend. (H. L. 9.) 83. 73. Onbekend. (H. L. 10.) 74. Onbekend. (H. L. 11, H. 84. G. 139.) 75. J. Oudaen. (H. L. 13.) ♦SS. 76. A. Spinniker. (H. L 15, 86. H. G. 143.) 87. 77. R. Kooleeuw. (H. L. 17, 88. H. G. 45.)* 89. 78. Onbekend. 90. 79. Onbekend. . 91, 80. Onbekend. 92. Onbekend. (H. L. ê.) Elter, geb. Woesthoven, (G. B. 31.) Onbekend. (H. L. 5, H. G. 130). J. Verlaan. (H. L. 6, H. G. 131.) Jac. Doyer. Ass. Doyer. Onbekend, naar Gellert. Onbekend. Onbekend, naar Gellert. Jac. Doyer. Dezelfde Dezelfde. eigene kerk te vergunnen, even als aan de andere niefkatholieken, zoodra hun getal tot het daartoe bij de wet vereischte cijfer van honderd gezinnen geklommen is; 3°. dat zij en hunne nazaten, zoo lang zij Doopsgezind blijven, vrij zijn van krijgsdienst. Intusschen werd bij hetzelfde decreet zoowel de overgang tot hunne broederschap als het opnemen van meerdere Doopsgezinden onder de kolonisten streng verboden, terwijl zij, die het land weder verlaten wilden, daartoe wel vrijheid hadden, maar vooraf alles wat de Staat hun bij hunne kolonisatie had verstrekt terug moesten betalen. De vrijstelling van krijgsdienst werd hun op nieuw door de besluiten van 1 Mei 1812 en 7 December 1859 gewaarborgd, nadat zij reeds in 1822, ten gevolge van een verzoekschrift door hen aan keizer Frans op zijn reis door Gallicië aangeboden, ontheven waren van de verpligting om jaarlijks voor ieder gezin een gulden tot afkoop van de krijgsdienst te voldoen. In meerdere of mindere mate houden zich allen aan de volgende godsdienstgebruiken. Zij bedienen den doop eerst dan, wanneer de doopeling in staat is, vooraf belijdenis van zijn geloof te doen, meestal op een leeftijd van 14 jaar; zij leggen daarbij de plegtige belofte af, dat zij nooit andere wapenen dan die der zachtmoedigheid zullen gebruiken. Daar zij volgens het bevel van Jezus in 't geheel niet zweren, maar het enkele ja en neen voldoende achten, zijn zij vrij van het afleggen van een eed en geldt in plaats daarvan hunne eenvoudige verklaring op mannenwoord en mannentrouw. Het huwelijk is alleen tusschen geloofsgenooten geoorloofd en echtscheiding slechts in geval van overspel toegelaten. Met hunne godsdienstpligten achten zij het bekleeden van openbare ambten onvereenigbaar, waarom ze die dan ook niet mogen aannemen. De Doopsgezinden te Einsiedel en Frankenstein, staan nog altijd de oude strenge kerkelijke tucht voor en drijven de eenvoudigheid van kleeding zóó ver, dat ze zich in plaats van knoopen van haken en oogen bedienen, waarom men ze haakjes-mannen (Reftler) noemt, in onderscheiding hunner geloofsgenooten die 't gebruik van knoopen toelaten en knoopen-mannen (Knöpfler) heeten *). Intusschen dragen ook dezen nog altijd de oude duitsche kleeding en blijven ze aan de eenvoudige zeden hunner voorzaten getrouw. Innig gehecht aan hunne broederschap verklaarden zij, toen hun voor eenige jaren voorgesteld werd, tot het Luthersche of Hervormde kerkgenootschap over te gaan, dat zij liever, dan daartoe te besluiten, den terugtogt naar hun vaderland zouden aannemen. Zij noemen hunne overheden oudsten, hunne leeraars vermaners. Zij leven zeer matig, gebruiken den volksdrank (brandewijn) nooit en onderscheiden zich door eerlijkheid, eenvoud, vlijt en ordelijkheid, zoodat zij de uitnemendsten van al de kolonisten en de voortreffelijkste arbeiders zijn, wien de eer toekomt dat zij de eersten waren, die van den ouden sleur afwijkende, den landbouw op meer wetenschappelijke wijze beoefenden. Ten tijde der eerste vestiging, telden zij 130 zielen in 27 gezinnen. Door hunne eigene godsdienstbegrippen en *) De Ilejtler heeten in Amerika Hooker-Mennonilen of naar hun voorstander Jakob Amman omstreeks 1630 Amish-Mennonilen. 1 * door de wet tot volstrekte afzondering genoodzaakt, ondervonden ze al den verderfelijken invloed van klimaatsverandering en waren ze bij 't begin dezer eeuw tot 25 gezinnen versmolten. Langzamerhand vermeerderde hun getal van toen af, maar toch zóó langzaam, dat er in 1828 nog maar 33 gezinnen waren. Sedert dien tijd echter, toen er een geheel nieuw geslacht was opgestaan, nam van jaar tot jaar het cijfer toe en verspreidden zij zich verder dan de drie. dorpen, waarin zij oorspronkelijk gevestigd waren. Bij de volkstelling van 1857 bleken er te wonen: (te Neuhof 67 i in het district V Kierni?a 22 > in 20 gezinnen Grodek ma]y. . . 21) • te Einsiedel 76^ [ te Falkenstein. ... 47 j ite Mostki 22/ in het district |te Dmytrze in 41 gezinnen Szczerczec \te Pustomyty . ... 17 ( I te Szoki 121 [ te Rosenberg .... 12 1 \te Glinna 5. m het distric te jjorozany wielki . 4 Komarno 323 in 6L gezinnen: waaronder 160 van 't mannelijke en 163 van 't vrouwelijke geslacht. Te Einsiedel leven eenige Lutherschen in hun midden. Tot zoo verre de berigten van den lieer Goehlert. Nadere bijzonderheden ontleen ik aan de mededeelingeu van Ds. J. van der Smissen in de Mennouitische Blatter van 1857 bl. 36, 56 van 1858, bl. 51, 54, van 1863 bl. 7, en in zijne brieven aan mij gerigt. Die mededeelingen wijken eenigszins van de bovenstaande opgaven af, daar ze het getal gezinnen, die zich in 1784 en 1785 in Gallicië vestigden, te Einsiedel op 18, te Rosenberg op 3 en te Ealkenstein op 7, te zamen '28 (en niet 27) stellen; voorts de groote vermindering bij 't begin dezer eeuw (niet tot 25, maar tot 15 gezinnen) vooral daaraan toeschrijven, dat velen van 1795 tot 1797 naar Wolhynië verhuisden; en eindelijk het totaal der in 1858 in Gallicië gevestigde Doopsgezinden op ruim 400 zielen of ruim 80 gezinnen begrooten. Waarschijnlijk heeft van der Smissen in dit cijfer alle Doopsgezinden, hoe ver ook door Gallicië verspreid, opgenomen, en Goehlert zich alleen tot de bewoners der door Doopsgezinden gestichte landhoeven of gehuchten bepaald. Opmerking verdient nog, wat van der Smissen omtrent de vrijstelling van het hoofdgeld der dienstpligtigen in 1822 mededeelt. De keizer zou die vrijstelling namelijk uit eigen beweging verleend hebben, omdat, terwijl andere gezindten hem met allerlei klagten en verzoeken lastig vielen, de Doopsgezinden, zonder iets te vragen, hem alleen een dankadres voor zijne bescherming hadden aangeboden. Tot November 1862 behoorden alle Doopsgezinden in Gallicië tot ééne gemeente, waarvan Neu-Falkenstein en Einsiedel de hoofdplaatsen waren, zoodat ze in de Naamlijsten van Doopsgezinde Leeraren tot op 1804 onder den eersten en later onder den tweeden naam voorkomt. De godsdienstige zaïnenkomsten werden in een particulier woonhuis gehouden, totdat de gemeente in 1816 te Einsiedel een schoolgebouw stichtte, dat tevens tot kerk diende en sedert de verplaatsing der school in 1839 uitsluitend daarvoor bestemd werd. Hoe goed de verstandhouding tusschen Doopsgezinden en Lutherschen aldaar is, blijkt, onder anderen hieruit, dat de Luthersche predikant van Dornfeld, van wiens gemeente er zoowel te Einsiedel als te Ealkenstein onderscheiden leden wonen, het vrije gebruik van ons kerkgebouw te Einsiedel heeft voor het doen van lijkredenen en het voltrekken van huwelijksinzegeningen, terwijl zijn filiaalkerk te Ealkenstein voor gelijke doeleinden aan ons wordt afgestaan. Met de komst van den Candidaat Johannes van der Smissen in 1857 mogt zich de gemeente voor het eerst in 't bezit van een wetenschappelijk opgeleiden leeraar verheugen. Door den oudsten Heinrich Brubacher met een rede over 1 Kor. IV : 1, 2 bevestigd, aanvaardde hij den 26sten Julij 1857 de evangeliebediening met een rede over Ps. 85 : 9—14 en vervulde haar, in vereeniging met twee oudsten en twee leeraren (allen ongestudeerd) tot 1862, toen hij naar Kierniipa vertrok. Vóór zijn beroeping was een fonds ter bestrijding zijner jaarwedde te zaraen gebragt, dat 250 florijnen aan jaarlijksche rente opleverde en waartoe Peter Kintzi Senior te Kierni?a 3000, Abraham Linscheid te Deinbianka 1000 en de oudste, Daniël Rupp te Neuhof, 500 florijnen had bijgedragen. Deze gelden werden echter niet in de gemeentekas gestort, maar onder beheer der gevers gelaten, die zich alleen tot de uitbetaling der rente verbonden. Al spoedig gaf echter deze regeling aanleiding tot moeijelijklieden. Toen zich namelijk Ds. van der Smissen als voorstander van het leerstuk der Drieëenheid deed kennen en het onderscheid tusschen den wetenschappelijk opgeleiden leeraar en zijne ongestudeerde ainbtgenooten gedurig scherper uitkwam, hielden Linscheid en Rupp de jaarlijksche toelage in. In 1830 kochten eenige Doopsgezinde familiën een gedeelte van 1t landgoed Saweddowic en legden er een nieuwe kolonie aan, die zij Neuhof noemden. De school werd er in een particulier huis gevestigd; de godsdienstoefening sedert 1852 geregeld orn de veertien dagen gehouden, onder voorgang van den daar woonachtigen leeraar Daniël Rupp, die er na zijn benoeming tot oudste in 1855, ook doop en avondmaal bediende. De twaalf gezinnen, waaruit deze filiaalgemeente van Einsiedel bestaat, zagen in 1862 een langgekoesterden wensch vervuld, n. 1. het bezit van een eigen kerk en ruim schoollocaal. Den 266ten October van dat jaar kwamen zij voor 't eerst in het nieuwe gebouw, door Johan Rupp ontworpen en door den oudste Heinrich Brubacher ingewijd, bijeen. Eene tweede filiaalgemeente van Einsiedel is Horozanna, op gelijke wijze als Neuhof ontstaan, door den aankoop van eenige gronden in 1850, die over acht landhoeven verdeeld werden. De diaken Jacob Muller ruimde een kamer zijner woning in voor de godsdienstoefeningen, die van den 25steu April 1852 af (toen de oudste Johann Muller er Joh. X : 12—17 bepreekte) geregeld om den anderen zondag gehouden, maar sedert 1856 in het schoolgebouw voortgezet werden. Aan deze school zijn als in- mcente in Gallicië tot op heden er het evangelieambt bedienden, een enkel woord van dank en van hulde aan den man, die door zijn onbezweken ijver, zijn hartelijk geloof en zijn vurige liefde 41 jaren lang dier gemeente tot zegen was en veelszins haar stichter verdient te heeten : Jacob Müller. Den 3den Januarij 1753 te Ibersheim in de Palts geboren, verloor hij nog zeer jong zijnde zijn vader en moest als wever het onderhoud niet alleen voor zichzelven, maar ook voor zijne moeder en de overige leden van het gezin verdienen. Toch wijdde hij, terwijl deze drukkende zorg hem niet toeliet een enkel uur van den dag aan iets anders dan aan zijn handwerk te besteden, menig nachtelijk uur aan 't geen hem het liefst was : de ontwikkeling van zijn geest door gestadige oefeningen, door volhardende studie, vooral door naauwkeurig lezen der H. Schrift. Eindelijk was het lot zijner naaste en liefste bloedverwanten verzekerd; eindelijk de zware zorg, die zoo lang op den man en den jongeling gerust had, geweken. Voor een korten tijd van zijne verloofde, die met haren vader Jakob Müller naar Gallicië vertrokken was, gescheiden, volgde hij haar weldra in het verre land en verbond zich den 5den April 1785 met haar in den echt. Doch nu ook erkenden de Gallicische broeders al ras, welk een treffelijke aanwinst ze hadden gedaan, toen hij tot hen overkwam. Ze droegen hem nog in dit zelfde jaar het ambt van leeraar en oudste op en vierden het eerst avondmaal onder zijn voorgang den 25sten December. Van toen af kwam het eerst goed aan 't licht, welke uitnemende gaven hij bezat, beiden naar 't verstand en naar het hart. Aller liefde, aller vertrouwen won hij, die bij 't klimmen zijner jaren door allen met den naam van Grootvader begroet werd en als een aartsvader te midden der zijnen den ll waarin de post voorkomt: •> Mr. Marten Dunck van Kempen, pas//toer van Wormer, gegeven die somme van XII gouden // keyzerscroenen hem by de burgemeesteren toegevonden §) u voer eene danckbaerheyt, uuyt zaicke dat hy een bouck, // gemaickt by hem tegens die erroeren van Heer Menno »Erisio **) anabaptist, by gescrifte uuytgegeven, welck *) d. i. Wederlegging van de ketterij der Wederdoopers. De auteur noemt zich, naar de gewoonte van dien tijd, Martinus Duncanu:-. Hij was later pastoor te Delft, deken te 's Gravenhage en van 1572 tot 1578 pastoor te Amsterdam. Hij stierf tc Amersfoort in 1593, 84 jaar oud. Uit zijn levensbeschrijving, door J. van Hees, deelen van Heussen en van Rijn, III Dl. bl. 676 eenige bijzonderheden mede. t) Vu. 49 en f° 50. §) Toegekend. **) Heer Menno uit Friesland 8* w bouck deselve Mr. Marten deser stede gedediceert heeft, // alst blyckt by ordinantie in dato den XXIIIsten Fe//bruary anno XLIX." Bovendien, terwijl juist onderscheidene Doopsgezinden, discipelen van Gillis van Aken, in de boeijen zaten, meende de Regering van Amsterdam geen beter besluit te kunnen nemen, dan aan den pastoor der Oude Kerk toe te voegen den geleerden bestrijder van het anabaptisme Mr. Marten Dunck, // omme die herdoopte n gevangens alhier geapprehendeert te onderrechten mit »Goids woirdfc uuyter heyliger scriftuere van hoerluyden // erroeren ende deselve te brengen tot beken *) van hoere // dwalinge, zoe verde die almoegende God gratie geven u wilde." Zij ontbood hem door den stadsbode Jan Reyersz., die voor de reis twee schellingen ontving, en vereerde hem „ voer zyne vacatiën dat hy tweemael van Wormer hier // gecoemen ende sekeren tijt gebleven is" drie gouden keizerskroonen d. i. ƒ5.70, alles volgens rekening van den 16den Maart. Hoe vruchteloos zijn pogingen waren, blijkt uit het doodvonnis tegen de gevangenen den 20sten daaraanvolgende uitgesproken, waarbij vermeld wordt, dat zij // in haer ongelove en dwalingen en ketteryen hartneckigh" zijn gebleven t)- *) Belijdenis. +) Zie T. J. van Braght, a. w. bl 82—84, die het geheele vonnis bl 84 naauwkenrig mededeelt, maar achter den naam • Pieter Jansz. tot Lininckhuysen" eenige stippen zet, als aanduiding dat hij iets wegliet. Wat liet hij weg? de woorden: «in den gestichte" (stift) " van Munster ghebooren." Opmerkelijk! Zoo bang was van Braght, als het martelaren gold, voor het woord Munster en zoo weinig naauwgezet zijn historisch geweten. DE STIJL VAN .MENNO SIMONS MET EEN VOORBEELD TOEGELICHT EN VERDEDIGD DOOR j. «. ih: hoop schepper. Reeds vóór 27 jaar stelde inijn vriend A. M. Cramer in zijne nog altijd hoog te schatten monografie over Menno Simons op vernuftige wijze de uitspraak van Mosheim, waarin hij den stijl van Menno beoordeelt, en de verklaring van den auteur der vertaling van Mosheim omtrent hetzelfde onderwerp, tegenover elkander. Mosheim beweert: //Menno bezat het onwaardeerbaar voordeel eener natuurlijke en overredende welsprekendheid, en genoeg, om bij '/het gros des volks voor eene godspraak door te gaan." Zijn vertaler zegt: „ Een uitermate langwijlige en vervellende schrijftrant, veelvuldige en onnoodige herhalingen, » eene overgroote verwarring van volzinnen en zaken, god// vruchtige doch tegelijk onaandoenlijke vermaningen, en //andere gebreken van diergelijk een' aard, maken het le" zen dezer schriften ten hoogste onaangenaam." Cramer zelf staat met zijn eindoordeel tusschen beide partijen in: hij houdt het met den vertaler, waar sprake is van Men- doos vertoogen over ingewikkelde onderwerpen, doch, waar het eenvoudige vermaningen, opwekkingen, waarschuwingen geldt, daar stelt hij Mosheim geheel in 't gelijk. Zal een jeugdiger geslacht evenzoo oordeelen? of bestaat er grond voor de vrees, dat de verfijning, waaraan men, ook op 't gebied van den stijl, in de laatste vijf en-twintig jaren gewoon is geraakt, 't ongunstige vonnis over den stijl van Menno, eens door Moshei ms vertaler geveld, nog verscherpen en verzwaren zal? Eer dit vonnis wordt uitgesproken zij het mij vergund een enkel woord ten voordeele van onzen Menno in het midden ie brengen. Van * veelvuldige en onnoodige herhalingen" zal ik hem niet vrijpleiten : trouwens dit gebrek heeft hij met de meest gezochte en uitbundig vereerde predikers onzer dagen gemeen. Maar 't verwijt, dat hij aan n eene overgroote verwarring 7, van volzinnen" zich schuldig maakt, — neen, hij heeft het niet verdiend. De schuld daarvan ligt eenig en alleen bij de latere uitgevers van zijn geschriften, vooral bij den man die in 1681 de meestverspreide editie zijner werken bezorgde: Hendrick Jausz. Herrison. Niet alleen wemelt de uitgaaf van drukfouten en is de vertaling van Mennoos platduitseh in onze taal zeer gebrekkig, maar geheele zinnen zijn verminkt, uit het verband gerukt en zouden inderdaad onverstaanbaar blijven, indien niet de vergelijking met oudere uitgaven het middel aan de hand deed, om den oorspronkelijken tekst te herstellen. Is eenmaal langs dien weg het kaf van het koren gescheiden, dan zal ieder, die geen vreemdeling is in de stichtelijke literatuur hier te lande van 1540 tot 1560, met volle overtuiging moeten erkennen, dat Menno voor zijn eeuw een zeer goed stylist was en er misschien niemand destijds gevonden werd, die zich in dit opzigt met hem kon meten. Wie dit erkent ziet tevens voor een deel den verbazenden opgang verklaard, dien zijn geschriften onder 't volk maakten, en den invloed, dien ze oefenden. Wilde ik uit de grootere stukken van Menno de waarheid mijner beschuldiging tegen Herrison en zijn voorgangers staven, ik zou vreezen zelf te vervallen tot u de wlangwijligheid en vervelendheid," onzen Menno ten laste gelegd. Eéne enkele proeve volsta; eene proeve, aan een zijner kleinste geschriften ontleend, en door mij te eerder gekozen, omdat het oorspronkelijk, door Menno zeiven geschreven (en voor zoo ver mij bekend is het eenige dat van zijne hand nog bestaat), op het archief onzer Amsterdamsche gemeente berust. De brief, dien ik bedoel, is op een folio-bladzijde met een kleine, niet zeer leesbare letter geschreven en beslaat met opschrift en onderschrift 43 regels. Daar zoowel de boven- als de onderkant van den tijd veel geleden heeft, zijn de woorden van den eersten regel naauwelijks te ontcijferen en is het jaartal aan 't einde verdwenen. Ook de linker-zijkant is iets of wat beschadigd, zoodat enkele letters op het eind van de regels zijn afgesleten. De keerzijde, die waarschijnlijk het adres bevatte, is misschien al voor twee en een halve eeuw overplakt, om aan het papier meer stevigheid te geven. Immers, dat er sedert 1626 niets aan veranderd is, blijkt overtuigend aan de eerste uitgave van den brief, die van dit jaar dagteekent. Toen besloot namelijk de bekende Hoornsche leeraar Pieter Jansz. Twisck zijn Troostbrief der weduwen, opge- dragen aan zijne schoonzuster Lysbeth Pieters en uitgegeven bij Zacharias Cornelisz., met de mededeeling van dit schrijven van Menno. Zeer denkelijk gebruikte hij daarbij het origineel: althans uit het onduidelijke schrift daarvan laat het zich ten volle verklaren dat hij b.v. in 't opschrift U sy voor Jesu en later weduwelylce voor vordurvener, niet verder voor nit van de, verloren voor vorlaten, vrienden voor uvde las. Jammer dat hij bovendien het platduitsch allerslordigst vertaalde en door uitlatingen een paar perioden geheel onverstaanbaar maakte. Toch was het dit broddelwerk, dat Herrison in zijne bekende uitgave van Mennoos Werken 1681 op blz. 336 letterlijk nadrukte! Yeel beter en naauwkeuriger dan Twisck las de man, die in 1630 bij denzelfden Zacharias Cornelisz. een uitgave van Mennoos Grondighe bekentenisse van de rechtveerdighmakinyhe des gheloofs bezorgde en er een afdruk van onzen brief aan toevoegde. Hij begaat geen van de fouten, die Twisck beging, rnaar heeft daarentegen aan drie of vier anderen zich schuldig gemaakt door 't woordje iu eens als in, eens als nu te lezen, en, niet gelukkig in zijn gissingen, waar 't papier was afgescheurd, op de eene plaats van in d volgens eene later op het origineel met de pen bijgeschreven verandering, merekelycken, op de andere plaats van rede v.. bet onverstaanbare rade u te. maken, waar Menno zonder twijfel inder waerheyt en rede van geschreven heeft. Bewijs genoeg echter, dat hij 't oorspronkelijk, of althans een zeer zorgvuldig daarvan gemaakte copy onder de oogen gehad heeft. Ook de slot-aanmerking: het jaergetal was a/gescheurt, bevestigt dit. Doch beter dan al deze kleine opmerkingen, zal een getrouwe afdruk van 't handschrift zelf de lezers in staat stellen over de slordigheid van Herrisons uitgaaf te oordeelen. Ik voeg hierbij tusschen [ ] in, wat niet meer leesbaar was, doch door mij uit den zin aangevuld werd. [ ] Jesu vele genade unde frede [ ] vryendelijcke gruete. Hertgront[lycke] lieue susters in den Heren, de my syele in d[er waerheyt] lijef heeft. [Sintejmale de bermhertijge lijeue llere iu in de weduwelijck[heyt] beroepen beeft, so is mijn vaderlijcke trauwe vermanijnge an iu, als m[ij]nê lijeuen kijnderen, gij doch also wijllen wandren, gelijck dat den hij Hijgen weduwen *) betemet, uiï dat gij mijt de frome prophetijne Anna dem Heren in hijllijgen tempel +), dat is, in synder gemeijnten, offte in eijne uprechte reijne conscijentije, mit vasten uil bijdden dijenë nachts uil dages. An deu nodtrufftijgen heijlijgen doet §), dat de doechdelijke weduwe in Sarepta Sijdenije in den droegen dueren tijdt an den getrouwen Elijam dede **), doen se hem thor herberge untfijnck, ufi mit hoer weijnich meel unde oelije spischde, so wert ock d[at] meel des hilligen godtlicken woordes ut-h de Cad iuwere cöscientyen, uiï de vrouwdenrijcke oelie des hilligen geistes an iuwen geiste nit unbreken, uil offte de nije soene iuwer geestlijcker geboerten schoeue al en weinich kranck in iu *) Op den kant: tymo 5. t) Aid. Ine. 2. §) Aid. rcg 17. **) Aid. luc. 4. woerde, uil mits de swacheijt der vordurvener natuieren, sijne adem ene kiene tijt verloere, so wert hem doch uuse waere Elijas Chrijstus Jesus darch syn genade weder up wecken, iu eijn vrijmoedijch vroelijck gemoet maken, wante gij hem in sijnë ledematen untfangen *), lijefde uïï denst bewisen als de schrijft leret. Mijn lijeu kijndren verstade mij recht, ick rede v[an] den nodtruftijgen heiligen uïï nit van de, de suluest genoech hebben wante sulcke bederuen desse iuwe hantreijkijnge un densten nit. De rechte Chrijstenë behoeren ock mancandren mit unnutte kost nit tho beswaeren. Trouwe susters wandert kloekelijck, vreest iuwen godt van harten, cruijsget iuwen vleis mit sijnen boese lust[en], wederstaat den viant un alle sijn becoerijnge, holdet iu in allen dingen vromelijek, vororsaket niemanden tho jenige ungeschictijche[it] unvorsychtijclijck. Waret iuwen arbeijt, huijs uit kijndren vlijtijchlijck, schuwet alle curiosycheijt, unnutte geklap, prael un ijdelheijt sorgvuldelijck, uïï seet iu mit aller ernste voer, dat gij nit doer iuwes vleijsches gewelt so varde gedreven worden, dat gij die weduwen gelijck worden, de dat eerste geloeve vorlaten hebben, afgekeert syn f), uïï den duijvel nafolgen, wie Paulus secht. daer voer de bermhertijge vader iu ewijch behoede uil bewaere. Desse mijne korte gruete uth rechte vaderlijcke trouwe an iu geschreven, untfanget mit lijefde, un dencketse vlitijchlijcken na. Het groeten iu de hilligen de bij mij syn: gruetet allen froeinen uiï biddet voer mij: De euijch salijch-.akende kraft un frucht des *) Aid. math. 25. f) Op (ten kant: timo 5. roden bloedes Chrijstij sy mit mijnen ullivercorene seer beminde susters in ewijcheijt Amen. M. S. iuwen broeder de iu in godt lijef heeft 18 Maij [ ] Voor mijne lezers, die misschien minder bekend zijn met het Overlandsch der zestiende eeuw, laat ik hier een zoo getrouw mogelijke overzetting in onze tegenwoordige taal volgen, en voor hen, die de folio-uitgaaf van Mennoos werken niet kunnen raadplegen, voeg ik er aan den voet der bladzijden een afdruk van Herrisons tekst bij *). *) Aid. bl. 336. Brief aan een bedroefde wedevrou, tot haer troost streckende. U zij veel yenade en vrede, en vriendelijcke groet. Hertgrondelijke en lieve suster in den Heere, die mijn ziele bemint en liefheeft, so dan op dit mael de barmhertige Heere u in de weduwelijke staet beroepen heeft, so it mijn vaderlijke trouwe vermaninge aen u, als mijn lieve kinderen, dat gij doch also wilt wandelen, gelijk dat den b. vronwen betaemt, en dat gij met de vrome prophetinne Hanna den Heere in den h. tempel, dat is in sijn gemeente, of een nieuwe oprechte consciëntie met vasten en bidden, dienen, 's nachts en daegs aen den heijligen nooddrnftigen, dat de deughdelijcke weduwe in Sarepta Sidonie in den droogen dueren tijd aen den getronwen Eliam dede, doen sy hem ter herberge ontfing, en met haer weynig meel en olye spijsde, soo wert ook dat meel des heyligen godlijcken woords uyt de cadde *) uwer conscientie, en de vreugdenrijke olye des heyligen geestes aen uwen geest niet ontbreken, en of de nieuwe soon uwer geestelijke geboorte schoon al een weynigh krank worde, en mits de zwakheyt der weduwelijke (!) natuer, sijn adem eenen kleynen tijd verloor, so wert hem doeh onse ware Elias, Jesus Christus, door *) In (1e door Menno en de zijnen gebruikte lïijbeloverzettiüg is het llebr. woord lead d. i. kruik, 1 Kon. XVII : 12, 14, 16 onvertaald gelaten, zoodat voor de lezeressen van den brief de toespeling duidelijk was. De schrandere uitgever zag cad zeker voor oud-hollandsch aan en verboog het tot cadde! gemeente of in een opregt, rein geweten. Doet den hulpbehoevenden heiligen aan, wat de deugdzame weduwe van 't Sidonische Sarepta gedurende den droogen, duren tijd den getrouwen Elia aandeed, toen ze hem herbergde en met haar kleinen voorraad van meel en olie spijzigde. Dan zal ook het meel van Gods heilig woord in de kruik van uw geweten, en de vreugderijke olie des heiligen geestes in uwen geest niet ontbreken. En al wierd de nieuwe menseh, die door de geestelijke geboorte in u ontstond, een weinig krank en al verloor hij voor een korten tijd den adem door de zwakheid der zondige natuur, — zoo zal toch onze ware Elia Christus Jezus hem weder opwekken door Zijne genade en u een vrijmoedig, blijmoedig hart geven, omdat gij Hem, zooals de Schrift leert, in zijne leden ontvangt en Hem liefde en dienst bewijst. (Math. 25: 40) Mijn lieve kinderen! verstaat mij goed: ik spreek van de hulpbehoevende heiligen en niet van hen, die zeiven genoeg hebben, want dezen hebben uw handreiking en diensten niet van noode. Wie waarlijk Christenen zijn behooren elkander ook niet met nuttelooze kosten te bezwaren. Getrouwe zusters ! wandelt kloekmoedig, vreest van harte uwen God, kruisigt uw vleesch met zijn booze lusten, wederstaat den booze en al zijn verleiding, gedraagt u in alles wakker, verleidt niemand door onvoorzigtigheid tot iets wat niet betamelijk is. Geeft vlijtig acht op uw arbeid, uw huis en uw kinderen, schuwt zorgvuldig alle nieuwsgierigheid, onnut geklap, praal en ijdelheid, en neemt met allen ernst voor, dat gij niet door de overmagt van uw vleesch zóó ver verleid wordt, dat gij gelijk zoudt worden aan de weduwen, die liet eerste geloof verlaten en zich afgekeerd hebben en den duivel navolgen, zoo als Paulus zegt: waarvoor de barmhartige Vader u eeuwig behoede en beware! Ontvangt in liefde deze korte groete, die ik uit ware vaderlijke trouw aan u geschreven heb, en overdenkt ze vlijtig. De heiligen, die bij mij zijn, groeten u: groet alle vromen en bidt voor mij. De eeuwig zaligmakende kracht en vrucht van het roode bloed van Christus zij met mijne uitverkorene zeer beminde zusters in eeuwigheid. Amen. M. S. Uw broeder die u in God lief heeft, 18 Mei • Wie een billijk oordeel wenscht uit te brengen, zal Menno zeker niet hard vallen over de in onze schatting smakelooze speling met het wonder te Zarfath, en gaarne erkennen, dat de man die in een particulieren brief, nooit voor den druk bestemd, zóó vloeijend en kernachtig zijne vermaningen en vertroostingen mededeelde, niet den smaad verdient van een slecht stylist te zijn, maar wat woordkeuze en schrijftrant aangaat zich allergunstigst onderscheidt van zijn tijdgenooten, die in hunne moedertaal schreven. \ migen zijn rijke lieden; zij leven er dus zeer goed. Den merkwaardigsten man, den rijksten namelijk, bragt ik een bezoek. De Heer Martens bewoonde een knap huis met onderscheidene vertrekken. Benevens eene uitgestrekte boerderij, met eigene kudde merinos, had hij tevens een koophuis, waarin niet minder dan zoo wat alles te koop was. De vertrekken waren overladen met ameublement en inzonderheid was hier overvloed van ouderwetsch Japansch porselein. Wij dronken ook thee uit die kleine bruine kopjes. De Heer Martens had het vorige jaar de baden van den Kaukasus gebruikt en voor die reis 4000 r. beo. uitgegeven. Overigens waren de zeden dezer lieden eenvoudig en door weelde niet bedorven. Een zoon bestuurde de winkelzaken, een ander de boerderij, de dochter stond de moeder ter zijde. Het vermogen van den Heer Martens werd op een half millioen roebels geschat en dat van zijn' broeder, die er p. m. 20 uren gaans van verwijderd woonde, op twee millioen. Deze Martens was in geheel Zuid-Rusland algemeen bekend als een schatrijk man, de vermogendste van alle kolonisten. Hij was gezien bij den Keizer en moest aan Z. M. wel eens een schrijven inzenden. De Grootvorst had op zijne reis door Zuid-Rusland, een of twee jaren te voren, Martens persoonlijk bezocht. Uit het vroeger door mij bijgebragte blijkt, dat er in Rusland vooral vier kreitsen gevonden worden, die door Doopsgezinden worden bewoond, t. w. de Chortitzer kreits, aan het zuidelijk gedeelte van den Dnieper, in het gouvernement Jekaterinaslow, de Molotschnasche kreits aan de rivier van dien naam, in het gouvernement Taurie, de Mariopolsche kreits in den omtrek van de stad Mariopol, 9* en eindelijk de kreits in het gouvernement Samara aan de Wolga *). Het zou mij te lang bezig houden, indien ik, al had ik hiervoor de noodige opgaven, den uitwendigen toestand der Mennonieten in al die verschillende kringen in bijzonderheden wilde schetsen. De Molotschna-kolonie is uitgemaakt de kroon van alle overigen. Maar ik meen te mogen verzekeren, dat, hoewel dan ook in mindere mate, welvaart en bloei insgelijks in de andere heerschen f). *) Vóór omstreeks tien jaar bevonden zich in den eerstgenoemde» kreits 18 dorpen, in den tweede 50, in den derde 5, in den laatste 3. Dat de bevolking in deze koloniën aanmerkelijk toeneemt, kan daaruit blijken, dat b. v. het aantal zielen, hetwelk toen in de Molotschnadorpen ruim 17000 groot was, volgens eene in de Menn. BI. ergens voorkomende opgave, in 1861 reeds ver over de 20,000 beliep. t) Zoo verhaalt Dykema van een bezoek te Bergthal, een der Mariopolsehe dorpen, dat hij daar dezelfde welvaart en « Gemüthliehkeit" vond als bij de Molotschna-doopsgezinden, en er ook eene dergelijke ontmoeting had als daar. Hij vond er een gastvrij onthaal aan het huis van een vermaner, Rimpel genaamd, die landbouwer en bierbrouwer tevens was. De wanden zijner wening waren met bonte figuren beschilderd, het huisraad was naar de mode van voor ongeveer eene halve eeuw, waarvan eene oude eikenhouten kast met snijwerk onder anderen mede getuigde; ook de kleeding van het gezin was nog van dien tijd. Een tafeltje prijkte met eene menigte thee- en koffijpotjes en eenig Japansch porselein nevens andere voorwerpen van dien aard, die hem de bekende Hindeloopensche kamers herinnerden. Even als onze ouderwetsche huismoedertjes dat heden nog doen, schonk de gulle huisvrouw hem koffij uit een grooten zwart gebranden koperen ketel, en brak met de vingers een stukje van de broodsuiker af, dat zij in het overloopende kopje dompelde. Wegens hunne goede zeden waren de Doopsgezinden aldaar bij al hunne naburen geacht. De Russen noemen hen ook niet met den scheldnaam Németski, zoo als zij de andere, niet Doopsgezinde kolonisten bestempelen, maar Menitski. Het Menitskische bier werd boven elk ander fabriekaat gezocht, en was dan ook, volgens Dykema's verklaring, bij uitstek goed en smakelijk. De nabijheid van de kleine handelstad Mariopol bood De Russische Doopsgezinden genieten voortdurend dezelfde groote privilegiën als hun van den beginne zijn verzekerd, en ook het door hen op hoogen prijs gestelde voorregt, om van de krijgsdienst ontheven te zijn, blijft hun onbeperkt en onbetwist geschonken. Zij staan bij de regering in blakende gunst, vooral sedert hunne voortreffelijke houding bij den Krimoorlog, waarover wij straks nog een woord zullen zeggen; en geen spoor hebben wij ergens ontdekt, dat hunne burgerlijke of godsdienstige vrijheid eenigzins aan banden zou liggen. Met alle andere koloniën staan die der Mennonieten onder het bestuur van het Ministerie van Ëinnenlandsche Zaken en het daardoor aangestelde, in Odessa residerende, comité. Ieder dorp kiest' zijn1 eigenen schout en deze staan weder onder een' uit hun midden gekozen hoofdschout. Criminele zaken worden door de Russische regters der stad- of kreitsgerigten behandeld *). Een kerkelijk opperbestuur bestaat er bij deze Doopsgezinden even weinig als bij ons. Elke gemeente is ook daar onafhankelijk van de andere en beweegt zich vrij onder de leiding van hare leeraars en oudsten. Leeraars en oudsten, zeg ik; want gelijk bij de Mennonieten in Pruisen, van wie zij afkomstig zijn, blijft die onderscheiding deioude Doopsgezinden nog voortduren, dat men aan sommige broeders alleen het ambt van leeren en prediken toever- de naar deze stad genoemde kolonie belangrijke voordeelen aan. En daar zij over het geheel spaarzaam leefden, waren zij ook meest in goeden doen. *) De landbouwzaken worden door eene daartoe aangestelde vaste Commissie bestuurd. J Cornies stond vele jaren aan het hoofd er van. trouwt, terwijl aan anderen, z. g. oudsten of bisschoppen, ook de bediening der plegtigheden, waartoe evenwel de voetwassching niet meer behoort, wordt opgedragen, maar zonder dat deze daarom eenig ander gezag en overwigt mogen laten gelden, dan dat onwillekeurig aan meerderen 111 jaren, ervaring en geestelijke en zedelijke ontwikkeling geschonken wordt. Met de broeders, van wie zij afstammen — opdat wij ook nog iets over hunne godsdienstige en zedelijke gesteldheid bijbrengen — hebben zij ook dit gemeen, dat zij zooveel mogelijk de leerbegrippen en instellingen der oude Vlaamsche en andere Doopsgezinden bewaren, die het meest aan de gevoelens van Menno en diens geestverwanten vasthielden, zoodat zij dan ook met regt nog den naam voeren, dien wij hun in deze onze mededeelingen reeds herhaaldelijk gegeven hebben, en er fier op zijn Mennonieten te heeten. Hoe hoog deze onze geloofsbroeders met Menno en diens leerbegrippen blijven ingenomen, is ook weder in 1861 duidelijk gebleken, toen den 13den Januarij de sterfdag van dien eenigen Nederlandschen Hervormer voor de 300ste inaal verjaarde. Met bijzondere opgewektheid en feestelijkheid werd die gedenkdag door onze Duitsche geloofsgenooten, waar zij ook in Europa en elders gevestigd zijn, gevierd; en de Mennonieten in Busland bleven daarbij geenszins ten achter. Velen mijner lezers zullen ook wel weten, dat er in het bovengenoemde jaar te Dantzig een klein gedenkschrift van dit jubilé is uitgekomen *), en daaruit •*) De titel luidt: Stimmen aus der Reformalionszeit, GedenkblüUer zum dreihundertjahrigen Todestage Menno Symons, den 13 Jan. 1861. Hallum. A. Kaijser 1855. 1858. Harlingen. P. Cool 1832. 1S36. Heerenveen. R. J. Keestra 1821. Hindeloopen en Molkwerum. Vacant. Holwerd en Blija. D. Plantinus 1839. 1849. Irnsum en Poppingawier. I. Molenaar 1837. Joure. F. Bom 1850. 1854. Knijpe {Boven). P. Veen 1829. 18:52. Leeuwarden. A. 'A. Hulshof!' 1839. 1845. » M. van Geuns Cz 1847. 1850. Lippenhuizen. Zie Gorredijk. MakTcum. A. Doijer van Cleelf 1835. Molkwerum. Vacant. Oldebildtzijl. L. Noteboom 1852. 1858. » Rustend leeraar R. Scliuiling. 1812. Emer. geworden 1857. Oldeboorn, Nieuwe Huis. K. O. Feickens 1850. 1858. ii Rustend leeraar K. J. Haijma. 1818. Emer. gew. 1852. ii Oude Huis, K. R. Schuiling 1857. Pingjum en Witmarsum. S. G. Binnerts 1863. Poppingawier. Zie Irnsum. Rottevalle en Witteveen. H. C. Hofkes 1863. Sneek. J. A. J. Verstege 1845. 1858. Stavoren. Vacant. Wordt thans bediend door den leeraar van Warns. Surhuisterveen. D. Pekelharing 1864. n Rustend leeraar F. E. Wieling. 1816. Emer. geworden 1857. Terhorne. P. Overbeek 1841. Temaard. A. A. Deenik MLz 1860. Tjallebird. J. H. Uiterwijk 1865. Veenwouden. H. van Calear 1863. 1865. ii Rustend leeraar H. L. Bouman. 1819. Emer. geworden 1864. Ureterp. Zie Bragten. Warga. F. J. Klaasesz 1851. 1858. Warns. G. E. Frerichs 1861. 1863. Witmarsum. Zie Pingjum. Witteveen. Zie Rottevalle. Wolvega. J. S. S Ballot 1863. Workum. J. H. Akkeringa 1836. 1839. Woudsend. J. D. van der Plaats 1851. 1856. IJlst. J. Kuiper. . 1819. 1827. Ttens (voorheen Kromwal). G. Pol 1843. 1862. n ii ii Rustend leeraar W. H. v. d. Hoek. 1811. Emer. gew. . 1862. OP HET EILAND AMELAND. Hollum, Ballum en Nes. K. S. Gorter 1851. 1853. Nes, Ballum en Hollum. Vacant. GELDERLAND. Arnhem. H. Haga 1837. 1855. Nijmegen. J. Attema 1860. n Rustend leeraar I. ten Cate Fennema. 1834. Emer. geworden 1860. Winterswijk. Vacant. * Rustend leeraar H. G. Coster. 1836. Emer. 1866. Zutphen. J. Bodisco 1836. 1849. GRONINGEN. Groningen. J. W. Straatman 1849, 1850. // Vacant. Groningen. Ru.le.J te», »■ l8M' se"' 18"' Hoogezand. Zie Sappemeer. Hor, (aan den). H. 01»*, •••• |£ Leermens en Loppersum. C. Bakker Mensingeweer. J. A Oosterbaan . . . ■ • Midwolde, en de Meeden. J. F. Boerseiua. 1815. 1826. Middelstum. J. Hoekstra • • Noordbroek en Nieuw-Schee mda. J. ten Bruggenea^. Noordhorn. G. Bakker ' Pekel-A. Wordt bediend door den leeraar van Veendam. Pieterzyl. J. Oosterbaan ' ' ' lfi36' Sappemeer en Hoogezand. 1. Feeustia Stads-Kanaal. A. S Hoitsema. . . ... . . . • ■ ^ VÏendamen WüderZnk' A. Winkler Prins. . . 1841. 1850. Zijldijk. A. H. ten Cate holland, (noord) Aalsmeer op den Zijdweg. P. Brouwer 1844. 1863. „ op den Uiterweg. Oude Vermaning. ii G. Buijs, Oudste. u D. Eveleins, Oudste. „ J. Buijs. » W. Buijs. „ op den Uiterweg. Nieuwe Vermaning. n K. Vreeken, Oudste. n W. Vreeken, Oudste. u P. Lubberden. u W. D. Keessen Jr. Abbekerk. Zie Twisk. Alkmaar. H. de Boer ' Rustend leeraar P. Bruijn. 1854. Emer. gew 18b2. 10 Amsterdam. P. van der Goot Pz 1841. 1851. » A. Loosjes 1852. 1854. » T. Kuiper 1848. 1862. Axwijk. Zie Middelie. Barsingerhorn, Kolhorn en Wiering er waard. R. Brouwer 1860. 1863. h Rustend leeraar B. Hoekstra. 1813. Emer. gew 1863. Beemster {De). H A. van Cleeff. 1846. 1851. Beverwijk. Vacant. Broek op Lanqedijk. D. Lodeesen 1853. 1865. ~Edam. A. W. Wijbrands 1862. Enlchuizen. D. Harting, Theol. Dr 1840. OraJ't (Noordeind van). P. E. Lugt 1865. h i Rustend leeraar P. Bruin Wmz. Emer. gew 1861. GrafldijJc (Oost). I / rr- \ i Hnizmga 1849. 1854. ii (Ir est). ( Haarlem. K. Sybrandi. Phil. Theor. Mag. Litt. Hum. Dr 1830. 1838. K. de Lanoy. 1852. 1856. n H. A. van Gelder 1851. 1863. Rustend leeraar W.C. Mauve. 1830. Emer. gew. 1863. Helder (De) en Huisduinen. J. Dijserinck 1861. Hoorn J. Kerbert 1845. 1846. Huisduinen. Zie Helder {De). Ilp [Ben). S. J. Andriessen 1857. 1865. ■Tisp. Zie Wormer. Knollendam, c. a. G. A. Hulshoff 1864. Kolhorn. Zie Barsingerhorn. Koog en Zaandijk. C. Muller 1838. Krommenie. J. de Vries 1861. 1865. » Rustend leeraar J. Walig. 1821 Emer. gew. 1864. Medemblik. P. Leendertz Wz 1840. 1865. Middelie en Axwijle. H. W. van der Ploes. . 1839 Monnickendam. J, van der Ploeg 1858 1863 Niedorp (Oude en Nieuwe). K.°S. v. d. Meulen! 1863.' 1865. Oudesluis. Zie Zijpe. Purmerend. L. G. Bavink 1834 1830 Rijp {De). J. de Verwer 1854. 1856 Twtsk en AbbeTcerh. S. Hoekstra 1829 1835 H estzaan (op het Noord). J. Hartog Jz 1828. * (op het Zuid). Vacant. IVier ing er waard. Zie Barsingerhorn. Jformer en Jisp. G. Vissering. Theol. Dr. . . . 1837. 1842. T< ormerveer (op het Noord). J. van der Veen. . 1859. 1863. * ("P het Zuid). S. Gorter 1861. 1863. Rustend leeraar J. G. Boekenoogen. 1826. Emer. gew Zaandam. (Oostzijde). W. Jesse 1858.' 1862. (Westzijde). B. van Geuns 1828. 1830 * • Jb. van Gilse 1861 Zijpe (Noord-) of Oudesluis. H. U. H. Bouman. 1853.' 1854." " (Zuid-). Vacant. OP HET EILAND TERSCHELLING. Vacant. OP HET EILAND TEXEL. Burg (De), Waal en Oosterend. J. Huizinga . . 1832. 1844. " " " " J B°efje 1864. Hoorn (aan den). H. ter Meulen OP HET EILAND WIERINGEN. St. Hippolitus Hoef eu 't Stroe. N. Pott. ... 1821. 1824. 10* Gorredijk en Lippenhuizen : Psalmen, Uitgez. Liederen. Grouw : Gr. Bundel. Hallum: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Harlingen: Psalmen, Gr. en KI. Bundel en Feestliederen. Heerenveen: Psalmen, Gr. Bundel. Hindeloopen: Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Holwerd en Blija : Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Irnsum en Poppengawier: Psalmen, Gr. Bundel. Joure: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Knijpe (Boven): Psalmen, Gr. Bundel. Leeuwarden: Haarlemsche Bundel *). Makkum: Psalmen, KI. Bundel. Molkwerum: Psalmen. Oldebildtzijl: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Oldeboorn, O. H.: Psalmen, Gr. Bundel. Oldeboorn, N. H.: Psalmen, Gr. Bundel. Pingjum en Witmarsum: Psalmen, Gr. Bundel. Kottevalle en Witveen: Psalmen, Oude Haarlemsche Bun del f), KI. Bundel. Sneek: Eerste en Tweede Bundel. Staveren : Psalmen, Eerste en Tweede Bundel. Surhuisterveen: Psalmen, Gr. eu KL Bundel. Terhorne: Psalmen, Gr. Bundel. Ternaard: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Tjallebird: Psalmen, Gr. Bundel. *1 Dit is de Bundel «Christelijke Kerkgezangen" in 1851 te Haar lem ingevoerd. f) Dit is de Bundel » Christelijke Gezangen en Liederen" te Haar lem ingevoerd in 1804, afgeschaft in 1851. Veenwouden: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Warga: Psalmen, Gr. Bundel. Warns: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. Wolvega: Psalmen, Haarlemsche Bundel. Workum: Psalmen, Gr. Bundel. Woudsend: Psalmen, Gr. en KI Bundel. IJlst: Psalmen, Gr. Bundel. IJtens: Psalmen, Gr. Bundel. Ameland : Psalmen, Evangelische Gezangen. GELDERLAND. Arnhem: Haarlemsche Gezangen. Nijmegen: Psalmen, Gr. Bundel. Winterswijk : Psalmen, L. D., Gr. en KI. Bundel. Zutphen: Psalmen, Gr. en KI. Bundel. GRONINGEN. Groningen : Psalmen, Haarlemsche Rundel. den Hom : Haarlemsche Bundel. Leermens en Loppersuin: Psalmen, Gr. Bundel. Mensingeweer: Onbekend. Middelstum: Psalmen, Gr. Bundel. Midwolde, Beerta en de Meeden: Gr. Bundel. Noordbroek en Nieuwscheeinda: Onbekend. Noordhorn : Gr. Bundel. Pekel-A : Psalmen, Gr. Bundel. BUITENLAND. Crefeld : Evangelisches Gesaugbuch für Jülich, Cleve und Berg — mit ein Anliang // Lieder f. d. H. Taufe. Eraden: Psalmen, Gr. Bundel *). Emmerik: Gr. Bundel. Goch: Psalmen, L. D. Kleef: Psalmen L. D. en Evang. Gez. Leer: Psalmen, Uitgez. Liederen. Norden : Psalmen, Gr. en KI. Bundel. FRIESLAND. DOKKUM (Vereenigde Doopsgezinde en Remonstrantsche Gemeente). Deze Gemeente is 1 April 1865 vacant, geworden, na reeds gedurende eenigen tijd wegens ziekte van Ds. Hussem van naburige Leeraren hulp te hebben genoten. Predikanten en Leeraren van verschillende kerkgenootschappen zijn vervolgens uitgenoodigd eene beurt te vervullen; eene nominatie is gemaakt en door de Gemeente is de Doopsgezinde Leeraar B. ten Bruggencate van Baard *) In de gemeente van Emden predikt de leeraar L. F. Goteling Vinnis sedert Jan. 1864, op eenparig verzoek, bij de laatste dienst der maand in het Hoogduitsch. "Nog korten tijd," —zoo schrijft ZEw. — " en onze moedertaal is geheel verdrongen." De Hollandsche Gezangen worden nog bij deze Hoogduitsche dienst gebruikt, maar men zoekt naar een gepast Gezangboek voor die gelegenheden. Hoogstwaarschijnlijk zal de keuze vallen op » Ausgewahlte Psalmen zum Ge* brauch in Kirche, Schule und Haus; herausgegeben von dem Kirchcnrath der Deutschen Reformirten Gemeinde zu Emden; Emden, W. Haynal, 1865. 1 Petr. 1:24, 25: Alle vleettch is als gras en alle heerlijkheid des menschen is als eene bloem van het gras. Het gras is verdord en zijne bloem is afgevallen; maar het Woord des Heeren blijft in eeuwigheid, en dit is het Woord dat onder u verkondigd is. Zijn opvolger, de Proponent bij de A. D. S. P. E. Lugt ontleende zijn' intreêtekst den 228ten October 1865 aan den tweeden brief van Petrus, Hoofdstuk 1:12: Daarom zal ik niet verzuimen u altijd daarvan te vermanen, hoewel gij het weet en in de tegenwoordige waarheid versterkt zijt. Ds. de Vries had hem voormiddags der Gemeente aanbevolen predikende over 2 Corinthen IV: 6, 7: God, die gezegd heeft dat het licht uit de duisternis zou schijnen, is degene die in ons hart geschenen heeft, om te geven verlichting der kennis der heerlijkheid Gods in het aangezigt van Jezus Christus. Maar wij hebben dezen schat in aarden vaten, opdat de uitnemendheid der kracht zij Godes en niet uit ons. HOORN. Ons nieuwe kerkgebouw is voltooid en 28 Julij 1865 voor 't eerst gebruikt. Zonder predikstoel vereenigt het veel in zich om den indruk des Woords te versterken. Onze Leeraar J. Kerbert behandelde op dien onvergetelijken 23ster> Julij 1 Cor. III : 9C. Gods gebouw zijt gij. DEN ILP. Ds. P. Leendertz Wz. predikte zijn afscheid 2 7 November L864 over Matth. 6: 10a: Uw Koningrijk kome! Den 18den Maart 1865 werd Ds. S. J. Andriessen van de Zuid-Zijpe beroepeai, die zich bereid verklaarde om tot de Gemeente over ie komen. Den 2den Julij daaraanvolgende verbond hij zich aan ons, predikende over Ephezen IV : 112°: en de Heer lieeft gegeven sommigen tot Herders en Leeraars tot volmaking der Heiligen. Reeds den 7den Mei echter had hij als onze toekomstige Leeraar de eerste godsdienstoefening in ons nieuw kerkgebouw geleid, naar Ezra VI : 166: Zij deden de inwijding van dit huis Gods met vreugde. Na ons aangewezen te hebben, dat ook de inwijding van dit gebouw eene stoffe tot vreugde mogt heeten, droeg hij het in plegtig gebed aan de hoede des Allerhoogsten op. De Kerkeraad der Gemeente gevoelt zich zeer verpligt aan al die Leden van Doopsgezinde gemeenten, wier krachtdadige hulp zooveel heeft bijgedragen om het werk van den opbouw eener kerk en pastorie te dezer plaatse te doen gelukken. KROMMENIE. De vacature in onze Gemeente veroorzaakt door het Emeritaat van Ds. J. Walig is 28 Mei J 865 vervuld door de overkomst van Ds. J. de Vries van Noordeind van Graft, die zijne bediening aanvaardde predikende over Rom. XV : 29: En ik weet dat ik tot u komende, met vollen zegen des Evangeliums van Christus komen zal. MEDEMBLIK. Ds. P. Leendertz Wmz. van den lip tot ons overgekomen, aanvaardde zijne bediening 4 Dec. 1864, predikende over Matth. XIII : 3—8, '/de gelijkenis van den Zaaijer." MIDDELIE en AXWIJK. Den 27eten November 1864 dijk en Lippenhuizen is aangenomen. In 't voorjaar van 1866 verwachten wij den nieuwen Leeraar. WORMERVEER OP HET ZUID. De predikdienst en het onderwijs der jongste leerlingen in onze Gemeente, wordt tijdens de uitlandigheid van onzen kranken Leeraar S. Gorter, waargenomen door den Hervormden Proponent M. Wijt. De opleiding van de ouderen is toevertrouwd aan Ds. G. Vissering van Wormer en Jisp, die tevens den doop heeft bediend en reeds tweemalen de avondmaalsviering heeft geleid. ZUID ZIJPE. Op den 25sten Junij 1865 besloot onze leeraar S. J. Andriessen zijne werkzaamheid onder ons met eene leerrede over 2 Joh. : 8": Ziet toe voor u zeiven dat wij niet verliezen, hetgeen wij gearbeid hebben. OP HET EILAND TERSCHELLING. Den October 1865 hield onze Leeraar K. S. v. d. Meulen zijne afscheidsrede over Hebreen XLI : 14 en 15a: Jaagt den vrede na met allen en de heiligmaking, zonder welke niemand God zien zal, toeziende dat niet iemand verachtere van de genade Gods. BURG, WAAL en OOSTEREND, op TEXEL. Onze tweede leeraarsplaats, vacant door het vertrek van Ds. Iluidekoper naar Bolsward, is den 23sten Oct. 1.864 vervuld geworden door den Proponent bij de A. D. S. J. Boefje, die de dienst aanvaardde, predikende over Rorn XIV : 17: Het Koningrijk Gods >s niet spijs en drank. maar regtvaardigheid en vrede, en blijdschap, door den Heiligen Geest. Vooraf was hij der gemeente voorgesteld door zijnen Ambtgenoot J. Huizinga, die tot tekst had gekozen Matth. X : 40: Wie U ontvangt, ontvangt mij; en wie mij ontvangt, ontvangt Hem, die mij gezonden heeft. DEN HOORN OP TEXEL. Het beroep, door ons aangeboden aan den Proponent bij de A. D. S. Hendrik Termeulen, is volvaardig aangenomen. Dien ten gevolge verbond ZEw. zich aan ons 5 Nov. 1865, predikende over Joh-. XIII: 35: Hieraan zullen zij allen bekennen enz. Ds. Boetje van Burg c. a. had hem alvorens der Gemeente voorgesteld, predikende over Joh XIV: 8: Philippus zeide tot hem: Heer, toon ons den Vader, en het is ons genoeg. OVERIJSSEL. ALMELO. Van hier is verzuimd te melden, dat onze geachte Leeraar C. Cardinaal Jr., den 25 Oct. 1863 gedachtenis heeft gevierd van zijne vijf-en-twintigjarige ambtsbediening in onze Gemeente, predikende over 1 Petri I : 24, 25: Alle vleesch is als gras, enz. HENGELO. Door de overkomst van Ds. A. Ballot van Westzaan Zuid op 11 Dec. 1864, is onze vacature weder vervuld. De tekst, door onzen nieuwen Leeraar bij zijne intrede behandeld, was 1 Cor. I : 23, 24: Doch wij prediken Christus, den gekruisigden, den Joden wel eene ergernis, en den Grieken eene dwaasheid; maar hun, die geroepen zijn, beide Joden en Grieken, prediken wij Christus, de kracht Gods en de wijsheid Gods. ZEELAND. GOES. In het najaar van 1864 werd hier aan twee jongelingen de doop bediend door Ds. Pekelharing van Middelburg. VACANTE PLAATSEN. Friesland. Gorredijk en Lippenhuizen (staat vacant te worden); Grouvj (staat vacant te worden), Heerenveen (staat vacant te worden); Hindeloopen en Molkwerum; Stavoren; jVes, Ballum en Hollum op Ameland. Gelderland. Winterswijk. Groningen. Groningen, 2e leeraarsplaat-s (beroep gedaan en aangenomen). Noord-Holland. Beverwijk, Westzaan op het Zuid (beroep gedaan en aangenomen); Zuid Zijpe, Terschelling. BESTUUR DER SOCIETEIT BESTUURDERS, benoemd voor de jaren 1863 —1866. (*) J. van Heukelom. W. Gerhards. (*) J. van Eeghen. C. Muller. W. C. Mauve. (*) P. van der Goot, Pz. A. A. Hulshoff. (*) J. Fock. P. Cool. C. G. V. Schneevoogt. benoemd voor de jaren 186*3—1869. (*) H. van Beeck Vollenhoven. C. Sepp. (*) J. de Vries, Jeronzn. (*) A. Loosjes. K. Sybrandi. J. Dozij. S. Wijbeuga. C. Korff. D. Tieboel Siegenbeek. (*) J. van Geuns. (*) A. F. Willink, voor het Fonds van de Vogel. President in 1865 —1866, P. v. d. Goot, Pz. Vice-President, S. Wij ben ga. De namen met een (*) zijn Bestuurders — die met een (f) Curatoren in loco. N.B. De gemeenten worden verzocht, de aangewezen adressen zorgvuldig in acht te nemen en dus buiten op de brieven, bestemd voor eene bepaalde Commissie, telkens den naam van den Secretaris te stellen, en ze voorts het opschrift te geven: »Den heer E. Bleeker, aan de Doopsgezinde Kerk te Amsterdam." CURATOREN. D. Tieboel Siegeubeek. K. Sybrandi. (t) P. v. d. Goot, Pz. C. Sepp. P. Cool. (f) A. Loosjes. C. Muller. (f) J. van Geuns. (t) H. v. Beeck Vellenhoven. President in 1865 —1866, J. van Geuns. Vice-President, P. Cool. Secretarissen van Bestuurders en Curatoren: vaste Leden. S. Hoekstra, Bz. J. G. de Hoop Schetter. Adres: J. G, de Hoop Schetter. Penningmeesters. J. van Heukelom. J. van Eeghen. Adres: J. van Heukelom. COMMISSIËN. I. Ter Uitdeeling. J. van Eeghen, Presid. J. van Heukelom, Secret. S. Hoekstra, Bz. J. G. de Hoop Schetter. A. A. Hulshof!'. P. van der Goot, Pz, J. Fock. H. van Beeck Vollenhoven. K. Sybrandi. C. Sepp. Adres: J. van Heukelom.

Onderstaande tekst is niet 100% betrouwbaar

57. Koullaud. 91. Dezelfde.

58. Pater. 92. van Winter,

59. de Bosch. 93. Dezelfde.

60. van Merken. 94. Hartsen.

61. Koullaud. 95. Asschenberg,

62. Hartsen. 96. Roullaud.

63. van Merken. 97. Pater.

64. Koullaud. 98. Meyer.

65. van Winter. 99. Pater.

66. Dezelfde. 100. Asschenberg.

67. Dezelfde. 101. Dezelfde.

68. Dezelfde. 102. van Merken.

69. van Merken. 103. Pater.

70. Asschenberg. 104. van Merken.

71. van Merken. 105. Koullaud.

72. Koullaud. 106. Pater.

73. van Merken. 107. van Merken.

74. Pater. 108. Dezelfde.

75. P. Meyer. 109. Koullaud.

76. van Winter. 110. van Winter.

77. van Merken. 111. Dezelfde.

78. Hartsen. 112. Asschenberg.

79. van Merken. 113. Koullaud.

80. van Winter. 114. Meyer.

81. van Merken. 115. Dezelfde.

82. Pater. 116. van Winter.

83. de Bosch. 117. Dezelfde.

84. van Winter. 118. Dezelfde.

85. van Merken. 119. Dezelfde.

86. Hartsen. 120. Hartsen.

87. van Merken. 121. van Merken.

88. Roullaud. 122. Asschenberg.

89. van Merken. 123. Roullaud.

90. Dezelfde. 124. Pater.

Permanente URL

Opties voor uitsnede